Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen
Bram van der Linden Zoetermeer , december 2013
ISBN
: 978-90-371-1107-1
Rapportnummer
: A201373
Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV
Panteia BV
Bredewater 26
P.o. box 7001
2715 CA Zoetermeer
2701 AA Zoetermeer
079 322 22 00
The Netherlands
www.panteia.nl
+31 79 322 22 00
Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.
The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quotin g numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.
Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Het vertrouwen in de ontwikkeling van het eigen bedrijf is bij ondernemers in het MKB structureel gedaald. Het ondernemersvertrouwen uitgedrukt in een rapportcijfer is teruggelopen van een 6,8 in 2006 tot een 6,1 in 2013. In crisisjaren is het laag, in jaren van hoogconjunctuur juist hoog. Kleine en middelgrote bedrijven in het MKB hebben in tijden van hoogconjunctuur meer vertrouwen in de ontwikkeling van hun bedrijf dan bedrijven met minder dan tien werknemers. Ook het vertrouwen in de eigen sector is de afgelopen jaren structureel gedaald. MKBondernemers in de dienstverlening hebben in de periode 2007 -2013 het meeste vertrouwen in hun eigen sector, hun collega’s in de handel en vervoer het minste. Daarnaast is het geloof in een positieve ontwikkeling van de Nederlandse economie het afgelopen decennium structureel gedaald, maar minder sterk dan dat in de eigen sector. Het vertrouwen dat ondernemers in het overheidsbeleid hebben is weliswaar laag maar wordt niet minder. Het vertrouwen in het overheidsbeleid stijgt als een nieuw kabinet zich aandient en daalt richting het einde van een regeerperiode. Verder geldt dat naarmate een bedrijf groter is, ook het vertrouwen in het overheidsbeleid groter is. De gegevens over het vertrouwen van ondernemers zijn ontleend aan het MKB Beleidspanel – een enquête van Panteia onder circa 2.000 ondernemers in het MKB. Tot het MKB worden daarbij alle bedrijven met minder dan 250 werkzame personen gerekend.
3
Inhoudsopgave 1
Vertrouwen in ontwikkeling eigen bedrijf
6
2
Vertrouwen in eigen sector
9
3
Vertrouwen in Nederlandse economie
10
4
Vertrouwen in overheidsbeleid
12
5
1
Vertrouwen in ontwikkeling eigen bedrijf Het vertrouwen dat ondernemers hebben in de ontwikkeling van hun eigen bedrijf 1 is in de afgelopen zeven jaar structureel gedaald (zie Figuur 1)2. Het gemiddelde rapportcijfer daalde in de periode 2006-2013 van 6,8 naar 6,1. Er is weinig verschil in vertrouwen tussen sectoren. Het ondernemersvertrouwen in de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf hangt samen met de verwachte ontwikkeling van de totale Nederlandse economie. In 2007 en 2011 hadden MKB-ondernemers relatief veel vertrouwen in de economische ontwikkeling, in 2009 en 2013 zagen ze het een stuk somberder in. Vooral ondernemers in de transportsector hebben sinds 2009 weinig vertrouwen gehad in de economische ontwikkeling van hun eigen bedrijf. Dat kan voor een deel verklaard worden door de opkomst van chauffeurs vanuit Oost -Europa en door de concurrentie van het toegenomen aantal eenpitters binnen die sector. Het vertrouwen van ondernemers in de industrie is sinds 2009 ongeveer op hetzelfde niveau gebleven en is in 2013 het hoogste van alle sectoren. Het vertrouwen van ondernemers in de horeca is in 2013 sterk afgenomen; zij beoordelen de economische ontwikkeling van hun bedrijf dit kalenderjaar met gemiddeld lager dan een 6. Figuur 1
Gemiddeld rapportcijfer verwachte economische ontwikkeling eigen bedrijf 2006-2013 (naar sector)
7,4
7,2
7,0
industrie
6,8 bouw handel horeca
6,6
vervoer zakelijke diensten
6,4
financiële diensten overige diensten totaal MKB
6,2
Trendlijn economische ontwikkeling
6,0
5,8 2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Bron: Panteia, 2013.
1
Gevraagd is om het vertrouwen in de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf in het lopende jaar uit te drukken in een rapportcijfer. De vragen zijn gesteld in de eerste meting, aan het begin van elk kalenderjaar. 2 Niet alle vragen over vertrouwen zijn ieder jaar gesteld. Voor een vergelijking met eerdere jaren is daarom gekozen voor de meest recente aaneengesloten periode van jaren. Zodoende is een ontwikkeling van het vertrouwen over de periode 2002-2013 in kaart gebracht.
6
Kleine en middelgrote bedrijven in het MKB hebben in tijden van hoogconjunctuur meer vertrouwen in de economische ontwikkeling van hun bedrijf dan microbedrijven. In 2009 heeft vooral het vertrouwen in de economische ontwikkeling van ondernemers in het middenbedrijf een vrije val gemaakt. In 2013 is bij ondernemers in het microbedrijf het vertrouwen in de economische ontwikkeling verder weggezakt. Onder microbedrijven vallen in dit onderzoek ook zzp’ers. Het zzp-schap biedt een alternatief voor werk in loondienst. Sinds het begin van de economische crisis zien werknemers na (gedwongen) ontslag het zzp-schap als een alternatief voor een (lange) zoektocht naar een nieuwe baan. Deze startende bedrijven moeten zich in een moeilijke markt zien te bewijzen en dat blijkt in de praktijk lastig. Dat kan een oorzaak zijn voor een afname van het vertrouwen in de ontwikkeling van het eigen (micro)bedrijf. Figuur 2
Gemiddeld rapportcijfer verwachte economische ontwikkeling eigen bedrijf 2006-2013 (naar grootteklasse)
7,4
7,2
7,0
0-9 wp
6,8
10-49 wp 50-100 wp totaal MKB
6,6
Trendlijn economische ontwikkeling
6,4
6,2
6,0 2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Bron: Panteia, 2013.
7
2
Vertrouwen in eigen sector Het sectorvertrouwen van ondernemers is in de afgelopen zeven jaar structureel gedaald (zie Figuur 3). De horeca is de sector die het meest conjunctuurgevoelig is: in tijden van economische teruggang daalt het sectorvertrouwen sterk, terwijl in tijden van economische opgang het vertrouwen sterk stijgt. Met name in de bouw treedt een vertraging op in het sectorvertrouwen in vergelijking met andere sectoren : waar na 2009 in het gehele MKB het sectorvertrouwen weer aan het stijgen is, is het vertrouwen in de bouw nog een jaar langer gedaald om daarna pas weer te gaan stijgen. Het sectorvertrouwen lijkt sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de economie. In de jaren vóór de economische crisis (2007, 2008) hadden veel ondernemers vertrouwen in de ontwikkeling van hun sector; aan het begin van de economische crisis in 2009 loopt dit vertrouwen sterk terug. Na een opleving in de jaren 2010 en 2011 is het sectorvertrouwen in 2012 en 2013 weer afgenomen. In 2013 zijn er zelfs meer MKB-ondernemers negatief dan positief gestemd over de ontwikkeling in hun sector. Figuur 3
Ondernemersvertrouwen in eigen sector 2007-2013 (naar sector)
positief vertrouwen industrie bouw handel horeca vervoer zakelijke diensten financiële diensten overige diensten 2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
totaal MKB Trendlijn sectorvertrouwen
negatief vertrouwen
Bron: Panteia, 2013.
MKB-ondernemers in de zakelijke dienstverlening hebben gemeten over de jaren 2007-2013 van alle sectoren het meeste vertrouwen in hun eigen sector. Ook ondernemers in de overige dienstverlening spreken in die periode vaker dan gemiddeld hun vertrouwen in hun sector uit. MKB-ondernemers in de handel en vervoer hebben gemiddeld gezien het minste vertrouwen in de ontwikkeling van hun sector.
9
3
Vertrouwen in Nederlandse economie MKB-ondernemers in de zakelijke dienstverlening hebben het vaakst van alle sectoren vertrouwen in de ontwikkeling van de totale Nederlandse economie, gemeten over de periode 2002-2013 (zie Figuur 4). Het gaat bijvoorbeeld om juridische dienstverleners. Ook ondernemers in de financiële dienstverlening hebben bovengemiddeld vertrouwen in de Nederlandse economie in het afgelopen decennium. Te denken valt aan verzekeraars en deurwaarders. Ondernemers in de handel hebben gemiddeld het minste vertrouwen gehad in de economie van Nederland in die jaren. Figuur 4 Ondernemersvertrouwen in Nederlandse economie 2002-2013 (naar sector)
positief vertrouwen
industrie bouw handel horeca vervoer zakelijke diensten financiële diensten 2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
overige diensten totaal MKB Trendlijn vertrouwen in Nederlandse economie
negatief vertrouwen
Bron: Panteia, 2013.
Het uitgesproken vertrouwen in de ontwikkeling van de Nederlandse economie hangt samen met de feitelijke ontwikkeling van de Nederlandse economie – net als in geval van het sectorvertrouwen. In tijden van laagconjunctuur is het vertrouwen in de Nederlandse economie als geheel ook laag (2003, 2009, 2012/2013). Dat is in lijn met de ontwikkeling van het producentenvertrouwen van het CBS. Het producentenvertrouwen was volgens het CBS vooral erg laag in het crisisjaar 2009. Ook het vertrouwen in de Nederlandse economie is in het afgelopen decennium structureel gedaald maar minder dan het sectorvertrouwen. MKB-ondernemers beoordelen de ontwikkeling van de Nederlandse economie gemiddeld dus positiever dan die van hun eigen sector.
10
In een tijd van hoogconjunctuur (met name in 2007 en 2011) hebben ondernemers in de financiële dienstverlening extra vertrouwen in de Nederlandse economie. Opvallend is verder het lage vertrouwen van ondernemers in de handel aan het begin van de economische crisis in 2009. Met name de detailhandel is afhankelijk van (directe) consumentenbestedingen. Het consumentenvertrouwen was in de crisisjaren laag , onder andere door onzekerheden over hypotheek en pensioen. Daardoor hielden veel consumenten de hand op de knip, wat ten koste ging van de detailhandel.
11
4
Vertrouwen in overheidsbeleid Het vertrouwen in het overheidsbeleid gedurende het afgelopen decennium is weliswaar gemiddeld laag, maar is structureel nauwelijks gedaald. Dat is in tegenstelling met de ontwikkeling van het vertrouwen in de ontwikkeling van de eigen sector (en in mindere mate met het vertrouwen in de totale Nederlandse economie). Het sectorvertrouwen lag in de beginjaren van de meting immers op een relatief hoog niveau, maar is daarna structureel sterk gedaald. Ook het vertrouwen in het overheidsbeleid kent een conjunctuurbeweging met opvallende toppen in 2007 en 2011, en een laag vertrouwen in 2009. Het vertrouwen in overheidsbeleid is hoger wanneer er verkiezingen zijn geweest en een nieuw kabinet gevormd is. Vertrouwen in overheidsbeleid was hoog toen begin 2007 het kabinet-Balkenende IV gevormd werd, en was hoog begin 2011 toen eind 2010 het kabinet-Rutte I was gevormd. Richting het einde van een regeerperiode nam het vertrouwen in het overheidsbeleid steeds af. Sinds 2011 is het vertrouwen van MKB ondernemers in het overheidsbeleid sterk teruggelopen. In 2013 zijn er veel meer ondernemers die zeggen geen vertrouwen te hebben in het beleid, dan ondernemers die zeggen er wel vertrouwen in te hebben. Een belangrijke uitzondering zijn MKBondernemers in de financiële dienstverlening in 2013. Waar ondernemers in de andere sectoren overwegend negatief oordeelden over het overheidsbeleid, oordeelden ondernemers in deze sector overwegend positief. Dit kan veroorzaakt zijn door de positieve stemming onder verzekeraars en deurwaarders binnen deze sector. Verschillen tussen sectoren zijn er vooral in tijden dat er gemiddeld weinig vertrouwen was in het overheidsbeleid. Zo trekt het vertrouwen van ondernemers in de industrie en financiële dienstverlening na 2009 weer aan, terwijl het in de horeca en bouw in 2010 eerst nog verder terugloopt. De industrie is een exportintensieve sector. Vertrouwen in overheidsbeleid ten aanzien van het behouden en verder uitbreiden van de exportpositie van Nederland kan de oorzaak zijn van een toename van het vertrouwen in overheidsbeleid van ondernemers in de industrie. MKB-ondernemers binnen de financiële dienstverlening hebben in de periode 20022013 van alle sectoren gemiddeld het meeste vertrouwen in het beleid van de overheid gehad (zie Figuur 5). Het is de enige sector waar in de periode 2002-2013 meer ondernemers positief dan negatief waren over het overheidsbeleid. Ondernemers in de horeca waarderen het overheidsbeleid erg negatief. De strengere regelgeving en toezicht rondom vergunningen in het algemeen (Wet Bibob) en met betrekking tot alcohol (verhoging van de minimumleeftijd voor alcoholische dranken) en roken (rookverbod in de horeca) zijn daar debet aan.
12
Figuur 5
Ondernemersvertrouwen in overheidsbeleid 2002-2013 (naar sector)
industrie positief vetrouwen
bouw
handel
horeca
vervoer zakelijke diensten 2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013 financiële diensten overige diensten
negatief vertrouwen totaal MKB Trendlijn vertrouwen in beleid
Bron: Panteia, 2013.
Naarmate bedrijven groter zijn, hebben ondernemers meer vertrouwen in het overheidsbeleid (zie Figuur 6). In tijden van laagconjunctuur zijn ondernemers in het kleinbedrijf (10-49 werkzame personen) en middenbedrijf (50-100 werkzame personen) minder negatief over het overheidsbeleid dan ondernemers in het microbedrijf (0-9 werkzame personen). In tijden van hoogconjunctuur zijn ze positiever dan ondernemers in het microbedrijf. Figuur 6
Ondernemersvertrouwen in overheidsbeleid 2002-2013 (naar grootteklasse)
positief vertrouwen 0-9 wp
10-49 wp
50-100 wp 2002
2003
negatief vertrouwen
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
totaal MKB
Trendlijn vertrouwen in beleid
Bron: Panteia, 2013.
13
De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee ree ksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl.
Recente Publieksrapportages A201374
7-1-2014
MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid
A201373
7-1-2014
A201370
19-12-2013
A201369
23-12-2013
Ondernemen in de horecasector 2013
A201368
23-12-2013
Ondernemen in de groothandelsector 2013
A201367
23-12-2013
Ondernemen in de overige dienstverlening 2013
A201366
23-12-2013
Ondernemen in de bouwsector 2013
A201365
23-12-2013
Ondernemen in de transportsector 2013
A201364
23-12-2013
Ondernemen in de autosector 2013
A201363
19-12-2013
Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het
A201362
23-12-2013
Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013
A201361
23-12-2013
Ondernemen in de metaalelektro 2013
A201360
23-12-2013
Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie
A201359
23-12-2013
Ondernemen in de detailhandel 2013
A201358
17-12-2013
De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de
en gebruik van ratings door MKB-bedrijven Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014
MKB
2013
grijze ondernemer A201355
10-12-2013
A201354
26-11-2013
Opleiding en scholing van zzp’ers – Resultaten zzp-panel meting I van 2013 Internationale benchmark ondernemerschap 2013. Tabellenboek
A201353
19-11-2013
Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013
A201351
21-11-2013
Innovatie en internationalisering in het MKB
A201350
12-11-2013
Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013
A201349
31-10-2013
Fulfilment van online verkoop
A201348
15-10-2013
De overheid als klant van het MKB
A201347
26-09-2013
Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en
A201346
08-10-2013
De innovativiteit van het MKB in 2013
A201345
19-09-2013
Monitor buitenlandse investeringen MKB
A201344
14-11-2013
Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie
A201343
03-04-2013
Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid -
2014
Najaar 2013 A201342
12-09-2013
Verschillen tussen uitzendondernemingen
A201341
17-10-2013
Economische effecten verlaging van de administratieve
A201340
19-08-2013
Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011
A201339
22-08-2013
Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013
A201338
12-09-2013
Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook!
A201337
03-09-2013
Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012
lasten voor het bedrijfsleven
14
A201336
27-11-2013
Inkomens Zelfstandigen 2012
A201335
01-07-2013
Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en
A201334
15-07-2013
De rol van sociale media bij innovatie door zzp’ers
A201333
02-07-2013
Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren
A201332
02-07-2013
Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording
A201331
04-07-2013
Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp’ers
A201330
25-06-2013
Hoe goed ligt de gemeente bij MKB?
A201329
18-06-2013
Monitor Inkomens Ondernemers
A201328
27-06-2013
Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie
A201327
16-07-2013
Innoveren achter de schermen
A201326
19-07-2013
De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014
A201325
9-07-2013
Minirapportage biomaterialen
A201324
5-06-2013
Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren
A201323
06-06-2013
Kleinschalig ondernemen 2013
A201322
13-06-2013
Topsectoren in beeld - Bekendheid met het
A201321
21-05-2013
Administratieve lasten MKB
A201320
04-06-2013
Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers
A201319
11-06-2013
Topsectoren: beeld en ontwikkeling
2014 – Update juni
topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat
A201318
April 2013
A201317
16-05-2013
MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland
A201316
31-05-2013
Intellectueel eigendom topsectoren
A201315
07-05-2013
MKB verdeeld over kabinetsbeleid
A201314
02-05-2013
Topsectoren in beeld
A201313
28-03-2013
Concurrentie in het MKB
A201312
25-03-2013
Alles flex, is dat een mismatch?
A201311
09-04-2013
Challengers: hun kenmerken en succesfactoren
A201310
04-04-2013
Wie wordt werkgever?
A201309
16-04-2013
Oudedagsvoorziening in het MKB
A201308
11-04-2013
Benchmark klanten Qredits
A201306
21-02-2013
De waarde van sociaal ondernemerschap
A201305
24-01-2013
Grondstofschaarste?
A201304
02-04-2013
Gezocht: werklocatie 3.0
A201303
24-01-2013
Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 - Update december
A201302
08-01-2013
Financiering van innovatie in het MKB
A201218
15-01-2013
Samen starten
A201217
17-01-2013
Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel
A201216
9-1-2013
A201215
19-12-2012
Financieringsmonitor topsectoren 2012
A201214
7-12-2012
Meer innovatie door buitenlanders?!
A201213
4-12-2012
Meerwaarde van studentbedrijven
A201212
4-12-2012
Duurzaam ondernemen in het MKB
A201211
12-11-2012
Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands
A201210
19-11-2012
Gebruikers en communities
A201209
8-8-2012
Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010
A201208
6-7-2012
Nieuwe financieringsvormen voor het MKB
A201207
20-6-2012
Monitor Inkomens Ondernemers
A201206
20-6-2012
Een typologie van ondernemers met lage inkomens
Ondernemen zonder personeel
15
