..
.
Verslag van het Symposium over Bedrijfskundige opleidingen aan Instellingen van Wetenschappelijk Onderwijs op 1 februari 1973
\\ \,
"
. Technische Hogeschool Eindhoven I Afdeling der Bedrijfskunde ,~
"\
,,
.\
"\
Verslag van het Symposium over Bedrijfskundige opleidingen aan Instellingen van Wetenschappelijk Onderwijs op 1 Februari 1973 •
I
. G!8LlOTHEEK
'-1
""-... " ...... -~--: .... ·""·-...... ':>< .... -~"-« ... ~ .....
7,1':.02914:1,
I
'-:I-I·;-"·E~·-I';~·"l~)-I~·~u--\!;r~~J t
,~
• It.
!
" I-
! \I
. . . . ._----'"'"---_!""'-Technische Hogeschool Eindhoven Afd. Bedrijfskunde.
INHOUDSOPGAVE
Prof.Dr. A. BUchel. Eidgenossische Technische Hochschule ZUrich. De opleiding van "Betriebsingenieure " aan de Eidgenossische Technische Hochschule ZUrich. Pag. 1 tim 25.
Prof.Dr. P. van Berkel. Interfaculteit Rotterdam/Delft. Ontwikkelingslijnen van de Interfaculteit Bedrijfskunde. Pag. 27 tim 41.
Prof.Dr. J. Kreiken. Technische Hogeschool Twente. Bedrijfskunde - tussen discipline en directie. Pag. 43 tim 55.
Prof.ir. W. Monhemius Technische Hogeschool Eindhoven. De opleiding van bedrijfskundig Ingenieurs aan de Technische Hogeschool Eindhoven. Pag. 57 tim 79.
L.S.
Hierbij hebben wij het genoegen U een samenvatting aan te bieden van de lezingen welke gehouden werden op het Symposium over bedrijfskunde opleidingen aan Instituten van Wetenschappelijk Onderwijs, hetwelk op 1 februari 1973 georganiseerd werd ter gelegenheid van het opnemen van de studierichting der Bedrijfskunde in het Academisch Statuut. De opleiding tot Bedrijfskundig ingenieur aan de Technische Hogeschool te Eindhoven werd op dit Symposium niet apart naar voren gebracht door een voordracht van een der leden van de afdeling, maar voorgesteld door een maquette die in het Auditorium was opgesteld. Iedere bezoeker kon zich met behulp daarvan een duidelijk beeld vormen van de samenstelling van het onderwijsprogramma en de relatieve zwaarte daarin van de verschillende disciplines. Omdat het niet goed mogelijk bleek deze opzet in te passen in het verslag van het Symposium is als bijdrage van de afdeling der Bedrijfskunde aan de Technische Hogeschool Eindhoven daarin opgenomen een voordracht over de Eindhovense Opleiding, uitgesproken door de dekaan van de afdeling Prof.Ir. W. Monhemius op donderdag 15 maart 1973 naar aanleiding van het bezoek van een aantal geinteresseerden uit de industrie aan de afdeling der Bedrijfskunde.
Dr. S.D. Boon.
Prof.Dr. A. BUchel -}
DE OPLEIDING VAN "BETRIEBSINGENIEURE" AAN DE EIDGNOSSISCHE TECHNISCHE HOCHSCHULE ZURICH. GrUndung des Betriebswissenschaftlichen Institutes Wir kHnnen an der ETH auf eine fUr unsere Fachrichtung recht ansehnliche Tradition von rund 40 Jahren zurUckblicken.Da unsere Auffassung von Betriebswissenschaften und unsere Tatigkeiten auf diesem Gebiete sehr stark in dieser Tradition verwurzelt sind, seien vorerst in einem knappen Abriss Entstehung und Entwicklung der Betriebswissenschaften an der [TH aufgezeigt. 1m Laufe der 20er-Jahre war in Europa unter dem Schlagwort "Rationalisierung" eine Bewegung entstanden, die die FUhrung industrieller und anderer Betriebe mit Hilfe wissenschaftlicher, d.h. rationallogischer, auf beobachtbare und messbare Fakten abstel'ender Methoden verbessern wollte. In verschiedenen Landern entstanden sag. Rationalisierungsinstitute, die dieses Gedankengut,dass seinen Ursprung im "$cientific f·1anagement" hatte, verbreiten wall ten. Auch in der Schweiz unterstUtzten weitsichtige Industrielle diese Bewegung, setzten sich aber von Anfang an dafUr ein, dass nebst der direkten Vermittlung dieser Ideen an die in der Betriebsleitung tatigen Praktiker auch eine entsprechende Ausbildung fUr Hochschulingenieure geschaffen werden sollte. Diese Anregung fand im damaligen Prasidenten des Schweizerischen Schul rates (d.h. der AufsichtSbehHrde dar ETH) einen tatkraftigen BefUrworter, und so entstand das Betriebswissenschaftliche Institut der ETH, das 1930 seine Tatigkeit aufnahm. Die Hochschule gewahrte ihm Unterkunft und teilte sich mit einer von der Industrie gegrUndeten Forderungsgesel1schaft in die Betriebskosten. Die Aufgaben des Institutes wurden bei der GrUndung wie folgt umschrieben: - Aufbau einer betriebswissenschaftlichen Dokumentation fUr die Technische Hochschule und die Praxis - Verbreiten von Prinzipien und Techniken der wissenschaftlichen BetriebsfUhrung, soweit sie sich in der Praxis bewahrt hatten, durch Kurse, Tagungen und Schriften -?
- GrUnden und Betreuen von Erfahrungsaustausch-Gruppen verschiedener Industriezweige - Errichten einer Beratungsstelle fUr das erforschen und losen von organisatorischen Problemen in der betrieblichen Praxis. Die letztgenannte, fUr ein Hochschulinstitut nicht selbstverstandliche Dienstleistungsaufgabe wurde im Bewusstsein gestellt, dass fUr die Praxis verwertbare betriebswissenschaftliche Erkenntnisse nur in engem Kontakt mit den realen betrieblichen Gegebenheiten gefunden werden konnen. Ein Betrieb lasst sich nicht an der Hochschule nachbilden; der betriebswissensthaftliche Forscher muss Industrie-, Handels- und Verwaltungsbetriebe als sein Laboratorium betrachten. Die aus dieser Aufgabenstellung ersichtliche starke Ausrichtung auf die Gegebenheiten und BedUrfnisse der Praxis ist auchheute noch ein r~erkmal unseres Institutes. Eine umfangreiche Fachbibliothek~ ein Verlag mit d~r eigenen Monatszeitschrift "Industrielle Organi sati on" und ei ne starke Beratungsabteil ung, di e auch Kurse und Tagungen durchfUhrt und Erfahrungsaustausch-Gruppen betreut, sorgen fUr enge Beziehungen mit der schweizerischen Wirtschaft und teilweis~ auch mit auslandischen Firmen. Entstehung des Lehrstuhles fUr Betriebswissenschaften Parallel zur GriJndung des lhstitutes wurde von den Hochschulbehorden auch eine ordentliche Professur fUr Betriebswissenschaften errichtet und nach einer geeigneten Personlichkeit fUr die ~esetzung dieses Lehrstuhles Ausschau gehalten. Man fand in Professor Ren~ deValli~re~ damals Direktor einer schweizerischen Maschinenfabrik, einen Mann, oer mit dem Gedankengut der wissenschaftlichen BetriebsfUhrung vertraut war und auch Erfahrung in dessen Anwendung unter schweizerischen Gegebenheiten besass. Mit dieser Berufung eines Mannes aus der Praxis wurde erneut der Wille dokumentiert, eine enge Verbindung von Lehre, Forschung und Praxis zuschaffen. Aus derselben Ueberlegung heraus ist del" Inhaber des Lehrstuhles fUr Betri ebswi ssenschaften jeweil s auch Direktor des Institutes mit seiner Beratungsabteilung. Be"j der Schaffung des Lehrstuhls hatte man bewusst darauf ver-
-3
z;chtet, vor der Ernennung eiDes Professors ein Studienkonzept festzulegen. Es war die erste Aufgabe des Neugewahlten, ein solches zu entwickeln. Ein erster Entwurf, der die Errichtung einer eigenstandigen Abteilung vorsah, wurde zu Gunsten einer Ausbildung 1m Schosse der Abteilung fUr Maschineningenieurwesen fallen gelassen. Man war sich dabei einig, dass ein Absolvent des Faches Betriebswissenschaften ein vollwertiger Ingenieur . und nicht eine Mischung von Ingenieur und Kaufmann sein sollteo Diese Vorbereitungsarbeiten nahmen einige Zeit in Anspruch. Erst 1936 konnte ein ordentlicher Studienplan fUr Betriebsingenieure in Kraft gesetzt werden, und ein Jahr spater diplomierte der erste Student mit PrUfung in Betriebswissenschafteno Die Entwicklung des Studienplanes fUr Betriebswissenschaften Bevor nun naher auf diesen Studiengang in Betriebswissenschaften eingetreten wird, ist einiges .Uber den ausseren Rahmen, doh. Uber die Ausbildung an der Abteilung fUr Maschineningenieurwesen einzuflechteno Es ist dies ein Studium von acht Semestern, wobei zu Beginn grundlegende Facher, wie Mathematik, Physik, Mechanik, Konstruktionslehre, Thermodynamik, Stromungslehre, Elektrotechnik, vermittelt werden,wahrend in den oberen Semestern in sog. Vertiefungsfachern verschiedene Sparten des Maschinenbaus, wie Dieselmotoren, thermische Turbomaschinen usw. behandelt werden. Aus dem Angebot von Vertiefungsfachern wahlte ein Student frUher drei, heute zwei solche Gebiete aus. Urn ihm die Wahl zu erleichtern, werden vorangehend in sog. "GrundzUge-Vorlesungen" (GZ) Grundkenntnisse vermittelt und Problemstellungen im Ueberblick vorgestell t. Der Student muss eine minimale Zahl solcher GZ-Vorlesungen besuchen. Damit 5011 er sich auch ein moglichst breites Al1gemeinwissen auf dem Gebiete des Maschinenbaus erwerben. Die Ausbildung in einem Vertiefungsfach verfolgt nicht in erster Linie das Ziel, den Studenten zu einem Spezialisten auf diesem Gebiete heranzubilden, sondern er soll beispielhaft erfahren, wie Ingenieurprobleme, ausgehend von den wissenschaftlichen Grundlagen, gelost werden. Er so11 damit befahigt werden, auch in anderen Gebieten, -4
Abb 18
vertei lun 9
der obi ig8torischen
slcLJnden nach semeSGern
................ . . .. .. . .. . .. .. . .. . . . . .. ... .. .. . .... . .. . .. . ... .. . .. . . .. . . .. .
.
....,...,,.....,.....,.-~
................ · ..... . .1-------' . . . . ... ................ ...... . . . . ... ............... ·....... · ............... . .. ·. ..... . . .. . . . . .
............... .
.. .. .. .. .. .. .. .. . . .... .. .... .............. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. . .. . .. . .. .. .. ............ .. .......... .. . ..
....
0'"
....
..
:~:
. .. . .. .. .... . .. . .. . ... . .. . . . .. . . . . . .. ... .. ... . .. . .. . .. . ... . .. . . . . . . . .. . .. ... . .. . .. . .. .. .. .. .. .. .... .. . . .. . .. .. .. . . .. .... . .......... .. . . .. .. . .. .......... .. . ............ .......... .. .. . ............ ......... . .. .. .............. ............ .. . . . . . . . .......... . . . ... ............ .......... . .. . . . . . . . .. ............ .......... . . . . .. . .. .. .. . .. . ... . .... . ... . . . . . . . . .
.
1-:""'::.,.....>.,.....::--'::--'::-: ::::::::::::::: ................................ . . .. .. .. .... .... .............. ............ . .. . . .. .. . .. .. ... . ... .. .. .... .... .............. ............ .
. . .. . .. . .. .. .. . .. . .... .... .............. ............ . ...... . .. .. . . . .. .. . .. . .. .. . . ....... .
·.............. . ..... . ·····............. .............. ... ............. .............. . ............. ···.............. .... ............. ··.............. .............. .............. .............. .... ·····.............. .............. . .............. .............. ... ····.............. .............. ............. ·.............. .............. .... ·""""'~-............... .. ···...... ...... . . . ... ...... .. .. .. ..... ·····...... ...... . ..... ... ····...... ....... ..... .. .............. ..... ... ····...... ..... .. ·...... ..... . ~
.
•••••• •• '
·. '.
~
• •• • •• • • • • •••••• •,••••• • •• ••• • • •• • • • • •• • • •• •• • •• •• • •• •• •• • •• • • • • • •• •• • ••• • • • • • • • • u
~
~
"
10
o 1
.3
4
~ grundl8Jenfacher D -5
Kondrvktlonslfjcher
5
~ !.;.;.; ·1
~......",.,,~~
···.... .'... ........
1---.-.-.--/0. :- :- :- :-: -: -: -:
-:':-:-:-:-:-:.. .. ,.,'
,'
-:-:-:-:-:-:-:-: .... .. .. '. ,
'.'
,
........ ...... .
6
'
7
prowktionstechn,k be/:;rieb.s wiS5en schafoen
die moglicherwe;se an der Hochschule nicht gelehrt werden, tatig zu werden. Mit die~er Denkweise, dass eine Vertiefung in e1nem Fach nur eine stellvertretende Ausbildung fUr das ganze Gebiet des Maschineningenieurwesens darstellte, hat die ETH schon vor vielen Jahrzehnten einen Ausweg gefunden aus dem Dilemma der zunehmenden Ausweitung des Wissens und der beschrankten Dauer e;nes Studiums. Es sei nun die Entwicklung der Ausbildung in Richtung Betriebs~ wissenschaften anhand e1niger Schaubilder kurz dargestellt. Abb, la zeigt die auf ein Semester bezogene Wochenstundenzahl, die ein Absolvent unserer Fachrichtung, der 1950 diplomierte, wah rend seines Studiums belegen musste. Diese Darstellung gibt 1m grossen und ganzen die Verhaltn;sse von 1936-1952 wieder. Urn die Uebersicht zu wahren, wurde nur eine sehr grobe Gliederung der Facherbereiche vorgenommen. Die Ausbildung in Betriebswissenschaften war zu Beginn auf die letzten Semester konzentriert und fasste damals Betriebswissenschaften im engeran Sinne und Produktionstechnik in einem Vertiefungsfach zusammen; dieses wurde an Stelle eines dritten Ingenieurfaches belegt. Das wohl Bemerkenswerteste an diesem Studienplan stel1t das achte Semester dar. Dieses wurde fUreine fUr jeden Studenten individuelle Uebungsaufgabe in der Industrie verwendet, wobei der Student die volle Arbeitszeit in der betreffenden Firma verbrachte. Er hatte eine konkrete betriebliche Aufgabe selbstandig zu losen. Ein Bericht Uber die geleistete Arbeit sollte einerseits der Firma ermoglichen, Losungsvorschlage weiter Zu bearbeiten und einzufUhren; andererseits war er massgeblich fUr die Beurteilung der Arbeit des Studenten durch den Lehrstuhl. Diese in die Praxis verlegte Semesterarbeit entsprang der Erkenntnis, dass betriebliche Probleme wesentlich an Substanz verlieren, wenn sie aus dem Kontext ihrer Umwelt herausgelost werden. Bereits 1936 wurde damit der in den Vereinigten Staaten entwickelte Gedanke der "case-study"-Methode in e;ne extrem prax;sbezogene Form umgewandelt.
-6
Abb
~
vertei/ung cler cb/ig8GOrischen stunden nach sevnestern h/ Yifoche 50
· ................ ........ '" .. "
. . ..
. .. . .. . ... .. .... .. ... .. .... " .... ·............. . .. .. . .. ...... . . .. . .. .,. . . . . . ." .. .... .. · . . . . ,. ................ . . . . . . .. '"' . ...... . .. .. " .. . . . . ,. . ...... ....... .. .. . .. . ... . .... .. .... .. .... .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. . . " .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. . .. .. . .. . . . . .. .. .. .. .. .. . . . . '" . .. '" . .......... .. . .. .. . .. .. .. . .. .. . . . .. .. .. .. .. .. .. .. . " .......... . ~
~o
~
~
. .. . ~
30
:::::::
.. .. .. . .. .. .. ..
..
.. ~ ....................... " ................
..
..
.
.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
....
., .. .. .. ..
::: :::: : >.' :.: : :.
""
...... " ............
"..
..
..
..
;0;
..
.. .......... . .. .......................... "
................
>. :.:::::::::.: -: ::::::: ::::::::: ::::::: ::::::: :::
It--'-'.:.....;.'~'-=-'-=-.'.:...'i----;:.;.;.;.;.;.;.;.
..
:::::::: :::::::
...... ' ..... '.';':';':-:';';' ............... . . . . " :.;.. .......... -: -: .; .; .;.. : .... ................ .. .... .. ... .. ... .. .. . ... . .. .... .. .. ................ .. .. .. . . . . .. .. .. .. .. .. " .......................... . .. .. . . . . .. .... .. .. .... . . ... .. .. .. .. ........ . . . . .. . . . .. . ' ...... ........................... .. . . . . . .. .. . .. . . . .. .. .. . . . .. .............................."""1 •••••••••••••••••••••••••••••••• ··.. ......... ". . . ........ .. . . ....... . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... ... ."" .. . ........................... ................ .............. . ..
•
•
t
t
••
•
0
..
..
..
•
•
••
..
.........
..
~
·.. ... .. ... .. ... .. .. ...... .. .. .. . ........ .. . .. . ::::::: :::: :::::~:: :: :: :: ::::: ::. .. .. .. .. . .. .. .. . . .. . .. . . . , .. .. .. ... ... .. ... ... .. .. .. ..." .. .. . .......... . . .. .. ·, ....... .. .. .. .. . .... .. ............ . , ... .. .. ........ . .. , , , ....................... , .. . . . . ... .. ... .... .. ... .. ... .. .. .. .. .. .......... .. .. .. .... . . . .. ·. ...... . .. ..... ......... . ,. ... ....... ........... ~
~
I"
•
..
..
•
..
..
..
•
..
•
....
..
..
..
..
0;
..
"
"'
I't'+r-=-':..:....:..~
..
.......
,.
,
10
~
.........
..
,.
• • ., • .... . • ., . ., . . • ....
........... .. ··., ....... ........ · .... . .. ·. .......... . . . .. ... . . . . .. . ..... ... . . . . . . . . .. ............ . .. · . ....... . .......... .. .... .. .. . . .. . .. . .. . . . .. ..... , ... .. . ·... . ..... .. . .. . . .. ... ... ...... .. . . . · . . .. .. ............. •
0
.......
,
"
"
"
"
...
...
~
~
"
"
~
~
"
,
,
o
,.
2.
4
m !JVndlagenf8cher
5
~
6
7
~
8
seme6te
produkt;onstechnik
o konstruktion5jadJer [:::::1 be6riebsw,.ssentxhaften -7
Der Student wurde dabei in mannigfacher, insbesondere auch psychologischer Hinsicht in jene Umweltbedingungen hineingestellt, die er auch bei seiner sp~teren beruflichen lKtigkeit vorfinden wUrde. Dies war in jener Zeit ein pionierhafter Gedanke, und es bedurfte einer besondern Zielstrebigkeit, ihn zu verwirklichen, da er ohne Prazedenz im Hochschulbereich war und es auch vieler Ueberredungskunst bedurfte, urn die Bereitschaft zur Mitarbeit einer genUgenden Anzah·1 von 1ndustriefirmen zu erlangen. Man war vielerorts nicht bereit, sich von derart unerfahrenen Studenten in die lepfe gucken und RatschlKge erteilen zu lassen. Diese Semester- und analoge Diplomarbeiten sind bis heute Bestandteil unserer Ausbildung geblieben, und wir betrachten sie als deren eigentliches Zentrum, auf das die theoretische Ausbildung ausgerichtet ist und an dem ihre ZweckmKssigkeit und Wirksamkeit UberprUft werden. Abb. Ib zeigt einen Studienplan 10 Jahre spKter, der fUr die Peri ode von 1953 bis 1968 reprKsentativ ist. Hauptmerkmal ist, dass die Produktionstechnik zu einem selbstSndigen Vertiefungsfach ausgebaut wurde, das nun ein Student in Betriebswissenschaften obligatorisch als zweites Fach belegte, so dass nur noch ein Vertiefungsfach aus dem allgemeinen Maschinenbau zur freien Wahl Ubrig blieb. Produktionstechnik bedeutete zu Beginn mechanische Fertigungstechnik, spSter kam als Alternative Verfahrenstechnik hinzu.,
~
1m Jahre 1968 wurde an der Abteilung fUr Maschineningenieurwesen eine wesentliche Umgestaltung der StudienplSne der oberen Semester vorgenommen. Grund dafUr war eine Ueberbelastung der Studenten, so dass die Zahl der zu belegenden Vertiefungsfacher von 3 auf 2 reduziert wurde. Paralleldazu ging eine Aufspaltung in 3 Hauptrichtungen: Allgemeiner Maschinenbau, Betriebswissenschaften und Verfahrenstechnik; ebenso wurden neue VertiefungsfScher geschaffen, wie Feintechnik und Operations Research. Den fUr Betriebsingenieure massgebenden Studienplane zeigt Abb. Ie. Hervorzuheben ist; dass Vertiefungsfacher Richtung Produktionstechnik nur noch wahlweise belegt werden, da eine Reihe anderer FKcher ebenfalls mit Betriebswissenschaften kombiniert werden kann.
-8
Abb 1
verteiluVlg der oblig8corischen stunden nach semestern hi woche
1972 174
/io
.. .. ., .. .. .. " ,. .. '" . ,. .. . .. .. . . . .. .. .. .. .. ,. " ...... .,
.......... . . . .. " ........ . . . .. .... .. .... .. ... .. .. .. .. .. "* .." . ~
~
~
~
~
..
..
. ...... .. . . .. .... ..
..
..
It
..
..
~
~
.. .. .. .. .. .. .. . ... . .. .. .. .. .... .. .. .. . " .. ........ .. - . .. . .. ........... .. .. .. . . .. . .. .. . .. . .. .. . " . .. .. .. .. .... . .... .. .. .... .. .... . .. . . . . . .. -.. .. .. . . .. . ............ . ~
~
..
..
..
..
..
..
,.
to
~
.
. .. . .. .. . .. .. . .. . .. . . .. .. .. .. .. .. . • 1:--:-:..:-:'.-:-.-:-."',
....... ........
.. .. . . . . .
::-"1.
30
.. . . . . . . . . . . . . . . "
..
..
..
..
;.
. ..... .
.. . .
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
t-~~............-f........
.----\. :-:-:-:-: -: -: -: ............... ............... -: -: .:-:-:-:-:a:::::!J-.-,,',-,,-'.'-,'-.'.-1. .. .. .. .. .. . . .
::::::::::-:::.
-: -:.:-:-:-:-:. .. .. .. . .. .. ..
. .~ . . .
"
......
.
:-:-:-: .:-:-:-:
:-:-:-:-:-: -: -: :-:-: -:.:-:-: -: .. .. .. .. .. .... .............
-: -:.:-:-:-:-:.. .... " ...... . ,--I. :::::::::::::::
::::::::::::::: :::::::::::::::.1-.-.-.-.-.-. ::::::::::::::: ::::::::::::::: ::::::::::::::: :::::::::::::::
::::::::::::::: :::::::::::::::. ::::::::::::::: ::::::::::::::: .. . .. . • • II'
....
"
..
.. • .. . . ....
.............
to............
............................................ ~
~
~
O'
....
..
::::::::::::::: :::::::::::::::: ::::::::::::::: :::::::::::::::
2.0
- - _..........,.......j.,.............---......--...j • • • •• ••
• •••••••••••••••••••• " .
~............................"""'I •••••••••••••••
10
.............. , ................ .. .. .. .. . .. . , ................ .. . . ., . . . . .. .... .. .... . .., .. ...... .. .... .. .. ,. . ........ .. . . . '" . " .. .......... .. .. . .. . . . .. .... ..' ......... . . .. .. .. . .. .. .. ... .. .... .... . ... . ... .. ... . .. .. .. .. .. .. .. ,. .. ...... . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . ..
..
"
.......
to
.
o
..............
1
~
3
5
6
7
8
sernesf:t.~
grvnd/agenfikher ~ produktionsf:echmk o KOn6/;rukti0h5facherCJJ betrieh.slVissenfjchaften -9
Dieser Studienplan widerspiegelt eine sich schon einige Zeit anbahnende und sich weiter verstarkende Tendenz, die Betriebswissenschaften vom Maschinenbau und der industriellen Fertigung im allgemeinen abzulosen und Betriebe irgendwelcher Art als ihr Erkenntnisobjekt zu betrachten. Mit diesen Stundenzahlen lasst sich nur die aussere Entwicklung des Studienplanes verfolgen, die ebenso wichtige innere Umgestaltung des Lehrbetriebes ist daraus nicht ersichtlich. Dazu 1st jedoch einiges zu sagen. So wurde die vor 20 Jahren noch stark ausgepragte Vermittlung von pragmatischem Fachwissen und von Erfahrungstatbestanden aus der Praxis mehr und mehr durch eine Ausbildung in Vorgehensmethodiken und in der Anwendung quantitativer Verfahren abgelost. In diesem Zuge wurde im Rahmen der verfUgbaren Stunden die Zahl der eigentlichen Vorlesungsstunden gekUrzt, indemnur noch wesentliche Uebersichten und Zusammenhange der betrieblichen Probleme vorgetragen wurden. FUr die Erarbeitung des weiteren Stoffes wurden die Studenten auf die yom Lehrstuhl herausgegebenen Lehrschriften verwiesen. Die dadurch frei gewordenen Vorlesungsstunden wurden einerseits dazu benUtzt, das fUr einzelne Uebungen notwendige Fachwissen gezielt auf die jeweilige Aufgabenstellung hin zu vermittelo. Auf der and ern Seite wurde durch Gastreferate von Fachleuten aus der Industrie das Spektrum der Ausbildung auf Gebiete ausgeweitet, fUr die bei der beschrankten Stundenzahl keine eigenen Lehrveranstaltungen angeboten werden konnten. Andere LUcken in unserem Angebot, insbesondere Grundlagen und Anwendung quantitativer Methoden, wurden durch zusatzliche Aufgaben in den Uebungsstunden teilweise UberbrUckt. Es zeigte sich aber, dass diese Massnahmen je langer, je weniger den Anforderungen einer zeitgemassen Ausbildung genUgten, obwohl dabei die Studenten sehr stark belastet wurden. So reifte vor einigen Jahren der Wunsch nach einer grundlegenden Neugestaltung des Studienplanes; das globale Ergebnis zeigt Abb. Id. Hauptmerkmal ist ein frUherer Beginn der Ausbildung in Richtung Betriebswissenschaften. Neu muss sich ein Student bereits zu Beginn des 5. Semesters entscheiden, ob er in Betriebswissen-
-10
schaften vertiefen will. Die betrachtliche Zahl der in diesem Semester neu verfUgbaren Unterrichtsstunden ist darauf zurUckzufUhren t dass die Lehrveranstaltungen Thermodynamik II und Stromungslehre II fUr die Absolventen unserer Studienrichtung ausfallen. Die beiden fUr diese Facher verantwortlichen Dozenten haben sich bereit erklart, ihre Vorlesungen und Uebungen so zu gestalten, dass die nur einsemestrige Ausbildung einen abgerundeten Ueberblick Uber diese beiden Gebiete ergibt. Das Studienplankonzept 1972 Nach dieser Darlegung der Entwicklung aus den Anfangen bis zur Gegenwart kann nun unser neuer Studienplan mehr im Detail vorgestellt werden. Die Lehrveranstaltungen des 5. Semesters werden Ubrigens in diesem Winter zum ersten Mal nach diesem Plan gehalten. Vorerst aber erhebt sich noch die Frage: "Was verstehen wir eigentlich unter einem Betriebsingenieur, was sind seine Aufgaben und Funktionen?" Angesichts der Vielfalt moglicher Betatigungen des Betriebsingenieurs ist es nicht moglich, eine alles umfassende Definition seines Berufsbildes zu geben. An ihn zu stellende Forderungen seien daher in genereller Art umschrieben: Betriebsingenieure sol len in der Lage sein, - die Unternehmung als wirtschaftliches Gebilde und den Betrieb als deren operatives Organ hinsichtlich ihrer inneren Beziehungen und lusseren Verflechtungen gesamthaft zu verstehen und deren Probleme in einer konkreten Situation mit Hilfe einer geschulten analytischen Denkweise zu erkennen - die im Betrieb sich abspielenden Arbeitsprozesse sowie die zugehHrigen Planungsprozesse, Informationssysteme und Organisationsstrukturen nach technischen, oekonomischen und sozialen Kriterien optimal zu gestalten - betriebliche Leitungsfunktionen zu Ubernehmen und dabe; ihre Flhigkeiten zur Problemerkennung und Problemlosung fUr eine zielbewusste FUhrung einzusetzen - bei Forschungs-, Entwicklungs- und Planungsvorhaben irgendwelcher Art dank ihrer vielseitigen Ausbildung und methodischen Schulung im S;nne einer systematischen und umfassenden Problembearbeitung wirksam zu sein und Koordinations- und -11
Projektleitungsaufgaben zu Ubernehmen. Der Scnwerpunkt unserer Ausbildung liegt auf den Problemen der Gestaltung des Betriebs. Auch der Betriebsingenieur ist in Ubertragenem Sinne e;n Konstrukteur. Seine hierzu notwendtge betrieblich-technische Ausbildung wird abgerundet durch Facher wie Betriebswirtschaftslehre, Psychologie, Physiologie usw. Diese Ausbildung geht aber nie so weit, dass er bei besondern Problemen mit den auf d;esen Gebieten spezia1isierten Hochschulabsolventen in Konkurrenz treten konnte. Er soll die grundsatzlichen Problemstellungen dieser Gebiete kennen, evt. e;nfache Probleme selbst 10sen, im Ubrigen aber in der Lage sein zu erkennen, wann er den spezifisch geschulten Fachmann beiziehen muss und er soll sich mit ihm auch in sprachlicher Hinsicht verstandigen konnen~ In Bezug auf die Vermittlung von Fachw;ssen zielen wir - nebst einem generellen Ueberblick - auf eine beschrankte Auswahl von Schwerpunkten hin. Als viel wesentlicher als das Fachw;ssen - vor al1em weil es auch weniger vergangl;ch ist - betrachten wir das Methodenw;ssen, das dem Ingenieur erlaubt, auch neuartige Probleme auf systematische und zweckmassige Weise zu 10sen. Mit der Anwendung a11gemeiner und problemspezifischer Methoden w;rd beim Studenten zugleich die Aneignung der fUr seine Tatigkeit relevanten Denkweise gefordert. Da die im Betrieb zu gestaltenden Prozesse dank der Arbeitsteilung immer zahlreicher und in ihrer VerknUpfung immer komplexer werden, bemUhen wir uns, den Studenten gedankliche Hi1fsmittel zur Bewaltigung dieser Komplexitat zur VerfUgung zu ste11en, wie z.B. das Systemdenken, die Kybernetik usw. Wir legen auch sehr grossen Wert auf ein systematisches Vorgehen gemass dem Systems Engineering-Konzept. Mit dieser gegenUber frUher starken Betonung des Methodenwissens, der Systembetrachtung und formaler Verfahren zur Losung betrieblicher Probleme hat eine spUrbare Verschiebung des Unterrichtes in Richtung abstrakter Behandlung der verschiedenen Probleme stattgefunden. Auf Grund der RUckkopplung durch die Resultate der Semester- und Diplomarbeiten haben w;r feststellen konnen,
-12
Abb 2 pj;uciienp/~n
72 fiJr bel:riehsin!Jenieure im V'efJ/eich zum bishengen
wirLschafl
belrieb vnrernehmunos-
'''h
~~:: ~~!/:::::::::::::.. .. .. . . . . .. ,J
..
.. ..
~
~
( vnternehmlJnBs~,,-lan_v_n9_ _- - - - J
..
.
. . . .. . .. . .. . .. .. " .. ............ .. .. .. .. .. , .. ..................... . .. .. .. . . . . .. .. .. " .. .... . .. . ........................... . .. .. .. .. .. .. . . .. .. . . . . .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .
"
..
"
..
•
..
..
..
..
•
•
..
..
..
..
•
..
..
..
..
..
..
..
..
.
::::::::::::::::::::::::::::
:~~~~:::#::::::::: .. .. .. .. . .. .. .. .. . .. .. ..
::~f:4.~~~r:~:t: !Jetyjehswi rt :::'.' .. .. fehreii:: .m.~ ....... . . . . .. ... ... ..........
::~Ofi:.enrecJln9 :::
~
,
~
~
~
~
[~:~uchh. vnq zahlungsverkehr ::::1
h"'~ft/ .... C' ,~,;« II vc;.u /r;.(.lV" • .JV •
. • . • . • . • . •. • ". . •.. • .. . . • . . . ..
..
betriebswirt -
::~elitebsafJaJy~:
:: finahzwesen:::
bet:hehs wi55.]JJ:
..
'-iriarkttOf'Schun9--- ------ --,J I _________________________
..
..
..
..
9
..........
,.
........
........
"
..
,.
..
"
$
....
/~lnebswi ~.
[ beb1ehswis5.
..
[ eihf. in die wirtscha!f:swis:;ensch.]
.. ........................ . ..
t:.::
GZ.
arbei c [unf~erF:tV!9
mathematik.dv
L%: In.. :9.}.:::I
====:
Lf.r;t·~f~r~:~{f!.t:::::::::::.:::::::.:.:.: J [~~'9ivna I ~~r;;~s:~~:
IT$r~~t~el~:~~~7::::::1 t~t~~f~r:/~~::::;:::;:;:::;:::;:;:;:;::J fI::~f~;-: -: -:. :- :-: r : - - - - ........... . ~
, , _ .. _
~
... .......-.....
~
a~
J)p¥.iWVI·'tt8· : . : . : . : .
f:echnik der 1),v. t,,:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.
I
~praktikU~ im fJlDfjfi9mmieren I eihsatz von rechenanJa!}en
L
_ _ _ _ _ _ __
~
bish er
,
legende: .... ;.'.' .. ;. i.'.
nev
~~r/~vng65tund~n
recht
@ei~un~~~ch~~ ~
Irechtslehre bisher
1:-:-:-::.:-:-:::::.:-:-; 1
nev
dass diese Abstraktion nicht ohne Gefahr 1st, gelingt es doch offenbar nur einem Teil der Studenten, auf der abstrakten Ebene gewonnene Erkenntnisse in die betrieb11che Realitat zu Ubersetzen. Wir werden voraussichtlich den Studenten vermehrtBeispiele derartiger Umsetzungen vortragen und erlautern mUssen. Wir sehen uns weiter veranlasst, auf die Unterschiede zwischen wissenschaftlicher Fachsprache und betrieblicher Umgangssprache aufmerksam zu machen. Mit Hilfe der Abb. 2 sei nun naher auf das Paket unserer Lehrveranstaltungen eingegangen. Die GegenUberstellung zum bisherigen Studienplan zeigt gleichzeitig Ausmass und Schwerpunkte der Neugestaltung. Mit den Lehrveranstaltungen 1m Fachkomplex Mathematik und Datenverarbeitung sol len folgende Ziele erreicnt werden: - Vermitteln des Instrumentariums fUr die quantitative Behandlung stochastischer Gegebenheiten. Die Betrachtungsweiseder Stochastik ist gerade fUr den Betriebsingenieur von eminenter Bedeutung, sind doch die meisten betrieblichen Phanomene nur mit Hilfe stochastischer Variablen zu erfassen - Verschaffen einer Uebersicht Uber die Problemstel1ungen und Losungsverfahren des Operations Research aus der Sicht der Anwendung - Beherrschen einer Computersprache als Hilfsmittel fUr die Losung von Ingenieurproblemen - Vermitteln der technischen und organisatorischen Grundlagen fUr die Gestaltung betrieblicher Informationssysteme mit Hilfe der Datenverarbeitung. In der Komplexen Arbeit und Recht wurde eine prazisere Benennung des Inhaltes einer bestehenden Lehrveranstaltung vorgenommen, und es wurden Uebungsstunden eingefUhrt. Die Vorlesung in Arbeitswissenschaften wirdUbrigens gemeinsam von den LehrstUhlen fUr Betriebswissenschaften, Arbeitspsychologie und Arbeitsphysiologie bestritten. Beim Komplex Wirtschaft wurden die Zahl und die semestermassige Verteilung der Lehrveranstaltungen gestrafft. Die zusatzlich vorgesehenen Stunden sollten insbesondere auch eine vermehrte
-14
. lehrveranstaltungen des lehr8tuhlo ,-
fur
betriebswiooen..scha{ten
Au
-
9rlJndzige vot/e.5u'
4 L..
Q)
4..l
Q5 .E
5
6
\I')
befriehs WisseJ7
daten ve.rorbeit -
uJ19 /. ~roetriebs /nFJenleure
7 unfernehmvn9Sp)&nvng.
smale 1
betriehs -
wis5enscha!1;
arlJeits J[
{)n~ehrnun!Js -
betrje);s -
wis.senschaft
1J[
. semester-
8
~rbeil;
diplorn _arbe/t
-15
wissen {}cJuJ/c
fiJhrvn9
Durcharbeitung des Stoffes durch Uebungen sicherstellen. 1m Fachkomplex Betrieb sind die Umbenennung und stuhdenm~ssige Auswei tung unserer zentralen Lehrveranstaltung sowie die EinfUhrung einer Vorlesung mit Uebungen Uber UnternehmungsfUhrung nebst einer Erhohung der Stundenzahl in Unternehmungsplanung zu verzeichnen. Aus der Darstellung ist ersichtlich, dass wir bei den wichtigen Lehrveranstaltungen den Uebungen mindestens gleich grosses Gew;cht beimessen wie den Vorlesungen. Die Erfahrung zeigt, dass gerade das Methodenwissen mit Hilfe von Uebungen wesentlich besser aufgenommen wird. Das generelle Konzept fUr Uebungen sieht vor, zu Beginn eines Semesters jeweils EinzelUbungen zu bestimmten Themen durchzufUhren und dann spater umfassendere Probleme in der Art von einfachen Fallstudien zu behandeln. Wir haben jeweils gute Erfolge erzielt, wenn es uns gelang, ein reales praktisches Problem aus der Praxis als Aufgabe zu stellen. Auf Ziel und Inhalt der von unSerem Lehrstuhl betreuten Vorlesungen und Uebungen, die in Abb. 3 zusammengestellt sind, ist etwas naher einzugehen. - Die GrundzUgevorlesung 5011 in einer systematisthen GesamtUbersicht den Studenten in das Erkenntnisobjekt Betrieb einfOhren, ihm die grundlegenden Begriffe und Anschauungen der Betriebswissenschaften vermitteln un~ ihm einen Einblick in das Arbeitsgebiet des Betriebsingenieurs geben. - In Betriebswissenschaften I wollen wir den Studenten mit einer syste~atischen Methodik und mit Hilfsmitteln zur LHsung von betrieblichen Problemen vertraut machen. - Betriebswissenschaften II befasst sich mit den grundlegenden Charakteristiken von Produktionsprozessen, der Anordnung von Produktionsmitteln und Arbeitsplatzen fUr die Erzielung elnes optimalen Produktionsablaufes und mit der sich daraus ergeben~n Gestaltung von Gebauden und Transportsystemen. - Die Vorlesung Datenverarbeitung fUr Betriebsingenieure zeigt die organisatorischen Aspekte des Einsatzes der Datenverarbeitung im Betrieb auf; die Uebungen dienen vor allem der Einpragung der Arbeitsschritte, die der Programmierungvoraus-
-16
zugehen haben. - In der Arbeitswissenschaft soll der Student einen Einblick in die vielfa1tigen Aspekte der menschlichen Arbeit erha1ten und die Problematik der Leistungsmessung und der gerechten Entlohnung erkennen. - Betriebswissenschaften III wird die Grund1agen fUr die Planung und Steuerung betrieblicher Ablaufe vermitteln; es werden Aufbau und Arbeitsweise von Produktionsplanungs- und -steuerungssystemen und Fragen der Gestaltung von Informationssystemen behandelt. - Die Vorlesung Unternehmungsplanung behandelt Planungsmethodiken und soll die Bedeutung dieser Planung fUr die Einordn~ng der 'Unternehmung in die Gesamtwirtschaft und fUr die innerbetriebliche Koordination aufzeigen. - Bei der UnternehmungsfUhrung kommen Organisationslehre, FUhrungsprinzipien und FUhrungsmodel1e zur Sprache, und es soll die Bedeutung der FUhrung fUr das zie1gerichtete Verhalten von Untern~hmung und Betrieb hervorgehoben werden. Der Grundgedanke dieses Facheraufbaus besteht darin, in der GrundzUge-Vorlesung im 4. Semester einen gesamthaften Ueberblick Uber das Erkenntnisobjekt Betrieb und seine Probleme zu geben, sodann in einer Au{facherung auf verschiedene Disz;plinen, die auch die Ubrigen Fachkornplexe einschliessen, wesentliche Schwerpunkte zu behandeln und schliesslich mit Hilfe der Lehrveranstaltungen Unternehmungsfilhrung und Unternehmungsplanung im 7. Semester eine al1e Spezialgebiete zusammenfassende Klammer zu schmieden. In Semester- und Diplomarbeiten soll das theoretisch erworbene und in einzelnen Uebungen bereits vertiefte Wissen auf eine umfassende betriebliche Aufgabe angewendet werden. Es wurde bereits auf die Bedeutung hingewiesen, die wir der Semesterarbeit in der Industrie 1m Rahmen unseres Ausbildungskonzeptes beimessen. Einige zusatzl;che Bemerkungen aus heutiger Sicht scheinen angebracht zu se;n. Der Ausdruck Industrie 1st nicht mehr ganz zutreffend, denn wir fUhren heute derartige Arbeiten auch in Handelsunternehmen, Verwaltungen, Spitalern usw. durch. Die behandelten Themen decken sich-nurteilweise mit dem in Uebungen und Vorlesungen bearbeiteten Stoff. W;r erwarten vom Studenten, dass
-17
er sich mit Hilfe von Literatur rasch in das Fachwissen eines Gebietes einarbeitet und dank seiner Ausbildung in Methodik zu brauchbaren Resultaten gelangt. Die Dauer der Semester- und Diplomarbeiten betragt 10 bzw. 7 Wochen, was e;ne sehr konzentrierte und zielbewusste Arbeitsweise verlangt. Wir legen grossen Wert darauf, von den mitarbeitenden Betrieben Aufgabenstellungen zu erhalten, die aktuelle Probleme betreffen. Dem Student soll damit der Eindruck verm;ttelt werden, dass es wirklich darauf ankommt, was er im Laufe seiner Arbeit leistet. Be; den Mitarbeitern des Betriebes 5011 ebenfal1s die Bereitschaft zur Mitwirkung bei Befragungen, Datensammeln usw. ge- , weckt werden, und die leitenden Instanzen eines Betriebes so11en dank brauchbaren Resultaten zur weiteren Zusammenarbeit mit unserem Lehrstuhl ermuntert werden. Wir sind heute in der Lage, die 120 bis 140 Arbeiten pro Jahr unterzubringen. Wir kBnnen auch in sehr vielen Firmen auf ehemalige Absolventen unseres Lehrstuhles als betriebsinterne Betreuer zahlen. Nachdem nun eingehend der Studienplan des Vertiefungsfaches Betriebswissenschaften dargelegt wurde, sei nochmals kurz auf die gesamte Fachausbildung zurUckgekommen, die ein Betriebsingenieur erhalt. Abb. 4 zeigt die Struktur der an der Abteilung fUr Maschineningenieurwesen mBglichen Vertiefungsfacher, gegliedert nach den 3 bereits erwahnten Hauptrichtungen. Man ersieht daraus, dass die Ausbildung in Betriebswissenschaften immer noch sehr stark verzahnt ist mit der Richtung Allgemeiner Maschinenbau, viel starker als z.B. die Richtung Verfahrenstechnik. Ein Student kann irgend eines der im unteren Teil der Spalte Betriebswissenschaften aufgefUhrten Vertiefungsfacher wahlen und in dem so gewahlten Fach auch seine Diplomarbeit machen. Die Kombination mit den 4 Vertiefungsfachern, die Produktionstechnik betreffen, dUrfte am besten geeignet sein, urn zusammen mit Betriebswissenschaften eine abgerundete Berufsausbildung zu ergeben. In diesen produktionstechnischen Fachern wird Ubrigens nicht nur auf die Verwendung der betreffenden Verfahren eingegangen, sondern es werden vor allem auch konstruktive Probleme gelBst.
-18
Abb 4-
verciefungsmoglichkeiten 'In den drei hauptrichtungen an der abc I1I 6 betriebswissen schaften
a//qemeiner
verfahren.st echnik
rn~schjnenbdU
(h 27 werkstnfFlehre
1
-----
[h 26 fherm .tuWJ178SChl
[(tn1 betriehsM~~fhJ)
~~--U~----f h23 nvklear~nik
h22 therm. Ver. ahren~ - v/7d ka/tetechnJ
-1--------[ chem. ver{ahren - - - ---.a.--- - - - - --1-------
=
[ h 10 operati6rJS research] (h9. ingenieur math em . )
(h t . /lvidiynaJnik
-----19
-""---
--
-
--- -
Formale Studienbedingungen Urn das Bild des Studiums an der ETH abzurunden, sei noch kurz auf e;nige formale Fragen der Studiengestaltung eingegangen. Die Zulassung zum regularen Studium erfordert ein t1aturitatszeugnis oder das Bestehen einer speziellen AufnahmeprUfung. In anderer Weise qualiflzierte Personen (z.B. Absolventen von Ingenieurschulen = Hehere technische Lehranstalten (HTL)) dUrfen auf Gesuch hin den Lehrveranstaltungen als Fachherer folgen, kennen aber keine Examina bestehen. An Zwischenexamen kennen wir das 1. und 2. Vordiplom, die frUhestens zu Beginn des 3. bzw. 5. Studiensemesters absolviert werden kennen. Die DiplomprUfung findet normalerweise in der ersten Halfte des 9. Studiensemesters statt. Jede PrUfung kann hechstens einmal wiederholt werden. Die spateren Semester kennen mit gewissen Beschrankungen unabhangig vom Bestehen der PrUfungen belegt werden. Wer zwar das erste, nicht aber das zweite Vordiplom bestanden hat, kann seine Studien regular beenden und bei Vorliegen aller Testate mit einem sag. Abgangszeugnis die Hochschule verlassen. Die Zulassung zu einer PrUfung ist nur meglich, wenn der Besuch aller obligatorischen Uebungen (nicht jedoch von Vorlesungen) durch Testate der Dozenten bescheinigt ist. Die DiplomprUfung setzt auch ein vor oder wahrend des Studiums absolviertes Praktikum von 18 Wochen voraus. Ein Examen gilt als bestanden, wenn der Durchschnitt aller Noten genUgend ist, unabhang;g von irgendwelchen ungenUgenden Einzelnoten. Das Schlussdiplom zerfallt dabei in eine mUndliche und eine schriftliche PrUfung. Facher und Notengewichte fUr die SchlussdiplomprUfung unseres neuen Studienplanes sind aus Abb. 5 ersichtlich. Ca. 60% der Studenten melden sich zum frUhest meglichen Termin zur SchlussdiplomprUfung an, der gressere Teil der Ubrigen im nachstfolgenden Semester. Theoretische und praktische Studiendauer weichen also nicht wesentlich voneinander abo Nicht gez~hlt sind hier StudienunterbrUche fUr 1 Jahr wegen Militardienst, Praktika und aus andern GrUnden. Grundlage eines speditiven Studienabsc~usses sind klar vorgeschriebene Studienplane und darauf abgestimmte Uberschneidungsfreie Stundenplane. -20
schl ussdiplompru fung die mundliche prUfunJ urnfass/; folJende
facher :
.[adler :
notet;Q~:Vfi1.!~ ~:~:~:~:~:!:~:;.;:
1 strDmungi5/ehre I 2 thermodynamik I 3 eifuhruf1J in die eMtroftrJ1ni t: I +][ 4 einfUhrong in die rey;lun9Xfrhnik.. messted1nik
~~~~~~~~~?<~~~~
5 erstes vertiefvngsfach
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ <~ ~
6 7 8 9 10
OOtrieb5wi55en<Xhaften I -III:
~~~~~~~~~j~~~~~~~~ ~ j~ (~)t: ~ ~ ~ (
~:):)~~:~:~: ..................
beb1eb5wirtschafbsJehre I +II ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~f~ ~ ~ ~ ~: redJtslehre ater einfuhfVnJ indie wilt5chaftwi:5~trh. ~ ~ ~ ~: ~ ~ ~ ~ ~1 ~ ~: ~: ~ ~ wahrocheinlichket!;srechnung {)nd 5tatistik :~~::~~~~:~~~;~~~ wahlwe16e effie:; des 6frofgende11 {achel' 8 ::~(~::}t(~:~
arbeitswissen5chaft arbeit:5phV5i%!}ia 8rbeila;psycholo!Jie vnd- wZidoJie arbeitsrechc und fi)zia/ versicheru1!}srcdJt
- vnternehmvn!Jsfuhrung -
vnternehmvng5pJanVf1g
aiJ66
richtung betriebowissenschaften anzahl studierende und diplomsVlden -~
100
90
eingeschriebe ne swdenten vnd fachhorer 1m r 3eme:;rer
80
,0
..,./ i\
1
, I
60
I
\\
I
4cI .....
3()
20 10,LI
"
V'
~
"
"
1910
~~
V ..... .....
I--"
v
r
1\V /,
,
'
1
I--" i""-o
\' I ...
.,'
"
"
'\
"
.
."
"
i
:/
.. :
'l, ,"
/
diplomanden
1960
1950
.
I I
:
...
.
..' ..
"
:
..... ....
:/ ~\ ~
.....
V1\V-
.
~II
J
1\
II
v II / \ fl \: ,
50
\
1970
.
1980
jahr r:::::::::::!;>
proz en tan tel I cler dplomandeVl in abt llA ,
~I~~~~~~-~~~~~~~~~~~~-rn
~1~rH44++~~~~++++~rH~"~~,,~,,,,~rrHH-rH
/
..
..... -0,
-1940
1960
..... ,
'"
.~
......
~
~
Die Erfolgsquoten an der Abteilung fUr Maschineningenieurwesen insgesamt sind folgende: 100% Eintritte 84% 1. Vordiplom bestanden 79% 2. Vordiplom bestanden 78% Schlussdiplom bestanden In Abb. 6 ist die Entwicklung der Zahl der Studierenden und Diplomanden in unserem Vertiefungsfach tiber die letzten 30 Jahre ersichtlich. Die Zunahme wid~rspiegelt einerseits die erhHhte Zahl der Studierenden 1m allgeme1nen~ andererseits zeigt der Anteil der Studenten unserer Fachrichtung innerhalb der Abteilung fUr Maschineningenieurwesen eine steigende Tendenz. Dieser Ante;l bewegt sich zur Zeit zwischen 30 und 40%. Die Diskrepanz zwischen den Zahlen der eingeschriebenen Studenten und jenen der Diplomanden mag auffallen. Die Differenz setzt sich zusammen aus Fachhorern (me;st Absolventen HTL), Studenten mit Diplomarbeit in andern Vertiefungsfachern und Studenten ohne Diplomabschluss. Gedanken zur Zukunft Mit den bisherigen AusfUhrungen wurde versucht, die Ausbildung in Betriebswissenschaften an der ETH zu schildern. Zum Abschluss falgen noch einige Gedanken tiber unsere Zukunft. Man w~rd sich z,B. fragen, ob wir uns auch mit der Absicht tragen, gelegentlich eine eigene Abteilung fUr das Studium in Betriebswissenschaften zu grUnden. Die Antwordt darauf ist vor allem aus 2 GrUnden negativ. Eine eigene Abteilung wUrde bedingen, dass ein Student, bevor er an die Hochschule kommt, sich fUr unsere Studienrichtung entscheidet. Es gibt sicher eine Anzahl von Studenten~ die durch ihre Herkunft bedingt, eine Vorstellung davon hat, was ein Betriebsingenieur ist und sich von Anf~ng an fUr dieses Studium entscheidet. Der Grossteil der Studenten hat aber heute schon MUhe, sich wahl begrUndet fUr eine der Fachabteilungen an der ETH zu entscheiden. Oft sind es - aus Mangel an Informatianen fUr einen begrUndeten Entschied - Zufalligkeiten, die
-23
die Wahl beetnflussen. ~ine noch weiter gehende Aufsplitterung der Abteilungen an der ETH wUrde die. Wahl nur verwirrender und schwieriger machen, - Wir betrachteneinen Unterricht in konstruktiver Richtung als wesentlichen Bestandteil aer Ausbildung eines Betriebsingenieurs, Er 5011, genau wi e der Kons trukteur, den Wi 11 en haben, etwas zu gestalten und sich zudem angewHhnen, nicht nur globale LHsungsideen zu entwickeln, sondern auch ein Detail sorgfSltig zu entwerfen. Oieses gestalterische Uenken kann am anschaulichen Objekt maschineller Konstruktion besser geUbt werden als den mehr abstrakten betrieblichen Problemen, Wir hegen in gewissem Sinne Expansionsabsichten anderer Art, sind aber bei deren Realisierung durch Mangel an Personal gehemmt. Wir haben 1m Auge, ein Nachdiplomstudium in Betriebswissenschaften einzufUhren, das allen Absolventen der ETH, d.h, Architekten, Bau;ngen;euren, Chemikern, Agronomen, usw. offen stehen wUrde. Es besteht unserer Meirung nach e;n objektives und subjektives BedUrfnis fUr eine solche Ausbildung, und wir hoffen sehr, in dieser Richtung Fortschritte zu machen unddazu beitragen zu kHnnen, das Gedankengut der wissenschaftlichen BetriebsfUhrung in alle Bereiche organisierter menschlicher Zusammenarbeit zu tragen. Literaturverzeichnis Zeitschrift "Industrielle Organisation" 19.Jg. (1950)
Nr. 4 (5. 107 ff.) Vogel, Walter: Zum Geleit. Stoll, H.E.: Studenten, Assistenten und Dozenten. Van der Koogh, A,D.: Erinnerungen eines der ersten Institutsmitarbeiters.
22.Jg. (1953)
Nr. 9 (5. 385 ff,) Schmidt, Eberhard: Die Ausbildung der Betriebsingenieure an den technischen Hochschulen.
-24
24.Jg. (1955)
-25
Nr. 9 (5. 325 ff.) 1125 Jahre Betriebswissenschaft an der ETH in ZUrich". BHhl~r, E.: Ausgangspunkte und Leitgedanken. de Valliere, R.: Vue retrospective. Schmidt, Eberhard: Gedanken zur Ausbildung von Betriebsingenieuren und ihre Bewahrung in der Praxis. Daenzer, W. und andere: Die Betriebswissenschaften an del" ETH.
prof.Dr. P. van Berkel -21
ONTWIKKELINGSLIJNEN VAN DE INTERFACULTEIT BEDRIJFSKUNDE. ~.
INLEIDING
.......
Wie over ontwikkelingslijnen spreekt in het hoger onderwijs of een gedeelte daarvan, doet er allereerst goed aan zich te realiseren, dat er relaties bestaan tussen het hoger onderwijs en de sociale struktuur van onze samenl.eving. Te zeggen valt dan dat in onze huidige - nog als industriele of technologische te typeren - maatschappij, het universitaire bestel meer dan vroeger verbonden is met de ekonomische aktivlteiten van die samenleving. De betekenis van het hoger onderwijs is hierbij van fundamentele aard geworden, zowel door de toelevering van hoogwaardige kennis via de arbeidsmarH voor "professionals", als door de produktie van wetenschappelijk inzicht op basis van eigen onderzoeksaktiviteiten. Voor zijn voortbestaan, maar vooral voor zijn verdere ontwikkeling, heeft een samenleving als de onze, die als een "organizational society" gekarakteriseerd kan worden, een aanzienlijk belang bij het funktioneren van universiteit of hogeschool. Een aanzienlijk belang, en dat betekent dat primair vanuit ekonomische maar ook wel vanuit andereorganisaties, veel scherper dan vroeger, geformuleerd gaatworden aan welke beroepseisen de qfgestudeerden moe ten voldoen. Deze strakkere formulering van beroepseisen heeft min of meer parallel gel open met de groei en toenemende komplexiteit van organisaties waarin de problemen van leiderschap, van kommanikatie en motivatie in de praktijk werden onderkend, vraagstukken die allengs ~ijn uitgegroeid tot een specifiek veld van gedragswetenschappelijk en organisationeel onderzoek. Welhaast zeker is het, dat .vanuit de~e invalshoek binnen het hager onderwijs zelf het inzicht is ontwikkeld, dat aan de akademikus die primair geYnteresseerd is in een loopbaan als leidinggevend funktionaris, een ander kennispakket en een ander type vorming geboden zoumoetenworden dan traditioneel in het studieprogramma aanwezig is. Aldus kan men stellen, dat bij het tot stand komen~van de diverse bedrijfskundige opleidingen die we thans kennen, hethoger onder-
-28
geenszins een passieve rol heeft gehad en geenszins zich alleen maar heeft aangepast aan de wensen, die door maatschappelijke organisaties werden geformuleerd. Wel zeker is het, dat men in kringen ,van het hoger onderwijs - op grond van de huidige inzichten in het funktioneren van komplexe organisaties - onderkend heeft dat de universitaire opleiding, meer dan vroeger, mede een determinant is geworden van dat funktioneren, en van de kwaliteit van een op de toekomst gericht beleid. Dergelijke achtergronden en uitgangspunten zijn terug te vinden in de ontwikkelingslijnen van de I.B., zoals deze zich, nu de eerste oprichtingsjaren achter ons 11ggen, aftekenen in het beeld van deze Rotterdamse-Oelftse fakulteit. W1JS
BEGINFAZE: EEN VEREENVOUDIGE DOELSTElLING Onmiskenbaar heeft in de allereerste oprichtingsfase het Amerikaanse voorbeeld van "business schools" en Ilmanagement fakulteiten H mede een rol gespeeld bij het zoeken naar vorm en inhoud van de nieuwe interfakulteit. Het idee een universitaire beroepsopleiding te gaan verzorgen is oak duidelijk aan dergelijke voarbeelden gerelateerd, waarbij te bedenken valt dat niet alleen aan'de IIbusiness schools maar ook aan andere fakulteiten van Amerikaanse universiteiten de professionele opleiding een veel krachtiger traditie heeft dan in Europa. Tevens trachtte men te realiseren dat de opleiding, als die eenmaal gestalte had gekregen, een programma zou bieden dat gericht was op zo algemeen mogelijke managementfunkties, al beduidde dit geenszins dat hierdoor aan de persoonlijke preferenties van de studenten ni et tegemoet zou worden gekomen ~ t4aar het begri p IIgenera 1 manager" speelde bij de oprichting van de interfakulteit toch we' een richtinggevende rol~ H
Het ligt voor de hand dat, tegen deze achtergronden, vooral de onderneming, dus de winst-gerichte organisatie, als het referentiekader bij uitstek gold, zoals ook de ondern~ming - en menkan nu (enkele jaren later) zeggen: met verwaarlozing van andere organisaties - als het enigewerkelijk attraktieve werkgebied werd gezien voor de in de toekomst af te studeren bedrijfskundigen.
-29
Het streven naar een opleiding-die gericht zou z;jn op een bepaalde positie - n.l. general manager - in een specifiek type organisatie, - n.l. de onderneming - heeft van meet af aan in de opbouw van het doktoraalprogramma een zeker pragmatisme binnengebracht. Toch is de betekenis die in de I.B. wordt toegekend aan het benutten en toepassen van wetenschappelijke kennis, dus aan het handelen, niet alleen of uitsluitend terug te voeren op dit pragmatisme. Zeker even sterk hebben hierin aan de psychologie ontleende inzichten meegespeeld, die de_.leereffekten en de vorming die van het doktoraalprogramma kunnen uitgaan, onvolkomen achten indien de aktief-handelende kant van het intellectueel bezigz;jn wordt verwaarloosd. Dergelijke uitgangspunten waren betrekkelijk nieuw, en hebben binnen het stelsel van akademische tradities in het begin zelfs enige argwaan gewekt. Misschien ook omdat de filosofie van de Interfakulteit afweek van wat men gewoonlijk in een doktoraalprogramma nastreeft: de I.B. trachtte een onderwijsmodel te struktureren vanuit de samenhan~ van problemen waarvoor menop het leidinggevend niveau in organisaties veelal wordt geplaatst. Hierdoor werd het specialistisch-analytisch karakter van de opleiding teruggedrongen, ten voordele van een geintegreerde wetenschappelijke benadering van organisatie- en beleidsvraagstukken. Deze geintegreerde benadering kan gezien worden als een direkte afleiding uit de doelstelling-oplange-termijn van de I.B. t.w. het ontw"ikkelen vande bedrijfskunde als een veld van interdisciplinaire wetenschapsbeoefening, gericht op de bestudering en het onderzoek van doel-organisaties en hun externe relatie-patronen. De uitgangspunten die destijds gehanteerd werden hebbeneen onderwijsmodel tot stand doen komen, dat het doktoraal-programma faseerde in een aantal probleemgebieden, waarin de meest evidente funkties van de onderneming-behandeld konden worden. Voorafgegaan door een adaptatiefase, omvat ditdoktoraa1~programma thans de probleemgebieden marketing, het funktionerenvan een produktieorganisatie, de integrale besturingvan een onderneming, - en daarna twee meer strategische georienteerde probleemgebieden, t.w. arbeidsbeleid en organisatie-ontwikkeling'en lange term;jn planning, ook wel aangeduid als IIcorporate'strategy" • In dit programma neemtvoor de student met de tijd de vrijne;dsgraad toe
-30
om inhoud te geven aan een eigen studieplan. Op basis van dit programma heeft de Interfakulteit kort gel eden de eerste dertig bedrijfskundige doktorandi afgeleverd, terwijl er thans - als tweede en derde lichting - ruim honderd de doktoraalkursus volgen. Deze eerste, experimentele periode van"slechts dertig studenten, is op de fakulteit sterk overgekomen als een leerproces dat men tezamen met deze studenten doormaakte, waaruit binnen niet al te lange tijd bepaalde wijzigingen en aanpassingen van het studieprogramma zullen voortvloeien. Voorts dient men te bedenken dat in die periode een snelle groei van de staf heeft plaatsgehad (herkomstig uit zeer uiteenlopende disciplines), waardoor een aanzienlijk aantal n;euwe ideeen over bedrijfskunde en het doktoraalprogramma werden gegenereerd. Dit is ongetwijfeld bevorderd door de organisatievorm, d~e de Interfakulteit kort na haar oprichting heeft gekregen: eensterk horizontale struktuur, met kenmerken van de matrix-organisatie, waarin voldoende open kommunikatielijnen en interne demokratisering ;s gerealiseerd om kreativiteit t.a.v. het doktoraalprogramma aan te moedigen. In feite is er in de Interfakulteit in de achter onsliggende drie jaar, maar ook thans, een situatie ontstaan van kontinue innovatie. Het is wellicht interessant op dit moment de poging-te wagen am de ontwikkelingslijnen van dit innovatieproces te schetsen.
VERBREDING VAN HET OPLEIDINGSDOEL Zonder het uitgangspunt van de beroepsopleiding nu reeds geheel en al los te laten, moet tochgekonstateerd worden dat de strakke gerichtheid op een eenduidigomlijnde maatschappelijke positie, t.w. die van "general manager", voor de opbouw en ontwikkeling van het studieprogramma weinig houvast heeft geboden. De inhoud van dit algemene managementbegrip kan ;mmers op zeer uiteenlopende wijzen geinterpreteerd worden, varierend met de omvangvan de betrokken organisatie, de institutionele sektor'waarmee deze is verbonden, de arbeidsverdelingop hetniveau van de beleidsbepalingen de hierarchische plaats waar men zich een dergelijke positie denkt. Tevens kan men er dan ook bij noteren dat het in de"realiteit van de komplexe organisatie evident wordt, dat juist de algemene managementfunktie aan een sneJle historische slijtage onderhevig is. -31
.p'
,-
Juist daar ziet men de zich snel doorzettende funktionele en ook wel wetenschappelijke specialiseringen binnen het management, waardoor een goede beleidsvoering bij uitstek een zaak wordt van samenwerking en koordinatie. Management in een meer algemene zin moge dan terugkeren in de hier juist genoemde, koordinerende betekenis, maar dat gebeurt op een leeftijds- en ervaringsniveau dat vrij ver verwijderd is van het opleidingsmoment dat wij hier bespreken. Het te strak gerichte idee van het verwetenschappelijken van een specifieke organisationele positie, blijkt in de praktijk van de I.B. omgebogen te z;jn tot kennis van de organisatie als zodanig en van enkele belangrijke in de organisatie aanwezige funktionele processen. Daarmee richt de op1eiding zich (meer en meer) op een veld van rond het feitelijke management aanwezige posities (zoa1s staffunkties of assistant-to), dus op beleidsvoorbereiding of partiele beleids-uitvoering, we'lke dan vee1al zu11en aansluiten op de in het doktoraal-programma door de student ontwikkelde persoonlijke voorkeur. Deze verbreding van het opleidingsdoel is een door de fakulteit onderkende en gewenste ontwikkeling. De pretentie een organisationele positie te verwetenschappelijken, zou de opleiding een intellektueel weinig attraktief keurslijf hebben aangemeten. Terecht komt dan ook thans tot uitdrukking dat bedrijfskunde veel meer is dan "managementkunde". Zien we thans naar de kennisinbreng die bij het zojuist gegeven beeld wordt vereist, dan lijken de volgende elementen van primair belang te z;jn: t.W. moderne organisatieleer; vervolgens: kennis van decisieprocessen in een aantal funktione1e sektoren van ondernem;ngen en andere instellingen; en, ten derde: inzicht in de maatschappelijke inpassing vanorganisaties. Het zal duidelijk z;jn dat door het samenspel van kenniselementen en de erachter l;ggende visie op de ontwikke1ing van bedrijfskunde, de opleiding in de toekomst meer gere1ateerd zal zijn aan organisatie- en beleidsvraagstukken in algemene zin, dan aan dat - weliswaar belangrijke gedeelte daarvan dat strikt het management van de profit-organ;satie betreft.
-32
RELATIVERING VAN HET ONDERNEMINGSBEGRIP De relativering van de plaats die de op winst gerichte organisatie, de onderneming, in het doktoraal-programma inneemt, betekent dat in de te behandelen thematiek en in de organisatie van de Interfakulteit voorzieningen getroffen moeten worden om de aandacht voor de non-profit sektor van onze samenlevingte verruimen. Dit'streven heeft, waar het de overheidsdiensten en de politieke waarden~allo katie die hun beleid beinvloed betreft, recent uitdrukking gevonden in een benoemingsvoorstel voor een ordinar~us voor Bestuurskunde. Voor de nabije toekomst houdt dit in dat de Bestuurskunde een onderdeel zal vormen van het'bedrijfskundig opleidingsprogramrna. Meer op lange termijn bezien echter mag niet uitgesloten worden dat Bestuurskunde binnen de Interfakulteit een zelfstandige specialisering zal zijn bij het afstuderen. Vergeleken met het aanvangsmoment van de Interfakulteit is er dus thans meer expliciet de behoefte om vraagstukken die buiten de sfeer van het ondernemingsgebeuren 1iggen tot objekt van studie en onderzoek te maken. Dit betekent niet dat eendergelijke belangstelling destijds bij de senaatskommissie die verantwoordelijk was voor de oprichting niet aanwezig'zou zijn geweest. Maar wel dat deze belangstelling meer impliciet is gebleven en dat men gegeven de mogelijkheden waarover men toen beschikte, hat eerste doktoraalprogramma bewust gestruktureerd heeft rond de problematiek en het management van de onderneming. Verruiming van de thematiek zou op dat moment aanzienlijke risiko's met zich hebben gebracht voor het goede verloop-en de beheersingvan de eerste doktoraalkursus. Evenwel, bij de nu optredenderelativeringvan dat uitgangs punt is een van de konsekwenties dat de bedrijfskunde - althans zoals die zich in de Interfakulteit zal ontwikkelen zijn eenzijdige orientatie, of moet men zeggen: zijn gebondenheid, aan het waarden- en belangenpatroon-van een specifieke groep (n.l. de managers) van een type organisatie (de onderneming) zal verliezen. De vet'vanging van deze specifieke orientatie door een meer omvattende zal dan zowel de doelstellingen'en belangen van andere personeelskategorieen binnen het blikveld brengen, als b.v. de
-33
waarden-orientaties van vakbonden. Met deze verru;ming van het relevante waardenpatroon" is dan tevens aangegeven dat de bedrijfskunde er niet aan ontkomt om de thematiek aan de orde te stellen welke resulteert uit vraagstukken als voortgezette ekonomische groei, voortgezette industriele expansie en de daarmee samenhangende welzijns- en milieu-vraagstukken. In het hier geschetste veld zijn twee hoofdlijnen te trekken die de weg die de bedrijfskunde tussen nu en de toekomst zal moeten gaan markeren t.w.: 1) vraagstukken van kontinuiteit en ontwikkeling van organisaties (en dit behoeft niet ;dentiek te zijn met expansie van organ;saties) 2) vraagstukken met betrekking tot de maatschappelijke legitimering van organisaties. Aldus geformuleerd zou bedrijfskunde een bijdrage kunnen worden ten dienste van het optimaal funktioneren en de maatschappelijke aanvaardbaarheid van het arbeidsbestel als geheel. Welnu, hiermee is de kern blootgelegd van de dynamiek die men in de huidige bedrijfskunde moet kunnen vinden: niet de verwetenschappelijking van een bepaalde beroepspositie moet hier centraal staan, maar juist de vermaatschappelijkingvande bedrijfskundige kennis en de bedrijfskundige bijdragen. Vermaatschappelijking van de bedrijfskunde betekent, dat een zodanige thematische relevantie en benutbaarheid als kennisreservoir wordt nagestreefd, dat uiteenlopende groeperingen en organisaties in het arbeidsbestel profijt kunnen trekken van wat de bedrijfskunde, en de bedrijfskundige, te bieden heeft. Een dergelijke bedrijfskunde wordt daarmee mede een dynamiserende faktor in het veranderingsproces van onze samenleving. Naar mijn mening zou dit, de vermaatschappelijking van de bedrijfskunde, wel eens het belangrijkste ontwikkelingstrajekt kUnnen zijn dat zich thans voor de Interfakulteit beg;nt af te tekenen. AANPASSINGEN IN HET ONDERWIJSPROGRAMMA Het behoeft nauwelijks betoog, dat de hier geschetste groei van de Interfakulteit m.b.t. zijn uitgangspunten en orientaties, slechts
-34
met een zekere vertraging kan doorwerken in de operationele taken van de fakulteit. Het konkreet vormgeven aan de aanpassingen is een zaak die voorbehouden is aan de daarvoor verantwoordelijke organen, zoals de onderwijskommissie, de kommissie voor wetenschappelijk onderzoek s het dagelijks bestuur en de fakulteitsraad. Onmiskenbaar echter zetten zich in het onderwijsprogramma bepaalde opvattingen en tendenties door die als volgt kort zijn samen te vatten: Allereerst is het zo dat de Interfakulteit meent dat zij, aansluitend op de kandidaatsr;chtingen van de studenten, de probleemgebiedstruktuur van haar eigen doktoraalprogramma moet handhaven. De ervaringen tot nu toe hiermee opgedaan tonen dat als vorm van kennisoverdracht de probleemgebied-benadering nieuwe mogelijkheden biedt am studenten vertrouwd te maken met de meest vitale aspekten van bE!leid en organisatie. De benadering werkt tevens in de hand dat van de bij een probleemgebied betrokken disciplines een stuk zelf-beperking en zelf-kritiek wordt vereist, teneinde een gerichte bijdrage te kunnen leveren aan de kernthematiek van dat probleemgebied. Dit geldt zowel voor het voor alle studenten verplichte deel van een probleemgebied, als voor de erbij behorende keuzevakken en projekten. Veranderingen in deze grondvorm zijn dan ook op korte termijn niet te verwachten. Weltekenen zich thans, in het denken over deze materie wijzigingen af, die de omvang en de inhoud van de probleemgebieden betreffen. Het gaat hierbij vooral om het aan de studenten kunnen bieden van meer keuze-mogelijkheden en van een wellicht wat langere peri ode waarin zij op een eigen voorkeursonderwerp kunnen afstuderen; tevens beg;nt zich de wenselijkheid te manifesteren om meer tijd toe te kennen aan kol1eges die als ondersteuning en verbinding parallel aan alle probleemgebieden lopeno Enkele belangrijke trendlijnen van het onderwijsmodel kunnen dan ook als volgt gemarkeerd worden: - een scherper onderscheid dan tot nu toe tussen operationele en strategische vraagstukken; - het toekennen van meer betekenis aan konseptuele integratie van funktionele kennis op basis van inzicht in organisaties; -35
- meer aandacht voor de maatschappelijke inpassing van organisaties; - en, door alle probleemgebieden heen: een wat strakkere, meer ana1ytische benadering van de onderwerpen. Bij het realiseren van dergelijke veranderingen moet er rekening mee gehouden worden dat het aantal studenten in de komende jaren zal groeien. Deze groei za1, na de kleine aantal1en van de beginjaren, m.n. ook de organisatievorm van de Interfakulteit op zijn bruikbaarheid toetsen. Wat hierbij een kwetsbare zaak lijkt te worden, is het door de staf gekoesterde ideaal om het onderwijs aan betrekkelijk kleine groepen van ongeveer dertig studenten te geven. Dit gaat betekenen dat een aantal identieke gedeelten van het doktoraalprogramma in een zelfde peri ode parallel aan elkaar gegeven worden. Reeds thans wordt dit systeem op de tweede groepering van zestig studenten toegepast. Hoewel de voordelen uit een onderwijs-oogpunt en ook psychologisch evident zijn, is het toch zeer de vraag of een dergelijk begeleidend onderwijs niet een stafbezetting vergt die ver uitgaat boven wat realiseerbaar is. Anderzijds is het zo, dat de doelstellingen van het doktoraalprogramma, met projekten, cases en veel zelfwerkzaamheid van de studenten, juist ook omdat getracht wordt hen interdisciplinair te leren samenwerken, van zichzelf uit een zekere beperking van de groepsgrootte noodzakelijk maakt. Vraagstukken als deze speelden nog geen rol toen er nog slechts ~§n eerste groepering van dertig studenten was. Daarom kan men stellen dat de Interfakulteit de komende jaren een kritische fase ingaat, waarin moet worden waargemaakt dat de onderwijsidealen tevens voldoende realiteitsgehalte bezitten. DE PROBLEMATIEK VAN HET ONDERZOEK Een fakulteit is n;et alleen een onderwijs- maar ook een onderzoeks-instelling. En ook op het gebied van de research is het van belang in het kort na te gaan welke de ontwikkelingsl;jnen zijn die zich thans aftekenen. Allereerst ligt er een niet ongelangrijk fase-verschil in het tot stand komen van de onderwijsaktiviteiten en het onderzoekswerk: vanaf het eerste moment heeft de staf zich ingespann~n om de
-36
probleemgebied-struktuur van het doktoraalprogramma te ontwikkelen, terwijl de formulering van research-doelstellingen en het ontwikkelen van een bedrijfskundig onderzoeksklimaat pas in een later stadium binnen de Interfakulteit voldoende aandacht hebben gekregen. Uiteraard ligt dit bij de oprichting voor de hand, omdat de binnenkomst van studenten de onderwijsverplichting afdwingt. Onderzoek, zo redeneert men dan, kan-altijd nog wel op gang gebracht worden. Het gevaar dat, als men te lang wacht, wordt binnengehaald zal duidelijk zijn: er ontstaat een onderwijs-machinerie, die, hoewel het onderzoek verbaal alle eer krijgt, alle tijd van de staf opeist en die tenslotte een attitude doet ontstaan die niet bevorderlijk is voor het nieuwe type onderzoek dat juist in een interdisciplinaire interfakulteit mogelijk moet zijn. Inderdaad, een nieuw type onderzoek, want de gemakkelijkste weg zou zijn om de mono-disciplinaire onderzoeksinstelling te kontinueren, die de meeste stafleden uit hun herkomst-discipline meebrengen. Zou men met deze instelling als fakulteit verder gaan, dan zou dit impliciet betekenen dat men de bedrijfskunde hoogstens ziet als een veld van interdisciplinaire toepassing van wetenschappelijke kennis welke in mono~disciplinair onderzoek is gevormd. Dit nu is niet de opvatting van de Interfakulteit. Hoewel het grote belang van de mono-disciplines, 66k voor bedrijfskunde, niet betwist wordt, gaat hier toch bovenait de idee dat, wil bedrijfskunde werkelijk voldoen aan de Rotterdam-Delftse interpretatie, met zeer veel kracht gestreefd zal moeten worden naar,het opbouwen van interdisciplinaire theorie inzake doel-organisaties en hun maatschappelijke inpassing. Er is weinig originaliteit voor nodigom-juist dit idee met een intellektueel skepticisme tegemoet te treden. Maar dit getuigt tevens van een weinig innovatieve houding~ en wel1icht ook van een gebrek aan intellektuele verbeeldingskracht. Innovatie en verbeeldingskracht zijn echter bij uitstek kwaliteiten die thans in de Interfakulteit vereist zijn, en alleen dan zal het mogelijk zijn om ten dienste van een bedrijf~kunde-inbouw
-37
op geinspireerde wijze gebruik te maken van interdisciplinaire inspanningen welke verricht zijn op het gebied van de methodologie, moderne organisatie-theorie, systeem-theorie en bepaalde theoretische gedeelten uit de sociale wetenschappen. Tezamen met de ontwikkeling van nieuwe didaktische modellen ligt hier, op het gebied van de interdisciplinaire research, de grootste uitdaging voor de Interfakulteit. Onderzoek zoals hier geformuleerd is nOclig om te komen tot een integrale kennis van het objekt van de bedrijfskunde, een kennisfonds dat dan in realiteitsgehalte ZOU uitgaan boven wat ;n de aspektwetenschappen geboden kan worden. Bezien vanuit de zelfstandigheid van de research is dit een voldoende legitimering om dergelijke onderzoeksaktiviteiten te s~imuleren. Maar onderzoek zoals hier bedoeld is evenzeer nodig vanuit de behoefte van het bedrijfskundig onderwijs. Immers, de Interfakulteit voert de pretentie op te leiden tot een vorm van wetenschappelijk handelen, en niet te onderkennen is dat juist dit handelen veelal van een interdisciplinair karakter zal zijn. Niet alleen het overdragen van kennis omtrent het bedrijfskundig objekt, maar zeker ook het opdoen van ervaring in het bedrijfskundig handelen (men denke b.v. aan "decision making") vereisen het beschikbaar zijn van interdisciplinaire researchresultaten. Daarbij komt nog dat bedrijfskunde op de toekomst, dus mede op toekomstige vraagstukken gericht dient te zijn. Aktuele onderzoeksresultaten kunnen vaak een inzicht geven oak in toekomstige ontwikkelingen en patronen, b.v. binnen organisaties of bepaalde gedeelten daarvan. Het is mede om deze anticipatie mogelijk te maken dat 'sinds enige tijd in de Interfakulteit een aantal diskussiegroepen op researchgebied bezig zijn, die trachten te komen tot "pilot studies" welke als uitgangspunt kUnnen dienen voor groter opgezette onderzoeksprojekten. Dit alles geschiedt naast de in voorbereiding zijnde dissertaties, veelal met een mger mono-disciplinair karakter, en de individuele artikelen welke resulteren uit strikt persoonlijke belangstelling. De relatief late start van de research, althans als een enigszins gekoordineerde aktiviteit, kan als een nadeel gekwalificeerd worden dat voortvloeide uit de oprichtingsfase. Maar hier
-38
staat tegenover dat de latere start ook een voordeel met z;chblijkt mee te brengen: thematisch is het researchklimaat, meer dan het onderwijs op dit moment, een afspiegeling van de verschuiving inzake objekt en waardenorientatie waaraan aan het begin van deze inleiding aandacht werd besteed. Misschien ;s de researchaktiv;teit ten deze dan oak veel meer dan een afspiegeling van de normatieve verschuiving: veel meer een van de stuwende faktoren van deze ontwikkeling.
ORGANISATIEVORM EN EXTERNE RELATIES Nu de Interfakulteit duidelijk in een groeifase verkeert, qua staf en studenten, blijkt het van groot belangte zijn dat zich direkt vanaf het begin een bewust gekozen horizontaal samenwerkingsverband heeft ontwikkeld. Dit biedt thans debeste voorwaarde dat ieders inbreng meegewogen kan worden bij de verdere uitbouw van de fakulteit. Oat hieraan een belangrijke betekenis moet worden gehecht is wel gebleken bij de eerste groep studenten: met recht kunnen zij beschouwd worden als de mede-bouwers van deze fakulteit. die door hun ideeen. kritiek en voorstel1en het institutionaliseringsproces dat bepaalde doelstellingen vastlegde, en bepaalde gewoonten en procedures kreerde, in vergaande mate hebben medebepaald. Wat dan ook nu waakzaam gevolgd moet worden is of de garantie die de demokratische bestuursvorm van de fakulteit bezit, ook praktisch nu de aantallen groeien, geeffektueerd wordt. Zou dit laatste te weinig het geval zijn, dan zul1en onvermijdelijk tussen staf en studenten een aantal vervreemdingsverschijnselen ontstaan die de kwetsbaarheid van de goede afloop van het doktoraal-programma aanzienlijk verhogen. Met andere woorden: op het stuk van de persoonlijke verhouding tussen staf en studenten, en de studiernotivatie van de studenten, krijgt de Interfakulteit thans met heel andere, en veel moeilijker, problemen te maken dan men in de eerste oprichtingsfase - toen er eigenlijk n;et van staf en studenten, maar alleen van "oprichters" sprakewas, en iedereen elkanders voornaam wist - heeft gekend. Juist tegenover deze risiko's van vervreemding en de-motivatie past nu en in de komende jaren de grootste mogelijke waakzaamheid.
-39
Maar het zijn niet alleen deze interne vraagstukken die de komende jaren veel zorg en aandacht zullen vereisen. Aanvankelijk beschikte de Interfakulteit in de al1ereerste fase van zijn oprichting, over een verrassend uitgebreid netwerk van externe kontakten, zowel binnen als buiten Nederland. Dit bracht de merkwaardige situatie tot stand dat de Interfakulteit een zekere bekendheid genoot lang voordat de werkelijke resultaten van de verrichte werkzaamheden zichtbaar konden zijn. Op zich biedt een dergelijke situatie wel enkele voordelen, al is het risiko te pretentieuze verwachtingen te scheppen bepaald niet afwezig. Thans echter kan men konstateren dat juist de laatste twee jaar een vermindering van externe relaties heeft plaatsgehad, welke zich geheel laat verklaren uit het op gang komen van het doktoraalprogramma en het ontwikkelen van een juiste stafbezetting. De Interfakulteit heeft - veel sterker dan in de beginfasen - de blikrichting naar binnen gebogen, en heeft daarmee wat haar doelstellingen en werkzijze betreft aan realiteitsgehalte gewonnen. Niettemin blijft het externe relatiepatroon van groot belang, en met name het kontakt naar de andere afdelingen en fakulteiten die bezig zijn met de ontwikkeling van de bedrijfskunde ZOU als eerste versterkt moe ten worden. Thans zijn de onderlinge relaties op dit gebied te incidenteel en te weinig gericht am het profiteren van elkanders ervaringen en inzichten werkelijk mogelijk te maken. Dit gebrek aan samenhang in het totale aktiviteitenpatroonvertraagt de ontwikkeling van bedrijfskunde waarschijnlijk meer dan men beseft. Voor de verdere ontwikkeling van dit vakgebied, qua onderwijs en qua research, lijkt de tijd gekomen om te denken over vaste geinstitutionaliseerde kontakten tussen die afdelingen en fakulteiten, die thans op bedrijfskundig gebied werkzaam zijn. Wellicht is het mogelijk dat thans hiertoe de eerste initiatieven genomen worden. 1963 - 1973: VERANDERDE PROBLEEMSTELLING Tenslotte, - wie nu terugblikt naar de voorgeschiedenis van de I.B. kan zich afvragen of de studiegroep die in 1963 door de Kommissie Opvoering Produktiviteit werd ingesteld met als taak de wenselijkheid te onderzoeken van een bedrijfskundige opleiding op akademisch
-40
niveau - bekend geworden als de kommissie Pruyt-Mey-Caron - ooit daarmee de gekompliceerdheid op het oog heeft gehad van doelstellingen en opleidingsmodel, welke zich vandaag binnen de Interfakulteit aftekent. Dit bewijst hoogstens, dat de voorgeschiedenis van een fakulteit nimmer veel bewijst. Immers, indien dergelijke instellingen eenmaal zijn opgericht, verzelfstandigen zij zich in akademische zin zodanig, dat de aanvankelijke invloeden overspeeld worden door nieuwe idee~n en ideal en. Een dergelijk verzelfstandiginqsproces heeft zich, zoals hier geschetst is, heel duidelijk bij de Interfakulteit Bedrijfskunde voorgedaan. En dit juist maakt het nu, tien jaar na het werk van de eerste studiekommissie, mogelijk om te ant~ciperen op vraagstukken van de nabije toekomst die waarschijnlijk in 1963, zo zij toen reeds onderkend werden, zeker n;et gezien werden als bedrijfskundige vraagstukken. In de post-industriele bedrijfskunde echter welke zich begint af te tekenen, zouden wel eens een groot aantal vraagstukken van maatschappelijke en van organisationele aard kunnen samenkomen, en dat betekent dat het begrip bedrijfskunde thans reeds een aanzienlijk bredere interpretatie moet hebben, wil het zijn bruikbaarheid voor de toekomst niet verliezen. Een aldus gekozen interpretatie van bedrijfskunde sluit aan op het maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel dat zeker door een bedrijfskundige fakulteit ontwikkeld en gehandhaafd dient te worden. Het beeld van de ontwikkelingslijnen van de Interfakulteit kan wel1icht niet beter worden afgerond dan met de opmerking, dat welke ontwikkelingslijnen het ook moge betreffen, nu of in de toekomst, deze primair getoetst zullen moe ten worden aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid die de Interfakulteit ten alle tijde behoort te onderkennen.
-41
Prof.Dr. J. Kreiken -43
BEDRIJFSKUNDE - TUSSEN DISCIPLINE EN DIRECTIE. Het is voor mij een groot genoegen om hier namens de Technische Hogeschool Twente, afdeling der Bedrijfskunde, deze hoogtijdag voar u mee te beleven. Allereerst onze hartelijke gelukwensen. Namens Twente zijn hier behalve de spreker aanwezig de voorzitter van de afdeling der Bedrijfskunde, Prof.ir. J.M.L. Janssen, de lektor en voorzitter van de vakgroep der Sociale Bedrijfskunde Mr.dr. H.G.C. Janssen, en Prof.drs. A.H. Hulshof, geen onbekende hier in Eindhoven. Voorts zijn aanwez;g twee student-bestuurders van onze afdeling en, last but not least, namens onze gehele Technische Hogeschoo1, de sekretaris van het bestuur Drs. J. Baarspul. Dit is een historische dag voor u maar ook voor Twente en voor allen die de bedrijfskunde na aan het hart 11ggen. De bedrijfskunde is een nieuwe ontwikkeling in akademisch Nederland en geniet een grote belangstelling in ons land en daarbuiten. Toch is deze ontwikkeling niet zo nieuw als velen denken. Het zal u interesseren dat het juist dezer dagen 100 jaar gel eden ;s dat de eerste hoogleraar in de technische bedrijfskunde overleed.Dat was dus in 1873. Deze man was Prof. Charles Dupin van het Conservatoire Des Arts Et Des Professions in Parijs die in 1819 met de leeropdracht was begonnen en in 1873 op 89-jarige leeftijd overleed. Charles Dupin was een van die Fransen die na de nederlaag van Frankrijk in 1815 zich orienteerde in Engeland en daar met n;euwe gedachten over de industriele organisatie terugkeerde. Charles Dupin is kennelijk geinspireerd geweest door Robert Owen, de bekende Schotse industrialist die in vele opzichten zijn tijd vooruit was. Zo was Owen reeds aan het begin van de 1ge eeuw bezig met gedachten over opleidingen in de bedrijfskunde. Het was aan Charles Dupin in Frankrijk om de eerste hoogler~ar te worden. Mijn voordracht heb ik genoemd "tussen discipline en direktie", Ik ben mij uiteraard bewust dat dit een uitdagende titel is. Deze doet vermoeden dat de opleiding geplaatst is tussen een discipline en een direktiepost. Er is van tijd tot tijd gesproken van zogenaamde Kroonprinsen-farm's wanneer men bedrijfskundige
-44
opleidingen in gedachten had. Nu zijn de meeste prinsen al niet meer van koninklijke bloede en ik neem aan dat kroonprinsen-farms's daarvoor nog wel eens zouden moeten worden opgezet, maar in elk geval zou ik willen stellen dat bedrijfskunde op zichzelf nimmer een Kroonprinsen-farm moet of behoeft te zijn. Immers wanneer men het begrip management, in plaats van bedrijfskunde, hanteert dan weet u dat management niet alleen geTsoleerd is in de topfunkties van de onderneming maar doordringt in alle niveau's van de organisatie. In dit verband zou ik willen verwijzen naar het letterlijke begrip management in het Engels of naar het letterlijke begrip direction of directeur tn het Frans. U vindt dat in die talen de begrippen nimmer zijn gemonopoliseerd voor de topfunkties; or alle niveau's spreken de Fransen en de Engelsen van resp. "directeurs" en "managers". In het Nederlands woordgebruik wordt het begrip management en direktie veelal uitsluitend voor topniveau gebezigd, maar in de talen waar ze vandaan komen vindt u deze woorden steeds omschreven, zoals: general manager, financial-manager, marketing-manager, product;onmanager, sub-manager, top-manager, directeur-general, directeur de vente enz., enz. Het is een belangrijk punt dat men inziet dat bestuur, management, direction, gestion, en hoe men het ook moge noemen niet iets is van een bepaald niveau, niet van een bepaalde "level" maar dat het een funktie is welke de gehele organisatie vertikaal doortrekt. I
U vindt die gedachte nog een beetje terug in een instituut als het Nederlandse NIVE, dat in 1924 ontstond toen het eIOS in Praag werd opgericht. Deze organisaties ontstonden in de tijd dat dit yak e;genlijk n;et meer was dan een soort efficiency-wetenschap, de zgn. "scientific management". Deze scientific management begon op de fabrieksvloer, en werkte langzaam door naar hogere niveau's. Oat was ook de tijd waarin de eerste hoogleraar in de technische bedrijfskunde in Nederland werd benoemd. Dit was Volmer in Delft in 1919. De gedachte aan een vertikaal management, dat met name te maken heeft met de efficiency op lagere niveau's, vindt u in grute mate
-45
terug in het gehele Duits sprekende gebied van Europa. Management is daar dikwijls nog een van "onderaf bekeken" systeem. Daar tegenover staat de Angelsaksische ontwikkeling van de laatste tientallen jaren, en het laatste decennium ook in Nederland, waarin men management steeds meer hanteert als zijnde het andere uiterste, nl. het topniveau. Beide opvattingen zijn uiteraard onjuist. Het is van groot belang bij het ontwikkelen van de bedrijfskunde in Nederland, dat wij de begrippen management en direction zuiver interpreteren, dat wil zeggen dat wij hierbij spreken van een funktie, of van een proces, dat de totaliteit omvat op alle niveaus en in alle funkties. Welnu, als nu bedrijfskunde, of management vertikaal overal toepasbaar is in de organisatie, is management dan ook horizontaal overal toepasbaar? Oat wil dus zeggen, is management evenzeer van toepassing op de verschillende specialistische funkties in het organisatiebestuur, of heeft het hierbij een bepaalde specialistische isolatie? Wie zojuist naar de geachte spreker v66r mij geluisterd heeft, heeft een paar keer gehoord dat hij het begrip general-manager noemde. Ik moet aannemen dat hij hieronder niet al1een de topman van de organisatie ,bedoelde maar ook de management-funktie in zijn totale integrale, horizontale positie. We zouden met Fayol kunnen stellen dat management een proces is dat ;n alle funkties van bestuur wordt teruggevonden. Al1e funkties van bestuur hebben als het ware een gelijksoortig management~proces. Dit geldt niet al1een de verschillende funkties ;n de organisatie maar het geldt ook tussen de verschillende vormen van organi~atie. Horizontaal is management dus toepasbaar op verschil1ende systemen, op. verschillende branches, zowel op privaat als openbaar bestuur, zowe 1 in een fabri ek a1sin een zi ekenhui 5, zowe 1 oj n een gemeentebestuur als in een universiteit. Dit heeft in zijn uiterste vorm geleid tot de gedachte dat er "professional managers" zijn, die in wezen voor elk systeem zouden kunnen optreden. Aan het einde van de jaren 30 heeft James Burnham in zijn boek "The Managerial Revolution" deze trend nauwkeurig beschreven en heeft hij zelfs gesteld
-46.
dat de manager weleens een gevaar kon worden veer de maatschappij in de zin dat deze funktie de algemene sleutel voor de macht in handen . had. Zelfs aandeelhouders, die in die tijd nog zeer macht;g waren, zouden hun positie moeten afstaan aan de professional manager. Het is een gedachte die men ook vindt in de schrijvers over de zogenaamde "technokratie". Ten aanz;en van deze horizontale integratie van management in de verschil1ende funkties moge ik nog een kleine anekdote vertellen. In 1956 ontmeette ik de president van General Electric, Harold Smiddy, toen reeds Fellow van de International Academy of Management, die mij voor het eerst vertelde dat professional management zodanig algemeen toepasbaar zou zijn dat men slechts het vakjargon van een bedr;jf moest leren kennen om deze organisatie te kunnen leiden. Ik was in die tijd algemeen marketing manager van Jaggers, een grete ondernem;ng met 9 fabrieken. Juist in die tijd had men mij gevraagd een algemene direktie-funktie tijdelijk over te nemen van een tweetal schoenfabrieken van het koncern, die zojuist waren gefuseerd. Ik had dus een gespecialiseerde funktie in het koncern, en zou dus nu tijdelijk In top-managementfunktie aanvaarden over een divisie van deze groep. De woorden van Smiddy spraken mij wel aan, en ik besloot om het te proberen. Ik nodigde een van de bekwaamste afdelingsbestuurders van de schoenfabriek uit en vroeg hem mij het hele jargon van de schoenindustrie te leren. Hij maakte tekeningen van schoenen. Ik leerde alle onderdelen van Ide schoen in het Engels, voorts all e onderde 1en en a11 e processen van de fabrieksmachines van de schoenindustrie alsmede de termen van alle handelingen die de schoenindustrie met In schoen moet uitvoeren. In enkele dagen had ik alle begrippen van de schoenindustrie onder de knie, zonder nog ooit ook maar een machine van deze fabriek gezien te hebben. In de eerste vergadering die wij hadden met de mensen van de schoenfabrieken was het bijna griezelig om te zien welk een effekt mijn kennis van het vakjargon had. Ze wilden niet eens geloven dat ik nog nooit in een schoenfabriek was geweest. Ik kreeg al de indruk dat Haro 1d Smi ddy, en a11 e anderen di e spreken van profess i ona 1 manage-
-47
ment, gelijk hadden. Maar het-bleek in de maanden die volgden dat het vakjargon beslist een onvoldoende kennis van zaken was. Het spreekt vanzelf dat een professional manager zeer veel kan verbeteren in een organisatie die tot dusver vrij slecht is geleid, en waarin nog vele verbeteringen mogelijk zijn. Maar het leek mij al spoedig noodzakelijk om een grotere mate van expertise aan te trekken en ik deed, wat trouwens oak van een goed manager moet worden verwacht, nl. het benoemen van een tweetal zeer bekwame schoenontwerpers uit Engeland in anze organisatie. Ik vertel u dit dames en heren, om aan te tonen dat de gedachte van Erofessional management, in zijn uiterste extremiteit, een fiktie is. Het is uiteraard mogelijk am het management-praces goed te leren en daarmede een aanta1 basiszaken aan te pakken in e1ke vorm van organisatie of bestuur. Maar wanneer het komt tot navigeren of tot het detai11eren van de teehniek van deze branche, dan is het noodzakelijk dat men ook met vakkennis kan werken. De professional manager is eehter van grote betekenis wanneer het gaat om de fundamente1e e1ementen van bestuur. Oak in dit opz;cht zou men professional management moe ten doceren aan e1ke funktie in de maatschappij ongeacht of dit de eerste minister is dan wel de kleinste ondernemer. Er zijn nag enorme gapingen te vinden in het fundamentele den ken OVer bestuur, ongeacht welke bedrijfstak of aktiviteit men beziet. Zo is het absoluut noodzakelijk dat een bestuur een dael heeft waarnaar men kan streven. Men zal ergens een "objective" maeten hebben, moeten weten naar welk markt-aandeel men streeft, of naar welke mate van welvaart of welzijn in een bepaald land. Dames en heren, het is dus duidelijk dat, hoewe1 men extreme uitspraken moet vermijden, het management-praces algemene toepassingsmogelijkheden heeft op al1e niveauls en in a11e funkties, d.w.z. resp. vertikaa1 en horizontaa1. Het is duidelijk dat men all~en maar kan managen als men een doelstelling heeft die bij voorkeur bovendien kwantitatief bepaald is. Het is evenzeer duidelijk dat'men alleen een beleid kan voeren indien zoln daelstelling aanwezig is, dat men alleen beslissingen kan nemen wanneer er sprake is van een beleid, dat men alleen kan plannen wanneer men zulke beslissingen ten aanzien van alternatieven heeft genomen, dat men alleen kan -48
organiseren indien men een plan heeft en dat menalleen kan kontroleren indien men een organisatie heeft die een duidelijk objective en plan kent. Het is van belang dat wij het managementproces niet in stukjes verknippen, maar steeds de tota1iteit in ogenschouw houden. Ik heb voor Prof. Daniels een aantal stellingen op ~chrift gesteld, die u hierbij aantreft en waarin o.a. door mij wordt gesteld dat een manager tenminste 3 elementen in zich moet hebben. Van die 3 elementen kan een bedrijfskundige opleiding er hoogstens een toevoegen. Deze drie elementen zijn: - in de eerste plaats kennis en ervaring van het specifieke terre;n waarin de organisatie moet worden bestuurd; - ten tweede kennis en ervaring van het management-proces, d.w.z. van de technieken van cestuur; en ten derde een vorming t.a.v. het werken met mensen in deze dynamische maatschappij. Het eerste element betreft dus het specifieke terrein, dat betekent dus dat een manager in de metaalindustrie kenn;s moet hebben van het metaalvak, dat een manager in gemeente of provinciale-besturen kennis moet hebben van de wereld van het openbare bestuur, dat een manager in de medische wereld of een manager in de universiteit kennis van zaken moet hebben t.a.v. de medische wereld of t.a.v. de universitaire wereld. Men zou in het Engels spreken van het element van navigatie, d.w.z. kennis van de zee waarin men vaart. Het tweede element, n1. kennis en ervaring van de technieken van bestuur is als het ware het "runnen" van het schip. Dit is de specifieke bedrijfskundige kennis die in een opleiding aan de orde is. Het betreft de management-cyclus van doelstelling, beleid, beslissingen, planning, organisatie en beheer. Het derde element betreft de mens zelf. Hier gaat het om de persoon die in staat is leidinggevende funkties te verrichten, d.w.z. die een visie heeft op het maatschappelijk gebeuren, vaardigheden heeft am met mensen om te gaan en de mogelijkheden kent van kommunikatie en motivatie. Dit laatste ;s als het ware, de maatschappelijke
-49
visie en het maatschappe1ijk talent van de bestuurder t.a.v. de werknemers, afnemers, ~onsumenten, omwonenden, konkurrenten of welke andere groep dan ook in de maatschappij van individue1e personen die met de organisatie in aanraking komen. Ik heb een en ander in ste11ingen geformu1eerd die ik aan Prof. Daniels heb voorge1egd. Een van deze ste1lingen luidt dat een akademische opleiding voor management-funkties bij voorkeur dient p1aats te vinden na een periode waarin de student reeds een bepaalde discipline, of vakgebied, heeft afges10ten en waarin hij of zij met of zonder bedrijfservaring zich laat voorbereiden op een managementfunktie. Een andere stelling die ik heb voorgelegd, stelt dat de bedrijfskundige op1eiding evenwichtige aandacht moet schenken aan 50ciale, ekonomische en technische aspekten. Letterlijk geciteerd uit mijn stelling "iedere overwaardering van een van deze kriteria zal het systeem als geheel verstoren, simplificeren of tot een eenzijdige logika reduceren". Ik mag u er in dit verband op wijzen, dames en heren, dat het Enge1se woord management, dat wij zo gemakkelijk letterlijk overnemen, een zeer speciale betekenis heeft tussen de vele synoniemen van het begrip sturen of besturen. De Engelsen spreken, wanneer zij het hebben over sturen of besturen, over "you ride a cyc1e u bestuurt een . fiets, maar ook "you drive a carll, "you navigate a ship", d.w.z. op zee, en lIyou run a ship", wanneer dat het schip als zodanig betreft met bemanning en passagiers; de Engelsen spreken ook over besturen als "you govern a nation", en "you control a chemical process ll , lIyou operate a machine", en lIyou manage an organisation ll • Een automatische. fabriek wordt in de Engelse taal niet "gemanaged maar lIoperated Het woord management in de Engelse taal kan dan oak slechts gebruikt worden wanneer er twee dingen aanwezig zijn n1. in de eerste plaats mensen in een systeem en in de tweede plaats een resultaat. Ik wil u dat nog nader aanduiden. Als men in het Engels zegt "ik slaagde erin de trein te halen" dan kan men zeggen "I managed in catching the train"; als men tegen iemand zegt dat hij het heeft kunnen opknappen dan zegt men "you managed". U kunt dus niet het woord management gebru;ken wanneer er geen sprake is van "slall
,
ll
ll
•
-50
gen". Dit betekent niet alleen dat er een winst in ekonomische zin zou moeten worden gemaakt, (daar kom ik straks nog op terug) maar het betekent wel dat lito manage" uitsluitend kan worden gebruikt in de zin dat een bepaald doel bereikt is. Een en ander betekent dat management een zeer specifieke betekenis heeft ten aanzien van besturen. Wanneer wij nu hebben gezten dat management een funktie is die systemen bestuurt van mensen en middelen naar resultaten, en dat deze funktie zowel van toepassing is in vertikale als in horizontale zin in alle soorten van organisaties, dan beseffen wij dat bedrijfskundige opleidingen in wezen .slechts een beperkt element aan de mensen kunnen toevoegen. Wanneer men uitgaat van het feit, dat er moet worden "genavigeerd" in een bepaald vakgebied, zal men begrijpen dat post-experience of post-doktorale studies van management het meeste effekt hebben. Immers het .betreft hier kursussen voor mannen en vrouwen, die al met een stuk van de bestuurlijke problematiek in hun vakgebied hebben geworsteld. Zij komen in een kursus met relevante vragen en zijn in zekere zin rijp voor een verdere vorming in het bestuurlijke pro~es. . .Een na-ervarings management-kursus heeft dus een zeer grote effektiviteit in zich. Wanneer men in de praktijk is geweest, is het gemakkelijker de vraagstukken te onderkennen en is men gemotiveerder om een bestuurlijk proces ten aanzien van deze vraagstukken te leren. Wanneer het post-doktorale niet mogelijk is, dan is de doktorale fase het meest geschikt in de studie om dit element te voorz;en. In die fase heeft de student reeds een zekere mate van rijpheid bereikt, en kan hij in elk geval terugzien op een eigen vakdiscipline aan een hogeschool of universiteit. Hoewel de student nag n;et bekwaam is in een bestuur, en hoewel hij nag geen inzicht heeft in de vraagstukken die zich daar voor doen, is hij toch beter voorbereid dan de scholieren van de middelbare school die vanaf de propadeuse met bedrijfskunde te maken krijgen.
-51
Men kan zich de vraag stellen of de doktorale opleiding bedrijfsKunde beter gediend is met een heterogene dan wel met een homogene input. Aan de interfakulteit Rotterdam/Delft is sprake van een heterogene input, d.w.z. dat doktoraal studenten uit verschillende disciplines de bedrijfskundige opleiding gaan vol gen. In Twente is sprake van een ,vrij hoge graad van homogeniteit. Hoewel de studenten, op zichzelf, een specifi~ke technische opleiding hebben gevolgd, hetzij in de elektrotechniek, hetzij in de chemische technologie, hetzij in de werktuigbouwkunde, of anderszins, heeft men toch te maken met In homogene wijze van denken. De technische wetenschappen hebben door de wiskunde en door de natuurkunde, alsook door de mechanika, een kenmerk in zich dat alle ingenieurs met elkaar verbindt. Zij zijn gewend aan kwantitatieve analyse en aan de gedachten van het konstrueren van systemen en van oplossingen in disciplines. Het is dan ook niet onbegrijpelijk dat juist de technische wetenschappen zo een grote rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van de bedr;jfskunde in de loop van ongeveer 150 jaar. Reeds in 1881 heeft Tawne in een voordracht voor de American Association of Chemical Engineers gepleit voar een bedrijfskundige opleiding welke de opleiding tot ingenieur zou moeten volgen. Weliswaar heeft dit geleid, met name in de jaren 1910-1940 tot een zgn. efficiency-wetenschap, en zelfs tot "human engineering", maar het heeft, niettemin een belangrijk element geleverd tot de ontw;kkeling van de wetenschappelijke bedrijfskunde. De ingenieur brengt door zijn opleiding een drietal aspekten met zich mee welke voor de management-opleiding van grote betekenis is. In de eerste plaats is de ingenieur geschoold in een bepaald type produktie van goederen of diensten. Aangezien elke bestuurlijke funktie een produktie betreft van hetzij goederen of diensten, is kennis van de specifieke technologie een sine qua non. In de tweede plaats is de ingenieur betrokken in de technologie van de kommunikatie. De kommunikatie-technologie is een belangrijk element in het bepalen van de omvang en de struktuur van de
-52
systemen. Bovend;enheeft de kommunikatie een belangrijke invloed op de mate van delegatie in het systeem. Op dit moment vindt u in vr; jwel all e Ameri kaanse 1i teratuur grote aandacht voor het begri p "delegation maar in de Amerikaanse bedrijven ziet u dat deze aandacht onvoldoende in de praktijk wordt gebracht. Een van de reden is dat de Amerikaanse koncerns groot zijn geworden in een tijdperk van zeer geavanceerde kommunikatie-technologie. De Europese koncerns, die teruggaan tot de V.O.C. (De Verenigde Oost-Indische Compagnie), d.w.z. tot een tijd waarin een kapitein op weg werd gestuurd naar een of ander ver en onbekend land zonder dat kommunikatie met hem mogelijk was, deze Europese koncerns worden gekenmerkt door een grotere mate van vrijheid en delegatie. De aanwezigheid van technologie van kommunikatie heeft dus een belangrijke invloed op delegatie binnen het systeem. Het ;s de ingenieur-student die op dit terrein een belangrijk inzicht kan verwerven. Tenslotteen ten derde brengt de ingenieur een inzicht mee van kwantitatieve analyse en oplossingen, en u weet, hoezeer, op dit ogenblik, juist ook de bedrijfskundige studies worden doorgetrokken door de kwantitatieve benadering. ll
,
Gelijktijdig brengt deze kwantitatieve benadering van bedrijfskunde enkele gevaren met zich mede. Ik heb reeds gewezen op de situatie welke is ontstaan aan het begin van de 20ste eeuw door een te ver doorgevoerde "efficiency-wetenschap" waarin de mens werd gereduceerd tot een middel in een bepaald produktie-proces. Reeds in het begin van de 1ge eeuw had Robert Owen, ook een ingenieur, reeds gewaarschuwd dat het onjuist was om in het bestuurlijke proces reeds te streven naar betere machines, en dat het zeer belangrijk bleef om juist de mens in dit proces in een betere positie te plaatsen. Tach heeft het geduurd tot de twintiger jaren, voordat men deze gedachten verder uitwerkte. Van onze pionierster Mary Parker Follett, via vele andere schrijvers tot aan mensen als Laurence Apply, is het duidelijk geworden dat IImanagement is not the direction of things but the development of people ll • Apply heeft er op gewezen dat een gemiddelde werknemer in wezen een zeer grate "slice of livell aan zijn bedrijf geeft. Weliswaar moet hij aandacht geven aan zijn vrouw en zijn
-53
gez;n, aan de buurt waarin hij woont, aan zlJn sportklub, aan Z1Jn kerk, aan zijn pol;tieke partij, hij moet aandacht geven aan de T.V., aan zijn dagblad, aan de reklames, en allerlei andere vormen van kommunikatie die op hem afkomen, maar, zoals Apply stelde, als men al deze elementen van aandacht optelt, dan komt men nog steeds niet toe aan de tijd die de werknemer besteedt in het bedrijf. Dit wil dus zeggen dat de manager een belangrijk deel van het menselijk leven beinvloedt en dat een management-opleiding die aan deze realiteit voorbij gaat niet kan worden geacht een evenwichtige bedrijfskundige opleiding te zijn. Dit betekent dus dat naast de technische elementen de sociale van zeer grote betekenis zijn. Maar ook de ekonomische elementen in de bedrijfskundige opleidingen mogen niet worden gemist. Ik heb reeds gesteld dat management een bepaald resultaat na moet streven, dat het bij voorkeur kwantitatief moet kunnen worden aangeduid. Dit behoeft niet, in zijn uiterste vorm, steeds het rendement of vermogen te betreffen. De ekonomie gaat niet om het al of niet bestaan van een ekonomisch motief. Onder de ekonomisten die ik waardeer zou ik in dit verband willen wijzen op Von Wieser die duidelijk heeft gesteld dat de ekonomie niets anders is dan een wetenschap van meting, d.w.z. de meting van IIrechenbare Zusammenhange De ekonomie maakt het mogelijk om op een noemer alle beslissingen van management te kunnen bezien. ll
•
De gedachten, die ik in deze korte lezing aan u heb ontvouwd, vormen de basis waarop in Twente, aan de THT, de doktoraal opleiding Bedrijfskunde is gebouwd. Deze gaat uit van een in een Baccalaureaat afgesloten technische studie, en bouwt daarop voort met een twee-jarige doktoraal opleiding. In vakkringen van management opleidingen spreekt men in dit verband van een "kinked education een "geknikte opleiding. Bij de grote scholen van management is gebleken dat deze wijze van management edukatie tot belangrijke resultaten leidt. Een en ander is nog eens aangetoond door een onderzoek van Prof. James W. Kelley, associate dean van Boston University, bij een ll
,
ll
-54
150 tal bedrijven uit de 500 van de zogenaamde IIFortune ll lijst. De
beste resultaten werden gekonstateerd bij de opleiding "4 years of engineering & 2 years business administration ll (73% lIexcellent"), onmiddellijk gevolgd door 114 years of liberal arts & 2 years business administration (70% "excellentll). Van de management opleidingen was echter 114 years business administration slechts door 2% als "excellent" bevonden, 29% als "good". 49% als IIfair en 20% als IIpoorli. Ook bij andere kombinaties bleek de "kinked" opleiding de meer verkieslijke te zijn. De 4 jaar bedrijfskunde "achter elkaar" kwam minder bevredigend uit. Dit behoeft nog geen onaangename konklusie voor Eindhoven te zijn, zeker niet op deze hoogtijdag, aangezien men over "resultaten" zeer ver-sch-illend kan denken, en omdat in Kelley's onderzoek niet de "4 years industrial engineering" opleiding aan de orde is geweest. Het is juist deze typering die Eindhoven aan zijn bedrijfskundige opleiding geeft in een enquete die door Dr. Boon werd verricht. Het is echter wel duidelijk dat er verschil1ende wegen naar bedrijfskundige funkties in onze maatschappij le.iden. Juist deze differentiatie tussen de opleidingen is van groat belang. Daarbij zal men er verstandig aan doen een duidelijk gefundeerd beeld van wat men onder "Bedrijfskunde en "Management" verstaat voor ogen te hebben, en blijvend onderzoek te verrichten t.a.v. de dynamische maatschappij waarin deze belangrijke funkties te zijner tijd moeten wor'den vervuld. Namens Twente moge ik Eindhoven toewensen in deze nieuwe richting belangrijke resultaten te behalen, u daarbij verzekerende van onze bereidheid nauw met u samen te werken. Ik heb gezegd. ll
ll
ll
ll
-55
Prof.lr. W. Monhemius
-57
DE OPLEIDING TOT
BEDRIJFSKUNDIG INGENIEUR AAN DE THE.
Inleiding. De bedoeling van deze voordracht is, om heel in het kort de geschiedenis vande afdeling te schetsen en iets te zeggen over de functies en loopbanen waaraan wij den ken met deze studie. Daarna wil ik voornamelijk ingaan op de doelstellingen van de studie en in het bijzonder op de vorm van het onderwijsprogramrna; daarbij zal ik proberen U ook iets te vertellen over de achtergrond daarvan (waarom we het zo'doen als we het doen). Tenslotte zal ik proberen een vergelijking te treffen met andere soortgelijke opleidingen. Geschiedenis. Eerst wil ik in hoofdlijnen de geschiedenis nag even oproepen mij daarbij bewust beperkend tot de geschiedenis in Eindhoven. In 1957 is deze Technische Hogeschool, officieel geopend; toen zijn er vrijwel onmiddellijk ideeen geopperd over een onderwijsprogramma leidend tot de tite1 bedrijfskundig ingenieur, voortbouwend op de gedachte van specialisatierichtingen die in andere hogescho1en aanwezig waren maar binnen bestaande studierichtingen; er bestond bijv •. in Delft wel een specialisatie-programma bedrijfsorganisatie en werkplaatstechniek binnen de opleiding tot werktuigkundig ingenieur, maar in Eindhoven zijn a1 dade1ijk de gedachten ontstaan aan een opleiding, die van het begin af aan zou opleiden tot het diploma bedrijfskundig ingenieur. Men zal begrijpen dat het allemaal niet zo snel ging. In 1962 kwam er een rapport van de zgn. kommissie Neher die een oordeel over de eerste plannen gaf en aanraadde om eerst maar eens wat proeven te nemen in Eindhoven binnen bestaande studie-richtingen; er kwam ook een enquete van. Daniels en anderen,die bij een groot aantal ingenieurs werd gehouden over niet-technische taakaspecten van hun funktie. Tenslotte, om het verhaal kort te maken, was It toch in 1966 zover dat we in Eindhoven mochten starten met een studie-richting be-
-58
drijfskundig ingenieur maar op een experimentele basis, d.w.z. dat de studie-richt;ng nog niet formeel was opgenomen in het Akademisch Statuut. In 1972 ;s de studierichting bedrijfskunde, en daarmede het recht am het diploma bedrijfskundig ingenieur te geven en de mogelijkheid om een afdeling bedrijfskunde op te richten, in het Akademisch Statuut opgenomen. Om in enke1e gevallen de omvang van de afdeling op dit ogenblik~ te schetsen: We hebben op het ogenblik ruim 600 studenten, ongeveer 90 personeelsledE~n (wetenschappelijke staf, technische staf, administratieve staf) en we hebben vanaf 1966 115 afgestudeerden, die het diploma bedrijfskUlldig ingenieur hebben gekregen. Daarnaast zijn er nog een 40 A 50 studenten uit andere afdelingen voor een groat gedeelte a1 in een eerder stadium, afgestudeerd bij docenten, die nu tot de afdeling Bedrijfskunde behoren. Achtergrond en doelstellingen. Enkele globale trends zijn mede aanleiding geweest am het idee op te vatten, dat men langzamerhand een studierichting bedrijfskundig ingenieur zou kunnen opzetten. Ik.haa1 daar betrekkelijk subjektief een paar trends uit; ten eerste de trend am meer wiskundig, meer formeel, ook met gebruik van computers bedrijfskundige problemen aan te pakken. Tegelijkertijd hebben we gezien, dat in de laatste 50 jaar de aandacht van wetenschappelijke analyse in bedrijven verschoven is, vanaf alleen maar de uitvoerende arbeid naar problemen van samenwerking tussen mensen en de besturing van het bedrijf, dit alles op verschil1ende niveaus. Ook was er uitbreiding van aandacht vanaf oorspronkelijk (begin van deze eeuw) alleen maar de werkplaats tot andere afdelingen in het bedrijf en daarna ook tot andere soorten organisaties (transport-organisaties, dienstverlenende organisaties, etc.). Tenslotte moeten de snelle ontwikkeling van bedrijfseconomie en gedragswetenschappen worden genoemd.
~ dat is "bij het verschijnen van dit verslag winter 1973/1974"
-59
Op welke funkties, op welke loopbanen, mikken wij nu globaal aangeduid met ons studie-programma bedr; jfskund; 9 ; ngeni eur? ~1en kan natuurlijk nooit een volledige lijst opsommen, maar om een indruk te geven: wij denken aan adviserende maar ook wel aan uitvoerende funkties op het gebied van problemen rond leiding en organisatie. Om konkreet te zijn: funkties op het gebied van planning, bedrijfsbureaus, werkvoorbereiding, efficiency en organisatie, administratieve automatisering, kwaliteitsbeheersing, werkstrukturering; we den ken ook wel aan bestuurlijke funkties, maar dan toch in eerste instantie aan funkties van technisch-organisatorische aard, we denken ook duide1ijk aan funkties bij adviesbureaus, ook aan funkties bij het onderwijs. Het overzicht van afgestudeerden (zie fig. 4} toont dat in al die sektoren oak mensen terecht kamen. Niet alleen 5ij industriele bedrijven, maar oak bij diensten en bij overheidsinstanties. Wij spreken nu over bedrijfskunde; wij omschreven echter nog niet: wat is bedrijfskunde en wat is een bedrijfskundig ingenieur? Ons antwoord is tegenwoordig om te citeren uit het beleidsplan van de afdeling Bedrijfskunde aan de THE, waarin staat: "De bedrijfskundige ingenieurs opleiding heeft tot doel wiskundig en natuurwetenschappelijk geschoolde akademici op te leiden die het bedrijf kunnen zien als een systeem van technisch-economische en sociaal-psychologische faktoren en in staat zijn om maatschappelijke funktieste vervullen waarbij de analyse, het ontwerp en de besturing van zulk een systeem het meest essentiele element is II •
Met het zien als systeem wordt bedoeld: het zien van dingen in hun onderlinge samennang. Ik kan aansluftend nog opmerken, hoewel het eigenlijk al uit die definitie volgt, dateen oedrijfskundig ingenieur dus een systeembenadering-zalmoeten kunnen hanteren. Hij moet in staat zijn om de dingen, die daar systeem genoemd worden, oak inderdaad te beschouwenals een geheel van onderling samenhangende delen; hij zal ook op allerlei aspekten in hun onderlinge verband moeten kunnen 'J etten. -60
Fig. 1 Maquette van de studie voor Bedrljfskundig Inaenieur aan de T.H.E. Elk col lege met eventueel bijbehorende oefeningen is voorgesteld door
een
blok
De zes centrale trapeziumvormige blokken stellen de zes geintegreerde middagpractica in de eerste zes semesters v~~r:
- voor het eerste studiejaar genaamd: "Bedrijfskundige Situaties"; - voor het tweede en derde studieJaar: "Kandi daats-project Bedr i j fskunde".
~
@ Je iaa'
//// ;//
K,
4e jaar '1
/ '.
Hij wordt uiteraard verondersteld een kritische instelling te hebben, als elke akademikus, ten aanzien van zijn eigen gedachten; hij wordt ook geacht om de maatschappelijke gevolgen van zijn eigen werk te zien en zich daarvoor verantwoordelijk te voelen. Omdat hij een ingenieur moet worden, wordt hij voorts geacht n;et tevreden te zijn met beschrijving en beschouwing al1een, met analyse en verklaring alleen, maar hij wordt bovendiengeacht waar nodig in de werkelijkheid in te grijpen; hij moet kunnen scheppen, ontwerpen of eventueel veranderen, verbeteren. Opbouvi van het onderwijsprogramma. Wij zullen nu de opbouw van het programma bezien door eerst een totaal beeld te beschouwen en daarna de verschillende delen daaruit. Fig. 1 ;5 een schets van een maquette die op 1 februari 1973 ;5 opgesteld geweest ;n het auditorium. Deze maquette was bedoeld om een totaal beeld te geven van de hele opleiding. U ziet in deze richting van linksonder naar rechtsboven de achtereenvolgende aktiviteiten waarin de student zich moet verdiepen. Twee punten wil ik daaruit naar voren halen: 1. Het feit dat de kursusduur 5 jaar is; dat wil niet zeggen dat voor elke individuele student de studieduur 5 jaar zal zijn. 2. Verder is zowel een reeks oefeningen aangegeven als een reeks kolleges. Tot die oefeningen behoren de zgn. bedrijfskundige situaties en het zgn. K-projekt, waar ik straks nog iets over zal vertellen. Deze beide zijn aangegeven als kern van de studie waaromheen zich de theoretische vakken concentreren. Ik zal straks de kol1ege-vakken op een andere manier laten zien, maar u moet daarbij dus steeds in het hoofd houden, dat onze bedoeling is (ik wil niet zeggen dat ons dat altijd lukt), om "in het midden" een reeks integrerende oefeningen te hebben waarin a1 die theoretische vakken uitkomen. Achter dezgn. Bdksituaties en K-projekten volgt tenslotte het afstuderen in het vijfde jaar.
-62
schema studie bdk ir
k
p
C_ c· .
I
··
·
keus
ColleJes I
I 0 0
afstudeer-
0
8cik
prrvekten I
crpdracf,t
ofdr
0
LdiV.
oe[.,
D pw
~
fis 2
college-programma; eersce 3jaren Wsk
W'sk
Wsk
Jnf. ffeten
An. f
Hod. I
)ltk
Ivtk.
Soc. Edk.
Be-I
])~n .
~t;.&
- -OW
- 63
IhI.EC6h . 11OC. ~.
~k (stoch)
5~st.
ffei:etJ
K
K
W'sk
Wtt.HeiJ1 s.
wsk CFtab)
~
(5t.
STI
srJL
OKr
OK]£
7JJ/. joe
OPx
QPr
~GR.
Fig. 2 geeft nog eens een keer van links naar rechts schematisch de loop van het programma. Hier is aangegeven een blok kolleges waarvan het eerste stuk tot en met het kandidaatsexamen verplicht is, dan komt het stuk keuze, daaronder loopt de reeds bedrijfskundige projekten. die ik net ook al aanduidde, met tenslotte in het laatste jaar een vrijwel zelfstandig uit te voeren afstudeeropdracht. Daaronder loopt ook nog een reeks, Ildiverse oefeningen dat zijn los van elkaar opgezette oefeningen in wiskunde, in natuurkunde en in organisatiekunde, horend bij afzonderlijke vakken en als afzonderlijk praktikum opgezet. Tenslotte zijn de beide perioden van ilpraktisch werken aangegeven. ll
,
ll
De ko 11 eges . Fig. 3 is bedoeld om een overzicht te geven van de verschillende vakken die in het verplichte kol1ege-programma zitten (het kollegeprogramma voor de eerste drie jaren). Dit bevat dus alle kol1eges die voor elke bedrijfskundige student verplicht zijn. In Fig. 3 is van links naar rechts de tijd uitgezet. De hoogte van de blokken geeft d~ omvang aan; een vakje met A~n eenheid hoogte is een uur gedurende een half jaar. Welke vakken treffen we daar nu aan? Om tebeginnen een heel stuk wiskunde door de jaren heen, zes uren per week in het eerste jaar en dan in het tweede jaar altijd nog vier uren per week, in het derde jaar twee uren per week. Wat omvat dat nu globaal? De stof omvat differentieren, integreren, vektoren, matrices, komplexe gevallen, differentiaal-vergelijkingen, reeksen, Laplace transformaties, funkties van meer dan ~~n variabele, speciaal voor bedrijfskunde de grafentheorie (dat is de theor;e over netwerken, die wij op allerlei gebieden juist bij de bedrijfskunde nodig hebben) het gebruik van computers,een inleiding in de wiskundige statistiek, een inleiding in de toegepaste statistiek, (o.a. het werken met kansverdelingen, de theorie van het nemen van steekproeven het interpreteren van de resultaten daarvan en de theorie van toevalsprocessen).
-64
Bedrijfskundige studenten krijgen dus die wiskunde die ook in de andere ingenieurs-opleidingen zit, plus nog de theorie van toevalsverschijnselen, omdat die in de bedrijfskunde een vrij grote rol spelen. In het schema volgt daaronder een reeks vakken, die we zouden kunnen aanduiden als methodologische vakken, vakken die proberen vrij fundamenteel het wetenschappelijk bedrijf te behandelen. Deze reeks begint met de wetenschaps methoeologie waar vragen aan de orde komen als: hoe komen wij aan kennis, wat is eigenlijk een theorie, hoe toets je een theorie? In dat kollege wordt iets verteld over logika en het gebruik van symbolen bij logische redeneringen. In de volgende kol1eges van deze reeks wordt die gedachtengang verder uitgewerkt en steeds wordt gewezen op de achtergronden van het gebruik van de methoden in ons vakgebied. In "Inleiding Meten" wordt bijv. 1ngegaan op vragen zoals: wat is meten nu eigenlijk precies, welke uitspraken kan je doen op grand van metingen, welke bewerkingen zijn toelaatbaar met meetresultaten? Er komen voorbeelden aan de orde n;et alleen uit de sfeer van de techniek, maar ook voorbeelden van "metingen aan mensen resultaten van enqu@tes bijv. en daarvoor geldt dezelfde vraag: wat is een meting precies? Wat mag je precies met de resultaten van een meting doen? /
ll
,
In het yak IIMethodologie van Operationele Research en Inleiding Systeernleer" wordt nagegaan, hoe een onderzoek in een bedrijf moet worden aangepakt, als men probeert te streven naar het gebruik van w;skundige modellen. Hoe moet je dat soort wiskundige modellen eigenlijk opzetten? Hoe kun je bestaande wiskundige modellen klassificeren; wat prec;es bedoelen we als we zeggen dat we vinden dat iets een systeem is, en hoe kun je uit de veelheid van beschikbare mOdellen een model kiezen dat voor een bepaald systeem in werkelijkheid het beste past? De theorie van de besturing komt daar heel voorzichtig ook vast aan de orde.
-65
In het yak voortzetting van de Systeemleer wordt verder ingegaan op de algemene aard van de verschil1ende cellen in zoln systeem; een systeem kan daar zijn: een groep mens en die je als systeem beschouwt, maar het kan ook een opstelling van machines zijn, die je in hun onderling verband beschouwt. De systeemleer probeert een taal te leveren die zo algemeen is, dat a1 die situaties er mee kunnen worden beschreven. Dan komt tens10tte in deze reeks nogmaals het meten aan de orde; in het kader van meer theoretische vraagstukken wordt daarbij ook iets over de informatie-theorie verteld, en worden meetmethoden behandeld uit de techniek, uit de sociale sfeer en uit de ekonomische wetenschappen. Fysische grootheden worden besproken, diverse eenhedenstelsels en er wordt iets gezegd over dimensie-analyse. In het eerste jaar wordt het kollege "Analyse van fysische systemen" gegeven. Daar wordt gesproken over dimensies en eenheden; in dat verband wordt over schaalwetten gesproken; er worden elementaire hoofdstukken uit de mechanika en uit de e1ektrotechniek besproken waarbij er de nadruk op ge1egd wordt dat men dezelfde wiskundige modellen, dezelfde soorten differentiaal-verge1ijkingen gebruikt om zowel sommige mechanische als sommlge e1ektrotechnische verschijnselen te verklaren. Daarbij hoort een aantal oefeningen zodat het niet blijft bij de .theorie alleen; men wordt ook genoodzaakt te proberen al die theorie in de praktijk toe te passen. Naar aanleiding hiervan kan de algemene opmerking gemaakt worden, dat het ko 11 ege-programma een fundamentee 1 karakter heeft en dat wij dat hebben aangedurfd omdat parallel een reeks oefeningen en projekten is opgezet. Het eerstejaars kollege "Modelbouw I" behandelt het maken van wiskundige modellen maar nu in het bijzonder in verband met problemen van besturing in bedrijVen: daar worden zaken als lineaire programmeringsmodellen behandeld, modellen die betrekking hebben op problemen van transport van goederen, daar worden ook demografische modellen aan de orde gesteld; ook hier z;jn een paar oefenmiddagen afzonderlijk bij dit vak opgezet. -66
Oat zijn dus niet oefeningen uit die integrerende reeks, die ik straks aanduidde, maar eenvoudig afzonderlijke instruktie of praktikumachtige middagoefeningen. In het schema volgen nu twee kolleges in de natuurkunde in het tweede jaar. Wij maakten aanvankelijk gebru;k van het kollege natuurkunde, zoals het gegeven werd voor de werktuigbouwkundige studenten. Wij hebben in 1972/1973 voor het eerst een kollege natuurkunde gekregen dat door de afdeling Natuurkunde, in samenwerking met medewerkers uit de bedrijfskundige afdeling, speciaal voor bedrijfskundige studenten is opgezet; het aantal studenten van onze kant rechtvaardigde dat ook langzamerhand. Daar kamen problemen aan de orde als energie-transformatie, elektriciteit, de nauwkeurigheid en betrouwbaarheid van technische metingen, trillingen en golven en magnetisme. Het yak Dynamische Systemen wordt gegeven door Prof. Rademaker uit de afdeling Natuurkunde; hier komt aan de orde, de theorie van regelen van technische systemen, maar op een zodanige manier behandeld dat delen daarvan (zowel wat betreft de begripsvorming als' soms zelfs wat betreft de rekenmethode) overdraagbaar zijn naar problemen van regelen die men in bedrijven tegenkomt, bijv. het regelen van de voorraadhoogte, of het regelen van kwaliteitsniveau's. De fundamentele vakken uit natuurwetenschappen en techniek hebben in mijn ogen tenminste een tweedelig doel: in de eerste plaats brengen ze kennis en inzicht aan die op zichzelf van belang zijn en bovendien voorwaarde zijn om zich later, in de laatste jaren van de studie of na het afstuderen, snel te kunnen vertrouwd maken met een of andere specifieke technologie. In de tweede plaats geven ze een goed voorbeeld, hoe men met de wetenschappelijke methode, waarbij wiskundige modellen een belangrijke plaats innemen, een concrete werkelijkheid kan begrijpen en beheersen. Voorts vermeldt het programma een kollege dat getiteld is "Kreativiteit en Ontwerpen"; daar wordt ingegaan op het moeilijke probleem: wat is nu eigenlijk Kreativiteit en hoe kun je dat bevorderen;
-67
Daarbij wordt geprobeerd de student iets bij te brengen van het soort denken waarbij men er niet vanuit gaat dat er voor bepaalde problemen maar een antwoord is (zoa1s vaak bij wiskundige opgaven het geval is) maar waarbij men opgaven krijgt zoals die bij het ontwerpen bestaan en waar men een bepaald doel kan bereiken door meerdere alternatieven. Men w~rdt daardoor dus geprikkeld om verschillende oplossingen te verzinnen die tot eenzelfde doel zouden kunnen leiden. Zoals elke organisatie, die zich doelen stelt, zul1en ook wij onte doelen wel niet altijd even goed treffen. Vandaar dat een afzonderlijke groep binnen de afdeling steeds de doeltreffendheid en doelmatigheid van onze onderwijs-, studie- en beoordelingsprocessen bewaakt en op basis daarvan adviezen voor verbetering geeft. Het yak Sociologie voor BDK is een uur in de week gedurende een half jaar een al1ereerste inleiding in de sociologie waar problemen van kultuur en maatschappij aan de orde komen, waar gesproken wordt over instituties, groepen, organisaties, over sociale gelaagdheid in de maatschappij en sociale veranderingen. De inleiding in de ekonomie en in sociaal-recht heeft betrekking op problemen als arbeidsverhoudingen, medezeggenschap, het bedrjjf geplaatst in de maatschappelijke orde, het bedrijf in het kader van ekonomische groei of wellicht ekonomische stabilisatie, de internationale handel, het bedrijf gezien tegen de achtergrond van de konjunktuur en de ekonomische kringloop De zojuist genoemde twee vakken zijn inleidende vakken over de buitenwereld, waarin organisaties werkzaam zijn (bijvoorbeeld economie, sociologie, sociaal recht). In het onderwijsprogramma van de eerste drie jaren vinden we oak. een reeks inleidende kol1eges ap de terre1nen van onze vetschillende vakgroepen: operationele research, organisatiekunde, soc1otechniek, bedrijfseconomie en arganisatie-psychologie. In Bedrijfsekonomie I (BE I) worden zaken behandeld als jaarrekening, kostenbeschouwing in het algemeen, kostenprijsberekening in hetbijzonder,problemen van afschrijving, resultatenanalyse, beslissingskalkulaties. -68
In het yak Bedrijfsekonomie II worden problemen besproken van inkamen, winst, vermogen, analyse van balans en resultatenrekening, investeringsanalyse, financieringsvormen en daarbij horen ook weerenkele afzonderlijke oefenmiddagen waarbij bijvoorbeeld studenten een opdracht krijgen een jaarrekening die op historische basis staat over te brengen naar een jaarrekening op basis van vervangingswaarde. De vakgroep Operationele Research (OR) probeert zich bezig te houden met het streven naar wiskundige behandeling van bedrijfskundige problemen, in het bijzonder problemen van besturing van bedrijven en delen van bedrijven. In de kolleges OR I en OR II komen onderwerpen aan de orde als lineaire programmering, de theorie van wachttijden, de theor;e van netwerkmethoden {gebruikt bij het beheersen van projekten),problemen van voorraadbeheersing en in een later stadium methoden en systemen voor planning en produktiebesturing (en dan in dat kader geplaatst de wiskundige methoden die daar worden gebruikt) problemen ook van voorspellen, problemen van prioriteit bij de behandeling van orders in een bedrijf en daar wordt vrij uitvoerig ingegaan op het gebruik van computers en computerprogramma's daarbij. Bij de Sociotechniek (ST) valt het aksent juist op de samenhang tussen de produktietechniek en de organisatie van de arbeid van de mensen. Er wordt bijvoorbeeld een analyse gegeven van de verschillende bestaande technische produktiemiddelen en methoden. Er worden sociologische modellen besproken, die verklaren op welke w;jze techniek en arbeidsverdeling bij gegeven omgevingscondities het systeemgedrag en de systeemcapaciteit bepalen. Zo wordt bijv. gekeken naar de mogelijkheden van taakverdeling (per funktie of per produkt). Daarbij speelt oak de groepentechnologie een rol, met name de kriteria vol gens welke men produkten zou kunnen indelen. De b.ijdragen uit de Organisatiekunde (OKl hebben in dit stadium betrekking op: opvattingen over organiseren; de historische ontwikkeling van het yak; toekomstige ontwikkelingen; methoden en technieken van bijv. de arbeidsstudie, de produktiebesturing, kwaliteitsbeheersing; maar ook komen aan de orde onderwerpen als
-69
ondernemi ngsp lanni ng, i ndustrHn e typol ogi e (dat ; seen pog; ng om bedrijven in types onder te verdelen zodat men daarna per type theorie~n kan gaan opstellen); voorts wordt aandacht gegeven aan de mUlti-nationale onderneming, de organisatie en personele struktuur en de typische projekt-organisaties. In het kader van de Organisatiepsychologie (OP) wordt gesproken over de mens op zichzelf beschouwd als systeem (waarbij algemene psychologische begrippen en theorie~n aan de orde komen) en daarna wordt de mens beschouwd als een deelsysteem; daar wordt een mens dus beschouwd in zijn aktiviteit als bediener van een machine bijv.; daarbij komen problemen aan
-70
In het derde jaar komen reeds 6 keuzevakken voor; in dit stadium kan de student zich dus al orienteren op wat hij in het vierde en vijfde jaar zou willen doen en hij kan in overleg met degene, waar- . bij hij gaat afstuderen, zich hier verdiepen in bepaalde vakken. De regel is dat twee van die lesvakken door de student geheel vrij gekozen kunnen worden en dat de andere vier worden gekozen in overleg met zijn afstudeer-docent. Mocht hij zich bijv.willen gaan verdiepen in probleemstellingen waarbij het aksent gaat liggen op het werken met w;skundige methoden dan zal hij hier reeds een zwaarder aksent leggen op vakken uit de afdeling Wiskunde, uit de vakgroep Operationele Research, vakken waarbij het gebruik van computers benadrukt wordt; maar mocht hij al in dit stadium van plan zijn om duidelijk meer de kant van de gedragswetenschappelijke inbreng uit te gaan dan zal dat aksent hier al geleg worden. pefeningen en
projekte~.
Er is in het eerste jaar een oefening die wordt aangeduid als de Bedrijfskundige Situatie en bestaat uit een reeks opdrachten aan studenten, die in groepjes samenwerken. Het zijn achtereenvolgens: A. Een opdracht tot het ontwerpen van een eenvoudig produkt (bijv. een asbak, een lantaarnpaal); de opdracht luidt: Maak een antwerp voor zoln produkt. De bedoeling van deze opdracht is, dat de studenten zich door eigen studie dingen eigen maken die u wellicht in de kolleges gemist heeft. Onderwerpen als kennis van materialen, hanteren van gegevens over eigenschappen van materialen komen in het kader van zoln opdracht aan de orde. Door de wijze waarop de opdracht geformlJleerd wordt, wordt nagestreefd dat de studenten zelfstandig de bibliotheek instappen en boeken (die daar dan ook voor dat doel gereed zijn) pakken am zich daaru1t die kennis eigen te maken. De ervar1ng is dat ditaardig_lukt en dat men dan inderdaad niet alleen kennis van materialen opdoet maar vooral t wat ook eigenlijk belangrijker is, leert hoe dat soort kennis kan worden verkregen en hoe men ermee kan opereren.
-71
Wat aan d~ orde is aan de hand van het ontwerp van het produkt is eigenlijk: het vincten van een kombinatie van materiaal en vorm die samen voldoen ~an de eisen, die gesteld worden aan het produkt ze.l f en aan de ei s dat het ook geproduceerd kan worden. Daarna komt de opdracht: B. Ontwerp een reeks bew.erki ngen waardoor men dat voorwerp. echt zou kunnen maken. En tenslotte: C. Probeer nu een produktie-systeem te verzinnen~ een kombinatie van mensen en machines; denk ook eens na over de besturing daarvan. Die reeks oefeningen wordt voortgezet in projekten in het tweede en derde jaar die bij ons worden aangeduid met de naam K-projekten. Het "runnen" van die K-projekten is een hele bezigheid op zichzelf.~ Er is een bestuur van de K-projekten dat ervoor zorgt, dat deze aktiviteit draait. Er worden studenten in groepjes bij elka~r gezet, zij krijgenin groepjes opdrachten, per groepje is er een begeleider aangewezen, die net zoals het eerste jaar de studenten begeleidt bij het uitvoeren van de opdrachten. Die K-projekten bestaan uit 4 fasen. In de vier halve jaren van het tweede en het derde jaar uit te voeren. Globaal aangeduid is de bedoeling, dat men leert hoe werkelijk in een echte bedrijfssituatie zaken te analyseren, om te proberen samenhangen te zien in de werkelijkheid, maar oak de samenhang van de verschillende theoretische aspekten die in de kolleges min of meer los van elkaar worden gegeven (al zijn er natuurlijk ook we1 ko11eges die meer interdisciplinair opgezet zijn en waarin a1 verschillende dwarsverbanden worden aangeduid). De bedoeling is bepaa1d ook om, al doende, bepaalde vaardigheden te leren qp hat gebied van het waarnemen van situaties, het doen van metingen, het analyseren van situaties en het samenwerken in groepen. . Wat men in de K~projekten achtereenvolgens doet is het bestuderen in werkelijkheid van een bepaald konkreet bedrijf en het beschrijven van een technisch produktie-systeem. Meestal wo~dt geprobeerd de studenten zover te krijgen dat ze.eerst zelf een eigen Qntwerp maken voor het produktie-systeem, dat het beschouwde produkt zou x Een doorstroming van ongeveer 80 studenten per jaar.
-72
kunnen maken, om daarna in werkelijkheid te gaan kijken hoe het in een echt bedrijf gebeurt.De vergelijking van die twee zaken zal tot verwondering kunnen lei den. Daarna wordt een afdeling van een bedrijf bezocht met de bedoeling om n1et alleen maar een technisch produktiesysteem te bekijken maar om nu verschijnselen in hun samenhang te beschrijven, gezien vanuit zoveel mogelijk verschil1ende bedrijfskundige gezichtspunten. Oaarbij is de bedoeling dat de studenten van te voren een beschrijving, een model geven van wat ze ongeveer den ken aan te treffen en dat achteraf kritisch wordt bekeken of dat, wat ze gevonden hebben, ook klopt met wat ze dachten te vinden. Oaarna komt er een fase waarbij alle studenten dezelfde mechanische werkplaats bekijken en daar in het b;jzonder het informatiesysteem analyseren en waarderen, dat bestaat voor de produktiebesturing en voor de hele bedrijfssignalering. In het laatste half jaar van de K-projekten bezoekt elke groep opnieuw het bedrijf, waar ze in de tweede fase oOk geweest zijn; dan wordt in overleg met de bedrijfsleiding een speciaal probleemgebied in het bedrijf uitgezocht. Oat wordt nader onderzocht en dan moet men komen tot een (zij het uiteraard simpel) voorstel tot verbetering van de situatie, maar ook een voorstel voor een strategie, die men zou kunnen gebruiken om de verbetering inderdaad door te voeren. Oaardoor ziet men meteen al: het verzinnen van een nieuwe situatie is een ding, het verzinnen van een methode om tot een nieuw situatie te komen is een ander ding! Zoals reeds gezegd, wordt een aantal vaardigheden in die projekten overgebracht en dat is de reden dat ze niet afzonderlijk als oefening of als kollege vermeld zijn. Zo wordt als het goed is, in deze projekten bijv. de uitdrukkingsvaardigheid, indien nodig, bijgewerkt door een Neerlandikus die ook een rol speelt in het beoordelen van de rapporten en van de mondelinge bijdrage. lets dergelijks staat dus n1et als een afzonderlijk vak in het programma maar is ondergebracht in die reeks oefeningen.
-73
Het aanbieden van een overz;cht van alle keuzevakken is niet zinvol. De lezer kan zich voorstellen dat elk van de genoemde vakgroepen (ter verdieping van het vak) natuurlijk keuzevakken kan presenteren. Er zijn bovendien keuzevakken vanuit andere afdelingen; de afdeling Werktuigbouwkunde bijv. geeft kolleges op o.a. het gebied van bedrijfsmechanisatie. De afdeling Wiskunde geeft verdergaande kolleges over de achtergronden van het programmeren van computers: in het kader van het Studium Generale kan men a.a. energie-problemen en ekologie bekijken, de vakgraep Operationele Research gaat a.a. in ap de typische prablematiek van complJterprogrammals voor bedrijfsbesturing, de vakgraep Organisatiekunde heeft keuzevakken zaals. kwaliteitsbeheersing, de ondernemingsplanning. De vakgroep Bedrijfseconomie geeft a.a. een speciaal voortgezet kol1ege over bedrijfsadministratie-bedrijfskalkulatie; de vakgroep Saciotechniek geeft a.a. verdere verdieping in sociale en technische processen en in bauw en anderhoud van gereedschapswerktuigen. De arganisatiepsychologen geven o.a. verdere kol1eges over ergonomie, over beoordelen,over sociale doeltreffendheid van organisaties over samenwerking in groepen. Tenslotte kan men in principe kiezen uit het hele assartiment van datgene wat aan de Nederlandse universiteiten gegeven wardt: men kan ook kal1eges lopen in Utrecht en Tilburg of waar men wilt Het laatste studiejaar. Dan is nu aangeduid hoe de eerste drie jaren eruit zien en dat er keuzevakken in zitten. In het vierde jaar kiest de student een pakket keuzevakken en daarna gaat hij afstuderen d.w.z. hij voert een afstudeeropdracht uit. gewaonlijk onder leiding van iemand uit een van de vakgroepen. De laatste tijd gebeurt het nogal eens, dat men afstudeert onder leiding van een gemengd team; iemand van een van de vakgraepen die de eerste begeleider is, gaat te rade bij iemand van de andere vakgroepen amdat gewaanlijk bij In afstudeerprajekt meerdere aspekten aan de orde komen. Het is illustratief om een paar voorbeelden te noemen van afstudeeropdrachten: daar kan ik allerminst vol1edig zijn maar het is misschien toch gaed om een paar voorbeelden in een paar zinnen te schrijven om enig idee te geven wat in zoln afstudeervoordracht gebelJrd. -74
Bij de vakgroep Operationele Research, is eens eert afstudeerder geweest die zich in een middelgroot textielbedrijf heeft beziggehouden met de problemen van kapaciteitsplanning waarbij de vraagstelling eigenlijk deze was: wanneer er een pakket orders binnenkomt van de kommerc;ele afdeling, hoe kan men dan op korte termijn en in voor de bedrijfsleiding bruikbare termen nagaan of dat pakket orders gemaakt kan worden of niet. Gevraagd dus: eencomputerprogramma dat za te gebruiken is dat men op korte termijn antwoard kan krijgen en bovendien vragen kan stellen ;n de zin van: "als we deze order nu laten vallen kan het dan wel" of Hindien we deze order volgende maand belaven kan het dan wel". Mij heeft daar inderdaad (niet zelf maar in samenwerking met anderen) een computerprogramma voor geschreven en gedraaid en het afstudeerrapport daarover heeft een tweede prijs gekregen bij een pr;jsvraag die in 1971 door het Raadgevend Bureau Berenschot werd uitgeschreven. In een heel ander toepassingsgebied is een afstudeerder samen met een bouwkundig student, bezig geweest met het bestuderen van de beheersing, de planning en besturing van een groat bouwprojekt, waarbij de bouwkundige student de kennis inbracht over het bouwproces en het te bouwen projekt en waarbij de bedrijfskundige student vooral z;jn kennis van besturingsprocessen inbracht. Samen hebben ze daar een aardig aandeel kunnen leveren in de beheersing van het bouwpraces en de analyse daarvan, ten dele ook een verbetering ervan. Daarbij hebben ze een computerprogramma gebruikt dat binnen de afdeling Bdk ontwikkeld was onder leiding van Ir. Kerbosch. Deze samenwerking tijdens het afstuderen van 2 studenten, in dit geval van 2 studenten uit verschillende afdelingen is een voorbeeld van een ontwikkeling die plaats vindt en die wij gunstig achten. Wij zullen nog enkele andere onderwerpen veel korter aanduiden. Er is in het kader van de vakgroep Organisatiekunde iemand afgestudeer.d op de organisatie van een rekencentrum bij een vrij groat bedrijf; de vraag was: hoe moet men in een rekencentrum taken struktureren en samenwerkingspatronen ontwikkelen.
-75
Er is een student afgestudeerd op analyse en bestr1jding van wachttijden in een ziekenhuis: dit is een voorbeeld van een organisatie die wel als een bedrijf beschouwd kan worden maar n;et een industrieel bedrijf is. Het vierde studiejaa~ van zo'n student houdt een stud~e in van de ziekenhuiSWetenschappen, hij heeft kolleges gelopen in Utrecht aan het Instituut Ziekenhuiswetenschappen van de Medische Fakulteit aldaar. Er zijn studenten in hat kader van de vakgroep Sociotechniek bezig geweest met problemen rond de vormgeving van fabrikage-processen, de samenwerkingspatronen van mensen daaromheen zowel in dit land alsook in ontwikkelingslanden; er is een speciale werkgroep die zich toelegt op de problematiek van bedrijven in ontwikkelingslanden. Kenmerken van ons onderwijsprogramma. Op de vraag, wat nu typische kenmerken van ons onderwijsprogramma zijn, zullen verschillende leden van onze afdeling ook verschil1ende antwoorden geven, maar ik meen dat de punten dte ik nu ga nOemen bij de meesten toch wel naar voren zullen komen. Het is in de eerste plaats ons streven om de verschil1ende vakken te integreren. Hoe geb~urt nu dat integreren van verschillende vakken, hoe proberen we de student te laten zien dat er inderdaad verschillende aspekten zijn van eenzelfde gebeuren in een bedrijf? We proberen dat te doen door de oefeningen, in het bijzonder door de oefeningen waar meer disciplines aan bod komen. We proberen dat te doen door de kolleges over systeemleer waarbij geprobeerd wordt om op een heel abstrakte manier over dingen te vertellen op een zodanige manier, dat men in dezelfde taak kan spreken over psychologische problemen en over technische problemen. En tenslotte gebeurt dat door een aantal kol1eges waarbij binnen het kader van een kollege geintegreerd naar probleemstellingen wordt gekeken. Integratie van disciplines is dus een punt dat we heel belangrijk achten, en we vinden het daarom gunstig dat we reeds in de eerste jaren aandacht kunnen wijden aan het bijbrengen van de theoretische grondslagen zodat we steeds meer aandacht kunnen geven aan het integreren daarvan. Daar ligt naar ons idee een nadeel van opleidingen waarbij men pas na het derde jaar, na het kandidaatsexamen, een -76
bedrijfskundige opleiding zou beginnen. Op grand van wat ik vertelde over ons onderwijsprogramma gel oaf ik niet, dat het noodzakelijk of gewenst is, eerst een andere "discipline" te volgen alvorens men bedrijfskunde zou gaan studeren. Bedrijfskunde is bezig zelf een IIdiscipline" te worden, zo goed als bijvoorbeeld de werktuigbouwkunde of de bouwkunde. Wie werktuigkundig ingen;eur wil worden, gaat niet eerst drie jaren de studierichting wiskunde of natuurkunde vol gen. Zo geldt oak voor de aanstaande bedrijfskundig ingenieur dat een andere studierithting t~veel vakken ZOU bevatten, die voor hem niet van belang zijn. Ik meen, dat het voordeel van onze aanpak is, dat men de fundamenten vroeg kan leggen en vijf jaar lang de tijd heeft voor geintegreerd daarop voortbouwen terwijl toch de vrijheid bestaat om in de laatste jarenzeer verschillende afstudeervarianten te kiezen. Daarom ben ik vooralsnog geneigd am tach voor onze doel. stellingen de voordelen van onze oplossing zwaarder te laten wegen dan de nadelen. (die er natuurlijk oak zijn) In de tweede plaats vinden wij heel essentieel: de integratie van theorie en praktijk~ Hoe proberen we dat nu te doen? Zoals reeds gezegd is, proberen we oOk dat te bereiken in die reeks oefeningen. Maar de koppeling van theorie en praktijk, gebeurt zowei in de multi-disciplinaire oefeningen alsook in die oefeningen waarbij maar een discipline wordt toegepast. De integratie van theorie en praktijk gebeurt natuurlijk tot in het afstuderen (juist tot in het afstuderen) toe en in die reeks oefeningen vindt een bijzonderintensieve begeleiding plaats door leden.van de staf. Tenslotte een opmerking Over het onderwijs in fabrikage-techniek. In ons verplicht onderwijsprogramma zit niet een eepaalde specifieke fabrikage-technologie, zoals de kennis van verschillende mechanische bewerkingen (draaien, frezen etc.) Wel worden algemene fysische en mechanische grondslagen gegeven. voorts een inleiding in de natuurkunde, een inleiding in systeemleer en in het meten in het algemeen, inleiding in de sociotechniek.
-77
Daarna komt in de keuzeprogramma's in het vierde jaar vaak een verdieping voor in specifieke technologie~n. Bijv. de student die is afgestudeerd op problemen bij de bouw, heeft zich in z;jn vierde jaar verdiept in vakken over de uitvoeringstechniek bij het bouwen. Dan ;5 het meestal wel noodzakelijk om wat grandslagen, die te voren zijn behandeld, in te halen, maar dat blijkt in de praktijk tach goed te lukken. Wij hebben wat dat betreft, vergeleken met het programma van 5 jaar gel eden de zaak een beetje omgekeerd. Eventuele specifieke praduktiepracessen kamen thans aan het eind. Alvorens dit overzicht af te sluiten valgt nog.een enkele apmerking over het verschil met andere apleidingen en over de bestemming van onze afgestudeerden. De opleiding tot bedrijfskundig.ingenieur bestaat niet alleen aan deze hogeschool maar ook in Twente is het mogelijk am het diploma bedrijfskundig ingenieurte krijgen. Het verschil is echter dat de THE een opleiding heeft die van het begin af aan specifiek bedrijfskundig is, terwijl men in Twente een opleiding heeft die pas na het baccalaureaat begint en waarbij men tot de opleiding mensen toelaat met een baccalaureaat in een van de technische wetenschappen. Dan is er in de Interfaculteit van Rotterdam en Delft de mogelijkheid om opgeleid te worden tot bedrijfskundig doctorandus. Oak daar geldt oat men eerst een kandidaatsexamen moet halen, maar dat mag zijn ofwel in de technische wetenschappen ofwel in een van de studierichtingen die in Rotterdam aanwezig zijn. Men kan daarna in ruim twee jaar bedrijfskundig doctorandus worden. Men zou verder nog het verschil van die opleiding, vergeleken met de onze, kunnen aangeven door te stellen dat wij de aandacht vooral richten ap wat in het bedrijf gebeurt terwijl men daar in verhouding meer aandacht geeft aan de omgeving van een bedrijf en aan de wijze waarop het bedrijf zich tegenover zijn omgeving opstelt. Tot slot is het interessant. na te gaan waar de eerste honderd Eindhovense bedrijfskundige ingenieurs terecht zijn gekomen; figuur 4 geeft daarvan een overzicht. De tabel spreekt grotendeels voor zich zelf. -78
Opval'nd is het grote aantal ingenieurs, dat in de zogenaamde tertiaire sektor werkt. Uit het overzicht blijkt, en dat verheugt ons, een grote spreiding in soort funktie, in soort toepassingsgebied en in soort organ1satie.
-Besluit. . In mijn intreerede in 1963 aan deze Hogeschool heb ik, naar ana10gie van een gelijkenis van Boeddha, het bedrijf vergeleken met een olifant. Net als toen wil ik besluiten met op te merken dat bedrijfskundigen dan te beschouwen zijn als olifantkundigen en soms olifantenhoeders. Voor nadere informatie kunnen we dan terecht bij een kenner op dit gebied als Kipling. Hij nu zegt ergens: IIIf you can dream and not make dreams your master. If you can think and not make thoughts your aim.1I IIYou'll be ••• " ja, zijt ge d~n eigenlijk ntet: een goed ingenieur? Ons Nederlands Koni~klijk Instituut van Ingenieurs heeft immers als devies: $cheppend denkend, schouwend doen.
-79
FIG. 4 Overzicht functies eerste 100 afgestudeerden.
ONBEKEND en DIVERSEN SECONDAIRE SECTOR 14 metaalnijverheid elektronische en elektrotechnische industrie 13 industrie voedings- en genotmiddelen 4 2 bouwmaterialen-industrie chemische nijverheid 1 nijverheid en industrie, diversen 4 38 Deze 38 functies bij bij bij
zijn ook als volgt in te delen: kleine bedrijven middelgrote en grote bedrijven internationale concerns
TERTIAIRE SECTOR - banken - vervoersbedrijven - diverse (advies) bureauls (waaronder in accountantskantoren - ziekenhuizen - overheid • wetenschappelijk onderwijs • P.T.T., ministeries, provincie gemeente · beroepsmilitair · in ontwikkelingslanden ALS DIENSTPLICHTIGE IN MILITAIRE DIENST
8
38
2 23
38
13 41 2 4 8 3)
2 25 9 8
5 3
13 100
(van de afgestudeerden in de tertiaire sector zijn er in totaal 6 werkzaam in de sfeer van de gezondheidszorg.)
