(versie 9 juni 2015 )

(versie 9 juni 2015 )

0

1

Inhoudsopgave 1

DEEL I. HOE WE TALIGE WEZENS GEWORDEN ZIJN. ................................................................. 8 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18

2

HET BEGON MET EEN MEIDENSPELLETJE ...............................................................................................

13 17 DE TAALGEVOLGEN VAN HET VUURGEBRUIK ........................................................................................ 18 DANSEN/ZINGEN ................................................................................................................................... 19 IN PLAATS VAN INSTINCT: GELOOF ....................................................................................................... 20 HELEN KELLER EN ONZE WOORDENWERELD ........................................................................................ 22 DE GEBOORTE VAN GOD EN VAN DE GROTE VERHALEN ....................................................................... 24 HET GEDANST/GEZONGEN SCHEPPINGSVERHAAL ................................................................................. 25 DE AMM’S, WEER EEN VROUWEN-UITVINDING .................................................................................... 26 DE TOBA-EXPLOSIE .............................................................................................................................. 27 TOEN DE VROUWEN NOG IN VOLLE STATUS WAREN .............................................................................. 29 DE MACHTSGREEP VAN DE MANNEN ..................................................................................................... 30 BESNIJDENIS: HOE KWAMEN DE MANNEN ZO GEK?................................................................................ 31 EDELE WILDEN...................................................................................................................................... 33 DE AGR’S ............................................................................................................................................ 35 DE LAATSTE BELANGRIJKE VROUWEN-UITVINDING: DE LANDBOUW ..................................................... 37 VANWAAR DE ANGST VOOR SEKSUALITEIT IN DE GODSDIENSTEN? ....................................................... 40 HET VUUR .............................................................................................................................................

DEEL II. MONOTHEÏSME...................................................................................................................... 43 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13

3

AAPMENSEN............................................................................................................................................ 8

DE GEBOORTE VAN DE ENE WARE GOD. JUDAÏSME ..............................................................................

43 ZOROASTRISME .................................................................................................................................... 47 HET JUDAÏSME ...................................................................................................................................... 48 HET CHRISTENDOM............................................................................................................................... 51 DE CULTEN ........................................................................................................................................... 52 … EN NU PAULUS WEER ....................................................................................................................... 54 DE GELOOFSINHOUD VAN HET CHRISTENDOM ...................................................................................... 55 STAATSGODSDIENST ............................................................................................................................. 57 DE ISLAM ............................................................................................................................................. 59 MEKKA................................................................................................................................................. 60 DE KORAN ............................................................................................................................................ 62 DE HADITH ............................................................................................................................................ 63 DE VEROVERING VAN EEN WERELDRIJK ................................................................................................ 63

NAWOORD ................................................................................................................................................ 65 3.1

WAAROM IK MIJ HUMANOSOOF NOEM ...................................................................................................

65

2

Voorwoord We leven sinds kort in een mannenwereld. Nou ja, gerekend naar hoe lang “we” bestaan. En dat is toch al zeker wel zo’n vier miljoen jaar. Vier miljoen jaar geleden (4 mjg) waren we nog aapmensen. Nog gewone dieren. Wel bonobo-achtige wezens, vraag maar aan primatoloog Frans de Waal. We waren als bonobo-achtigen gewend aan een dominante positie van de vrouwen. Als aapmensen, levend in een voor mensapen nogal gevaarlijke savanne-achtige omgeving waarin de wet gold van de overleving van de snelste, met de grootste slagtanden, de scherpste horens, of grootste gestalte met de dikste huid, waren zich op hun voeten voortbewegende – dus nog eens extra trage – mensapen gedwongen tot het foerageren in zeer hechte groepen. Derhalve in de grootst mogelijke onderlinge harmonie. Niks geen macho-gedrag, veel te gevaarlijk. De mannen deden braaf wat de vrouwen van hen verwachtten, en dat zou zo miljoenen jaren doorgaan, tot ieders tevredenheid. Wanneer zijn de mannen de baas gaan spelen? 50.000 jaar geleden, schat ik. En dat neem ik alleen maar zo idioot ruim omdat ik slecht in rekenen ben (oorlogskind) en dus op makkelijke getallen ben aangewezen. 0,5% van de tijd dat we bestaan, leven we in een mannenwereld. Dat is een te korte tijd om tot onze ‘tweede natuur’ te gaan behoren. Een beetje vrouw heeft er nog steeds moeite mee, met bebaasd te worden. Vrouwen zijn religieuzer dan mannen. Daar hebben bazige patriarchen slim gebruik van gemaakt, om religies te bedenken waarin God de vrouwen een ondergeschikte positie toebedeelde. Als je mensen in een onderdrukte positie wil houden, moet je als despoot of patriarch de vrouwen en de seks demoniseren (als des duivels, als fout propageren) en de mannen als baas over hun vrouwen aanstellen. Seks gaat om vrouwen, en dus is vrouwenseks mannen-eer. De enige eer voor de onderdrukte moslimman. Wij, vrije westerse consumenten, doen niet meer aan eer. Hoe loyaal vrouwen ook van nature zijn, toch hebben veel hoger opgeleiden onder hen ook hier moeite mee gehad en hebben ze aan die patriarchale uitleggingen gemorreld. Door er op te wijzen dat het toch Eva was die het eerst die appel van de kennisboom plukte, bijvoorbeeld. Pas vandaag krijgen ze er echte argumenten voor aangereikt vanuit de wetenschappen. Ja, sorry dat het toch weer een man is die ze bij elkaar schrijft. Want als we op de vrouwen moeten wachten … Als gender zijn de vrouwen behoudend en loyaal aan de bestaande orde. Na een catastrofe huilen de vrouwen het hardst, maar zijn zij het die als eersten beginnen de troep op te ruimen – terwijl de mannen uit het lood geslagen neerzitten en op hun voorbeeld pas mee gaan opruimen. Maar ze zijn wel conservatief. Welke filosofe is dat ook weer? die stelde: als het aan de vrouwen gelegen had, woonden we nu nog in plaggenhutten. Twee miljoen jaar hetzelfde ontwerp vuistbijl – wat een typisch vrouwenwerktuig was. Vrouwen zijn ongeneeslijk loyaal: wanneer iets werkt, gewoon zo laten, er moet eten op tafel. Hun prioriteiten liggen gewoon een slag elders dan die van mannen. Ik denk dat het komt omdat de vrouwen vanaf het allervroegste begin voor alles zorgden: voor het zwanger worden, voor het baren, voor het zogen, voor het onderdak, voor het eten elke dag, voor de kleding, voor de geneesmiddelen. De mannen hadden enkel de taak om te zorgen voor de veiligheid tegen de roofdieren, en later voor het vlees. En nog later voor het vechten tegen de mannen van andere groepen toen er teveel mensen waren (er kan maar één groep overleven van één voedselgebied). In deze laatste situatie kregen de mannen het in hun bolle hoofd om te denken dat ze toch wel héél erg belangrijk waren voor de overleving – en zijn ze de baas gaan spelen. Maar … dat is pas zo’n 30.000 jaar aan de gang.

3

Deze tekst laat zien dat alle belangrijke menselijke uitvindingen zoals taal, vuurgebruik, landbouw, vrouwenuitvindingen zijn. Mijn boekje is bedoeld om een steentje bij te dragen aan het te niet doen van de mannenmaatschappij en het tot stand komen van de mensenmaatschappij. Het hoort gewoon niet, dat de ene mens de baas speelt over de andere. Waarom niet? Omdat in de vier miljoen jaar dat we een aparte soort zijn, dit – op die laatste 30.000 jaar na – dat de baas spelen not done is geweest. Het druist in tegen onze natuur. Maar hoe is die menselijke natuur precies? Nou, daar ga ik in mijn voorwoord dan al meteen een lesje voor afdraaien. Omdat er vaak aan gerefereerd wordt, ook in dit voorwoord al, maar je nergens kunt lezen hoe die menselijke natuur nou precies in mekaar zit. Aangezien mijn verhaal geen opsomming van feiten is maar meer een logische volgorde van omstandigheden en motieven, oorzaken en gevolgen, krijg ik dit algemene lesje (geldt voor alle diersoorten) nergens anders naadloos ingepast. Dus dan maar in het voorwoord, oké?

de menselijke natuur Daar hebben de filosofen geen helder beeld van. Terwijl het bij enig nadenken toch zo overzichtelijk is. Het is een ‘drietrapsraket’. Ik bedoel: samengesteld uit drie opeenvolgende stadia van onze evolutie – waarvan de primitiefste nog even hard werkzaam is in ons als de meest recente. 1. In aller-primitiefst opzicht zijn wij een soort bacteria. Bij die levensvormen draait het om zoveel mogelijk energie (alle energie is in basis-instantie afkomstig van de zon) te onttrekken aan de omgeving, ter instandhouding van het eigen organisme, en de voortplanting ervan, in blinde concurrentie met andere levensvormen en zelfs met die van de eigen soort. Dat is de ikke-ikke-en-de-rest-kan-stikke-neiging die in ieder van ons huist en die opspeelt in (al dan niet vermeende!) panieksituaties. Bij brand in de bioscoop, zelfs als het achteraf loos alarm blijkt, vallen er slachtoffers bij het ‘redden wie zich redden kan’. Wat nogal opvalt is dat geld, althans als het overdadig veel geld betreft, een ikke-ikke- effect heeft op mensen. Op alle mensen, ook op mij (oké, dat zóu het hebben). 2. Maar we zijn geen primitieve dieren, we zijn mensapen, groepsdieren dus. Groepsdieren moeten nog steeds zoveel mogelijk energie aan de omgeving onttrekken ter instandhouding van het eigen organisme en de voortplanting ervan, maar slagen daarin beter door dit in groepsverband te doen dan ieder op z’n eentje. Echter, dan moet die groep wel sterk genoeg zijn in concurrentie met andere dieren en ook met andere groepen van eigen soort. Concurrentiestrijd binnen de eigen groep verzwakt de kracht van de eigen groep. Harmonie is dus geboden. Daartoe dienen de leden van de groep de eigen ikke-ikke-neiging in te tomen. Ze dienen samen te werken. Ze dienen zichzelf in de situatie van de ander te kunnen verplaatsen, en mee te lijden als de ander lijdt. Ze dienen zich met elkaar te kunnen verzoenen als er toch ruzie is geweest. Allemaal sociale eigenschappen die Frans de Waal in zijn boek Van nature goed (1996) zo goed beschreven heeft en waarover onze soort dus al beschikte toen ze nog in het mensapenstadium verkeerde. Sociaal gedrag, maar alleen ten opzichte van de leden van de eigen groep. De andere groepen zijn in principe voedselconcurrenten voor de eigen groep, dus vijanden. Zelfs de vreedzame bonobo’s, bij wie de groepen niet onder overpopulatiedruk staan, kennen bij een ontmoeting aanvankelijk spanning; maar dan beginnen vrouwen, die in de andere groep familieleden herkennen (jonge meiden vertrekken uit de eigen groep –anders inteelt immers – en sluiten zich aan bij een andere groep), elkaar blij te omhelzen en dan is de vrede snel hersteld. Chimpanseegroepen staan wel onder populatiedruk en staan uiterst vijandig tegenover elkaar. Onze vreemdelingenangst/haat ressorteert onder trap 2; het heeft in principe overlevingswaarde maar is bij ons veelal onterecht en schadelijk . 3. Als VOAP’s (mijn kortwoordje voor onze aapmensvoorouders) en als Vroege Mensen (van H.erectus t/m H. neanderthalensis), dus in de loop van vijf miljoen jaar, heeft onze soort daar 4

vervolgens een derde trap van hypersociaal gedrag bovenop gebouwd. Zoals gezegd leefden ze met zo’n primitieve scharrel-economie, waarbij een te kleine leefgroep het niet redde maar een te grote ook niet, altijd op de rand van overleven. Net als de overige savannedieren. Mager maar taai en gezond. De groepjes met de beste harmonie, zowel binnen de groep als met verwante groepen, deden het beter dan groepen in onenigheid. De natuurlijke selectie heeft dus op harmonie geselecteerd. Al die miljoenen jaren lang. De neiging tot harmonie is deel van onze menselijke natuur geworden. Pas toen en waar mensen in overpopulatie-situatie terechtkwamen, dus vanaf ruwweg 50.000 jg, is die natuur gefrustreerd geraakt. Filosofen zoals Thomas Hobbes (1588-1679), levend in tijden van burgeroorlogen en nog niet beschikkend over de (paleo-) antropologische kennis waarover wij vandaag kunnen beschikken, had begrijpelijkerwijs geen positieve kijk op de menselijke natuur. Hij meende dat de mens in zijn natuurstaat (bedoeld: prehistorie) leefde in een strijd van allen tegen allen. Homo homini lupus1. Hobbes is niet bepaald een betrouwbare bron van wijsheid in deze. Nogmaals, elk van deze drie aangeboren neigingen rukken aan het roer van ons gedrag en het hangt van de situatie af welke op dat moment ‘sterker is dan ik’. Waar ga ik het verder over hebben? Ik vertel dus eerst hoe we van mensapen tot mensen geworden zijn. Je denkt misschien dat je dat al honderd keer hebt uitgelegd gekregen in biologie-boeken. Niet echt. Paleoantropologen en archeologen geven weliswaar een overzicht van fossiele botten en stenen werktuigen, die ze overzichtelijk ordenen vanaf de primitiefste tot en met de meest recente. Met de bijbehorende wetenschappelijke benamingen van hominiden, australopitheci, Homo habilis, Homo erectus, Homo Heldelbergensis, Homo Neanderthalensis, Anatomisch Moderne mens (dat zijn wij dus). Prachtig. Maar … typisch opsommingen van feiten. Een echt Verhaal echter vraagt naar: omstandigheden en motieven, oorzaken en gevolgen. Dat is waar ik in doe. Ik vertel dus waardoor het ónze voorouders zijn geweest die deze ontwikkelingsgang doorlopen, en niet ook andere soorten. En hoe het komt het dat ónze voorouders zijn geweest, en niet die van evenwelke andere soort, die het vuur zijn gaan gebruiken; die talige en religieuze wezens zijn geworden; die naar de Maan kunnen vliegen om een andere zijstraat te noemen. Als je de geleerde paleo’s (zo noem ik alle discipline-wetenschappers zoals antropologen, paleoantropologen, archeologen) die van belang zijn voor het reconstrueren van ons Ontstaansverhaal) dit soort wezenlijke vragen stelt vallen ze stil; ze opperen wat over een gen-mutatie, over grotere hersenen, grotere intelligentie. Maar daarbij blijft de vraag staan: waarom ónze voorouders, en niet evenwelke … Het is ook niet het werk van die brave paleoantropologen en archeologen om antwoorden op dit soort vragen te genereren. Het is filosofenwerk. Het is het werk van antropologisch-filosofen. En vooral van filosofen die verbonden zijn aan een Universiteit voor Humanistiek. Ook wel van filosofen die verbonden zijn aan opleidingen voor theologie , maar die laatsten kun je minder kwalijk nemen omdat ze eerst hun monotheïstische God als studie-object zouden moeten kunnen zien, in plaats van blindelings van het reële bestaan ervan uit te gaan. Waarom doen academisch opgeleide filosofen dit werk niet? Heel simpel: hun opleiding voorziet niet in andere kennis over de mens dan wat de oude filosofen daarover hebben geschreven. Maar die hadden nog geen wetenschappen tot hun beschikking. Bovendien heeft het postmodernisme onze filosofen kopschuw gemaakt voor allesomvattende Grote Verhalen, aangezien die in het verleden steeds tot collectivisme en dus tot onheil hebben geleid. Nou, dat is toch ook zo? roept de lezeres nu, denkend aan de Grote Verhalen van fascisme, communisme en monotheïsme. Hoho! roept de humanosoof. Ons menselijk verleden reikt heel wat verder terug dan de Grote Verhalen van monotheïsme, fascisme en communisme. Onze vroege voorouders hebben hun 1

Een oud Latijns gezegde, maar door Hobbes opnieuw gebruikt in zijn De Cive (1651)

5

woordenwereld al zeker een miljoen jaar beleefd in het dansen/zingen van het Scheppingsverhaal ervan, en dat deden ze als collectief. Geen stam die het ooit zonder zijn Scheppingsverhaal heeft kunnen of hoeven stellen. Vandaar dat het op deze wijze beleven van de wereld en het samenleven als religieuze neiging in ons zit ingebakken. We zijn van nature geneigd tot collectieven. Niks mis mee. Het gaat pas fout als er, in een machtssituatie, een –isme van wordt gemaakt. De monotheïstische geloofssystemen, hoe onderdrukkend ze ook waren, sloten wel aan bij onze neiging tot het collectief beleven van ons leven. Het collectief beleven van de wereld en het samenleven zit in ons gebakken. Nu de vrije markt economie de onderdrukkende monotheïstische geloofssystemen aantast en in de alreeds vrije wereld (de westerse) de kerken leeglopen, lopen de stadions vol: de mensen blijven manieren zoeken om de wereld en het samenzijn collectief te beleven. Alleen: niet langer in een onderdrukkende vorm. We zijn vrije consumenten geworden. Maar we willen de wereld en het samenzijn nog steeds nog steeds ook collectief beleven. Pinkpop is al een half jaar tevoren uitverkocht. Dat collectief beleven van onze (woorden)wereld geschiedde in het dansen/zingen van het Scheppingsverhaal (Groot Verhaal) ervan. Avond aan avond, rond het kampvuur dat de roofdieren uit de buurt hield. Een Groot Verhaal van de wereld, het Scheppingsverhaal, is dus niet inherent onderdrukkend. De latere patriarchen, behorende tot de macht van de overheersende elites, gaven er een onderdrukkende versie van. Een die de vrouwen uit hun macht over de landbouwreligies stootte. En hun macht over seks. Een versie die de vrouw demoniseerde en wegdrukte uit hun voorouderlijke machtspositie. Het Adam en Eva Verhaal. Adam als eerste door God geschapen. En Eva als een speeltje voor Adam, gemaakt uit zijn rib. Nou, de biologische ontologie laat het omgekeerde zien. Het Verhaal zoals ik dat voor de humaniste ga schetsen, bevrijdt de vrouw van het stigma dat er door de monotheïstische patriarchen op is gedrukt. Waarom biedt de filosofische opleiding dit inzicht niet? En de opleiding aan de Universiteit voor Humanistiek al evenmin? Het is toch ronduit belachelijk dat een portrettekenaar dit wel kan en een hoogopgeleide filosoof niet? De studie van hoe mensen van apen tot mensen geworden zijn, maakt geen deel uit van een filosofische opleiding. Het mogen uitmaken hoe mensen ontstaan zijn en hoe ze van nature zijn, is altijd het terrein van de kerken geweest. Hún terrein: daar hadden filosofen zich niet op te begeven; en als een filosoof dit waagde … de kerken hebben niet voor niks altijd zitting genomen in de besturen van de universiteiten en de hand op de knop der professorenbenoemingen gehouden. Een zeker zo belangrijke andere oorzaak: tot de zestiger jaren waren ook de relevante menswetenschappen niet in staat om een goed alternatief ontstaansverhaal van de mens op poten te krijgen. Pas vanaf de zestiger jaren begonnen wetenschappen als paleoantropologie en ethologie geld te krijgen voor dure veldonderzoeken, en pas in de zeventiger jaren begonnen de resultaten ervan binnen te stromen. Helaas, toen was de academische filosofie net aan het ronddolen in de postmodernistische woestijn … Maar deze portrettekenaar ging toen gretig aan het bouwen met het aangedragen materiaal, want hij wou een echt Ontstaansverhaal rond krijgen. Belangrijk werk, evengoed. Want kennis over hoe we geworden zijn is wezenlijk voor kennis over hoe we zijn. Voor ieders identiteit dus. Tot vóór de zestiger jaren was het dus aan de kerken geweest om ons te geloven voor te houden hoe wij zijn. Dat was onveranderlijk een pessimistische visie (van nature ten kwade en gewelddadigheid geneigd, en dus tot eeuwig branden in de hel gedoemd tenzij we braaf gehoorzaamden aan wat de kerken en de bazen zeiden; en vooral de vrouwen waren foute en gevaarlijke wezens want die verleidden de mannen tot onkuisheid). Maar – en dat is het punt – het kan dan wel een stom Verhaal zijn geweest maar het wás er wel, en het gaf de gelovigen houvast in hun leven. Er wás IETS. In de zeventiger jaren begonnen de kerken leeg te lopen. De kerkelijke invulling verdampte. Onze jongeren groeiden voortaan op met NIX. Geen vaste grond meer onder hun 6

denkvoeten. Ze werden veelal cynisch en nihilistisch. Gingen rare kleren en kapsels dragen, en drugs gebruiken. No Future-punk. Of werden hooligans. De mensen die bij het ‘grote geld’ kunnen, hadden ook NIX meer met hun samenleving te maken, en gingen voor hun eigenbelang. Nu zitten we met de gebakken peren. En dat allemaal doordat de filosofen, hoe slim ook, onkundig bleven. Ze hadden niet eens het idee (hebben dat blijkbaar nog steeds niet) dat wat ik nu op mijn onbeholpen manier presenteer, echt hún werk is, en van niemand anders. Ik ga het dus hebben over hoe we talige en daardoor religieuze wezens geworden zijn. Dat de vrouwen altijd de belangrijkste sekse zijn geweest. Maar zonder de baas te spelen want dat was al die tijd not done. Je mag hun superieure status dus geen matriarchaat noemen, want ‘archè’ betekent ‘heerschappij’. Gaat vertellen waardoor de mannen op enig moment macht over de vrouwen en elkaar zijn gaan uitoefenen, en in de Late IJzertijd ook door middel van godsdiensten. Vertelt hoe de westerse mensen daar vanaf de zestiger jaren van bevrijd geraakt zijn en waardoor deze portrettekenaar nu dit verhaal wél kan opdissen, als gebrekkige ‘eenoog in een land vol blinden’. Omdat de godsdiensten in de rest van de wereld volop, en in het Westen nog steeds hier en daar, van kracht zijn doordat ze niet worden uitgedaagd en er geen alternatief geloof in de aanbieding is, gaat de portrettekenaar ook nog vertellen hoe het Judaïsme begon, hoe het Christendom begon en hoe de Islam begon. Nieuw-ieuw-ieuw!! Alleen in dit theater! Waarom ik ‘eenoog’ kan zijn? Vanwege de blinden vooral. Maar ook doordat ik, begonnen als misdienaartje en later als priesterstudentje, gepokt en gemazeld ben in geloven. En doordat ik, toen ik zelf ging nadenken en niet langer geloofde, al even fanatiek heb willen weten hoe dan ons échte Verhaal is. Als een halve autist (typisch mannenkwaaltje, hoor) ben ik daar levenslang gedreven mee bezig gebleven, mede in staat gesteld door een universitaire opleiding en later door een vrij beroep: portrettekenaar. Op een markt heb je buiten de hoogtijdagen vaak urenlang niks te doen. Kostbare uren voor studie. Allemaal ‘in de baas (ben je zelf) z’n tijd’! Met toch een bovenmodaal en stressloos verworven inkomen. Als ik het niet zelf had zou ik er stikjaloers op worden. Ik word dit jaar 82 en geniet nog steeds met volle teugen van mijn ‘eenoog’-zijn. Nouja, mijn rechteroog is het aan ’t begeven, het letterlijk ‘eenoog-zijn’ is natuurlijk minder genotvol. Maar kom, zeg, de pret houdt sowieso een keer op.

7

1 DEEL I. Hoe we talige wezens geworden zijn. Ik had hier aanvankelijk een heel verhaal over de Oreopithecus en de ‘waterside-theorie’, maar dat voor een humanosoof heel, maar voor een humanistendame wellicht wat minder, interessante gedeelte heb ik hier maar uitgelicht en in een andere tekst ondergebracht.

1.1 aapmensen In de tweede helft van het Mioceen nam de ver-ijzing van Antarctica dusdanig toe dat de regenwoudgordel verder versmalde richting evenaar en vanaf 8 mjg bereikte de afsterving de leefgebieden van de mensapen waar onze vroegste voorouders uit voort zouden komen. Voorlopig gaat men er van uit dat die leefden waar vandaag hun oudste fossielen gevonden worden: in Ethiopië. Wat komt er voor in de plaats als het regenwoud afsterft? Savanne. Savanne is een zeer afwisselende biotoop. Kent gewone bossen, vooral langs de oevers van meren en rivieren. Kent uitgestrekte gebieden met ondoordringbaar doornig struikgewas. En kent vooral uitgestrekte gebieden met gras en acacia’s; met grote grazers zoals olifanten, giraffen en zebra’s; en met hun predators, zoals grote katten en hyena’s. Vanaf 7 mjg was het regenwoud waar onze voorouder-mensapen geleefd hadden, verdwenen en had het plaatsgemaakt voor een savanne-omgeving (wel veel bosrijker dan het Serengeti-plaatje hierboven). Hun nakomelingen hadden zich er aan aangepast. Die aanpassing was onmerkbaar verlopen: ze hebben er nooit erg in gehad dat hun leefomgeving ooit anders was geweest. Hetzelfde geldt voor hun aangepaste gedrag, inclusief de lichamelijke aanpassingen. Die aan het overleven in een savanne-achtige omgeving aangepaste mensapen noemen we aapmensen. Maar dat zijn dan verder nog gewone dieren, geen mensen. Je moet elke dag eten en drinken. Mensapen trekken van vruchtboom naar vruchtboom. De vruchtbomen verdwenen en hun leefgebieden vertoonden steeds grotere open plekken met gras. Dus hun foerageerroutes gingen steeds vaker over die open plekken. Als we het vanuit de water-side theorie bekijken, zeggen we dat hun foerageren steeds minder om vruchten ging en steeds meer om schelpdieren, en de open plekken vooral de oevers van zee of meer of rivier betroffen. Het is inderdaad zo dat alle vroege hominidenfossielen en de populaties die ze vertegenwoordigen zoals de beroemde Lucy-populatie maar ook nog de H. ergaster en de H.erectus, blijken te hebben geleefd langs de oevers van rivieren en meren en zich naar het Verre Oosten te hebben verbreid via de kusten. Op de savannen was overigens ook eten genoeg te vinden, en ze wenden zich er aan om daar rond te struinen. Maar overnachten moesten ze nog steeds in hun nesten, gevlochten in de boomkruinen van de loofbossen. Het aanpassingsproces verliep voor hen volledig ongemerkt. Een heel ander beeld dus dan we vroeger altijd meekregen: dat onze voorouders uit de bomen waren geklommen en op twee benen zijn gaan 8

lopen, om niet nader genoemde of heel rare redenen, zoals: konden ze over het hoge gras heen kijken (nou, dan zouden andere savannedieren dat ook al lang gedaan hebben). Nee, ze hadden hun handen broodnodig. Het was op die open grasgebieden maar ook aan de waterkant een stuk gevaarlijker dan in een regenwoud: vanwege de krokodillen2 dan wel de grote katten en hyena’s die van de graseters leven en die ook heel tuk zijn op rondstruinende mensapen. Want vergeleken bij de op snelheid geselecteerde graseters waren de aapmensen traag, hadden geen hoorns, geen scherpe hoeven of klauwen, geen dikke huid. Hoe hebben de aapmensen (naast aan de oevers) toch ook daar kunnen foerageren? Mensapen kennen een kunstje dat andere dieren niet kennen: ze kunnen gooien met iets. Ze verdedigen zich op afstand. Chimpansees hebben daar een handje van, daar moeten hun onderzoekers altijd op bedacht zijn. Maar chimpansees zijn ‘te hooi en te gras’-gooiers. Als een gevaarlijk beest in hun buurt komt, gooien ze met wat voor het grijpen is. De aapmensen (hominiden, Au stralopithici, laten we ze hier verder AP’s noemen) moesten hun eten op die open grasgebieden bij elkaar scharrelen. De AP’s zijn ‘professionele’ gooiers geworden: ze moesten wel. Hun bewapening tegen de grote katten en de hyena’s bestond uit stenen: die zijn makkelijk te vinden aan de oevers en ze doen flink pijn als je die als krokodil dan wel als sabeltandtijger tegen je kop krijgt. Over de sabeltandtijgers moet ik even wat uitweiden. Die waren gespecialiseerd in dikhuiden. Olifant-achtigen, neushoorns, nijlpaarden, daar konden de grote katten en de hyena’s niks tegen uitrichten. Een sabeltander kon dat wel; hij besloop zo’n vleesfort; dan een bliksemsnelle spurt ónder het dier door en rats! met de twee vlijmscherpe sabels die uit hun bovenkaak hingen (ze konden hun muil abnormaal ver opensperren) sloegen ze de zachtere onderbuik open zodat de darmen er uit vielen. De natuur is wreed en kent geen mededogen. Van een afstandje wachtte moeder sabeltand met haar jongen af tot het reddeloze dier door de knieën ging en dan voedde de familie zich met de ingewanden. Voor het spiervlees waren die sabels veel te kwetsbaar: het karkas was verder voor de aaseters. Die lagen al in groten getale te wachten. Want de gieren volgen vanuit hun hoge uitkijkpost de gangen van de sabeltanders, en hebben als eersten in de gaten dat er een maaltijd aan zit te komen. De grote katten en de hyena’s letten altijd op de gieren: zodra die op een gejaagde manier ergens beginnen rond te cirkelen, snellen ze toe. De sterksten, de grote katten dus, mogen eerst. Daarna zijn de hyena’s aan de beurt. Pas als die het karkas voor gezien houden zijn de gieren aan de beurt. Op de open grasgebieden zijn de savannebavianen succesvolle jagers. Maar dat zijn viervoeters en dus snelle sprinters; bovendien doen die dat ook met een strategische omsingeling en door in estafette elkaar af te wisselen, tot zo’n antilopenjong dat zich te ver van z’n kudde heeft gewaagd, uitgeput is. Maar dat was voor de betrekkelijk trage aapmensen allemaal niet weggelegd. Hoe kwamen die dan aan hun proteïnen? Zo’n enorm karkas krijgt een troep leeuwen en een meute hyena’s en een zwerm gieren echt niet in één keer helemaal op, en ook van een kleiner karkas blijft in elk geval het vel over. Op de Pliocene savanne lagen, als resultaat van de jachten van de grote sabeltanders (vandaar mijn uitweiding over speciaal die roofdieren), overal vellen te slingeren. Daar zit altijd nog heel wat weefsel en vet aan, waar de tweebenige aapmensen (AP’s) dol op waren. De AP’s waren nog aaseters. Trouwens, dat waren de Vroege Mensen nog steeds. Zelfs een moderne jager zal een door een roofdier verschalkte prooi niet versmaden en zal proberen de eigenaar even van zijn maaltijd te verjagen en zich van een malse stuk vlees meester maken. 2 Heel lang mijn grote bezwaar geweest tegen de wateraap-theorie, en ook voor de waterside-hypothesis vind ik het krokodillengevaar nog steeds een heikel punt; savanne-predatoren gaan die stenengooiende mensen liever uit de weg, maar krokodillen hebben die mensenschuwheid niet

9

Wanneer een vel helemaal leeg gepeuzeld is, leeg geschraapt met een steenscherf of een schelp, dan blijft er een prachtige draagtas voor spullen aan over. De vellen waren de eerste rijkdom voor de AP’s. Multifunctioneel. Als onderlegger om op te slapen in het nest, als zonnescherm of windscherm voor de kleinen. Maar vooral om dingen in te vervoeren. Het stenen tijdperk begon met de stenen voor de verdediging en steenscherven om te schrapen en te snijden … en met de multifunctionele vellen. AP’s waren dus geen viervoeters meer en ook geen knokkellopers (zoals mensapen zijn), maar tweebeners. Want, duidelijk genoeg, ze hadden hun handen nodig om noodzakelijke dingen mee te dragen, zoals een zware zak stenen. Je kon als AP echt geen stap zetten op de Pliocene savanne of aan de waterkant foerageren tussen de loerende krokodillen zonder bewapening. Als bonobo-achtigen van afkomst was de overgang naar permanente tweebenigheid echt niet zo groot. Bonobo’s zijn slanker dan chimpansees en ze lopen veel vaker op twee benen dan de forsgebouwde chimpansees dat doen. Een argument te meer voor mijn stamboomschetsje zoals ik dat dadelijk voor u ga tekenen. Al dit soort gedrag om gerieflijk aan je dagelijkse eten te komen, dat heeft zich in de loop van zeker twee miljoen jaar ontwikkeld, laten we zeggen van 7 tot 5 mjg. Nogmaals: uiterst geleidelijk, van generatie op generatie, en ongemerkt door de AP’s. Ook hun mededieren pasten zich aan deze nieuwkomers aan. Wij vandaag kunnen van af afstand een overgang reconstrueren. Aan fossiele AP-botten kun je zien of het individu rechtop gelopen heeft. Rechtop lopen kan en doet een mensaap alleen als hij zijn handen nodig heeft om iets zwaars mee te dragen. Want voor een mensaap is het moeizaam gedoe, hij waggelt erbij, het lichaam van het ene op het andere been overbrengend omdat zijn bekken niet aan tweebenigheid is aangepast. Dat alle AP’s rechtop lopen is dus een bewijs dat ze zich aan deze voortbeweging hebben aangepast uit noodzaak. Om zware dingen mee te dragen. Zoals een zak vol stenen. Behalve een aangepast bekken ook aangepaste bilspieren, langere en sterkere benen, aangepaste bloedsomloop zelfs en aangepast middenrif om de bovenste organen die bij een mensaap vrij hangen, in de borstkas te ondersteunen … al dit soort ingrijpende aanpassingen aan het rechtop lopen, dat kost veel tijd en die is er ook voor genomen. Twee miljoen jaar. Maar dan mag je ook veronderstellen dat 5 mjg de AP’s , voormalige mensapen, zich volledig aan het savannebestaan hadden aangepast. Dus niks kromgebogen kobolden zoals in de populaire films als de Canadese La Guerre du Feu. Niet alleen lichamelijke aanpassingen. Ook gedrag en leefstijl waren aan de nieuwe leefomgeving aangepast. Bijvoorbeeld taakverdeling tussen de seksen. Vrouwen en grotere kinderen verzamelden het voedsel en de volwassen mannen deden niets anders dan met hun stenen paraat te zorgen dat de loerende roofdieren op afstand bleven. Een man kon niet zijn zak stenen neerleggen en een knol gaan zitten uitgraven. Dat zouden de vrouwen veel te eng vinden: de grote katten en hyena’s lagen altijd hongerig op de loer. Niks. Voedsel verzamelen en knollen uitgraven deden de vrouwen wel. Ze droegen naast eventuele baby alles mee in hun draagtas. Op de overnachtingsplek in het volgende veilige bos werd het eerlijk onder iedereen verdeeld, de mannen kwamen niks tekort. Het was er echt gevaarlijk. Daar hoorde dus ook uitgekiender sociaal gedrag bij. De AP’s konden zich het mensapenlijke gedonderjaag als een vrouw in de oestrus is (‘loops’ zeg maar) en de mannen vechten om met haar te paren, echt niet meer permitteren. Een bij de AP’s opvallende aanpassing is het kleiner worden van de hoektanden: dé wapens bij uitstek bij de chimpansees en bonobo’s bij de onderlinge gevechten. Maar AP-fossielen worden juist als zodanig herkend aan de kleinere hoektanden en het dichtgegroeide gat in het tegenoverliggende kaakgedeelte. l. chimp, midden AP, r. mens

Dat je die hoektanden niet meer nodig hebt wil nog niet zeggen dat ze dan ook verdwijnen; mannen hebben ook nog steeds tepels tenslotte. Ze verdwijnen pas wanneer ze 10

in de weg zitten. Dat de hoektanden veel kleiner werden wijst op een bepaald soort voedsel: graszaden. Je kunt je voorstellen dat op de savannefoto boven behalve die antilopen en zebra’s ook een groep AP’s op doortocht is, op een rij achter elkaar, en dat ze onder ’t lopen met hun vrije hand graszaden afrissen en in hun mond steken; en dus allemaal lopen te kauwen. Prehistorische kauwgum. Die zaden moet je eerst vermalen voor je ze kunt eten. Voor malende beweging van boven- en onderkaak zitten slagtanden in de weg. In twee miljoen jaar weg geëvolueerd! De savannebavianen hebben zich ook aan de savanne-omgeving aangepast; maar dat zijn enorme vechtersbazen en die hebben hun slagtanden dan ook overdadig bewaard. Bij de chimpansees en de bonobo’s krijgt een vrouw in de oestrus een enorme, bloedrode, sterk geurende vagina waar de mannen helemaal gek van worden. Dus nog een frappante aanpassing in die twee miljoen jaar: het totaal onmerkbaar worden van de oestrus bij de vrouwen. In de eerste plaats die vagina. Met zo’n enorm opgezwollen apparaat tussen je benen kun je niet lopen, dus dat kreeg de omvang zoals onze vrouwen het hebben. Maar ook die gekmakende geur: niets meer van te merken. Dat is dus echt alleen omdat het hommeles voorkomt. Konden de AP’s niet meer gebruiken, hommeles: veel te gevaarlijk. De chimpansees in hun veilige regenwouden, zelfs die weten niet hoe gauw ze na een gevecht weer ‘vriendjes’ moeten maken. Want ook bij hen is hommeles gevaarlijk. Niet vanwege de roofdieren maar vanwege hun buren. Chimpanseemannen zijn er altijd op uit om de mannen van een andere groep af te maken; als ze daar vaak genoeg in slagen kunnen ze het leefgebied van die groep met vrouwen en al annexeren. Een chimpgroep met goed samenwerkende mannen overleeft. Hiermee kom ik bij een volgende gedragskenmerk van de AP’s: dat bij hen vermoedelijk de vrouwen de baas speelden en niet de mannen. Is dat ook een gedragsaanpassing aan de gevaarlijke nieuwe omgeving? Nee, want dat is bij de bonobo’s al zo. Je kunt hooguit zeggen dat de gevaarlijke omgeving deze voorouderlijke mensapencultuur bevestigde. Maar … vanwaar dan de macho-cultuur bij de chimpansees en bij ons? Dat ga ik nu bespreken. De conventionele paleo’s redeneren zo: de chimpansees zijn macho’s en wij ook, dus stammen wij af van een chimpansee-achtige voorouder. Volgens mij was de gemeenschappelijke voorouder meer zoals de bonobo’s vandaag zijn, aangezien het regenwoud van de laatsten, pal op de evenaar liggend, al die acht miljoen jaar onveranderd gebleven is. Onderstaande stamboomschets gaat ook uit van een recent genen-onderzoek door het Max Planck Instituut van Leipzig aan het bonobo-genoom. Dat wijst uit dat de mens genetisch niet meer dan 1.3 % verschilt ban zowel de bonobo als de chimpansee. Maar beide mensapen verschillen onderling 1,4 %. Voor mij versterkt dat de juistheid van mijn schets: ik vond altijd al dat wij meer weghebben, zowel uiterlijk als in gedrag, van de bonobo’s. De chimps zijn gaan na 2,5 mjg gaan afwijken (forser en vechtlustiger gaan worden) door hun leefomstandigheden door de toen aangebroken ijstijden. De stamboomtekening van de conventionele paleo’s ziet er uit als de linkse en die van mij als de rechtse.

Welnu, een soort verandert pas als de omgeving ervan verandert. Ergo, de gemeenschappelijke vooroudersoort aldaar is gebleven zoals die was en de huidige bonobo’s zijn hun rechtstreekse nakomelingen. Dus teken ik het afstammingslijntje recht vanaf 8 11

mjg naar de bonobo’s van vandaag, laat onze soort er 6 mjg van aftakken en de chimps pas 2.5 mjg. Met de leefgebieden waar nu de chimpansees leven is dus wel wat aan de hand geweest. Vanaf 2,5 mjg begonnen de ijstijden en die hadden daar drastische invloed op. Tot wel vijftig keer krompen hun regenwouden in tot er soms maar een paar kleine refugia rond de evenaar van overbleven; waarna die gedurende de opwarmingstijden weer uitbreidden, soms nog verder dan ze in onze opwarmingstijd zijn. Welnu, bij de inkrimpingen werden de voedselterritoria steeds kleiner, met alle overlevingsgevechten tussen de groepen van dien. Oorlog maakt mannen belangrijk. De chimpansees zijn in overpopulatie-situatie geraakt en dat heeft de chimpansees tot vechtersbazen en macho’s gemaakt. Mensen zijn later ook in overpopulatie-situatie geraakt. Echter: heel veel later. Rond 50.000 jg begon dat pas. En toen begon het baas spelen van de mannen dus ook, hier en daar. Dat ging van kwaad tot erger. Maar … 50.000 jaar is een veel te korte tijd om zo’n wangedrag in onze aangeboren natuur te nestelen. We kunnen er nog steeds slecht tegen. Wat overpopulatie betreft nog even het volgende. Overpopulatie (populatiedruk, overpopulatie-stress) begint er mee als in een bepaalde regio de groepen niet langer vrij kunnen rondzwerven zonder in het voedselgebied van een andere te belanden. Er kan maar één groep leven van één voedselgebied. Ze hebben nog lang geen overheid om dingen in banen te leiden. Nou, dan wordt het dus vechten voor de overleving – en oorlog maakt mannen belangrijk. Maar nogmaals, overpopulatie speelt bij de AP’s nog geen enkele rol, evenmin voor de AP’s die onze vroegste voorouders zouden worden, en zelfs niet voor de Vroege Mensen die uit hen zouden voortkomen in de loop der miljoenen jaren. 95% van de tijd dat onze soort ‘mens’ genoemd wordt door de wetenschap, heeft ze rondgescharreld in kleine groepjes die erg van elkaar afhankelijk waren. Alle theorieën over ons elkaar woest uitmoordende voorgeslacht worden ontkracht door het harmonisch met elkaar omgaan van de meest primitieve VJ-gemeenschapjes zoals de Hadza en de Pygmeeën; immers, die zouden dat woeste gedrag dan nog het duidelijkst moeten vertonen, toch? Bedoelde theorieën berusten op de gaten in veel fossiele schedels. Echter, die bewijzen alleen dat onze vroege voorouders aaseters en kannibalen waren: ze lieten hun overleden dierbaren echt niet over aan hun meest geduchte concurrenten de hyena’s en de gieren. Tot in het recente verleden is het opeten van op z’n minst de hersenen van de overledenen een heilig ritueel gebleven. Bekend is het verhaal van de oude Papoea. Zelfs na het toedienen van het Heilig Oliesel door de missionaris bleef hij huilen. Ben je dan niet blij dat je dadelijk naar de hemel gaat? Jawel, maar ik moet huilen omdat ik niet zal voortleven in mijn kinderen en kleinkinderen – want dat barbaarse kannibalisme was door de missionaris verboden. Van 7 tot 5 mjg: dat waren twee miljoen jaar van heel geleidelijke aanpassing aan een voor mensapen vreemde en vijandige omgeving. Of dat nou in een eiland-isolement is geweest of niet: het waren tweebenigen, dus geen regenwoud-mensapen meer. Hominiden. Ik noem ze hier AP’s dus. Ook de roofdieren hadden zich in die twee miljoen jaar al wat aan de AP’s aangepast. Ze hadden door schade en schande geleerd dat je maar beter bij die AP’s uit de buurt kon blijven, wilde je geen hagelbui van stenen tegen je kop krijgen. Zelfs als een roofdier vanuit een hinderlaag een snel-overval pleegde liep het nog risico, want de vrouwen waren bewapend met een aangepunte graafstok en de mannen droegen naast hun zak stenen vermoedelijk ook een aangepunte stok mee, voor zo’n geval. En vergeet niet: mensapen zijn , en dus ook aapmensen wáren, oersterk. Zelfs hun verre nakomelingen de NT’s (Neanderthalers) waren dat nog. Toen de roofdieren geleerd hadden, voor AP’s op hun hoede te zijn, konden de vrouwen steeds veiliger als vrouwengroepje gaan foerageren: als ze maar zorgden lawaai genoeg te maken zodat de dieren zich tijdig uit de voeten konden maken. Dat kun je vandaag nog steeds aan onze vrouwen merken. Als ze met een groep bij elkaar zijn, hoor je ze al van verre kleppen en lachen. Jagende mannen zijn doodstil. Maar als pygmee-mannen niet op jacht zijn en gewoon zich van A naar B begeven door hun regenwoud, maken ze voortdurend lawaai met handenklappen en geroep. 12

De AP-mannen werden geleidelijk overmoediger en durfden soms met een hagelbui van stenen en veel misbaar een roofdier tijdelijk van zijn prooi verjagen, om een bout van de buit af te snijden en mee te nemen. Twee miljoen jaar. De AP-groepjes die het best aan het savanneleven aangepast waren en de effectiefste bewapening tegen de roofdieren hadden uitgevonden, hielden meer kinderen in leven en overtalligden de groepen die er minder van bakten – en die dus uitstierven (zo klein geworden waren dat de overgeblevenen zich aansloten bij een succesvollere groep). Zo werkt de evolutie: de best aangepasten floreren, de minder aangepasten sterven uit. Tussen 5,75 en 5,333 mjg moet het een bijzonder barre tijd geweest, want toen heeft de Middellandse zee ten gevolge van de afsluiting bij Gibraltar (door de werking van de tektonische platen) zo’n 50.000 jaar grotendeels droog gestaan. Met alle zoute stofstormen van dien. Het is mij niet bekend wat dit met de AP’s gedaan kan hebben. Maar 5 mjg geleden waren onze AP’s (ik bedoel de AP’s waar onze voorouders uit voort gaan komen) geheel aangepast aan het waterkant-leven. Door het isolement, geschapen door de Rif-barrière en een tijdelijke eilandpositie op een door zee omringde Danakil-hoogte, vermengden zich niet meer met de voorouders van de bonobo’s en de chimpansees. Die leefden nog steeds in de regenwouden dichter bij de evenaar. Onze voorouder-AP’s waren een aparte soort geworden. Hun oudste fossielen worden in de buurt van Danakil gevonden. Van daar uit hebben ze zich, oevers van rivieren en meren volgend, geleidelijk zuidwaarts door de Riftvallei verbreid. Een aparte diersoort. Nog steeds normale dieren. Nog geen mens te bekennen.

1.2 het begon met een meidenspelletje U en ik zouden vandaag nog steeds AP’s – dus normale dieren – zijn ergens in tropisch Afrika, als er niet, in één van die AP-groepjes iets bijzonders zou zijn voorgevallen. Ik bedoel, er móet iets bijzonders zijn voorgevallen, want ze werden talige wezens en gingen daardoor een van de overige dieren afwijkend gedrag aan de dag leggen. Maar wát is dat voorval dan geweest? Voor zover paleo’s of taalkundigen zich deze vraag al ooit stellen, maken ze zich er doorgaans van af met een hersenmutatie. En vond die dan plaats in één AP-hersenpan? In alle AP-hersens tegelijk? Waar kwam die zo ineens vandaan? Waarom niet ook bij andere soorten? Waarom niet vaker? Schei toch uit. Ik ben allergisch geworden voor die alomtegenwoordige ‘hersen-neukerij’ die alleen maar meer vragen oproept zonder er ook maar één te beantwoorden. Ik verzin gewoon een just-so-story. Nee, trek daar nou niet je neus voor op. Want wat denk je van de oerknal? Dat is toch ook een beredeneerd maar niet te bewijzen ‘feit’ – al vinden de astronomen steeds nieuwe aanwijzingen die het bevestigen? Een hypothese waarmee vervolgens alle heelal-fenomenen coherent verklaard kunnen worden? Met mijn taalhypothese kan ik alle verdere mens-fenomenen coherent en bevredigend verklaren. Ik ruil mijn just-so-story meteen in als iemand een betere heeft. Maar kom niet aan met een hersenmutatie. Hier komt mijn taalhypothese: een meidenspelletje. Ik heb er ook een schilderijtje bij verzonnen. Op zekere ochtend, laten we zeggen 4 mjg, nadat de hele APgroep uit de nesten was geklommen en al naar het water was geweest om te drinken, de mannen hun voorraad stenen hadden aangevuld, de vrouwen hun kalebassen vol water hadden en hun draagtassen en eventuele baby’s op hun rug hadden gehesen voor vertrek, had de alfa-vrouw beslist dat de foerageertocht vandaag dié kant op zou gaan.

13

Meteen begon haar dochter3 te stralen: ze wist dat ze dan die dag het bestand bessenstruiken zouden aandoen en ze was verzot op die lekkere bessen. Haar twee vriendinnen keken haar bevreemd aan: vanwaar die plotselinge euforie? Het meisje pijnigde haar hersens af: hoe kon zij haar vriendinnen nou duidelijk maken waar zij aan dacht? En bij ingeving imiteerde ze met haar handen [bes], [plukken]en [in haar mond steken], gevolgd door een verzaligd proeven. Geen reactie. Toen nog eens, en nog eens. De jongste vriendin begon ongeduldig te worden: de groep was zich al op weg aan het begeven en het was heel gevaarlijk om los van de groep te raken. De oudere vriendin echter wist: die bedoelt iets, maar wat in godsnaam? En ineens viel bij haar het kwartje, en de deed de imitatie na. Yess!! En schaterend haalden ze de groep in. De hele dag hadden ze lol en deden ze de [bes]-imitatie opnieuw. Ook andere vrouwen begrepen het spelletje en lachten. De volgende dag ging de route een andere kant op en toen bedacht de oudere vriendin wat ze die dag dan zouden tegenkomen: [knollen uitgraven]. En weer de hele dag pret, en nog meer vrouwen deden de [knollen uitgraven]-imitatie. Het zegt u misschien nog niks: gewoon een stom meidenspelletje. Maar bedenk wel: dit was nog nooit vertoond in de hele lange geschiedenis van het leven op Aarde: een dier dat het met een mededier kon hebben over iets wat er niet wás. Iets op een verre plek of zelfs in een ander seizoen. U zegt misschien: en de bijen dan? Ja, nee, niet instinctief zoals communicatie bij (sommige) insectensoorten voorkomt, maar bewust, als keuze. Ja maar, oppert een ander: apen kunnen elkaar ook opmerkzaam maken op een dreigend gevaar, zelfs met een aparte kreet voor [slang!] die een andere is dan voor [roofvogel!]. Jaja, de beroemde groene meerkatten. En dan maar meteen ook de voedselkreten van de chimps, bij het zien of ruiken van iets lekkers. Ze hebben zelfs een aparte kreet voor [vlees], een andere dus dan voor [banaan] of ander plantaardig voedsel. Maar… dat is allemaal stimulus-respons reactie. Als je een chimpje een banaan geeft kan het die kreet niet eens binnenhouden. Net zoals wijzelf als we ons plotseling ergens aan branden of ons bij timmeren op de duim slaan: AWW!! Maar als een chimp zin heeft in een biefstukje, kan hij dit niet tegen de oppassers te kennen geven met de kreet [vlees!]: die kan hij niet bewust produceren. Zo meteen wordt duidelijk waardoor niet. Nee, dit meidenspelletje was iets heel nieuws. Het was het overbrengen van een denkbeeld van de ene apekop in de andere. Zonder geluid. Ja, lachen achteraf, maar niet bij het overbrengen. Omdat het behalve leuk ook wel handig was bleef het er in en breidde het zich uit. Aanvankelijk alleen binnen dat ene groepje, en onder de vrouwen. Wanneer een vrouw iets nodig had, water of zo, maakte ze het gebaar voor [water] en dan begreep haar dochter dat ze even water moest halen. Steeds meer van die gebaren-imitaties die iets speciaals betekenden. Het werd een ‘cultuurtje’ in die groep. Wanneer een jonge vrouw naar een andere groep verkaste voor een partner, nam ze dat ‘cultuurtje’ mee. En zo verbreidde het zich generatie na generatie over die hele stam. Onze voorouder-AP’s! Ik noem ze hier verder VOAP’s, dat praat makkelijker. Je begrijpt: die gebaren-imitaties zijn woorden, symbolen, zijn namen voor dingen. De VOAP’s waren de eersten en tot nu toe enigen in de dierenwereld die beschikten over namen voor de dingen. Die namen voor dingen maakten ze dus niet met hun stem. Alle taalkundigen gaan er van uit dat de oorsprong van ons taalvermogen – voor zover een linguïst zich daar al een voorstelling van wenst te maken – een verfijning en uitbreiding is van de mensapen-kretologie. Maar ze vergeten daarbij dat mensapen geen bewuste controle hebben over hun stem. Als een mensaap eten ziet, slaakt hij een voedselkreet. Dat komt: zijn stem wordt, zoals bij alle dieren, aangedreven vanuit het limbische systeem. Dat is een dieper hersengedeelte waar de emoties huizen. Terwijl bewustzijn zich afspeelt in de neocortex, de hersenschors.

3

Waarom haar dochter? Bij apen en mensapen zijn de nakomelingen van de alfa-vrouwen, parend met de alfa-mannen, meestal slimmer en evenwichtiger.

14

Je kunt een mensaap dus niet leren praten. Dat is in het Amerika van de jaren ‘50 heel serieus geprobeerd: baby-chimps laten opgroeien binnen een gezin, samen met de eigen baby. In het begin was het chimpje voorlijk in alles. Maar toen het op praten aankwam, streefde de mensenkleuter ze chimpkleuter met gemak voorbij. Een ongelijke wedstrijd: het mensenkind wordt geboren met de taalaanleg als ‘programma’ in z’n hersentjes. Het chimpje leerde hooguit een paar woordjes als mama en papa, maar dan zonder de a’s, alleen de lip-medeklinkers. En ‘cup’ kon het ook zeggen, maar dan zonder de u. Het heeft geen bewuste controle over z’n stem. Ja, schreeuwen kon ‘ie als de beste, maar niet praten. Wat chimpbaby’s wél konden leren was ASL (Amerikaanse gebarentaal). De beroemde Washoe heeft 125 ASL-woorden leren gebruiken, en ze heeft het zelfs, zonder hulp, een beetje aan haar (geadopteerde) zoontje aangeleerd. Onze VOAP’s waren nog mensapen, zij het tweebenige. Ons taalvermogen is dus begonnen als gebarentaal. Daar ga ik verderop meer over zeggen. Eerst iets belangrijkers: wat is nu het bijzondere van het gaan beschikken over namen voor de dingen door onze VOAP’s? Zo bijzonder dat het onze voorouders mentaal uit de dierenwereld heeft doen migreren? Zes dingen. Leer die maar van buiten als je voortaan paraat wilt hebben wat ons van dieren tot mensen heeft gemaakt. 1. Een naam voor een ding ís niet het ding. Er gaapt een onoverbrugbaar gat tussen het ding en de naam (symbool, woord) ervan/voor. Wou ik even op wijzen. Maar waar het nu om gaat is: er is hiermee een mentale (geestelijke) afstand tussen de ‘benoemer’ en het ‘benoemde ding’ ontstaan. Door steeds meer dingen van hun omgeving een naam te geven, kwam er ‘licht’ tussen de VOAP’s en hun (benoemde) omgeving. Althans mentaal (geestelijk), nogmaals. Ze kwamen gevoelsmatig een beetje ‘los’ van hun omgeving, terwijl de overige dieren daar willoos onderdeel van bleven uitmaken. Er kwam afstand tussen subject (de benoemer) en object (het benoemde ding). De VOAP’s konden voortaan de dingen objectiveren. Ze kwamen er ‘afstandelijk tegenover te staan’, kun je ook zeggen. 2. Met een naam ‘grijp’ je ahw het ding. Je kunt een naam zien als een handvatje aan het ding, waarmee je er ‘vat’ op krijgt’. Je kunt het er mee beetpakken en het overreiken aan de ander, die het ‘vatten’, be-‘grijpen’ kan. Daarmee krijgt die het (als denkbeeld) ook in zijn brein. Onze VOAP’s zijn het pad opgegaan van het gaan ‘begrijpen’ van de dingen. Dat pad leidde hen de dierenwereld uit, leidde hen uiteindelijk naar ons, naar het mens-zijn. Op dat pad bevinden we ons nog steeds, en er is geen terug naar het niet-begrijpen. We kunnen alleen maar verder op dat pad, naar het steeds beter begrijpen van de dingen. 3. Met een naam voor de sabeltandtijger kregen de VOAP’s ‘vat’ op dat gevreesde dier. Ze kregen er ‘grip’ op. Dat verminderde hun instinctieve angst voor het monster een beetje. Ze bleven ervoor op hun hoede, natuurlijk, maar de blinde paniek ging er af. Het gekke is: het leek een beetje op hun kunnen gooien met stenen. Wij zeggen ook nog wel eens: ik doe er een gooi naar. Mensen die te horen krijgen dat ze kanker hebben, voelen ondanks de klap toch ook iets van opluchting; ze voelden al lang dat er iets heel fout was in hun lichaam en waren bang. De vaststelling van de ziekte gaf het toch een gevoel van ‘grip’: het had een naam, en kwam daarmee onder controle. Dat ‘vat’ krijgen op iets of iemand is ook een aantasting. Bij primitieve stammen mag je een volwassene nooit bij zijn naam noemen, je moet de persoon omschrijven. Iemand bij zijn naam noemen wordt gevoeld als aantasting van de integriteit van de persoon. De Joden mogen hun God nog steeds niet bij zijn naam noemen. Iemand afbeelden heeft hetzelfde gevoelsmatige effect. Ik ben portrettekenaar en ken nog het gevoel van triomf toen ik, omstoeid door mijn mede-priesterstudenten, de gevreesde pater rector portretteerde: ik had hem een beetje in mijn macht. De moslims moeten het niet wagen om Mohammed af te beelden, of zelfs enig mens of dier. Afbeelden mag niet, punt uit. Met de naam voor de dingen kregen de VOAP’s gevoelsmatig macht over de dingen. Dat heeft er toe geleid dat ze (ik schat zo’n 3 mjg) het vuur zijn gaan gebruiken in plaats van er, zoals hun mededieren, in paniek voor op de loop te blijven gaan. Maar ook dat heel belangrijke moment komt verderop aan de orde. Eerst deze opsomming af maken. 15

4. Met namen voor de dingen konden de VOAP’s voortaan kennis, door de ene generatie opgedaan, overbrengen op de volgende. Kennis kon zich bij hen gaan opstapelen. 5. Met namen voor de dingen konden de VOAP’s ieders individuele scherpzinnigheid op één hoop gooien. Twee weten meer dan één, en met een hele groep kun je grote problemen aan. De VOAP’s konden brainstormen. Dat is de kracht van het mens-zijn. De kracht van de democratie ook, in tegenstelling tot dictatuur die altijd tot achterlijkheid leidt en het vroeg of laat af moet leggen tegen democratie. 6. Met hun namen voor de dingen konden de VOAP’s plannen beramen. Vooral nadat ze ook het vuur waren gaan gebruiken werden ze van bange troepjes aapmensen de hooligans van de savanne. Zo, dat waren de zes dingen die je echt in gedachte moet houden als je wilt beseffen wat het verschil is tussen mensen en alle overige dieren. De zes dingen die ons zo bijzonder hebben gemaakt in de natuur. Ik heb twee dingen voor me uit geschoven. Ons taalvermogen als gebarentaal. En de spectaculaire gevolgen van het vuur-gebruik (spectaculairder dan dat het hun macht over hun mededieren verschafte). Gebarentaal. Nou ja, taal? Proto-taal. Het heeft in het eerste miljoen jaar (van 4 tot 3 mjg, ik doe maar een gooi) het proto-gebarentaaltje van de Washoe-familie in Ellensburg (Washington State) in het CHCI4 van de plaatselijke universiteit, niet veel overstegen. Met het vuur, waarover zo dadelijk, zal dit met sprongen vooruitgaan. Wat ik eerst nog wil benadrukken is, dat de taal-experimenten met chimpansees ons geleerd hebben dat blaas- en plofgeluiden met de lippen (labialen) en keelgeluiden (gutturalen) vanaf het begin, toen de klinkers (vocalen) nog niet inzetbaar waren bij het vormen van namen voor de dingen, wél inzetbaar waren. Als bonobo-achtige mensapen waren de VOAP’s al zeer communicatieve dieren, en ten zeerste geneigd om bij hun communiceren hun stem volop te laten meedoen. Chimpansees daarentegen zijn in rust weinig luidruchtig. Onderzoekers kunnen, op zoek naar hun studie-objecten, onder een boom vol foeragerende chimps door lopen zonder hen te horen of te zien. Maar bij bonobo’s is zo’n situatie ondenkbaar; al van verre is hun onophoudelijke communicatie, klinkend als van keffende hondjes, hoorbaar. Hun stem heeft vanaf het begin meegedaan, weliswaar nog niet betekenisdragend maar als emotionele begeleiding. De k- en ch-klanken, de p- en f-klanken, de m- en ng-klanken die ze wél bewust konden maken (zijnde spiergevormd), zijn vermoedelijk al wél vanaf het begin als betekenisdragend ingezet. Een aanwijzing voor de juistheid van dit vermoeden leveren de klik!-talen van de Koi-San in Zuidelijk Afrika. De San behoren tot de oudste nog overlevende volkjes van de Anatomisch Moderne Mensen (AMM’s) die nog rechtstreekse nakomelingen zijn van de gebarentalige Vroege Mensen aldaar. Gebarentaal is vandaag doventaal. Het is echt taal – linguïsten hebben nog steeds moeite om daar rekening mee te houden. Doven kunnen een beetje leren praten door de spierbewegingen van gelaat en lippen van sprekenden te leren ‘lezen’, en na te bootsen – want ze beschikken over hun stem tenslotte. Maar de Vroege Mensen (de Neanderthalers behoorden daar nog steeds toe) waren niet doof en niet blind of zo; ze hadden alleen nog te weinig controle over hun stem. Dus die bleef een ondergeschikte rol spelen bij hun gebaren en hun klik! en klak! en prr- en chch- geluiden. communicatie. Die controle brak zo’n 100.000 jg wél door bij de AMM’s. Daardoor werden zij de Anatomisch Moderne Mensen (conventionele paleo’s spreken van H. sapiens). Zij zouden de Vroege Mensen tot uitsterven brengen; maar dat is pas zo laat in mijn verhaal dat ik die ontwikkeling nog mijlenver voor me uit schuif. Bij de AMM’s is de oorspronkelijke gebarentaal gedegradeerd tot een ondersteunend 4

http://en.wikipedia.org/wiki/Chimpanzee_and_Human_Communication_Institute

16

element bij het spreken; maar die zit zo diep in onze talige communicatie ingebakken dat we er nog steeds moeilijk buiten kunnen – vooral wanneer onze communicatie emotie-geladen is. Hoe emotioneler we zijn, des te breder onze gebaren. Telefonerende mensen laten het zien. Onze woorden komen ook beter ‘los’ als we er gebaren bij mogen maken. Je ziet iemands gesticulatie ook een fractie eerder dan je diens woorden hoort, let maar eens op bij een tv-discussie.

1.3 het vuur Zo’n 3 mjg zijn de VOAP’s het vuur gaan gebruiken. Zeg ik. Geen enkele paleo die daar aan wil, aan zo’n vroege datering voor het vuurgebruik. Dat komt vooral doordat ze als postmodernisten een lage dunk hebben van de menselijkheid van de Vroege mensen. Zelfs de Neanderthalers (NT’s) werden door hen nog lang als uiterst stompzinnige oermensen aangezien. Speren? Welnee, de NT’s hadden hooguit ‘sondes’: aangepunte stokken om daar mee in de sneeuwlaag te prikken naar door de sneeuw begraven karkassen van mammoeten; stuitte een NT op iets dan rook hij aan de punt; rook hij vlees dan begonnen ze huilend het karkas op te graven en was er honk-honk-honk feest. Jaja. Totdat er in Schöningen echte professionele speren werden opgedolven, van 350.000 jg. Dus van de verre voorouders van de NT’s! Nooit meer iets over die ‘sneeuwsondes’ gehoord. Vuur? De conventionele paleo’s erkenden alleen vuurgebruik wanneer in de archeologie echte haarden werden blootgelegd. Dus hooguit 40.000 jg. Archeologische vondsten noopten hen om het tijdstip te vervroegen naar 300.000 jg. En toen in Israël werd in een grot een kennelijke stookplaats gevonden, OK, dan naar 400.000 jg. Maar toen in Koobi Fora, waar het oudste H.erectus-skelet van 1.5 mjg is opgedolven, ook sporen van verbrande aarde werden aangetroffen, werden deze laatste afgedaan als gevolgen van bliksem of zo. Zelfs een overigens heel gezaghebbende paleo als Richard Wrangham, die aantoonde dat het slanke kakement en de grotere hersenen van dat skelet alleen een gevolg kunnen zijn van het kunnen koken en braden, vindt nog steeds weinig geloof. Hoe durf ik dan terug te gaan tot 3 mjg? Wel, ik ben geen paleo en niet conventioneel, ik gebruik gewoon behalve de beschikbare informatie mijn redeneervermogen en hoef geen reputatieschade te vrezen. Lekker makkelijk wel: fools jump in where angels fear to tread. Ik begin met te wijzen op het vuurgebruik van de Pygmeeën van het Afrikaanse Ituriwoud. San Bushmen onderweg, even wat eten. Dus hebben ze een knol uitgegraven en op ’t vuurtje gelegd. Evenmin als de Pygmeeën van de Andamanen (India), ook behorend tot de vroegste AMM’s, kunnen zij zelf vuur maken. Hoeven ze ook nooit. Elke vrouw draagt onderweg een kooltje vuur mee, en zodra ze ergens een rustpauze nemen, maken ze eerst een vuurtje. Ook in die tropische klimaten kunnen ze nooit zonder vuur, noch zitten ze ooit zonder vuur. Welnu, wat dacht je terug te kunnen vinden van zo’n vuurtje als op bovenstaande foto, na een paar maanden? Een speurder misschien zou nog iets kunnen traceren. Maar na een jaar? Echt geen spoor meer. Laat staan na 1000 jaar. Laat helemaal staan van de vuurtjes van de Vroege Mensen. Dus gebruik je redeneervermogen. 17

Belangrijker vind ik mijn taligheidsargument. Maar dat schuif ik nogmaals een stukje voor me uit, eerst verzin ik een just-so-story over het eerste aangelegde vuurtje. Dat moet ook weer door een vrouw gedaan zijn want het had met eten te maken. Maar nu een oudere vrouw, een oma. Het hoeft van mij niet eens de alfavrouw geweest te zijn. De VOAP’s hadden al lang hun instinctieve angst voor het vuur verloren: ze hadden er immers een naam voor. In de droge tijd breken er in de savanne vaak natuurlijke branden uit. Voor veel savannedieren is dat weliswaar beangstigend, maar ook aanlokkelijk. Roofdieren en gieren gaan er op af om, zodra het gedoofd is, de geroosterde karkasjes van gedierte dat zich niet uit de voeten had kunnen maken, te verorberen. Zelfs antilopen komen op een gedoofde brand af, om te likken aan de zoutige as. Ook voor de VOAP’s, nog steeds aaseters als ze waren, was rook aan de horizon een teken om er zo snel mogelijk heen te gaan. Niet alleen vanwege geroosterde karkassen: daar waren ze natuurlijk te laat voor. Maar omdat ze wisten dat knollen die in rauwe toestand oneetbaar zijn (denk aan onze aardappel) dat in geroosterde toestand wél zijn, en zelfs heel lekker (denk aan onze frites). Als kind had oma al met de andere kinderen lopen spelen met nog half smeulende takken. Maar vandaag, nu ze weer bij zo’n nagenoeg gedoofde brand vertoefden, volvoerde ze het plannetje waar ze al heel lang op had lopen broeden. Ze sleepte een nog smeulende tak naar een veilige plek, voedde het met droog materiaal, blies het aan tot de vlammen opflakkerden. Terwijl de andere VOAP’s schreeuwend van ontzetting van een afstandje toekeken, nam ze een uitgegraven oneetbare knol, stak die aan haar graafstok, roosterde de knol langdurig. Het gekrijs van de anderen was opgehouden. In de doodse stilte proefde ze nu van de geroosterde knol. Ze kwam moeizaam overeind en liep er mee naar haar kleindochter. Die proefde ook – en die zou nooit vergeten wat haar oma die dag had gepresteerd. Einde verhaaltje. Ik steek er mijn hand niet voor in het vuur, ik ben daar gek. Maar ooit moet iemand het eerste vuurtje aangelegd hebben.

1.4 de taalgevolgen van het vuurgebruik Het gaat mij om de spectaculaire gevolgen van het vuurgebruik. oude chimpansee-overnachtingsnesten, hoog in de kruinen

Vóór het moment van het eerste aangelegde vuurtje moesten de VOAP’s nog steeds voor een veilige overnachting tegen het vallen van de kortdurende schemer in de bomen klimmen en hun overnachtingsnest vlechten. Ze namen vermoedelijk wel hun vellen mee, om daar lekker zacht op te liggen, en nog een vel om zich toe te dekken, want ook in de tropen wordt het koud ’s nachts. Wat hun gebaren-communicatie betreft: dat werkt in ’t donker natuurlijk niet. Die bleef dus beperkt tot het voedselverzamelen overdag en het verdelen ervan na aankomst op de overnachtingsplek. Proto-taal dus. Maar hoe anders werd hun leven na dit vuur-moment, nu ze voortaan de nachten op de grond konden doorbrengen, rond een kampvuur dat de roofdieren uit de buurt hield. Uren en uren werden aan hun dagen toegevoegd. Uren die zich nergens anders voor leenden dan voor communicatie. Wat communiceerden ze dan? Natuurlijk iets dat hun gedachten erg bezighield. Bijvoorbeeld (en ja hoor, hier komt alweer een eigen verhaal) de beangstigende ontmoeting met een buffel die middag. De mannen hadden snel een ‘muurtje’ gevormd, met hun stenen in de aanslag. De vrouwen en kinderen waren een boom in gevlucht. De buffel had geaarzeld: de VOBO’s waren berucht. Als je ze te na kwam, kreeg je ze een hagelbui van pijnlijke keien naar je kop. Na 18

een paar keer schrapen met zijn hoef had de buffel zich omgekeerd en was weggehold. Die avond dacht een vrouw terug aan die angstige ogenblikken. Ze sprong op en imiteerde de buffel. De overige vrouwen krijsten. Een man sprong op en imiteerde de angstaanjagende buffel, schrapend met zijn [hoef]. Nog harder gekrijs. De overige mannen sprongen op en vormden een ‘muurtje’. En de [buffel] maakte dat hij weg kwam! Opgelucht gekrijs. De rust keerde weer. Maar het was zo’n prachtige en opwindende opvoering geweest, dus ze deden hem nog een keer, en nog een keer. Totdat ieder zich in zijn vel draaide en ging meuren. De volgende avonden deden ze weer de [buffel], tot deze performance plaats moest maken voor een nieuwe gebeurtenis. Maar er ging voortaan geen avond meer voorbij zonder een ‘performance’. Generatie op generatie werden zo de avonden gevuld met steeds verfijndere voorstellingen waarin emotionele gebeurtenissen werden verwerkt. En nou komt het. De imitaties ondergingen een standaardisatieproces. Ik bedoel: bepaalde gebaren kregen een vaste betekenis. Een goede verstaanster heeft maar een half gebaar nodig. Je krijgt in een groep babbelende vrouwen maar weinig kans om ook je duit in het zakje te doen, en dan probeer je in je communicatiemoment met zo weinig mogelijk gebaren zoveel mogelijk te zeggen. Wanneer de aanzet van een woordgebaar al begrepen wordt binnen de context maakt je het hele gebaar niet af. Vooral veel voorkomende uitingen worden gekortwiekt: worden standaardgebaren. Dat dit proces snel kan gaan, zie je vandaag ff gebeuren met de sms-taal: in een paar jaar tijd ontstaan. Na het trage begin van de proto-gebarentaal, bestaande uit zelfstandige naamwoorden en werkwoorden en een paar bijwoorden zoals [ver weg] en [dicht bij] – en vergeet niet de lip- en klik!-geluiden die ze erbij gebruikten – ontwikkelde rond het kampvuur elke avond de talige communicatie van de VOAP’s zich nu veel sneller tot echte gebarentaal, met verbindingswoordjes tussen zelfstandige naamwoorden en de werkwoorden. Ze konden al gauw hele zinnen vormen. Onvermijdelijk is dan dat daarin onderwerp en gezegde en lijdend voorwerp en bepalingen hun vaste plaats krijgen: grammatica! De taalkundigen beschouwen grammatica als hét waarmerk van menselijke taal. Maar hoe zouden de VOAP’s hun talige communicatie hebben kunnen ontwikkelen met vermijding van een vaste woordvolgorde in hun zinnen? Taalgebruik werkt alleen als iedereen zich aan ontstane regeltjes houdt. O zeker, de VOAP-communicatie zal erg primitief geweest zijn, wat wil je. Maar een vaste woordvolgorde moet er al vanaf het begin deel van uitgemaakt hebben: het is een niet te vermijden bijverschijnsel van taalgebruik. Taal is een puur sociaal verschijnsel, niemand is er de baas over. En dan ontstaan er regeltjes. Hoe die ontstaan? Hoe ontstaat sms-taal? Hoe ontstaat mode? Hoe ontstaan rages? Gewoon: zomaar. Ik vertel best wel nieuwe dingen allemaal. Maar ik maak me geen illusie: ik vertel ze als volslagen leek, en in gewone taal. Weinig kans dat mijn nieuwe dingen brede acceptatie vinden. Dat kan pas wanneer eindelijk iemand met wetenschappelijke status hetzelfde schrijft, in nette wetenschapperstaal. Ik wou toevoegen: met de nodige verwijzende voetnoten, maar … waar, naar wie, te verwijzen? Ik kan best wel hier en daar verwijzen, zoals voor het vroege gebruik van de vellen als draagtassen5. Maar zit u daar echt op te wachten, humanistendame? En voor mijn nieuwe dingen kan ik dus naar niemand verwijzen. Oké dan. Ik ben gewoon ook lui.

1.5 dansen/zingen 5

Even opzoeken … ah, Nancy Tanner en Adrienne Zihlman in Mothers and Daughters of Invention (1995)

19

Waarom dansend/zingend? Wel: als gebarentaligen communiceerden ze, vooral aanvankelijk, nog met hun hele lichaam en luidruchtige stemgeluiden. Gebarentaal is nog steeds heel erg lichaamstaal. Trouwens, gesproken taal weinig minder. Let maar eens op hoe je zelf met je naasten communiceert. De dieren en planten en handelingen werden, behalve met de handen, met het hele lichaam en gelaatsmimiek geïmiteerd, weergegeven, tot uitdrukking gebracht. Vooral bij een emotie-geladen performance leek dat steeds meer op dansen. Het feit dat wij ‘dansende apen’ zijn geworden is een argument te meer vóór de gebarentaal-hypothese, zou ik zeggen. Zoals de begeleidende langgerekte stemgeluiden moeilijk anders dan als gezang kunnen worden aangemerkt. Let echter wel: het dansen/zingen heeft pas echt goed vorm gekregen door het avond aan avond tot uitdrukking brengen van het Scheppingsverhaal van hun (woorden)wereld dat dadelijk ter sprake komt. De aanvankelijke proto-taal: losse ‘zelfstandige naamwoorden’ en ‘werkwoorden’, moet na vier miljoen jaar toch al heel wat ‘bijwoorden’ en ‘bijvoeglijke naamwoorden’ hebben gekregen, al was er misschien nog geen sprake van echte zinnen. Maar zeker heel veel herhalingen, eindeloze herhalingen, door iedereen herhaalde herhalingen. Want dat zie je bij primitieve verzamelaars/jagers als de !Kung nog steeds: veelvuldige herhalingen als bevestiging. Want bedenk: voor de dieren die we oorspronkelijk waren, was deze vorm van communicatie nog heel nieuw en gebrekkig – terwijl we er toch steeds meer in gingen denken. Terwijl hun dierlijke lichaamstaal onmiddellijk z’n werk deed, behoefde de ondierlijke communicatie met namen voor de dingen voortdurende herhaling en bevestiging.

1.6

in plaats van instinct: geloof

Namen voor de dingen. Het gevoel van afstand, van macht, heeft hen, als enige van alle soorten die de natuur kent, de instinctieve angst voor het vuur doen overwinnen. Het heeft gemaakt dat zij, begonnen als een volstrekt onaanzienlijk ondersoortje chimpansee-achtigen, als VOAP’s en met hun vuur dé dominante zoogdiersoort van de Aarde zouden worden. Eerst een nieuwe naam verzinnen voor de VOAP’s, die door het kunnen koken en braden er echt wel anders uit waren gaan zien dan hun aapmensen-voorouders. Ze waren groter van gestalte (hun dieet was rijker en voedzamer), hun kakementen waren minder fors (ze hoefden niet meer zwaar te kauwen) en ze kregen grotere koppen (alle paleo’s hebben het alsmaar over die grotere hersenen, en denken dan: meer intelligentie; ik zelf denk eerder aan meer sociaal gedrag: hogere groepsdieren zoals dolfijnen en olifanten hebben ook grotere hersenen en zijn socialer dan bijvoorbeeld katten of tijgers.) Vanaf nu praten paleo’s over Homo erectus, H. heidelbergensis tot en met H. neanderthalensis. Voor mijn verhaal zijn die taxonomische onderscheidingen minder interessant dus ik noem ze gewoon Vroege Mensen. Ter onderscheiding van de Anatomisch Moderne Mensen (AMM’s) die vanaf 100.000 jg van zich doen spreken en waar u en ik en alle mensen vandaag toe behoren. Er zat ook een nare kant aan de overgang op het benoemen van de dingen, aan het overgaan van het instinct-gedreven handelen naar het handelen als resultaat van gezamenlijk (of inwendig) overleg. Daarmee wordt de voorouderlijke instinctzekerheid aangetast. Je kunt geen twee kapiteins op het schip van je besluitname hebben. Laat ik het anders formuleren. Zolang de leefomgeving van een dier in de toestand blijft waarop zijn instincten in zijn specifieke evolutie zijn afgesteld, kent een dier geen onzekerheid. Maar de VOAP’s konden dat instinct-gedreven handelen steeds minder gebruiken omdat dit botste met het met elkaar overleggen over wat te doen. Nou én? zou je zeggen, liever kwijt dan rijk toch, dat dierlijke instinct? Ja, maar hun begrijpen van de dingen was nog uiterst gebrekkig. De meeste dingen begrepen ze nog totaal niet. Het was met niks begonnen en het stelde aanvankelijk weinig voor. Maar even goed moesten ze in overlegsituaties hun instinctieve reacties onderdrukken.

20

Zo dreigden ze steeds meer ten prooi te raken aan een ‘existentiële’ onzekerheid. Aan getob: over de aarde die laatst zo boos was geweest en zo geschud had dat het hun hoofdvrouw het leven had gekost: dat die zo weer boos zou kunnen worden. Over de Lemagrut die weer boos dreigde te worden en misschien weer gloeiende aarde zou gaan braken en hete en verstikkende as over alles zou gaan uitblazen6. Of dat de prooidieren van wie hun overleving afhankelijk was, niet zouden komen opdagen dit jaar. Verzin het maar. We hebben namen gekregen voor steeds meer dingen, bijvoorbeeld voor de eindigheid van de dingen, inclusief onze naasten en onszelf. Namen voor de dood. Daar konden we over gaan tobben. Dat doen normale dieren nooit. Een tor die in je wastafel is gevallen, tobt niet maar blijft proberen tegen de gladde steilte omhoog te komen … tot welk einde dan ook daar is. Een hond die aan een boom is achtergelaten, is best wel ongerust maar tobt niet; hij blijft blaffen tot welk einde dan ook daar is. Natuurlijk kunnen ook andere hogere dieren depressief raken, bijvoorbeeld door het concrete verlies van kind of moeder of lief baasje– maar niet door een idee. Olifanten bezoeken jarenlang op gezette tijden het geraamte van een gestorven dierbare; maar dat is een geraamte, geen idee. Of toch ook? Hoe dan ook, ze hebben er geen namen (woorden) bij. Er wordt beweerd7 dat het de angst voor de dood is die de oorsprong is van religie. Maar voor de oorsprong van religie heb ik, denk ik, een betere verklaring: religie spruit voort uit onze taligheid, en ik krijg het er nog uitvoerig over. Maar afgezien daarvan: dan zou je mogen veronderstellen dat, hoe primitiever een volkje is, des te meer angst voor de dood. Maar nee hoor. Het meest primitieve volkje (ik bedoel: het dichts bij hoe onze vroege voorouders miljoenen jaren geleefd hebben) zijn o.m. de Hadza (Congo). Die tobben helemaal niet over de dood. Terwijl ze toch religieus zijn. Uit dat talig beleven van de wereld en het leven is het instinct-gedreven handelen, dus de instinctzekerheid, weggedrongen. Het zat in de weg, er was een modernere kapitein aan boord gekomen op het schip van ons denken die de gedragingen vanuit onderling overleg stuurde – de instincten werden naar het vooronder verdreven. En daarmee de instinctzekerheid. Dat heeft ons tot ‘tobbende apen’ doen worden. Met onzekerheid valt niet te leven, dus de Vroege Mensen hebben van meet af aan mechanismen ontwikkeld ter bezwering ervan. Die zijn tweeërlei: herhalen en geloven. Herhalen: De dingen precies doen zoals ze altijd al door hun voorouders gedaan werden: traditie, gewoonte. De Vroege Mensen waren oer- en oerconservatief. Hoe vroeger terug in de tijd, des te conservatiever ons voorgeslacht. De paleo’s raken niet uitverbaasd over de vuistbijl: anderhalf miljoen jaar hetzelfde ontwerp! Mijn verklaring is dus: de aanvankelijk extreme onzekerheid, dus aanvankelijk extreme behoudzucht. Geen millimeter durven afwijken van hoe de voorouders de dingen altijd gedaan hadden. Een verklaring temeer is dat de vuistbijl vooral een vrouwenwerktuig was, en voor vrouwen hoeven dingen die werken sowieso niet te veranderen. Een andere vorm van herhalen: wanneer iemand rond het kampvuur een talige bedenking voordanste, werd die door de anderen eindeloos en met veel emotie herhaald. Elke avond dezelfde dansen, en daar geen millimeter van afwijken. Zingen mag hier ook bij genoemd worden. Zingen in het donker maakt je minder bang, of is in elk geval een beetje rustgevend: het is oergedrag, de Vroege Mensen, en de pristiene AMM’s, zongen bij alles en vooral bij het lopen en doen. Onder herhalen valt ook: repeterende bewegingen. Die maken ook nog eens rustgevende endorfines vrij. Daarbij denk ik onmiddellijk aan die ene olifant Burgers Zoo die ik eindeloos zijn voorpoten zag kruisen, met op en neer zwaaiende kop en slurf. Ritme bij het dansen/zingen. Daardoor is lopen ook rustgevend. Joggen is voor joggers echt geen straf. Als je opgewonden bent, ga je ‘ijsberen’ om tot rust te komen. 6

de beroemde voetstappen in Laetoli, gedateerd 3.6 mjg, van twee volwassenen en een kind, naast de sporen van andere dieren, lijken de voetsporen van een wandelend gezinnetje; maar ik vrees dat die AP’s niet ver gekomen zijn in die met verschroeiende en verstikkende tefra beregende omgeving; vulkanologen moeten hier maar eens hun licht op laten schijnen, op de voetstappen van Laetoli 7 Het idee komt van Otto Rank (1884-1939)

21

Geloven: dat de dingen zijn zoals je graag wilt dat ze zijn. Of dat ze zijn zoals iemand met gezag zégt dat ze zijn. Geloven in de werkzaamheid van bepaalde uitingen of handelingen of voorwerpen: magie. Wanneer de ene mens de baas gaat spelen over de andere, of de ene groep over de andere – maar daar is 99,5 % van de tijd dat we mensen zijn, geen sprake van geweest – komt hier het bastion van heiligverklaring bij. Heilig is: mag je niet aankomen of aan twijfelen. De heiligverklaring is het bastion voor de onaantastbaarheid van het geloofde. Waar je niet weet, vul je het vreeswekkende gat op met geloof. Daar is helemaal niks mis mee … behalve in een situatie van ongelijkheid. Dan kan die ‘zelfgebakken’ invulling voor de heersende elite politiek zo belangrijk zijn dat die wordt heiligverklaard. Dan wordt het geloof tot een blokkade voor het vrije onderzoek dat het vreeswekkende gat écht zou kunnen opvullen. Moslims zullen nooit vrij worden zolang ze hun Koran als heilig – dat is: onaantastbaar, mag niet aan getwijfeld worden – blijven beschouwen.

1.7 Helen Keller en onze woordenwereld Naarmate steeds meer dingen van de omgeving namen kregen, ‘onder woorden gebracht werden’, ‘begrepen’ werden, leidde dit er toe dat voor onze voorouders hun hele omgeving uit ‘benoemde dingen’ kwam te bestaan. Vanaf die fase zijn ze ‘talige wezens’ geworden. Wij beleven onze wereld als een benoemde wereld, een wereld van benoemde dingen. Dingen bestaan voor ons slechts als en in zoverre we er een naam voor hebben. Onze wereld is een woordenwereld. Dat is een beetje moeilijk te begrijpen voor ons. Het laatste wat een vis zal ontdekken, is water. Ik kan het een beetje voelbaar maken door de beschrijving die Helen Keller heeft gegeven van de tijd van haar leven (haar eerste zeven jaar) dat ze nog geen namen voor de dingen had. Dus weer even een verhaaltje. Ditmaal niet verzonnen. De kleine Helen was bepaald een voorlijk kindje, kon al lopen voor ze 1 jaar was en ze brabbelde al volop. Tot ze een zware hersenvliesontsteking kreeg. Toen ze daarvan herstellende was, merkte haar moeder dat Helen niet meer reageerde als de bel ging en ook niet als ze haar hand voor Helens open oogjes bewoog. Helen was doof-blind geworden, voorgoed. Maar ze was ook veranderd. Ze was niet langer aanspreekbaar. Ze was een huisdiertje geworden. De kleine Helen was een mooi kindje, met mooie kleertjes ook, maar verder een onhanteerbaar huisdiertje. Schreeuwde het huis bij elkaar als haar iets dwars zat of lachte onbeheerst als haar iets behaagde. Toen Helen zes jaar was, las haar moeder over een beroemde doofblinde, Laura Bridgman (18291889) die niettemin had leren lezen en schrijven. Ze nam contact op met de school waar die doofblinde dat geleerd had. De vader reisde er met Helen naar toe. De directeur ried hem aan, een pas afgestudeerde leerlinge, visueel gehandicapt maar geopereerd zodat ze weer kon zien en kon lezen, als lerares in dienst te nemen. En zo kwam Anne Sullivan in Helens leven. Anne arriveerde in het gezin als gouvernante. Ze had voor de jarige Helen, net 7 geworden, een pop meegebracht en ‘schreef’ in Helens handje [p-o-p]. In handgebarentaal dus. Helen was aanvankelijk geïnteresseerd door deze nieuwe gevoelservaring, maar toen Anne maar bezig bleef met dat onbegrijpelijke gedoe in haar handje zette ze een keel op en begon wild om zich heen te meppen. Het werd een moeilijke maand voor Anne, maar ze hield vol. Ze kreeg gedaan dat ze overdag met Helen in een leegstaande hut op de plantage mocht toeven, en inderdaad kreeg ze daar Helen wat beter onder controle. Helen leerde een aantal woorden terug te ‘schrijven’ in Anne’s hand. Maar dat was puur africhten. Helen besefte niet dat die tekens iets te maken hadden met de voorwerpen waar Anne haar tegelijkertijd aan liet voelen. Dus dat het ding en de naam ervoor bij elkaar hoorden. Op het einde van die moeizame eerste maand waren ze aan het wandelen over de plantage en kwamen ze bij een pomp. Anne pompte water over Helen d’r hand en ‘schreef’ in de andere [water]. En nog een keer. En nog een keer, steeds sneller. Ineens trok Hellen d’r hand terug en raakte toen daarmee de grond aan, haar andere hand naar Anne uitstekend. Die ‘schreef’ daarin [aarde]. Vervolgens greep Hellen naar d’r jurk, en Anne ‘schreef’ [jurk]. Het kwartje was gevallen! 22

Voor het slapen gaan had Helen die dag al dertig woorden geleerd, en in de dagen daarna gaf ze Anne geen moment rust meer. Vermeldenswaard is dat ook Laura Bridgman zo’n ‘kwartje’-moment heeft gehad. Ook zij was geboren als gezond kind, en was als tweejarige ten gevolge van roodvonk doofblind geworden. Ze had een eigen gebarentaaltje ontwikkeld, en als haar familie niet begreep wat ze wilde uitdrukken, werd ook zij razend van woede. Als zevenjarige was ze op het blindeninstituut van Samuel Howe (18011876) terechtgekomen. Die had een heel nieuwe leermethode ontwikkeld: het ‘vinger-alfabet’. De doofblinde kreeg in de linkerhand een voorwerp en dan ‘tekende’ Howe in de rechterhand de letters van de naam van het ding. Met eindeloos geduld … tot de doorbraak kwam: het besef bij het doofblinde kind dat die gekriebelde letters in haar ene hand hoorden bij het voorwerp in haar andere hand. Bij haar was dit k-e-y geweest: een sleutel.

Anne overtuigde de ouders dat Helen met haar terug moest naar de doofblindenschool en zo geschiedde. De directeur was erg goed in public relations en het duurde niet lang of de hele westerse wereld was op de hoogte van de beroemde doofblinde Helen Keller die binnen de kortste keren de school afmaakte, met Anne universiteit deed en haar masters of Art haalde. Anne las de boeken voor in Helens hand, en die handgebarentaal gaat razend snel. Dat zie je aan de foto niet af. Een heel boek is ze aan het voorlezen. Een moeilijk boek ook nog. Van het ene brein in het andere, via vingergebaren! Helen, sowieso hoogbegaafd, bleek een begaafd schrijfster. Ze schreef haar autobiografie The world I live in. Is in 52 talen vertaald; en terecht: voor mij is die hier pas een echte ‘verwijzing’. Ze werd wereldwijd uitgenodigd en reisde weldra met Anne de hele wereld over. Overal wilden beroemdheden en presidenten met haar op de foto. Vind ik pleiten voor die presidenten en beroemdheden. En nu mijn punt. In haar The world I live in (1904/08) beschrijft Helen haar belevingswereld van vóór de tijd dat Anne in haar leven was gekomen. Ze beschrijft die als een ‘niet-wereld’, een wereld van nietsheid. Ze ‘wist’ niets. Ze wist bijvoorbeeld niet dat ze bestond, dat ze iets deed of iets wilde of iets koos. Ze kende ook geen gevoelens, ook al had ze die blijkbaar wel. Dat ze zich dit alles toch herinnerde kwam doordat ze wel een tast-geheugen had. Ze kende haar omgeving op de tast, de reuk en het gewaarworden van de trillingen ervan, zoals voetstappen. Als ze toen een mens had getekend, zou ze diens hersens als vingertoppen hebben getekend, zei ze later wel eens. Pas vanaf dat ze namen had voor de dingen, ‘bestonden’ de dingen pas en bestond ze ook zelf pas, bestonden er gevoelens en bestond er een wereld om haar heen, met al zijn rijkdom aan geuren en vormen en trillingen en tastbaarheden. We leven in een woordenwereld, ook al hebben we dat niet door. Maar dat is het wat ons onderscheidt van alle andere levende wezens. Wij begrijpen de dingen, kunnen het er met elkaar over hebben, kunnen onze intelligenties op één hoop gooien. Dankzij ons beschikken over namen voor de dingen. En het verhaal over hoe wij zo geworden zijn, is ons Grote Verhaal, ons humanistische scheppingsverhaal. Dankzij ons beschikken over namen voor de dingen kan ik met jou communiceren, dame. Maar ik sla iets belangrijks over. Verderop in haar boek schrijft Helen, dat die namen voor de dingen voor haar aanvankelijk alleen maar een handig middel waren om dingen te krijgen die ze wou. Als vijfjarige had ze al ontdekt dat ze een ijsje kreeg van haar moeder als ze aan de knop van de koelkast draaide. De nieuw aangeleerde namen voor de dingen waren gewoon ook zoiets. De eigenlijke waarde (betekenis) ervan drong pas tot haar door toen het besef tot haar doordrong dat ze ‘iemand’ was, het besef van een eigen ‘ik’. 23

Menig moeder herkent dit bewustwordingsmoment – niet dat van zichzelf, omdat dit verloren gaat onder volgende bewustzijnsgroei, maar – van kleuters, die plotseling beweren: “Jij is Iris”. Dan duurt het even alvorens de volwassene beseft dat het kind tot dan toe meende dat ze “jij” heette omdat men zich immers altijd tot haar als “jij” richtten; maar dat ze nu begreep dat haar naam “Iris” was. Helen toen ze 40 was. Doofblind. Maar als ik haar hersens had … Och kom, hou op. Ja, dan was ik een slimmere student geweest. Maar zou ik dan nu kunnen vertellen hoe wij van apen tot mensen geworden zijn? Nee hoor. Er zijn ook vandaag van die hoogbegaafden genoeg, maar van hen kunt u niet vernemen wat u van deze beperkte geest leest. Maar ze is wel mooi 88 jaar geworden. In goede gezondheid. Onvermoeibaar. Activistisch. Moedig. Optimistisch.

Wij kunnen ons deze bewustzijnsontwikkelingsfase niet meer van onszelf herinneren, maar omdat die bij Helen vanwege de tussentijd van de ‘nietswereld’ pas rond haar achtste jaar plaatsvond, en ze bovendien over een fenomenaal geheugen beschikte, kon ze er nog over vertellen. Ze vertelt ook over haar inner speech: haar praten in zichzelf. Bij haar was dat uiteraard vingerspelling-in-haar-eigen-hand. Op die manier ‘praatte’ ze ook tegen haar pop, tegen haar blokken, haar honden, tegen alle dingen van haar tastwereld die voor haar, nu beschikkend over namen voor de dingen, in het bestaan geroepen waren. Het op deze wijze ‘praten in zichzelf’ door het spellen in haar eigen hand werd later gedeeltelijk verdrongen door ‘lispelen’ doordat ze had leren liplezen, maar belangrijke gedachten bleef ze in haar eigen hand spellen. Tot zover over Helen Keller, ter illustratie van ons leven in een woordenwereld.

1.8 de geboorte van God en van de Grote Verhalen Hoe heeft het gaan leven met namen voor de dingen ons tot religieuze dieren doen worden? Dat is een gevolg van onze taligheid, onze behoefte aan een Groot Verhaal. Tienduizenden namen voor tienduizenden dingen, dat is een onbeheersbare en onwerkbare chaos in je kop als je ze niet ‘op een rijtje’ hebt: als in die chaos geen samenhang heerst. Die samenhang wordt gecreëerd door een a tot z–verhaal, dat vertelt hoe de dingen begonnen en zich ontwikkelden, inclusief de mensen, tot zoals ze nu zijn. Ons talig geworden bewustzijn kon (en kan nog steeds) niet zonder een dóórlopend en samenhangend verhaal waarin alle dingen inclusief wijzelf begrijpelijk samenhangen. Wie ben ik, wat is mijn plaats in het geheel der dingen en waar moet het met mij naar toe? Wanneer we daar geen verhaal over hebben, leven we niet lekker. Wanneer er geen Verhaal heerst in onze omgeving waarin ons eigen bestaan past, dan maken we ons eigen verhaal – maar omdat we sociale wezens zijn, is dat is fragiel en onbevredigend wanneer of zolang of in zoverre het niet door een gemeenschappelijk Verhaal wordt ondersteund. Je kunt voor sommige dingen wel eigen woordjes verzinnen, maar dat blijft waardeloos, daarmee kun je bij een ander niet krijgen wat je hebben wilt. Zo lang er geen gedeeld Scheppingsverhaal (Ontstaansverhaal, Groot Verhaal) is, hebben we niet het gevoel, IETS met elkaar te maken te hebben. Je kunt dan iemand nergens op aanspreken, of jezelf aangesproken voelen. Nu ja, moeilijk, en niet echt: je hebt NIX om op terug te vallen. In de jaren ‘90 las ik in de krant een rechtbankverslag. Een jongeman was meerdere malen bij studentes de kamer binnengedrongen en had ze verkracht. De rechter vroeg hem: waarom deed je dat? Zijn antwoord: waarom niet? En de rechter was even van haar á propos: er was inderdaad geen algemeen gedeeld Verhaal meer waar naar verwezen kon worden en waarop de knaap kon worden aangesproken.

24

Een verhaal ordent de werkelijkheid: brengt structuur in de veelheid van namen voor dingen in onze woordenwereld. Met name een scheppingsverhaal: het vertelt hoe de dingen begonnen en zich ontwikkelden, inclusief onszelf, tot zoals ze nu zijn. Het geeft grip op de werkelijkheid. Elke stam had zijn eigen Scheppingsverhaal, om greep mee te houden op de veelheid van namen voor de dingen. Geen stam die het ooit zonder heeft kunnen of hoeven stellen. Hoe kwam elke stam er aan en hoe zagen die Verhalen er oorspronkelijk uit? Dat gaan we nu zien. De Vroege Mens-groepjes waren nog steeds klein, levend op de rand van het bestaansminimum maar wel gezond en sterk. In regelmatig contact met bevriende en/of verwante groepjes, elkaar tegenkomend waar hun ‘zangroutes’ (voedselverzamel-tochten binnen een zeer uitgestrekte regio, volgens een door de seizoenen bepaald patroon) elkaar kruisten. Routes die ze zingend aflegden. Die ontmoetingen vonden plaats op vaste plekken. Wanneer de ene groep daar arriveerde, bleef die daar wachten tot de andere groep arriveerde. En dan was het feest en werden er nieuwtjes en dingen uitgewisseld. De groepen hadden elkaar nodig, al was het maar voor het uitwisselen van huwelijkspartners. Als ze na een paar dagen ieder huns weegs gingen, waren ze beide enigszins van samenstelling veranderd. Niet alleen doordat partners bij elkaar introkken. Maar ook doordat iemand die het niet goed kon vinden met een of meer andere leden van haar/zijn groep of haar/zijn partner, dan overstapte naar de andere groep. Gemiddeld waren de groepen niet groter dan een mens of 25. Maar het kon zo gebeuren dat zo’n groep door een of andere ramp te klein geworden was. Dan sloot die zich aan bij een welvarendere groep. Wat ook kon gebeuren was dat een welvarende groep te groot werd. Dan ontstonden er makkelijk wrijvingen en spanningen. Dan besloot een groepje vrouwen, kinderen en mannen om een heel nieuw gebied in gebruik te gaan nemen. De wereld was nog eindeloos groot. Maar … niet te ver weg. Zo’n dagreis of tien verder. Want de groepen bleven elkaar nodig hebben, voor van alles. Toch is het op deze manier gegaan dat de vroege Mensen zich over heel Eurazië hebben verbreid, in de loop van de honderdduizenden jaren. Zo’n groepje eerste ‘kolonisten’, dat waren dan de eerste mensen die zo’n gebied betraden, de eersten dus om er de dingen hun namen te geven. Voor talige wezens betekent dit dus: in het bestaan roepen. Dichters zijn echt scheppende kunstenaars. Creatief zijn betekent dat graag dingen schept. Voor hun nakomelingen was dat eerste groepje, samengetrokken tot één Figuur, de Grote Voorouder, die hun wereld (stamgebied) geschapen had! Elke avond dansten/zongen ze rond het kampvuur dat de roofdieren uit de buurt hield, hoe de Grote Voorouder, op een bepaalde plek het stamgebied was binnen gekomen en op Zijn tocht overal de voor de stam belangrijke dingen had achtergelaten: bergen en heuvels, rivieren en meren, kloven en moerassen, bomen, planten en dieren. Op één bijzonder heilige plek ook de zielen die bij een passerende vrouw konden binnendringen en bij haar een nieuw leven beginnen. Om na het overlijden weer naar die plek terug te keren en een nieuwe kans af te wachten. Daar hebben we dus het Scheppingsverhaal. Geen stam die het ooit zónder heeft kunnen of hoeven stellen.

1.9 het gedanst/gezongen Scheppingsverhaal Met deze Grote Voorouderfiguur maken we kennis met, u vermoedde het al, de oerGod, de proto-God. Honderdduizenden generaties van het op deze manier de (woorden)wereld en het samenzijn beleven, dat heeft onuitwisbare sporen nagelaten in onze aanleg, in onze menselijke natuur. We geven er nog steeds blijk van. Als er ergens dansmuziek opklinkt, krijgen we de kriebels en gaan danspasjes maken. De Grote Voorouder mag zich dan wel steeds verder hebben teruggetrokken, ergens hoog in de lucht, en zich niet meer direct bemoeiend met zijn schepping, maar hij is er nog steeds, in ons onderbewustzijn, als ‘iets’. Ook al zien we nooit meer een kerk van binnen, we blijven voelen ‘dat er 25

IETS moet zijn’. We blijven ‘talige wezens’. Atheïsten snappen dit niet. Ze zijn een soort filosofen: ze weten niks over ‘de mens’. Onze baby’s worden nog steeds geboren in de verwachting, terechtgekomen te zijn in een gemeenschapje van Neanderthalers of indianen of zo, weet die boreling veel. Boreling beschikt alleen over aangeboren ‘kennis’, en over een onuitputtelijke leerdrang. Boreling verwacht in eerste instantie geluiden van activiteiten en gezang, de reuk van een moederlichaam, de geur van vuur vermoedelijk ook. In elk geval menselijke geluiden en meegedragen worden. Wanneer boreling niets van dat alles gewaar wordt en alleen stilte en bewegingloosheid gewaar wordt, begint ‘ie te huilen: zijn enige manier om uit deze heilloze en levensgevaarlijke situatie verlost te raken. Als mama kindje hoort huilen, pakt ze het op en gaat er mee rond deinen, zachtjes zingend. Doen alle moeders, en zonder te beseffen waarom ze dat doen. Kindje wordt meteen stil en lacht: dit kent het ‘ergens’ van, het is alvast iets. Als mama kindje neerlegt, begint het teleurgesteld weer te huilen: het wil meer en constantere tekenen van menselijke nabijheid. Zou goed zijn als mama zou wéten wat er in haar boreling leeft. De meeste moeders weten niet meer dan dat een baby of peuter het lekker vindt om geschud te worden, door een rijdende kinderwagen dan wel door er ‘wild’ mee te doen. Vaders doen dat ook onbewust. Die doen dat nog iets ‘wilder’, en dat is ook prima. In de meest pure vorm leven de Scheppingsverhalen nog bij de Australische Aboriginals. Althans bij “De clan van de Wilde Honing” (1996) van de Nijmeegse antropoloog Ad Borsboom; met de Scheppingsverhalen van de overige 170 clans ben ik minder bekend. Kom zeg, ik ben maar een portrettekenaar. Bij de meeste ‘wilde stammen’8 en pure Verzamelaars/Jagers (VJ-) groepjes leeft de Grote Voorouder alleen nog voort als een ver Hoogste Wezen, ergens hoog in de lucht, een Wezen dat zich niet meer met de wereld bemoeit en waar de mensen ook verder weinig mee doen. Diens plaats is bij hen al lang ingenomen door geesten die van veel directer belang zijn. 9 Ik weet veel van de Ituri-pygmeeën, door het prachtige boek The Forest People (1961) van Colin Turnbull dat ik wel tien keer gelezen heb en nog heel vaak zal herlezen, als een bijbel. Vooral ook omdat daarin ook veel wordt verteld over de Bantoe’s met wie de Pygmeeën in nauwe relatie staan. Maar daarover komen we verderop te spreken. Voor de M’buti is hun regenwoud de schenker van alle goeds en ze zingen tot Haar/Hem/Het vol vertrouwen. Een ‘Allerhoogste Scheppende Figuur’ kennen ze desgevraagd ook wel, maar die vertoeft ergens hoog in de lucht. Daar onderhouden ze geen contact mee en die niet met hen. Een Allerhoogste Schepper-figuur is echter als vage notie altijd blijven hangen, zoals ik zei. De latere patriarchen hebben daar natuurlijk volop gebruik van gemaakt voor hun ideologieën. Gaan we het ook nog over hebben, reken maar.

1.10 de AMM’s, weer een vrouwen-uitvinding Zo’n 100.000 jg ontwikkelde zich in Afrika uit de Vroege Mensen aldaar een populatie die van (voornamelijk) gebarentaal overging op (voornamelijk) gesproken taal. Handiger, vooral in het donker, of om een hoekje, maar vooral: met je handen vol. Ik vertelde het al: de vrouwen hadden hun handen nodig om dingen te dragen, gereedschap te hanteren en van takken te plukken – terwijl ze toch ook voortdurend wilden babbelen. Dus ze hadden intussen zoveel extra spraakklanken ontwikkeld met lippen en tong en binnenmond (daar heb je wél bewuste controle over), en hadden al zoveel

8

Zo duid ik de primitieve ‘indianen’-gemeenschappen aan die naast van de jacht ook van geteeld plantaardig voedsel leven; ik zal verderop uitleggen dat die door dat voedsel-telen anders in het leven staan dan de pure voedselscharrelaars 9 Dat was de grote ontdekking van de Oostenrijkse priester en antropoloog Wilhelm Schmidt (1868-1954), in oa The Origin and Growth of Religion (1931), High Gods in North America (1933). Voor hem natuurlijk een ‘Godbewijs’; geen kwaad woord over Wilhelm Schmidt asjeblieft.

26

neurologische controle over hun stem gekregen door hun dansen/zingen van het Scheppingsverhaal, dat ze er nu hun handen niet echt meer bij nodig hadden om toch te kunnen kleppen. De mannen daarentegen konden bij het jagen bepaald geen lawaai gebruiken. Gebaren wel. Dus de mannen deden heel lang nog niet mee met dat vrouwengeklep. Gebarentaalsprekers kunnen niet liegen: te veel spieren en spiertjes om onder controle te houden zonder dat de ander het onmiddellijk ziet. Maar met alleen je stem en met een uitgestreken smoelwerk is dat met enige moeite wel mogelijk. Nou maakten ze daar heus geen gewoonte van, ze bleven sociale wezens. En het waren vooralsnog alleen vrouwen die dat konden, en pas vele generaties later ook de mannen. Het is weer zo’n onmerkbaar geleidelijke overgang geweest. Maar dát ze het konden deed iets met deze mensen. Het maakte hen een ietsje zelfverzekerder, een ietsje minder gebonden aan de vaste gebruiken van hoe je de dingen hoort te doen. Hoe het ook zij (want u had hier weer te maken met een eigenwijze humanosofen-theorie), deze populatie, onze naaste voorouders de AMM’s, ging nieuwe materialen gebruiken dan alleen steen, om gereedschappen van te maken, namelijk been en hoorn. Daarmee konden ze geweerhaakte vissperen maken. Daarmee opende zich voor hen een rijke nieuwe voedselbron: de waterdieren en –planten. Wij noemen ze de Anatomisch Moderne Mensen (AMM’s). Veel mainstream paleo’s blijven nog die achterlijke Linnaeus-benaming Homo sapiens hanteren; die suggereert echter dat de Vroege Mensen niet sapiens (= wetend) zouden zijn geweest! Maar dan zouden er geen AMM’s ontstaan zijn. De AMM-groepen konden met hun uitgebreidere economie meer monden voeden dan de Vroege Mensen die alleen op grote grazers bleven jagen. Hun groepen werden groter: in plaats van de Vroege Mensengroepjes van hooguit 25 mensen konden AMM-groepen wel 150 zielen tellen. In een kleine groep vindt een nieuw idee moeilijk ‘volgers’, en dan sterft het in schoonheid. Maar in een grote groep vind je al gauw een of meer ‘volgers’, en dan krijgt een nieuw idee een kans. Grote groepen splitsen makkelijk, dus ook het aantal groepen van die bewuste populatie breidde zich snel uit. Door de uitwisseling tussen de groepen breidden zich ook nieuwe ideeën snel uit. Door dit alles ‘fokten’ de AMM’s ‘als konijnen’. Ze verbreidden zich over heel Afrika. Weldra legden de kleine groepjes Vroege Mensen het loodje. Een aantal groepen migreerde naar het MiddenOosten (via het huidige Israël) en verder naar India en het Verre Oosten. Ze werden de voorouders van veel mensen buiten Afrika. De paleo’s duiden die olievlek-achtige migratie buiten de bakermat Afrika aan als Out of Africa II . Want rond 1,8 mjg waren er toch ook al mensachtigen vanuit bakermat Afrika naar Eurazië gemigreerd? Dat was dus Out of Africa I geweest.

1.11 de Toba-explosie Maar toen onderbrak een wereldwijde ramp het hele ontwikkelingsproces van al het leven op Aarde. In 74.000 jg ontplofte de megavulkaan Toba op Sumatra. Er ging in één keer zoveel tefra (as-stof) de atmosfeer in dat de zon langdurig verduisterde en dieren, en dus ook mensen, massaal uitstierven bij gebrek aan voedsel. In Zuid-Afrika overleefde een kleine populatie AMM’s doordat de waterwereld relatief beter standhield, en dus ook zij. Maar ook ettelijke Neanderthaler groepjes wisten te overleven, blijkbaar. Waarschijnlijk in Palestina. Taai volkje. De aspluim ging vooral over India. Dat werd grotendeels met een decimeter dikke tefra-laag bedekt. 27

Op de foto hiernaast is in een opgraving de laag van toen goed te zien. Hier is hij wel erg dik: door de regens werd de aslaag uit de omgeving naar lage plekken gespoeld. Deze plek is zo’n opeenhoping. Het mooie is dat ónder die (dateerbare) laag primitieve werktuigen gevonden zijn: afkomstig van de eerste AMM’s die daar gepasseerd zijn. Eenzelfde soort stenen werktuigen zijn gevonden bovenóp die laag: na een jaar of dertig had de natuur zich kennelijk weer zo ver hersteld dat de flora terugkeerde, dus ook de fauna. Dus ook de mensen. De AMM’s van die onderste laag, die van vóór de ramp, waren intussen al lang en breed voorbij India. Ze overleefden de ramp van de vulkanische winter die ook hen overviel, maar minder erg. Ook zij herstelden zich, vermenigvuldigden zich weer en migreerden verder naar het Verre Oosten. Hun nakomelingen werden de eerste kolonisten van Nieuw Guinea en Australië. Deze eerste AMMmigratiegolf noemen we Ooa II-A. Na zes jaar begon de natuur op de wereld zich van de ramp te herstellen: de lucht klaarde op, de planten begonnen weer te groeien en te bloeien. Dus ook de dieren die het overleefd hadden, konen weer eten. Dus ook de mensen die het overleefd hadden. In Afrika herstelden de AMM’s zich snel, met name langs de kustgebieden. Zo snel dat 60.000 jg de eerste AMM’s ook weer buiten Afrika migreerden, recentelijk geïdentificeerd als De Zeven Dochters van Eva (door Bryan Sykes, Bantam Press, 2001). Die tweede AMM-migratiegolf noemen we OoA IIB. Een genetische studie 10 signaleert een bottleneck in de menselijke populatie rond die tijd, met een terugval tot rond de 10.000 volwassenen, in totaal wereldwijd. Dat de AMM’s zich zo pijlsnel herstelden vereist een verklaring. Ik kan niks beters verzinnen dan dat hun overlevingsdrang, onder de barre omstandigheden van de zes jaar vulkanische winter die zo bruusk een einde had gemaakt aan hun gemakkelijke leventje voordien, hun vindingrijkheid en vernieuwings-bereidheid een stoot heeft gegeven. Nood maakt vindingrijk. Datzelfde moet gegolden hebben voor de NT’s, want ook die zijn weer snel in hun vroegere aantallen en leefgebieden terug gegroeid. De NT’s legden toen inderdaad (zelfs zij, terwijl zij geen AMM’s waren maar nog steeds voornamelijk gebarentaal-communiceerders!) nieuwe cultuur aan de dag: het Chatelperronien. Aanvankelijk alleen weer naar het Midden- en het Verre Oosten, weer langs de kustgebieden. Ze waren van een iets andere populatie. Ze waren iets lichter van huidskleur en hadden geen kroeshaar maar sluik haar. Ze vonden zichzelf superieur aan de negrito’s van de eerste ‘lichting’ en zouden die verdringen naar oerwouden en andere meer afgelegen streken. Om later zelf weer door een nog ‘modernere’ populaties verdrongen te worden, de ariërs, en dalits te worden, althans in India. By the way, voor je in ras-denken vervalt: het is maar net welk genenpakket je uiterlijk bepaalt. Het heeft helemaal niets te maken met je intelligentie of je mens-zijn als geheel. Je cultuur, ja, of de gezinsomgeving waarin je bij je geboorte terecht komt, die hebben wel behoorlijk veel invloed op je. Maar niet je genenpakket. 45.000 jg koloniseerden een aantal groepen van die tweede Out of Africa-II (OoA II-B) ook Europa, leefgebied van de Neanderthalers. 40.000 jg (ja, ik ga even versneld door) zaten ze in Frankrijk, als Cro Magnon-mensen. 30.000 jg hebben ze er de Neanderthalers doen uitsterven. En toen werd het weer heel koud: de laatste ijstijd. In de winterverblijven van Europa ging het werk van de vrouwen (voor de kinderen zorgen en voor het eten, kleren naaien en manden vlechten) gewoon door maar de mannen hadden weinig om handen. Die brachten veel tijd door met handige uitvindingen, zoals de vuurboor, en pijl en boog. Ook de wolf werd toen gedomesticeerd. Kinderen hadden altijd al van schattige wolvenjongen gehouden 10

Prof. S. Ambrose, Un. of Illinois in Journal of Human Evolution [1998] 34, 623-651

28

en zo waren er steeds tammere wolven gekomen. Sommige jongens hadden gemerkt dat hun wolvenvriendjes verdomd goed konden meedoen bij de jacht, en zo kwam van het een het ander. De vrouwen konden niet meer vrij rondzwerven (de groepen waren bij elkaar gedrongen in de leefbare valleien van de Dordogne en zo), en hadden heel zorgvuldig om leren gaan met belangrijke voedselplanten als peulen en bonen. De mooiste bonen en peulen zochten ze uit om die terug te geven aan Moeder Aarde. Die beloonde dat dankbare gedrag en schonk het volgende seizoen nog veel meer van die mooie bonen en peulen. Het begin van het telen van voedsel: je snapt dat het uitkiezen van de mooiste exemplaren een vorm van genetische manipulatie is. De echte vorm van landbouw begint natuurlijk in de Levant (het Midden- Oosten). Maar ik laat het hier al ontkiemen. Waarom? Hier verschijnen de eerste vrouwenbeeldjes zoals de Willendorf-venus van 30. 000 jg hiernaast. Die beeldjes zijn de hele lange periode dat de vrouwen de landbouw hebben beheerst, ook en vooral in de Levant en Mesopotamië, de vrouwenreligie blijven vergezellen. Een van de laatste is het beeldje hier onder: uit Palestina, van 700 vC, dus van vlak voor de tijd dat de Joodse patriarchen het daar voor ’t zeggen kregen en de vrouwen uit alle machtsposities van de religie stootten. Even meer over de vrouwenbeeldjes. Er moeten er zijn gemaakt, in de loop van de vijf en dertig millennia afgebeelde. Verreweg de meeste leken op het oudste tot nu vrouwenbeeldje: zonder gezicht, en de iele armpjes over de tieten gelegd, deze ahw omlaag persend. Het ging vrouw, maar om ‘het vrouwelijke’, om de rijke en gulle De jongste heeft wel gelaatstrekken, omdat het in de mannen gedomineerde cultuur normaal was geworden. De ondersteund; geeft ook gulheid weer maar toch een subtiel jaar.

honderdduizenden tussen de twee hier toe gevonden nauwelijks zichtbaar niet om een bepaalde Moeder Aarde. toenmalige door tieten worden verschil, na 35.000

35.000 jaar lang hetzelfde ontwerp vrouwenbeeldje! Als dat geen hard bewijs van vrouwelijke behoudzucht is … daar kunnen alleen die twee miljoen jaar hetzelfde ontwerp vuistbijl, een typisch vrouwenwerktuig, aan tippen. Vrouwen zijn religieuzer dan mannen. Hoezo? Wat heeft dit met religie te maken? Dit heeft alles met religie te maken. In die tijden had ALLES met religie te maken, en met het dansen/zingen van de wereld.

1.12 toen de vrouwen nog in volle status waren Bij pure jager/verzamelaars, zoals de Vroege Mensen, nog rondscharrelend in een eindeloze wereld, vaak op de rand van het bestaansminimum, in sterke afhankelijkheid van elkaar, heerste - en heerst veelal nog - de grootst mogelijke harmonie en gelijkheid tussen de seksen en binnen de seksen. Het gender vrouw heeft altijd een hoge status genoten, vanwege het vermogen tot kinderen baren en voeden en het zorgen voor het dagelijkse eten, het vuur en de hutten, de medische kennis en de religieuze rituelen. De vrouwen brachten ook het meeste voedsel in, en het meest constant. Namelijk elke dag. Met die vuistbijlen van ze. De mannen ontleenden hun status aan het zorgen voor de veiligheid tegen de grote katten en de hyena’s, en later steeds meer door hun hooggewaardeerde inbreng van vlees; verder hielpen ze de vrouwen naar vermogen bij dier veelheid van taken. Links een grottenwandschildering van Kalahari-Bushmen, waarop in de middencirkel de menstruatie-hut te zien is waar omheen de vrouwen de Elanddans doen. De jongens en mannen blijven in de buitencirkel. Voor mij is deze wandschildering een icoon. De ingevoegde tekening is zeker verduidelijkend maar niet helemaal goed: je ziet toch dat de

29

mannen onder een brede rij vormen, er is alleen een schilfer tussenuit gevallen maar rechts ervan gaat de rij nog door. Een aaneengesloten rij van volwassen mannen, eerbiedig het diep-menselijke en wezenlijke deel van het leven bijwonend. Rechts eenzelfde tafereel maar dan in Europa en veel ouder en primitiever weergegeven : vrouwen dansend rond de menstruatiehut.

Dat het gender vrouw hoog in aanzien stond werd door de mannen als vanzelfsprekend en passend ervaren. We mogen dus spreken van een ‘status-evenwicht’ tussen beide genders, dat nagenoeg de hele tijd van ons mens-zijn heeft geheerst. De hoge status van het gender vrouw kwam vooral tot uiting bij de eerste menstruatie van meisjes. Hun verbazingwekkende vermogen tot bloeden zonder verwonding, hetgeen hun vermogen tot moederschap aankondigde, waar het voortbestaan van het mensdom om draait, werd met bijzondere gezangen en dansen en onderricht door oudere vrouwen in de geheimen van het vrouw-zijn gevierd. Door de hele gemeenschap, dus ook door de jongens en de mannen. Daar geeft de Bushmenwandschildering hierboven een beeld van.

1.13 de machtsgreep van de mannen Vanaf het begin van het mens-zijn, nee, eerder al, vanaf dat aapmensen op de savanne moesten zien te overleven – wat? als onze mensapen-vooroudersoort echt veel weg gehad hebben van de huidige bonobo’s die zelfs een zekere vrouwendominantie kennen, nóg vroeger – hebben de vrouwen een hoge status gehad en hebben onze voorouders vreedzaam samengeleefd, ook hun groepen onderling. Waarom leven wij nu dan in een mannenwereld, vol oorlog en geweld en met de vrouwen als tweederangs burgers? Waar, wanneer en waardoor is het fout met ons gegaan? Waar? Overal waar er teveel groepen met elkaar om het bestaan moesten vechten, in een te krap geworden leefgebied. Hoe groot dat ook was: waar vrouwen op hun foerageertochten op de aanwezigheid van vreemde vrouwen stuitten, joegen ze er hun mannen op af om er mee af te rekenen. Oorlog maakt mannen belangrijk. Wanneer? Tja, dat kan al in Afrika begonnen zijn. De migratie naar Eurazië kan al wijzen op populatiedruk. Alle vandaag levende populaties vinden (het genetische onderzoek is daar duidelijk in) hun oorsprong in één van de Zeven dochters van Eva. Er is vandaag geen enkele VJ-gemeenschap waar niet van een zeker overwicht van de mannen sprake is, hoe gelijkwaardig de verhoudingen tussen de seksen er ook nog moge zijn. Zelfs bij de egalitaire Pygmeeën hebben de mannen zich van de heilige molimo-fluit meester gemaakt en moeten bij het ritueel de vrouwen in hun hutten blijven. Dat de vrouwen in hun hutten moesten blijven bij de mannenrituelen is veelzeggend. Temeer ook omdat dit een algemeen verschijnsel is geweest. Bij de Xavante-indianen11 van Zuid-Amerika bijvoorbeeld: idem dito. Het is namelijk tekenend voor de onzekerheid van de mannen over hun religieuze rituelen. Die waren vanaf de vroegste tijden een vrouwen-aangelegenheid geweest. Religie was altijd vrouwenwerk geweest. De mannen namen er graag aan deel, maar de vrouwen hadden de leiding. De machtsgreep van de mannen betekende dat de mannen nu ook de leiding over de rituelen moesten nemen. Daar waren ze niet voor toegerust. Hun gestuntel zou de spotlust van de vrouwen wekken. Vandaar de maatregel. Ook moet het oprukkende ijs van de laatste ijstijd in Europa oorzaak geweest zijn van populatiedruk in de leefbare streken van Zuid-Europa. De mannen hebben daar eigen initiatierituelen ontwikkeld in schrikaanjagend diepe en duistere grottengangen, zoals die van Lascaux en Chauvet en tientallen andere, ook in Italië en Spanje. De vrouwen ontwikkelden hun verering van Moeder Aarde daar ze niet langer vrij konden rond foerageren en zorgvuldiger moesten omgaan met hun voedselplanten. 11

D. Maybury-Lewis Millennium (NY 1992)

30

Waardoor? Door de oorlogvoering ten behoeve van de overleving van de eigen groep kregen de mannen er een gewichtige taak bij: hun leven riskeren in gevecht met andere mannen. Een taak die volgens de mannen opwoog tegen het kinderen kunnen baren van de vrouwen, en even belangrijk voor hun voortbestaan! De oeroude balans tussen de seksen (vrouwen zorgden voor alles en voor het eten, de mannen zorgden voor de veiligheid en later voor het vlees) raakte verstoord. De mannen begonnen zich nu héél belangrijk te vinden, werden minder geneigd de tweede viool spelen. Vooral de jongemannen, boordevol dadendrang o m hun mannelijkheid te bewijzen, ervoeren de voorzichtige beslissingen van het vrouwenberaad als volslagen achterlijke en nodeloze, wat? schadelijke hinderpalen. Het leidde er toe dat de mannen eigen rituelen gingen ontwikkelen, op afgelegen plekken, zoals diep in het woud, of, zoals in Zuid-Frankrijk, in duistere onderaardse grottengangen. Aanvankelijk stiekem, later steeds openlijker. Boekdelen spreekt voor mij de molimo-viering bij de Mbuti-pygmeeën in het Congolese Ituriwoud, bekend van het prachtige boek The Forest People van Colin Turnbull (NY 1961) waar ik het al over had. De molimo is een heilige fluit, waarmee door ervaren toeteraars een veelheid van tonen en klanken kunnen worden voortgebracht. De molimo verbeeldt de stem van het Woud, en wordt bij ruste verborgen diep in het Woud. Wanneer iemand overleden is of iets anders verontrustends aan de hand is, waarvoor Het Woud uit zijn sluimer gewekt dient te worden omdat zijn kinderen in nood zijn, wordt de molimo door een groepje jonge mannen opgehaald. De vrouwen moeten daarbij in hun hutten blijven, met afgesloten deur. De mannen zingen rond het gemeenschappelijke vuur op de open ruimte. De molimo komt vanuit de verte steeds dichter bij, naar de mannen rond het vuur, die daarbij veelal in trance geraakt zijn. Het is dus ook bij de Pygmeeën al een mannen-aangelegenheid geworden. Maar … bij hen blijkbaar nog niet zo lang. Eens per jaar worden de rollen omgekeerd en nemen de vrouwen er de ceremonie over. Ze blijken dan alle gezangen minstens zo goed te beheersen als de mannen. De mannen laten de vrouwen gelaten, ahw schuldbewust, hun gang gaan. De vrouwen laten merken dat de molimo-ceremonie oorspronkelijk een vrouwen-aangelegenheid was. Wanneer ze hun punt gemaakt hebben, ‘bevrijden’ ze de mannen en trekken zich tevreden terug in hun hutten (hutten maken en onderhouden is vrouwenwerk; de mannen wonen dus in vrouwenhutten). Hierna vervolgen de mannen de molimo-ceremonie tot in het ochtendkrieken. Op veel plaatsen in de antropologische literatuur, niet alleen in Afrikaanse veldonderzoeken, lees je dat de mannen de heilige fluiten van de vrouwen geroofd hebben. Maurice Godelier, de Franse veldonderzoeker bij de Baryua Papoea’s tussen 1967 en 1988, ook heel belangrijk voor mij, vertelt dat de jongens bij hun initiatie leren dat de heilige fluiten door een voorouder-man gestolen zijn uit het vrouwenverblijf, en tekent de opmerking van een oude man op: “De eerste vrouwen wisten hun macht niet goed te gebruiken. Bijvoorbeeld, ze doodden teveel prooidieren (sic), en veroorzaakten teveel wanorde. Het was nodig dat de mannen hun de macht ontnamen zodat de orde kon terugkeren in de gemeenschap en in de kosmos.”

1.14 besnijdenis: hoe kwamen de mannen zo gek? De mannen wilden niet langer alleen toeschouwend deelnemers zijn aan de door de vrouwen geïnitieerde en geleide rituelen. Alleen braaf toekijken en meezingen bij de prestigieuze meisjesinitiatiefeesten rond de elima (menstruatiehut). Ze wilden eigen mannen-initiatierituelen. Bij de pygmeeën en de San is het nog niet zover, maar bij de Baruya’s worden de jongens op (gespeeld) ruwe wijze uit de armen van de moeders gerukt, als hun ‘bevrijding’ uit de vrouwenwereld, en voor hun maandenlange initiatie opgesloten in het mannenverblijf.

31

Ik heb bij Godelier niet gelezen dat besnijdenis van de jongens deel uitmaakt van de initiatie. Maar dat is het bij veel stammen in Afrika en bij de Aboriginals wel geworden. Hoe kwamen de mannen toch tot dit vreemde en pijnlijke ritueel? Om de jongens-initiatie als overgang naar de volwassenheid zo dicht mogelijk op het oorspronkelijke ritueel van de voor het eerst menstruerende meisjes te laten lijken, moesten ook de jongens bloeden. In Afrika werd dit bewerkstelligd door het afsnijden van de voorhuid, maar bij ettelijke Aboriginalstammen heeft het tot nog barbaarsere insnijdingen geleid. De Aboriginals behoren, hoewel ze nog pure VJ’s zijn, niet tot de voorbeeld-gemeenschappen waaraan we nog kunnen aflezen hoe onze vroegere voorouders samengeleefd hebben. Ze horen daar niet bij, omdat Australië, althans in de leefbare stroken van dat woestijn-continent, al lang volgepakt met stammen was. Dus al lang overpopulatie. Maar Australië kent (van oorsprong) geen domesticeerbare planten of dieren. Dus er heeft nooit landbouw of veeteelt kunnen ontstaan onder Aboriginals. Er zat voor de Aboriginals niets anders op dan hun kinderaantallen niet verder te laten groeien, het te doen met het stamgebied en met de buren een gewapende vrede te onderhouden. Een gedwongen VJ-bestaan. Geen puur en vrij VJbestaan, althans niet in de dichtbevolkte delen van het continent. De Mbutu-pygmeeën, beschreven door Colin Turnbull, leven al zeker 200 jaar samen met de Bantuboeren die delen van het regenwoud platbranden om er tuinbouw te plegen. De Pygmeeën zijn natuurlijk begerig naar de ijzeren messen van die boeren en ook de bananen en de palmwijn en de tabak zijn erg in trek bij ze. De boeren van hun kant zijn begerig naar de bushmeat en de honing die de Pygmeeën kunnen leveren. Ook de arbeidskracht van de Pygmeeën bij het omkappen van de percelen voor hun tuinen, en bij het oogsten in oogsttijd, is in trek. De Bantu’s beschouwen de Pygmeeën als hun slaven. De Pygmeeën laten hen in die waan: wanneer ze genoeg hebben van hun tijdelijk vertoeven in het Bantu-dorp (en het bestelen van de plantages), trekken ze gewoon het woud in om daar weer een tijd hun eigen vrije leven te leiden. Tot ze opnieuw zin krijgen in palmwijn, tabak en andere Bantoe-dingen. In de loop van generaties zijn de Pygmeeën toch zo verknocht geraakt aan wat die domme Bantuboeren te bieden hebben dat ze zelf grotendeels Bantu zijn gaan spreken. En dat niet alleen: ze laten hun jongetjes ook deel nemen aan het initiatie-ritueel van de Bantu’s. Hetgeen ook besnijdenis inhoudt: de Bantu’s beschouwen een Pygmee niet als een man wanneer die niet besneden is.

Je kunt je voorstellen wat een frustratie dit betekent voor zo’n vrij opgegroeid pygmee-jongetje, dat nu ineens zo’n barbaarse besnijdenis heeft moeten ondergaan. Het kan er echt met zijn verstand niet bij. Zijn oom Masalito houdt hem beschermend en troostend vast. Later zal Kaoya het wel begrijpen. (Foto van Colin Turnbull, 1960)

Ja, voor mij zijn de pygmeeën van Turnbull, samen met nog wat andere pure VJ (Verzamelaars/jagers)groepen zoals de Hadza en de San Bushmen, de vandaag nog voorhanden voorbeeldgemeenschappen van de Vroege Mensen. Ze zijn namelijk een soort ‘levende fossielen’ van hoe onze vroege voorouders samenleefden.

Dus vroeger heerste bij onze voorouders matriarchaat? zullen sommigen nu denken. Fout! ‘archè ‘ = Gr. Voor ‘heerschappij. Maar bij de Vroege Mensen, en ook nog heel lang bij de AMM’s zoals bij onze controlegroep (de M’buti, de Hadza en de Bushmen), was niemand de baas. Geen denken aan dat bij VJ’s iemand de 32

baas kon spelen over een ander. Dat deden de ouders niet eens over hun kinderen. Dat zou ook helemaal niet werken.

1.15 edele wilden Zijn die genoemde voorbeeld-gemeenschappen voor mij ‘edele wilden’? Juist! Precies! De ‘edele wilden’ bestonden echt. En dat zijn wij eigenlijk nog steeds! Ten diepste voelen wij dat het leven zoals ik het in de volgende zeven punten ga opsommen, eigenlijk zo hoort. De mainstream paleo’s nemen nog steeds de ‘wilde stammen’ als voorbeeldgemeenschappen voor ons prehistorische verleden. Ze trekken de lijn tussen de oorlogvoerende chimpansees, via de oorlogvoerende ‘wilde stammen’, naar ons-nu, die immers ook oorlogszuchtig zijn. Fout! Wij zijn pas 10.000 jaar in overpopulatie-stress en dus oorlogszuchtig. Terwijl onze natuur gevormd is in de miljoenen jaren daarvóór. Al die lange-lange tijd waren we vreedzaam. Edele wilden. Niet doordat we toen betere mensen waren, maar doordat vreedzaamheid en harmonie overlevingseisen waren.

Hier mijn schematische voorstelling van de lange-lange tijd van onze ‘edele wilde’-voortijd (VJ) en de hyperkorte tijd dat we uit dat ‘paradijs’ geraakt zijn (AGR). Ik heb niet lang geleden kennis genomen van een groep progressieve antropologen die, anders dan de conventionele antropologen niet de vele ‘wilde stammen’ maar de weinige nog resterende pure jagerverzamelaarsgroepjes als voorbeeld-gemeenschappen van ons prehistorische verleden nemen. Zoals ik dat al deed. Maar zij pakken dat wetenschappelijk aan. Ze hebben een vragenlijst opgesteld en die toegestuurd aan alle onderzoekers van juist deze pure VJ-groepjes. Ze hebben dezelfde vragen ook toegepast op de literatuur die over dergelijke maar nu niet langer zo levende gemeenschappen beschikbaar is. Zeven eigenschappen springen er uit. Leer ze van buiten als je wilt weten hoe wij eigenlijk zijn. 1. Kleine groepen. Weinig groepen. Hun aantallen zijn beperkt, zowel per groep al wat het aantal groepen in het leefgebied betreft. De groepen zijn op elkaar aangewezen voor de overleving, zowel bij noodgevallen als voor het uitwisselen van huwelijkspartners en informatie over het leefgebied. 2. Economie. Ze hebben een economie van het genoeg, leven onbekommerd van de hand in de tand, hebben geen zorgen voor morgen. Ze zijn mager maar gezond, zoals normale dieren in het wild plegen te zijn. Ze kennen geen bezit; de spullen die ze nodig hebben, maakt ieder zelf. Als een westerling iemand hunner een horloge cadeau doet, gaat zo’n prachtig ding van hand tot hand; als ze weggetrokken zijn naar een volgende voedselplek, blijft het ding in het zand liggen: ze kunnen er niks mee en elk ding van gewicht is belasting bij het dragen. Zelfs het land waarin, waarop en waarvan ze leven, met zijn waterbronnen of grondstofmijnen, beschouwen ze niet als bezit, noch van iemand, noch van hun gemeenschap. Andersom beschouwen ze zichzelf als kinderen ervan, en ze dansen-zingen het toe uit dankbaarheid. Wat nieuwe spullen betreft zijn ze niet geïnteresseerd in het bezit ervan maar wel in de kennis om het te maken. Kennis is hun enige bezit; maar die wordt gul gedeeld. 3. Kennis. VJ’s moeten alles weten over de eigenschappen en de vindplaatsen van voedsel, zowel die van de planten als de dieren. Hun groepen tellen zelden meer dan vijftig individuen; elk individu 33

ervan moet zijn bijdrage leveren voor de overleving van de groep. Elk VJ-individu moet over heel wat meer kennis beschikken dan een individu in een massamaatschappij als de onze. Onderwijs kennen zij niet en dat zou ook volstrekt ontoereikend zijn om elk individu van die vereiste hoeveelheid kennis te voorzien. Maar elk kind wordt (ook bij ons nog steeds) geboren met een enorme drang om te leren, te onderzoeken en zich te oefenen. Vandaag is dat niet meer zo nodig en wordt die drang door onze opvoeders als hinderlijk ervaren en vaak zelfs ontmoedigd. VJ-ouders daarentegen leggen hun kroost niets in de weg: ze hebben zelf nooit anders meegemaakt. VJ-kleuters mogen met alles spelen (scherpe messen, vuur) en in alles meedoen als ze dat willen. Ze vertrouwen hun kinderen, vertrouwen erop dat een kind niks stoms doet en uit zichzelf voorzichtig is. Zelfs kleuters zijn dan ook al handiger met veel dingen, bijvoorbeeld vuur maken, dan volwassen Westerse onderzoekers. Kinderen doen kennis en ervaring spelenderwijs op. Jonge kinderen leren het meest van iets oudere kinderen12. Al oefenend wordt hun inbreng steeds betekenisvoller en zo spelen zij zich ongemerkt de volwassenheid in. Hoe belangrijk hun inbreng voor de groep uiteindelijk ook wordt, het spel-element blijft en de inbreng wordt nooit als ‘werk’ ervaren. Niet eens als verplichting. Hun hele leven is een spel. Depressie is een voor hen nagenoeg onbekende ziekte, zeker zolang de persoon gezond van lijf en leden blijft. 4. Werk. Ieders inbreng in de overleving van de VJ-groep wordt niet alleen spelenderwijs geleverd, maar neemt ook weinig tijd in beslag vergeleken met het werk in een boeren- of arbeiderssamenleving, namelijk gemiddeld drie tot vier uur. Ze kennen geen zondagen (niet eens weken of maanden), dus als we uitgaan van zeven ‘werkdagen’ per ‘week’ komen we hooguit op een 28-urige werkweek, vergeleken bij de 40-urige van vandaag. De vele ‘vrije’ tijd brengen VJ’s door met slapen, kletsen, buurten, spelen met de kinderen, knutselen aan werktuigen, religieus dansen-zingen, kortom ‘socialiseren’. 5. Gelijkheid. Deel van hun neiging tot harmonie is het elkaar en zelfs hun kinderen respecteren als volwaardig persoon. Daar hoort het streven naar gelijkheid bij. Mensen zijn weliswaar verschillend in begaafdheid, maar van niemand wordt geduld dat die zich erop laat voorstaan. Bij een speciaal karwei neemt de meest ervarene de leiding op zich, maar VJ-groepen kennen of dulden geen leiders (chiefs). Iemand kan bijzonder wijs zijn en gezag uitstralen, maar het zou meteen als onwijs worden ervaren als zo iemand zich erop zou laten voorstaan. Trouwens, ook wij vandaag kunnen nog steeds slecht tegen hoogmoed en blaaskakerij, van wie dan ook. We pikken het hooguit knarsetandend, als er geen andere keus is. 6. Voedseldelen. Of iemand nou veel inbreng heeft gehad of weinig in de dagelijkse maaltijd, of zelfs helemaal geen, ieders portie is even groot. Het respect voor ieders persoonlijkheid verhindert dat iemands niet-deelname aan de inbreng voor het eten als uitvreterij zou worden gevoeld: zo iemand heeft daar zeker haar of zijn reden voor en lijdt er waarschijnlijk zelf het ergst onder. Er wordt de nodige tijd gestoken in het eerlijk verdelen van het beschikbare voedsel; over een knap gerealiseerde eerlijke verdeling kan nog dagen worden nagepraat. Want eten is voor VJ’s, net als normale dieren levend op het bestaansminimum (voor consumenten moeilijk voorstelbaar) nog belangrijker dan hun Scheppingsverhaal. Erst kommt das Fressen und dann die Moral. In een consumptiemaatschappij kan die aangeboren neiging om ons vol te proppen als er veel is (en dat is er elke dag), ons de das om doen. Eten kan onze vijand worden waar we mee moeten worstelen. De consumenten- leefwereld is in veel opzichten ‘tegennatuurlijk’. Weten hoe onze vroege voorouders altijd geleefd hebben, is heel nuttige kennis. Maar de economie moet wel blijven draaien: we kunnen niet terug. Alleen vooruit: met steeds meer kennis.

12

Als portrettekenaar heb ik er voortdurend mee te maken. Kindje moet naar mij blijven kijken als ik het zit te portretteren. Maar dan komen er kinderen kijken naar wat ik doe. Nou, die zijn voor het kindje veel interessanter dan deze opa, die het nu al genoeg heeft gezien. Gelukkig is die opa zo slim geweest om eerst een polaroidfoto te maken: heeft hij nog wat houvast om mee door te tekenen op de momenten dat het ‘model’ afgeleid is.

34

7. Scheppingsverhaal. Zeker het laatste miljoen jaar van mens-zijn hebben de VJ’s hun talige wereldbeschouwing beleefd in het dansen-zingen van het Scheppingsverhaal ervan. Elke lieve speeldag werd besloten met dansen-zingen rond het kampvuur. Doorgaans was elke avond Feierabend: ze leefden er hun dagen van verzamelen-jagen naar toe en maakten zich er mooi voor, met beschildering, piercings en veertjes. Toen was geluk heel gewoon. Natuurlijk was eraf en toe hommeles, meestal als gevolg van een voor iemand onacceptabele vrijage, en dan kon het er heftig aan toe gaan. Tot iedereen het welletjes vond en de wijze vrouw of man tussenbeide kwam op het juiste moment. Maar qua wereldbeschouwing was er in ieders geestelijke leven het ene vaste punt: het Scheppingsverhaal. Het is heel belangrijk om deze zes punten in je op te nemen om een beeld te hebben van ‘hoe het hoort’ tussen mensen. Zo zijn wij, en niet anders. Maar helaas, onze ’recente’ geschiedenis is er tussen gekomen. Ook bij pure VJ’s wel eens hommeles, zei ik. Ik ken een verhaal van de San Bushmen, waar iemand in razernij twee mensen dood schoot. Vervolgens vluchtte hij. Zoiets kan niet getolereerd worden. Twee mannen volgden het spoor van de moordenaar en doodden hem. Maar de San-Bushmen zijn al eeuwenlang onderhevig aan de aantasting van hun leefgebied en dus van hun leefwijze. Vandaag zijn ze nog hooguit als toeristische attractie ‘edele wilden’. Kent u Ötzi, de ijsmummie die na 5000 jaar uit een gletsjer op de grens tussen Italië en Oostenrijk tevoorschijn is gekomen in perfect geconserveerde toestand? Ik vermoed dat ook die zo’n op de vlucht geslagen moordenaar is geweest. Zijn spoor werd gevolgd door een paar aangewezen hitmen, tot hoog in de alpen en ook hij ontkwam zijn lot niet. Waren deze Ötzi-mensen nog ‘edele wilden’? Het wordt steeds duidelijker dat zijn populatie AGR’s geweest zijn. De paleo’s hebben achterhaald waar Ötzi vandaan kwam: van een sedentair gemeenschapje – als zijn ze er nog niet zeker van welk precies, ze hebben twee kandidaat-nederzettinkjes.

1.16 de AGR’s Wanneer wij van nature ‘edele wilden’ zijn, waarom heeft ons samenleven daar dan zo bedroevend weinig van weg? Mijn voorbeeld-gemeenschapjes (Pygmeeën, Bushmen en Hadza) leven nog zoals de AMM’s 50.000 jg allemaal nog leefden: als ‘edele wilden’. Maar, zoals ik al ettelijke malen benadrukt heb, vanaf 10.000 jaar geleden zijn steeds meer AMM-groepen in een overpopulatie-situatie komen te verkeren. Te veel groepen in een toch altijd beperkte regio. Dan wordt het vechten voor de overleving. En oorlog maakt mannen belangrijk. Net als bij de chimpansees, van wie de leefgebieden gedurende de ijstijden tot wel vijftig keer toe zijn ingekrompen en die daardoor ook machistische vechtersbazen zijn geworden. Ik heb zelfs gesuggereerd dat dit ‘trap 2’-gedrag van overlevingswaarde is. De natuur is wreed en kent geen mededogen. Mensen wel – tot op zekere hoogte. De ‘wilde stammen’ die voor de conventionele paleo’s voorbeeld zijn, zijn de Yanomamö, beschreven door Napoleon Chagnon in The Fierce People (1983) en de Bergpapoea’s van Nieuw Guinea en nog vele, vele andere ‘wilde stammen’. Ik duid ze zo aan omdat ze permanent in oorlogvoering verwikkeld zijn of onder de dreiging ervan leven. Ze zijn geen pure VJ’s meer zoals mijn voorbeeldgemeenschapjes, ze zijn Tuinbouwers. Hun hoofdvoedsel (plantins dan wel zoete aardappelen) telen ze in tuinen van platgebrand bos. De slash-and-burn-methode. Ze zijn dus voedseltelers. Voedseltelers staan anders in het leven dan de nomadische voedselscharrelaars zoals hun voorouders vanaf de vroegste tijden geweest waren. Daarom noem ik ze AGR’s. Een handige aanduiding omdat er zowel ‘agrariër’ in zit als ‘agressie’. Ook al zijn de ‘wilde stammen’ dus niet bepaald ‘edele wilden’ meer, ze hebben er vaak nog wel hartveroverende trekken uit overgehouden. Vandaar dat de missionarissen van de 17e eeuw er in hun verslagen vaak zo hoog over opgaven: dat die wilden eigenlijk veel aardiger waren dan wij, westerse Christenen. Vandaar dat Rousseau ze als ‘edele wilden’ aanduidde en ze liet contrasteren door de door geld en bezit verworden westerlingen. Vandaar ook dat deze aanduiding in diskrediet raakte toen bleek dat ze toch oorlogszuchtig waren en wreedheden bedreven. 35

De AGR’s met de VJ’s vergelijkend, waarin uit zich dan precies het verschil? Nogmaals, ik ontleen mijn kennis vooral aan Colin Turnbull’s prachtige boekje The Forest People (1961). Dus voor mij laat het geloof van de Pygmeeën enerzijds en dat van de Bantu’s anderzijds het duidelijkst dit verschil zien. De Pygmeeën hebben een aanvaardende houding tegenover het lot en de Bantu’s een controlerende. Dat is het verschil in een notendop. De Pygmeeën, voedselscharrelaars, nemen het leven zoals het komt. Ze kunnen enorm huilen bij iemands overlijden, maar als de overledene eenmaal ter aarde besteld is, dan is dat bij hen ook letterlijk ‘zand erover, en dan wordt er verder geen woord meer aan vuil gemaakt. Ze praten nooit meer over overledenen; het zou hen alleen maar van streek maken en het heeft geen enkel nut. Het Regenwoud is voor hen de schenker van alle goed: van voedsel in de vorm van paddestoelen, honing en prooidieren. Ze hebben een ongeschokt vertrouwen in het Regenwoud. Bij goede tijden danken ze het. Bij slechte tijden zingen ze tot het Regenwoud zodat dit wakker wordt en de dingen weer in orde maakt voor ze. De Bantu’s hebben een controlerende houding doordat zij hun voedsel telen. Ze voelen macht over hun voedsel, en daardoor ook macht over de natuur. Die moet doen wat zij wensen. Wanneer de oogst mislukt komt dat ergens door, en dus moet de schuldige gevonden worden. Als iets niet goed gaat is (iemand ziek wordt, iemand dood gaat) het altijd iemands schuld. Ze hebben sjamanen die optreden als specialisten in het contact met de geesten. Omdat ze door overpopulatie hun vrije VJ-bestaan hebben moeten prijsgeven in het verleden, zijn de mannen de baas. Mannen zijn regelneven. Hun samenleving ligt vast in taboes en ongeschreven wetten, rituelen en protocollen. Geesten? Het geloof in geesten – of zielen, dat is hetzelfde – is al heel oud en komt voort uit het dromen. Iemand droomt over haar moeder, ziet haar bezig met dingen en hoort haar praten. Na het ontwaken weet ze zeker dat haar moeder dood en begraven13 is. Maar in haar droom was moeder echt levend. Voor de Vroege Mensen was het duidelijk: van de overledenen bleef er iets buiten het lichaam voortbestaan dat je in je droom kon bezoeken. Dat was de ziel/geest van iemand. De Bushmen en de Pygmeeën houden van verhalen. (Natuurlijk houden ze van verhalen, dat snappen wij intussen: ze scheppen verband in de chaos van de massa namen voor de dingen.) Zoals dat de sterren aan de nachtelijke hemel zielen zijn, die naar ons twinkelen, of glimwormpjes die van duisternis houden en op de vlucht slaan als de zon boven de kim tevoorschijn komt. Geloven jullie dat? vroeg een onderzoeker. Natuurlijk niet, antwoordde de Bushman, overdag is het veel te licht om dan sterren te zien. Maar wij houden van verhalen De Bushmen, de Pygmeeën en de Hadza beleven de verhalen zoals onze kinderen spelen. Kinderen spreken met elkaar af: ik was de dokter en jij was de zieke. En dan spelen ze diep serieus de dokter en de zieke, anders is er niks aan. Maar ze zouden gillend weglopen als iemand echt zou denken dat hij dokter of zieke was, dan zou het spel eng worden. Bij de Bantoes (AGR’s) is dat nou juist het geval. Die beleven hun verhalen als werkelijkheid. Bij hen zijn de geesten van de overledenen echt de baas. De overledenen leven echt voort in de geestenwereld. Alles moet in het werk gesteld worden om de overledenen tevreden te houden. Alles moet volgens de in de traditie vastgelegde wetten geschieden, anders worden de geesten der voorouders kwaad en laten die de oogsten mislukken en breken er ziekten uit. De sjamaan is de specialist die in trance contact legt met de geestenwereld en die kan ‘vernemen’ waar de fout zit die hersteld moet worden. Geen wonder dat de M’buti hun Bantoes niet goed snik vinden. De voorouderverering vigeert nog in heel wat samenlevingen, in meerdere of mindere mate.

13

voor Vroege Mensen was dat meestal opgegeten, want dacht je dat de VOAP’s hun dierbare overledenen aan hun concurrent-aaseters, de gehate hyena’s overlieten?

36

Mannen zijn vanuit onze culturele evolutie niet toegerust om de baas te spelen – net zo min als de vrouwen dat zijn – en ze zijn al helemaal niet toegerust om be-baasd te worden. Het is juist door hun onzekerheid dat de mannen zo raar begonnen te doen. Het doet sterk denken aan pubergedrag. De mannen overschreeuwden hun onzekerheid, met steeds bruter optreden tegen hun vrouwen, geholpen door hun meerdere kracht en door het feit dat ze vanouds over wapens dienden te beschikken. Ze verboden de aanwezigheid van vrouwen bij hun mannenrituelen, nieuwsgierige meisjes werden weggejaagd en bedreigd met boze geesten. Later gingen ze zover dat ze de vrouwenrituelen en elima’s verboden. En om hun hun jongens-initiatiehutten in het basiskamp zelf te bouwen. Het dient gezegd te zijn dat dit wangedrag van de mannen het ergst was waar de stammengevechten door plaatselijke populatiedruk het hevigst was. Het meest bruut is het mannengeweld bij de Bergpapoea’s in Nieuw Guinea, en op veel eilanden, waar de omringende zee verdere uitbreiding onmogelijk maakt. De Yanomami in de Amazoneregio zijn ook beruchte macho’s. Maar waar populatiedruk laag bleef, bleven de verhoudingen tussen de seksen meestal meer egalitair. Naarmate de millennia verliepen en de landbouw-economie zich breder verbreidde, kregen de sjamanen het steeds drukker en werden ze steeds belangrijker voor de boeren. De sjamanen bedachten steeds gecompliceerder theorieën over de geesten en dichtten niet alleen mensen maar ook dieren en dingen een geest toe. Dat geestengeloof heet animisme. De VJ’s hebben daar nooit aan gedaan, tenminste, afgaande op mijn ‘controlegroep’. Die staan tamelijk nuchter in het leven, vanuit zichzelf. Maar ze hebben natuurlijk geen verweer tegenover de boerensjamanen of missionarissen, geen wetenschappelijke argumenten of zo. Het animisme ging naadloos over in de godsdiensten zoals wij ze nog steeds kennen. In de Islamwereld waren de geesten (djins) nog volop rond, maar ook in het Christendom is de Heilige Geest nog steeds belangrijk voor je ziel. Ik heb altijd met een stalen gezicht bij ter sprake gekomen van de ziel met volle overtuiging beweerd dat ik zonder ziel leefde, en heb hem inderdaad nooit gemist. Ziel is gewoon hetzelfde als geest en dat is weer hetzelfde als iemands denkvermogen. Het is alleen omdat men zich ongaarne voorstelt dat dat denkvermogen verdwijnt als het lichaam er mee ophoudt. Maar Wittgenstein, toch een ongelovige, stelde in zijn Filosofische onderzoekingen (1953): “Het menselijk lichaam is het beste beeld van de menselijke ziel.” Bert Keizer schreef recentelijk een boek Waar blijft de ziel? (2012), weliswaar als kritiek op de neurologen die stellen dat we niet meer zijn dan ons brein. Maar ja, filosofen, hè. Die weten niets over de mens.

1.17 de laatste belangrijke vrouwen-uitvinding: de landbouw Hoe erger de stammenstrijd, des te bruter gingen de mannen tegen de vrouwen te keer. Alle mogelijke regels en taboes vonden ze uit. Vrouwen mochten nooit mannenwapens aanraken. Bij de Bergpapoea’s mogen de vrouwen zelfs geen gebruik maken van de paden van de mannen. Maar waar de stammen manieren gevonden hebben om in vrede met elkaar om te gaan, is de positie van de vrouwen ook veel gelijkwaardiger. Maar nergens is het meer zoals het bij de Vroege Mensen zoals de Neanderthalers vermoedelijk geweest is. (Jane Auel, De Stam van de Holenbeer ea, heeft zich in haar romans wat de manvrouwverhoudingen braaf aan de mainstream opvattingen onder de antropologen gehouden. Maar haar vrijgevochten Ayla-figuur mag er zijn. Geen kwaad woord over Jane Auel. Ik heb haar ooit mogen ontmoeten.) Mannen grepen de macht. Hebben vrouwen nooit gedaan. Er is, nogmaals, nooit matriarchaat geweest. Vrouwen stonden gewoon het hoogst in aanzien. Daarom hebben de mannen altijd gedaan wat de raad van ouderen vrouwen voor hen ‘voorkookten’. Dat was alles. Daardoor bleef alles altijd bij het oude, en was er vrede en geluk. Het is de overpopulatie (teveel groepen in één regio) die de oude ‘edele wilden’-verhoudingen overhoop heeft gegooid. 37

Het begin van de landbouw bracht echter een terugkeer naar de vreedzame verhoudingen: landbouw was vrouwenwerk, en de vrouwen kwamen weer hoog in aanzien. Maar toch wrong er iets bij de mannen. De landbouw begon in de Levant, zei ik. Dat kwam doordat daar, vooral op de hellingen van het Zagros-gebergte waar de bronnen van de Tigris en de Eufraat ontspringen (Mesopotamië) maar ook in Palestina, wilde grassoorten groeiden met voedzame korrels. De vrouwen oogstten die door met hun graafstok tegen de halmen te tikken en de korrels op te vangen in een korfje. Die korrels kon je fijn wrijven op een platte steen, met een ronde maalsteen. Je kon er veel voedzame gerechte mee maken (later zelfs alcoholhoudende drank). Maar het belangrijkste, je kon de voorraad korrels heel lang bewaren als je de opslag wist te beveiligen tegen muizen. Tot het volgende seizoen, waarin je de mooiste korrels kon uitzaaien en later rijkelijk beloond worden door Moeder Aarde. Het heeft een ‘revolutie’ betekend, een omwenteling in het menselijk bestaan. Alweer: vrouwenuitvinding. Maar het heeft de vrouwen veroordeeld tot elke dag urenlang graan malen. Op deze vermoeiende en rsi- pijn veroorzakende manier – de tekening laten de plekken zien waar door heel veel vrouwen in het verleden ondraaglijke pijn geleden moet zijn. Maar wat wrong er nou bij de mannen? Voor de mannen betekende het, dat ze gedwongen werden, hun vrije jagersbestaan en dus hun status op te geven en ook boeren te worden. Want wat moet je anders wanneer de vrouwen bij de graanbestanden willen blijven, zodat vrouwen van vreemde groepen hen niet voor zouden zijn bij het oogsten? En wanneer de vrouwen daar stenen hutten willen (tegen de muizen en ratten)? Er is geen andere keus dan bij de vrouwen te blijven. De prooidieren in de omgeving zijn binnen de kortste keren overbejaagd. In de opgravingen treffen de archeologen de fossiele dierbotten van steeds kleinere soorten aan. Trouwens, die stenen behuizingen eisten ook steeds meer mannenwerk. Het betekent dorpsleven, velden bewerken, heel anders in het leven en in de religie komen te staan. Blijf de ‘wet’ in gedachte houden: mensen denken conform de heersende economie. Maar ergens, diep in hun onbewuste, zijn de mannen het de vrouwen kwalijk blijven nemen dat die hen gedwongen hebben hun vrije nomadische jagersbestaan op te geven, hen veroordelend tot een kommervol gezwoeg op veldjes die maar hooguit een jaar of twee vruchtbaar blijven, waarna ze weer nieuwe bomen om moeten hakken en platbranden. Van VJ tot AGR worden. Dat Eva de mens uit het paradijs (van het vrije VJ-bestaan) verdreven heeft, klopt dus ergens wel! Vandaar mijn voorplaat. Maar kom zeg, roept nu de lezeres, de vrouwen maakten alleen maar van de nood (overpopulatie) een deugd! En zo is dat. De vrouwenuitvinding van de landbouw betekende een economische revolutie. Het graan moest veilig tegen muisvraat worden opgeslagen, dus stenen bergplaatsen en hutten. Dat werd mannenwerk. Toen de mannen de woeste oerrunderen hebben weten te domesticeren en als ossen voor hun ploegen en karren hebben weten te spannen, zijn de mannen volledig boeren geworden. Maar nog heel lang zijn de vruchtbaarheidsrituelen vrouwenrituelen gebleven, met vrouwenbeeldjes en al. De AGR’s geloofden (en geloven nog) heel erg in geesten. In goede en in slechte, overal geesten, en hoe ze op dat idee gekomen waren heb ik al verteld. Als VJ’s maakten onze voorouders daar niet zo’n punt van. Zoals ik al zei hielden ze heel veel van verhalen maar ze bleven wel nuchter: ze wisten dat het maar verhalen waren. Net als kinderen weer: die spelen heel ernstig ‘vadertje-en-moedertje’ of ‘winkeltje’ (want anders zou er niks aan zijn) – terwijl ze evengoed weten dat het spel is. Als je je in deze kunt verplaatsen naar je kinderlijke beleving, kun je dat ook naar de geestenwereld van onze VJ-voorouders. Maar als voedsel-telende AGR’s, met hun veldjes, afhankelijk van wel of geen regen en van andere factoren die de opbrengst beïnvloedden, werden onze voorouders, vooral toen de mannen ook boeren geworden waren, steeds bijgeloviger. De sjamanen, die met hun toverijen oplossingen moesten verzinnen voor onoplosbare vragen, bedachten steeds ingewikkelder theorieën met steeds meer soorten geesten in de hoofdrol. De overledenen ‘hielden de levenden vanuit hun onderwereld in de gaten’ en 38

werden steeds belangrijkere factoren voor de bovenwereld van de levenden, werden steeds veeleisender in de offers. Vandaag noemen we het ‘voorouderverering’. De hoofdfiguur van de vroegere Scheppingsverhalen, de Grote Voorouder (het oorspronkelijke groepje eerste kolonisten van het stamgebied) verdween overigens niet helemaal: daarvoor zat Hij te diep in het overgeërfde denken. Hij overleefde als een Allerhoogste Scheppende Figuur, ergens daarboven, die zich verder niet meer met de wereld bemoeide. En bij ons, consumenten, overleeft Hij in het gevoel dat er IETS moet zijn. Maar dat heb ik al tig maal gezegd. Ik moet trouwens gaan opschieten, deze tekst wordt veel te lang. Kom op, grote stappen, snel thuis nu. Angst voor boze geesten. Groeiende macht van de sjamaan die ook voor de gemeenschappelijke opslag van het graan zorgde in de vroege boerendorpjes. In het tempelcomplex van het groeiende dorp. De sjamanen werden priesters, vrijgesteld van het boerenwerk. Ze hielden de administratie bij van wat elke familie inbracht in de gemeenschappelijke opslag van landbouwproducten. Administratie vereist een vorm van opschrijven. Dat leidt tot schrift. Een familie die tegenslag heeft gehad, krijgt van de voorraad nieuw graan om te zaaien … maar met de velden van de familie als onderpand. Wanneer de familie niet kan terugbetalen, worden de velden bezit van de tempel en worden de leden van de familie lijfeigenen van de tempel. Ontstaan van verschillen in aanzien tussen de altijd zo egalitair aangelegde mensen. Dorpen raken in conflict over de toegang tot water. Het sterkste dorp, onder leiding van een hoofdman, neemt de vrouwen en de velden van het overwonnen dorp in BEZIT. Ook de op volle gang gekomen handel zorgt voor strijd om toegangswegen en bronnen van rijkdom. De overwinnende hoofdman wordt koning en zijn trawanten worden edelen. Hun dorpen worden steden, met enorme tempels en paleizen. Afbeelding hiernaast: zo moet de ‘Toren van Babylon’ er ook uit gezien hebben. Gebouwd door tot slaven en horigen geworden overwonnen stammen. Die spraken allemaal hun eigen taal of dialect: Babylonische spraakverwarring volgens de Bijbelschrijvers die er in Babylon mee kennis maakten.

BEZIT. Een nieuw verschijnsel in de mensheid. En geen best. Alles is in wezen gemeenschappelijk. Ga je schoenen maar na. Heb je die zelf gemaakt? Het leer dan misschien? De veters? Het idee om ze zo te maken? Het idee om überhaupt schoenen te dragen? En dan heb ik het alleen nog maar over je schoenen, maar kijk eens om je heen, naar de dingen die je jouw bezit noemt. AGR dat je bent. Voor de VJ’s was zelfs hun leefgebied en hun waterbron geen bezit, niet van iemand van hen noch van hun leefgroep als geheel. Ieder maakte haar/zijn eigen spullenen het enige wat voor hen vooral waardevol was, was de kennis over waar je dingen vindt en over hoe je dingen maakt. En zelfs die kennis deelden ze ruimhartig. HOOFDMAN. Heeft die het privé-bezit ingevoerd? Nee hoor. Om hoofdman te zijn en te blijven moest je de beste, de voortreffelijkste, de meest onbaatzuchtige en evenwichtige zijn. Een hoofdman wordt gekozen door zijn gelijken; die kiezen geen onbetrouwbaar en zelfzuchtig iemand. Maar zijn zoons, dat is een ander verhaal. Die stonden onder invloed van de trawanten van de hoofdman. De trawanten waren veelal kwade geniusssen. Ze waren net niet goed genoeg om hoofdman te worden, maar verder zijns gelijken. De hoofdman droeg de verantwoordelijkheid , maar achter zijn rug konden de trawanten hun zelfzuchtige doelen nastreven door diens zoons dan wel kleinzoons van alles wijs te maken en te beloven. LOFZANGERS. Belangrijke trawanten waren de lofzangers. Hoe hoger zij de hoofdman in aanzien wisten te doen stijgen, des te hoger stegen de trawanten mee. De grofste mensenrechtenschendingen werden door hen, immers gevrijwaard van elke verantwoordelijkheid, als heldendaden bejubeld. De lofzangers waren de eerste ideologen.

39

Slaags geraakte koninkrijken worden deel van een keizerrijk. Het bewind daarover vereist een stoet van geleerde ambtenaren en schrijvers. Hun opleiding vereist onderwijs, scholen. Het schrift leent zich tot brieven, tot boeken, tot literatuur. Beschaving. Beschaving klinkt goed. Maar het houdt in wezen in dat onderworpen gemeenschappen hun taal en religie kwijtraken en de religie en taal van het rijk moeten aannemen. De ouderen blijven treuren; hun kinderen leren het noodgedwongen te accepteren. De kleinkinderen kennen niet anders en vinden de grootouders maar zeuren. Er hangt veel leed in de coulissen van de beschaving. Maar ook vooruitgang. Is vooruitgang goed? Niet gaan zeuren nou. Mensen zijn zo apart geworden doordat ze de dingen namen gingen geven, gingen ‘begrijpen’. Ze zijn de weg op gegaan van het steeds beter begrijpen van de dingen. Er is geen terug op die weg, alleen een ‘vooruit’. Val maar terug op de VJ in je: maak er niet zo’n punt van. Beleef je leven als een spel, zoals we dat als VJ’s altijd deden. Dat kan nog steeds.

1.18 vanwaar de angst voor seksualiteit in de godsdiensten? De onzekerheid van de mannen (bedenk nogmaals dat 99% van de tijd het de vrouwen waren geweest die de beslissingen namen) leidde op veel plaatsen tot steeds ergere vrouwen-onderdrukking. De oudere mannen palaverden veel met elkaar over hoe te denken over de dingen en over hoe de jongeren zich dienden te gedragen. De oudere mannen, bij wie de hormonen uitgeraasd waren en die de wijsheid in pacht hadden, vonden het verkeerd dat de jonge meiden blijkbaar toch nog zoveel macht hadden over de jonge mannen op seksueel gebied. Seksueel verlangen maakte dat hun jongemannen zich uitsloofden voor een meisje, probeerden bij haar in het gevlei te komen en dus zo aardig mogelijk deden. Wat een vernedering voor mannelijkheid. Wat een zwakheid. De oude mannen gingen seksualiteit steeds meer als iets verwerpelijks zien. Ze gingen taboes bedenken en vernederende regels. Wat? Wetten. BESNIJDENIS. Ze gingen het een fout vinden dat wel de jongens besnijdenis moesten ondergaan en dat de meisjes dat niet hoefden. Hier en daar – het gebruik ontstond waarschijnlijk in de regio van wat nu Soedan is – gingen ze besnijdenis op meisjes toepassen: zodat die later zelf geen seksueel genot meer konden voelen. Dat zou die meiden de lust tot seks en dus hun verleidelijkheid wel ontnemen. Ze dienden maagd te blijven. Het is natuurlijk door een enkele rabiate patriarch bedacht, ergens in wat nu Soedan is, en vervolgens door steeds meer patriarchen als dé aangewezen methode nagevolgd.

40

MAAGDELIJKHEID. Ja, vanwaar die mannelijke bezorgdheid over de maagdelijkheid van de meisjes? Die is ook een gevolg van de mannelijke oorlogvoering. Bij de overwinning op een ander dorp hoorde behalve het afslachten van de mannelijke tegenstanders ook het verkrachten van de vrouwen en meisjes. Heel gewoon. Maar als een man nou een vrouw wilde voor een eigen gezin, of een extra vrouw er bij, dan wilde hij er wel zeker van zijn dat die niet zwanger was van een andere man. Hoe kon hij daar zekerder van zijn dan wanneer het meisje nog maagd was? Dus dat werd geleidelijk een voorwaarde voor een meisje om in aanmerking te komen voor een huwelijk. Zo beslisten de raden van de oude baardmannen. Trouwen met een negenjarig kind? Natuurlijk: die is nog maagd. De latere godsdiensten (mannen-uitvindingen) hebben de vrouwen-onderdrukking en de angst voor seksualiteit (vrouwenmacht) in goddelijke geboden en verboden bevestigd, zoals we nu gaan zien. God wil het, zo beslisten de baardmannen. Maar … besnijdenis van hun dochters wordt ook door de vrouwen gehandhaafd. Hoe is dat in godsnaam mogelijk? Wel, vrouwen zijn religieuzer dan mannen, vrouwen zijn conservatiever dan mannen (denk aan de vuistbijl, de vrouwenbeeldjes, het moeilijk afstand doen van manieren om de dingen te doen zoals hun moeders het deden). Vrouwen zijn loyaler aan de heersende cultuur dan mannen. De (baard)mannen zijn alleen maar zo handhaverig omdat ze daarmee hun bevoorrechte positie als man in een mannenmaatschappij handhaven. Alleen daarom.

41

42

2 DEEL II. Monotheïsme 2.1 de geboorte van de Ene Ware God. Judaïsme Nu ga ik vertellen hoe, waar, wanneer, door wie en waarom die kwalijke Enige Ware God van de Joden uitgevonden is. Niet door de Joden als volk: die zijn er vooral de pineut van geworden. Maar door Joodse patriarchen. En die laatsten deden dat niet uit kwaadaardigheid, maar om de Joodse stammen te verlossen van die eeuwige onderdrukkers en uitzuigers: als ze niet werden afgeperst door de Egyptenaren dan was het wel door de Assyriërs. Wanneer beide grootmachten even verzwakten, kregen de vazalstaatjes de kans om zelfstandig te worden, en daar had Israël, het noordelijke rijk onder koning Omri in 875 vC dan ook gebruik van gemaakt. Gesteund door zijn krijgsgod Jahweh veroverde Omri en zijn zoon Achab een gebied dat zich uitstrekte van Dan in het noorden tot bezuiden Beershaba. Juda, toen nog een onaanzienlijk bergstaatje, zie kaartje hiernaast, was door Israël ingelijfd in Groot-Israël. Let wel: dit speelde zich af toen er nog lang geen sprake was van Judaïsme of Ene Ware God of van Bijbel. Het Judaïsme begon pas 622 vC. Ja maar, protesteert u nu, de oude Joodse verhalen zoals de Exodus, die zijn toch veel en veel ouder? Nou, zal ik dan een Wikipedia-wijsheid laten lezen? The central founding myth of the Israelite nation is the Exodus of the Israelites from Egypt under the guidance of Moses, followed by the conquest of the Promised Land (Canaan). There is little or no archaeological or historical evidence to support these accounts, and although they may in part originate as early as the 10th century BCE, according to the Wellhausen hypothesis they reached something like their present form only in the 5th to 4th centuries BCE, when they are alleged to have been edited to comply with the theology of Second Temple Judaism.

Natuurlijk maakten de bijbelschrijvers graag gebruik van bestaande verhalen. En die waren er volop, al konden ze met de meeste ervan niks omdat die allemaal nog stamden uit de heidense voortijd. Verder met het glorieuze Groot-Israël van Omri en Achab. Jammer dan, Assyrië kwam weer op krachten en in 722 werd Israël verslagen. Zijn hoofdstad Samaria werd verwoest, de tempel van Jahweh met de grond gelijk gemaakt. De priesterij van de tempel had tijdig de benen genomen. De meesten waren uitgeweken naar Egypte, maar een deel was neergestreken in Jeruzalem. Dat was toen een dorpje, maar het had natuurlijk wel een tempeltje. De Israëlische priesters richtten er een altaar van Jahweh in, naast het beeld van vruchtbaarheidsgod Baal en de vruchtbaarheidsgodin Astarte. De laatste werd vereerd in de vorm van een heilige paal waarvoor de vrouwen elk jaar een nieuw kleed weefden14. De Israëlische priesters bleven dromen van een herstel van Groot Israël. Na de dood van Sargon II van Assyrië in 705vC leek er even een kans en ze haalden de Judese koning Hizkia over om de belastinginners weg te sturen en de muren van Jeruzalem te versterken. Maar Sargon’s opvolger Sanherib bleek geen doetje en kwam verhaal halen. Hij nam niet de moeite om het fort Jeruzalem in te nemen (zoiets kostte minstens een jaar) maar plunderde en brandschatte de rest van Juda. Hizkia haastte zich om de belegering af te kopen, en Juda werd weer braaf. Onder Hizkia’s zoon Manasse (687-642) kwam Juda zelfs tot bloei, profiterend van de opbloeiende economie van Assyrië. Manasse moest niets hebben van de ‘theologie’ van de Israëlische priesters. In hun latere Bijbel staat hij te boek als een koning die “deed wat kwaad was in de ogen van de HERE” 14

Ook de Kaába van Mekka krijgt elk jaar een nieuw kleed …

43

(II Koningen 21:2), maar voor Juda was hij een zegen. De bevolking groeide van 10.000 naar 70.000 zielen; waarvan de helft woonachtig was in Jeruzalem dat uitgroeide tot een echte stad. Ik heb dit allemaal uit het boek En de zee spleet in tweeën (2006) van Marcel Hulspas. Ook andere steden groeiden en op het platteland verrezen veel nieuwe dorpen, zoals de archeologie laat zien. In heel het Assyrische rijk nam de geletterdheid toe. Vooral toen het oude spijkerschriftsysteem werd vervangen door het Semitische alfabet, wat veel makkelijker te leren was. De kleitabletten maakten plaats voor papyrusrollen, die tegen muisvraat werden bewaard in urnen. Ik denk (ik heb er echter in de numismatiek, de muntkunde, geen bewijs voor gevonden) dat er toen ook al munten in omloop begonnen te komen, gezien de economische bloei. In 614 vC wankelde het eens zo machtige Assyrische rijk door een samenspannen van de Meden en de herrezen Babyloniërs. Tussen 614 en 609 vC verwoestten de Meden en Babyloniërs alle grote Assyrische steden, waaronder de hoofdstad Aššur in 612 vC. Nog even kon een door Perzen en Egyptenaren gesteunde Assyrische generaal regeren vanuit Harran, maar in 609 werd Harran als laatste bolwerk ingenomen. De Meden waren vervolgens in staat om hun Medisch koninkrijk (met Ecbatana als hun koninklijke centrum) te vestigen buiten hun oorspronkelijke thuisland (centraal-westelijk Iran) en hadden uiteindelijk een gebied dat zich grofweg uitstrekte van noordoostelijk Iran tot de rivier de Kizil Irmak in Anatolië. Het rijk van de Meden werd in 550 vC veroverd door Cyrus de Grote, die de daaropvolgende Iraanse dynastie vestigde, de Achaemeniden. Assyrië verslagen en de Egyptenaren nog niet op krachten gekomen! Het was nu of nooit, wisten de Israëlische priesters in Jeruzalem. Er moest nu een legermacht worden opgebouwd. Een staand leger, goed uitgerust, paraat en gedrild in kazernes. Als ze dat voorelkaar zouden weten te krijgen, dan lag Groot Israël weer in het verschiet. Een extra gunstige factor was dat Manasse’s opvolger bij een paleisrevolutie was vermoord en dat diens zoontje Josia, nog pas acht jaar toen, opvolger was. Zijn opleiding lag in handen van de Israëlische priesters, ze hadden weinig moeite het kind te winnen voor hun plan. Josia moest de nieuwe David worden. David? Ja, dat was de naam van een mythische Judese krijgsheer. Ze konden voor hun Groot Israël-verhaal niet de namen van Omri en Achab gebruiken, omdat die in Juda nog te gevoelig lagen. In plaats van deze gebruikten ze David en voor Achab verzonnen ze een nooit bestaan hebbende zoon Salomon15. Zo’n staand leger kostte nogal wat. Hiskia’s poging was indertijd mislukt omdat hij onvoldoende ‘maatschappelijk product’ van Juda had kunnen concentreren, doordat er toen nog geen geld in omloop was: hij had alleen de revenuen van de tempels in de naaste omgeving van Jeruzalem kunnen benutten. Nu was er geld in omloop (nogmaals, ik heb er nog geen bewijs voor). De boeren hoefden geen offerdieren en andere landbouwproducten meer naar de Tempel te vervoeren, maar konden hun belasting in de vorm van geld afdragen. Dat werd door de ‘dorpelwachters’ geïnd, zoals we in de Bijbel kunnen lezen. De boeren mochten hun offergaven vooral niet langer verspillen aan andere heiligdommen, altaren, heilige hoogten en heilige palen. Alle revenuen moesten naar de Tempel van Jeruzalem vloeien. Daar hadden de tempelpriesters een geheel nieuw soort godheid voor bedacht: de Ene Ware God. Natuurlijk hún eigen Israëlische oorlogsgod, Jahweh. Die duldde voortaan geen enkele andere meer naast zich. Hij was niet langer een simpele krijgsgod, ergens onder aan de tafel van de oppergod El, tussen de andere tweederangs-goden, nee, hij werd de Oppergod zelf.

15

Volgens het Bijbelverhaal heersten David en vooral Salomon over een machtig en prachtig rijk, met enorme tempel en paleizen … maar nergens worden in de opschriften en kleitabletten melding van ze gemaakt; en hoe naarstig de Bijbelse archeologen ook naar resten ervan speuren is er hoegenaamd niets van tevoorschijn gekomen. Het is nu onderhand iedereen, op de Bijbelgeleerden na, duidelijk dat Salomon verzonnen is en ook diens bouwwerken. Omri en Achab daarentegen staan als een huis.

44

Voor hun basisverhaal maakte de priesterij16 van de Tempel volop gebruik van de oeroude verhalen van de traditionele verhalenvertellers. Dat was een in die dagen een belangrijk beroep. De verhalenvertellers leerden het vak van vader op zoon en trokken de hoeven langs, waar ze gefêteerd werden in ruil voor hun spannend gebrachte verhalen. De slavernij van Egypte waar alle boerenfamilies eeuwenlang zonen en dochters aan verloren hadden, gevoegd bij de vele heldenverhalen uit de stammenoorlogen van de Judese IJzertijd, waarin David prominent figureerde, vormden het uitgangspunt. Allemaal ‘orale’ literatuur, in een tijd dat er nog geen televisie of krant was. De bruikbare elementen van die oude verhaaltraditie werden door de Tempelpriesters aangewend voor het relaas van Jahweh. De Enig Ware God, Jahweh, wilde Zijn volk bevrijden uit de slavernij. Want Hij had juist dat arme en gepijnigde volk uitverkoren boven alle volken! Vanwaar dat laatste? Vanwege Zijn strenge voorwaarde: de Joden moest alleen Hem aanbidden en geen andere goden, en al helemaal geen godinnen. Dat was erg veel gevraagd, van een volk van veehouders en landbouwers. Dus een extra bonus als lokkertje. Er werd een Verbond gesloten, zo schreven de Bijbelschrijvers, onder leiding van … nee, nog niet van Mozes: die is pas later, in Babylon bedacht. Ook het concept ‘verbond’ trouwens. In deze eerste Tempelversie doet Jahweh de klus nog in zijn eentje. De Bijbelkundigen (niet-gelovige wetenschappers, itt de Bijbelgeleerden die uitgaan van de onomstotelijke waarheid ervan) weten vrij goed hoe dit Tempelverhaal het rompverhaal is geweest van het latere Deuteronomium, en dat het door de priesters in een urn verstopt is onder het puin van een Tempelrenovatie toen het ‘Uur U’ was aangebroken. Dat was in 622 vC. Onthoud die datum, dames: het begin van jullie definitieve tweederangs-positie in de mannenwereld. Het was in het achttiende regeringsjaar (staat allemaal in de Bijbel) van koning Josia. Pas toen was deze er klaar voor. Hij had er een hele klus aan gehad: een krachtige strijdgroep vormen van jongemannen, die allemaal waren opgegroeid in het geloof dat de vruchtbaarheid van Juda afhankelijk was van de offergaven op de altaren van de vruchtbaarheidsgodin Astarte en die van Baal. Om deze jongemannen er van te overtuigen dat Astarte en Baäl foute goden waren geweest en dat ze die moesten bestrijden in opdracht van de Ene Ware God en dat was Jahweh. Die oude goden waren niet opgewassen gebleken tegen de goden van de Assyriërs. Maar Jahweh zou hun volk zeker van de onderdrukkers bevrijden. In 622 vC dus trad het scenario in werking. Als u, lezer(es) toevallig over een bijbeltje beschikt, kunt u het zelf lezen, in II Koningen 22-23 (en ook nog eens in Kronieken 33-34). Het voorgaande eenmaal wetend, leest u het als een in elkaar gestoken drama. Ik heb ook wel wat gehad aan de boeken van Karen Armstrong. Wel wat: evenmin als onze filosofen weet zij iets over hoe wij mensen geworden zijn. Dus weet ze ook niet dat wij van nature religieus zijn. Ze voelt wel dat er ‘iets’ moet zijn en dus wil ze God niet kwijt. Daarom houdt ze toch maar vast aan de Bijbelse weergave van de werkelijkheid, compleet met Mozes als wetgever, en slikt ze de propagandistische Bijbelverhalen. Maar ze vertelt zinnige dingen over het vernieuwende karakter van de Jahweh-ideologie (zal ze best wel van anderen hebben overgenomen; ik neem ook heel wat van anderen over; des te beter, toch?). Ik som ze op. 1. De Jahwehideologie werd gepresenteerd in een geschreven tekst (was tot dan toe een zaak geweest van gezangen en andere mondelinge overdracht). Een Boek had voor de mensen toen iets magisch: ‘het stond geschreven!’. 2. De religieuze waarheid werd hiermee ook een beetje gedemocratiseerd. Mondelinge overlevering vereiste een lange leertijd bij een goeroe en een gedisciplineerde levensstijl. Maar nu ieder in principe zelfstandig een boek kon lezen, los van een goeroe, was eigen interpretatie mogelijk. Bovendien hoefde de content niet meer van buiten geleerd te worden – al werd dat nog lang op prijs gesteld – : je kon deze altijd opnieuw ter hand nemen. 3. De boeren mochten voortaan de offerdieren zelf slachten en opeten, nu de prijs ervan in geld was geofferd. Ze moesten het offerdier wel ceremonieel slachten, en het bloed laten weglopen 16

‘priesterij’ , analoog aan ‘ambtenarij’. Want in die nog totaal religieuze tijden waren de tempels vooral ook bestuursgebouwen, en de priesters bestuursambtenaren van de koningen.

45

4.

5. 6. 7.

in de aarde. Evengoed was hiermee een seculier domein geschapen: in de hele Oude Wereld was het tot dan toe alleen toegestaan vlees te eten dat ceremonieel was geslacht en geofferd op een gewijde plaats. Als tegenprestatie moesten ze voortaan wel met geslagen munt betalen – wat de vrouwen dus op de plaatselijke markt moesten zien te krijgen in ruil voor hun land- en vleesproducten. Het was wel een achteruitgang voor de mensen. Of het een goed jaar was geweest of een slecht: de opgelegde schatting bleef gelijk. Vernieuwing ook op het gebied van de rechtspraak. Traditioneel was er rechtgesproken door stamoudsten bij de plaatselijke heiligdommen. Maar die waren nu afgeschaft. Er waren nu staatsrechters benoemd in elke stad, met een hooggerechtshof in Jeruzalem. De staat werd een theocratie. De koning werd niet langer gezien als Zoon van God, maar moest voortaan net als ieder ander gehoorzamen aan de Wet van Mozes. De theologie werd rationeler: God manifesteerde zich niet langer als een beeld op een heilige plaats, maar woonde voortaan in ieders hart en geweten. God eiste van de gelovige dat hij een deel van zijn inkomsten apart hield voor weduwen en wezen en andere onvermogenden. Bovendien eiste Hij dat hij de rechten van vreemdelingen respecteerde en dat hij slaven na zes jaar vrij liet. Stukje sociale rechtvaardigheid.

De ‘hervormingen van koning Josia’ van 622 vC – zo wordt de machtsgreep van de Israëlische priesters in hun Bijbel gepresenteerd – waren voorlopig een kort leven beschoren. Nog even terug naar de val van Assyrië. De Babylonische veldheer Nabopolassar was in opstand gekomen tegen de Assyriërs toen de Meden het Assyrische rijk waren binnengevallen. De gezamenlijke legers versloegen de Assyriërs en beide partijen verdeelden het rijk. Juda kwam nu officieel bij Babylon te horen. De Egyptische koning Necho II was intussen, zogenaamd om de Assyriërs te hulp te komen in hun eindstrijd, opgerukt naar het huidige Syrië. Voor Josia was het een gok: welke partij moest hij kiezen. De Babyloniërs of de Egyptenaren? Hij koos voor de Babyloniërs, en trok op tegen Necho. Maar bij de eerste confrontatie trof een Egyptische pijl hem dodelijk, en zijn lijk werd afgevoerd naar Jeruzalem, waar hij werd opgevolgd door zoon Jojakim. Nabopolassar trok op tegen Necho om diens belastingmacht in de regio (want daar was het Necho natuurlijk om te doen geweest) uit te schakelen. Maar hij werd ziek en moest zich laten terugvoeren naar Babylon. Het commando te velde liet hij over aan zijn zoon Nebukadnessar II. Deze ontpopte zich als een bekwaam veldheer en bracht de Egyptenaren een zware nederlaag toe. Necho ontkwam op het nippertje doordat Nebukadnessar bericht kreeg dat zijn vader overleden was en hij dus als de bliksem terug naar Babylon moest om zijn opvolging veilig te stellen. Het succes tegen Necho had Nebukadnessar overmoedig gemaakt. Zodra hij kon vervoegde hij zich weer bij zijn generaals aan het Palestijnse front en richtte zich nu op de rijke handelsstad Tyrus. Maar dat werd een mislukking. Dan nu snel door naar Egypte. Maar ook dat viel tegen. Necho won deze thuiswedstrijd. Nebukadnessar moest zich terugtrekken. Deze nederlagen waren voor Jojakim , bevriend met Necho, aanmoediging om in 597 vC de belastingplicht aan Babylon op te schorten, rekenend op de steun van Necho. Maar die was wel wijzer en bleef thuis. Jojakim’s haastte zich nu om zich aan Babylon te onderwerpen. Vanwege het krediet van zijn vader Josia spaarde Nebukadnassar Jojakim’s leven maar liet hem wel op transport stellen naar Babylon. Jojakim werd vervangen door zijn oom Zedekiah. Maar ook deze liet zich bepraten door de Israëlische priesterij en bracht het fort Jeruzalem tersluiks op topsterkte. In 588 vC kwam Juda weer in opstand tegen Babylon. Deze keer kende Nebukadnessar geen genade. Hij leidde persoonlijk de belegering, die een vol jaar duurde. Nadat eindelijk een bres was geslagen, ondernam Zedekiah een ontsnappingspoging. Maar hij werd gepakt. Hij moest toezien hoe zijn drie zonen werden afgemaakt. Vervolgens werden hem de ogen uitgestoken. De stad en de Tempel werden door legeroverste Nebuzadaran grondig verwoest, en de voornaamste burgers, inclusief de blinde Zedekiah, werden op transport naar Babylon gesteld.

46

Babylon was een wereldstad. Knooppunt van handel met o.m. Bactrië, Medië, Perzië, India, Arabië. Het enorme heiligdom dat volgens de beschrijving van Herodotus acht trapsgewijze verdiepingen telde, was gewijd aan Belos (Grieks voor Bel of Baal). De bovenste verdieping was een sterrenwacht, waar priesters zons- en maasverduisteringen konden voorspellen via ingewikkelde berekeningen die nog steeds kloppen. Ze maten ook de tijd met zonnewijzers. In Babylon gold een zevendaagse week, met elke zevende dag als rustdag. Vier weken maakten een maanmaand. De Belostempel was enorm rijk, en de heersende priesterkaste was machtiger dan de koning. Nebukadnessar was een geweldenaar die 43 jaar geregeerd heeft. Hij heeft de ‘hangende tuinen’ van Babylon laten maken, de stad met een dubbele muur laten omringen (zie afb.), het verwaarloosde kanaalsysteem laten renoveren. Maar hij speelde het niet klaar om zijn oorlogs- en bouwkosten mede door het gigantische Tempelkapitaal te laten financieren. Met als gevolg een enorme inflatie en zelfs hongersnood. Toen hij in 561 stierf, was Babylon zo verzwakt dat de Perzische koning Cyrus in 540 vC Babylon met weinig moeite heeft kunnen innemen.

2.2 Zoroastrisme Cyrus nu was een Zoroastrist. Dat waren een heel ander en nieuw slag mensen. Dus daar ga ik het nu apart over hebben: over de leer van Zarathustra (Zoroastrisme is een vergriekste ontlening aan zijn naam.) Je begrijpt niets van de God zoals wij die kennen van het Judaïsme, het Christendom en de Islam, als je die van het Zoroastrisme niet kent. Zarathustra moet geleefd hebben rond 900 vC. Hij was een Bactrische priester. Bactrië lag in het noorden van het huidige Afghanistan, maakte deel uit van de Zijderoute: de oude handelsweg tussen de Levant (het Nabije Oosten) en China (het Verre Oosten). Handel houdt niet alleen uitwisseling in van goederen, maar ook van ideeën. In Bactrië is ook de tweebultige kameel gedomesticeerd. Of Zarathustra nou zelf in India in de leer is geweest of niet, dat weten we niet, maar wat zeker is, is dat de door hem bedachte God Oosterse trekken heeft. Zarathustra baalde van de verloedering van de oude moraal door de oorlogvoering van de jonge krijgers van zijn tijd. Die offerden alleen nog aan hun krijgsgod, en gingen zich bij hun raids (overvallen op welvarende maar ongewapende boerendorpen) aan de grofste mensenrechtenschendingen te buiten. Hij bezong (preken en verkondigen deed je in die tijd van massaal analfabetisme door het reciteren van gatha’s, heilige zangen) de eredienst aan Ahura Mazda, de Allerhoogste God. Die was zo hoog dat Hij zich echt niet liet beïnvloeden door beelden of dierenoffers. Je kon Hem alleen dienen door een goed schepsel van Hem te zijn. En dat kon alleen 47

door goede dingen te denken, goede dingen te zeggen en goede dingen te doen. Dat bezong hij in zijn gatha’s, dus. Even tussendoor nog over die gatha’s, en dat je preken en verkondigen in die tijd van massaal analfabetisme deed door middel van makkelijk van buiten te leren ’heilige zangen’. Als ik het straks over Mohammed krijg, moet je dit weer even in gedachten houden: ook die leefde in een cultuur van massaal analfabetisme, en was zelf ook analfabeet. Zarathustra’s boodschap viel in zijn eigen stam niet in goede aarde, maar gelukkig vernam hij dat een naburige koning er wel oren naar had. En onder diens bescherming nam zijn leer vorm aan in vuurtempels. Want zijn leer legde alle nadruk op absolute reinheid; en niets is reiner dan vuur. Een overledene mocht je niet begraven want dan verontreinigde je de grond. Voor de lijken liet hij torens bouwen, waar bovenop een lijk op een baar werd kaal gegeten door aasgieren. Waarna de beenderen konden worden verbrand op een brandstapel. Reinheid voor alles. In het Babylon van rond 600 vC was het Zoroastrisme één van de meest moderne geloven onder de intellectuelen. Het was na drie eeuwen door Zoroastristische theologen uitgebouwd tot een compleet geloofssysteem. Ik som er hier de tien belangrijkste punten van op: 1. het geloven in één Allerhoogste god, verheven boven alle overige goden 2. het aanduiden van God als ‘De Heer’ (Ahura Mazda=grote heer) 3. het niet aanbidden van deze Allerhoogste in een fysiek godsbeeld 4. het geloven in een strijd tussen het goede en het kwade (God en de duivel) en het geloven in engelen en duivels 5. het geloven in een hemel en een hel 6. het geloven in ‘het einde der tijden’ en in een ‘laatste oordeel’ 7. een stelsel van ge- en verboden voor individueel gedrag 8. het geloven in een Messias, een Verlosser 9. het geloven in een wederopstanding en een paradijs 10. uitgebreide reinigingsvoorschriften voor de rituelen. (Toetje: het woord “Amen”!) Herkenbaar, niet? Ik zei het toch, dat je niets begrijpt van de genoemde monotheïstische godsdiensten als je je de herkomst van deze tien elementen niet weet. Welnu, de Joodse priesters arriveerden in Babylon met hun kale Jahweh-ideologie. Vanwege de goodwill die hun koning Josia, gesneuveld voor de Assyrische zaak, bij Nebukadnessar had gekweekt, genoot Jojakim een zekere voorkeurspositie, had een eigen onderkomen gekregen dat door de Joodse priesters gebruikt werd om hun ideologie op schrift te stellen en aan te kleden met in Babylon in zwang zijnde elementen. Genoemde Zoroastristische punten waren het belangrijkst, maar ze moesten ook nog een Scheppingsverhaal hebben. De eigen Joodse stammen moeten die zeker gehad hebben, maar dat was heidens dus daar konden de Judaïsten niks mee en bovendien zal elke stam zijn eigen versie gehad hebben. Het Zoroastrisme kent bij mijn weten geen Scheppingsverhaal, maar Mesopotamië en vooral Babylon konden daarin rijk voorzien. Met name de Enoema Elisj, op kleitabletten teruggevonden in verscheidene versies (elk beetje stad van rond 1000 vC had zo zijn eigen versie), is een belangrijke bron geweest voor de Judaïstische Genesis-auteurs. En voor de belangrijke Mozes-figuur is het Mesopotamische Sargonverhaal de bron geweest. Een ander element is de wekelijks rustdag van de Babylonbeschaving. De Judaïsten hebben hun Sabbatdag-heiliging wel belachelijk belangrijk gemaakt. Iemand die voor z’n vrouw hout hakte, omdat er toch gekookt moest worden, werd vanwege deze grove ontheiliging van de Sabbatsrust terechtgesteld. Fanatiek geloof kost altijd mensenlevens.

2.3 het Judaïsme De Judaïstische priesters hebben hun ideologie met in Babylon voorhanden elementen aangekleed. Met vooral Zoroastristische dus … hadden ze er zich maar toe beperkt. Dat zou de mensheid, en 48

vooral het vrouwelijke deel ervan, onnoemelijk veel ellende bespaard hebben, tot op de dag van vandaag. Helaas, ze hebben hun Jahwistische ‘politieke’ punten gehandhaafd: 1. de voorstelling van de Joden als “het uitverkoren volk” 2. het demoniseren van vruchtbaarheidsgodinnen en stamgoden 3. het verbannen van de vrouwen uit de bediening van de eredienst 4. de vijandigheid ten opzichte van alle andere religies. Het zijn juist deze Judaïstische elementen die de latere drie monotheïsmen zo kwaadaardig en vrouwvijandig hebben gemaakt. We hebben er vandaag, vooral in de Islamwereld, veel mee te stellen. Waar het Zoroastrisme het goede in de mens naar boven haalde en slechts een paar simpele vuistregels hanteerde: denk goede dingen – zeg goede dingen – doe goede dingen, hangt het Judaïsme aan elkaar van honderden regels en wetten, waarbij het miereneukerig volgen ervan bepaalt of je een goede Jood bent. Niet of je een goed mens bent. In die tijd waren tempels niet alleen religieuze centra maar ook bestuurscentra. Cyrus de Grote was een overtuigd zoroastrist, hetgeen betekende dat hij de mensenrechten eerbiedigde en tolerant was ten opzichte van andere geloven (zoroastristen doen niet aan zieltjeswinnerij). Het maakte hem en zijn opvolgers Darius en Xerxes tot heel wat beschaafdere bestuurders dan de Assyriërs vóór hen en de meeste na hen. Grafmonument van Cyrus de Grote (ca 580-530 vC). Echt bekwame koningen kunnen het blijkbaar stellen met een sober monument.

Al snel na zijn aantreden verordende hij dat alle door de Assyriërs naar Mesopotamië gehaalde elites terug mochten keren naar hun land van herkomst, om daar hun tempels weer te gaan opbouwen. Zodat zijn enorme rijk er de nodige bestuurscentra bij zou krijgen. De repatrianten zouden er de nodige tempelschatten en financiële ondersteuning voor mee krijgen. Ook de Joden kregen deze uitnodiging. Velen gingen daar enthousiast op in, want vooral één populaire Joodse zanger had al jaren een heel romantisch beeld geschetst van Jeruzalem. Voor de Gola (de groep terugkeerders) viel dat zwaar tegen. Jeruzalem’s tempel was een overwoekerde puinhoop en de bevolking van Jehud (het voormalige Juda, nu een deel van de vijfde satrapie van het Perzische rijk, waarvan het herbouwde Samaria de hoofdstad was) zat bepaald niet op hen te wachten en al helemaal niet op hun leer. De gouverneur van Samaria werkte hen tegen waar hij maar durfde: hij zou immers een deel van zijn ambtsgebied en dus van zijn inkomsten kwijtraken als Jehud een aparte satrapie zou worden. De Gola integreerden ook niet echt in hun ‘beloofde land’. De meeste hunner waren Vromen, en distantieerden zich van de autochtonen. Voor hen waren dit simpel am-ha’aretz (boeren, plattelandsvolk, oftewel ‘heidenen’). De Golagroep droeg in zich de tweedeling die het Jodendom in zijn verdere geschiedenis zou kenmerken: enerzijds die van een politiek-realistische, moderne, ondernemende priesterij en burgerij , loyaal aan het heersende gezag, en anderzijds die van de fanatieke Vromen, die alleen het gezag van God gehoorzamen. De eerste Gola had alle moeite om een dak boven het hoofd te krijgen en om aan eten te komen; verder kwamen ze niet. Onder Cyrus’ opvolger Darius kwam een tweede delegatie, beter toegerust ook, en toen kon pas aan de herbouw van de tempel annex bestuursgebouwen en een tempeldomein begonnen worden. De Vromen stonden niet toe dat de am-ha’aretz meebouwden aan de tempel. Dat zette natuurlijk kwaad bloed. De realistische priesterij van de tempel stelde zich echter politiek gematigd op en beloofde dat de Tempel voor iedereen toegankelijk zou worden. Want als ze hun inkomsten alleen van die Vromen moesten krijgen, zou het niet veel worden. De Tempel kwam in acht jaar tot stand. Volgens sommige Bijbelkundigen zijn daar de twee Bijbelboeken Kronieken geschreven: herkenbaar aan de gematigde toon. 49

Maar de onverdraagzame stroming van de Vromen werd weldra behoorlijk virulent. De uitverkiezingsgedachte gaf de Vromen, met name de minder geslaagden en zich kansloos voelenden onder de Joden, een elitair gevoel. Ze versterkten dat gevoel door het pietluttig naleven van de ‘wetten van Mozes’, met name de reinheidswetten. Je weet hoe het werkt? Een Vrome bedenkt een bijzondere consequentie uit de letter van de Wet, bijvoorbeeld inzake de Sabbatsheiliging. Hij maakt er (ik bedenk maar wat) een gewoonte van om niet zelf de voordeur te openen maar om dat zijn vrouw of dienstmeid te laten doen. Nou, dat wordt door andere Vromen weldra nagevolgd, en zo kan het zomaar in een Wet worden vastgelegd. Lange tijd bleef het rustig in het tempeldomein. Tot Alexander de Grote het hele Midden-Oosten veroverde, tot en met Egypte, en de Hellenistische (Griekse) beschaving er werd verbreid. Vergelijkbaar met de huidige Amerikaans cultuur van Coca-Cola en McDonalds en freedom and democracy. Griekse mode en manieren, de kunst, de opvoeding en de atletiek, de wapens en de militaire tactieken, de Griekse taal (vergelijkbaar met het Engels vandaag) werden overal de nieuwe mode. Vooral bij de upper ten natuurlijk. Tot afschuw van de chassidim (de Vromen). Maar die zouden tot een vreemde maar onbetekenende minderheid zijn gereduceerd als niet een latere Helleense heerser, Antiochus IV Epifanes (175-163 vC) zich zodanig provocerend had opgesteld dat dit tot een opstand leidde onder Judas de Maccabeeër. En als die (en diens opvolgers) niet dankzij hun tot dan toe onbekende geloofsfanatisme én met heel veel mazzel uiteindelijk hadden gewonnen. Toen de Maccabeese koningen door de Romeinen erkend werden, werd het Judaïsme als staatsgodsdienst aan alle Joden opgelegd. Maar toen ook dié Joodse koningen Helleniseerden en Romaniseerden, kregen ook die het met de Vromen aan de stok. De Vromen hoopten op een Messias die hen zou bevrijden van de Romeinse zware belastingheffing en de Joods-Romeinse zetbazen. De ene na de andere Messias leidde een opstand. Tot de Romeinen er in 70 AD genoeg van kregen en de Tempel, toentertijd de mooiste van de wereld (slechts zeven jaar na de voltooiing ervan, door de laatste koning Herodes schitterend vormgegeven) met de grond gelijk maakten. Het laatste bolwerk, de Massada, werd ingenomen en alle overlevende Vromen werden Palestina uitgejaagd. Nu zijn De Joden er weer terug, en weer zijn de Vromen een pain in the ass voor iedereen, ook voor de Joden zelf. Allemaal door het rond 600 vC om politieke redenen bedachte Judaïsme.

50

2.4 het Christendom Ik heb aan het Judaïsme veel bladzijden gewijd omdat daarin de God gestalte heeft gekregen die ons vandaag nog steeds vooral ellende bezorgt, parasiterend op onze blije religieuze gevoelens. Niet de schuld van de Joden dus – die hebben er het eerst en het ergst onder moeten lijden – maar door de bedenkers van de Judaïstische ideologie. Trouwens, die bedoelden daar eigenlijk ook alleen maar mee om de Joden te verlossen van uitpersing door de grootmachten van toen. Wat een gedoe allemaal, niet? Nu gaan we zien hoe de God van het Christendom gestalte gekregen heeft. Als je dacht dat dit een uitvinding is geweest van Jezus, dan heb je het mis. Jezus was een van minder bekende Joodse opstandelingenleiders tegen de Romeinen, en is totaal onschuldig aan het Christendom. Dat is een uitvinding van Paulus – maar ook die heeft er weer een heel andere bedoeling mee gehad. Ook met het Christendom hangt het er helemaal van af wat de latere scherpslijpers er van maken. Het gaat het er niet om wat er in de Bijbel of de Koran staat, maar om wat de scherpslijpers en machthebbers zéggen dat er staat – in hun Heilige Boeken die trouwens ook pas vele jaren na het overlijden van hun hoofdfiguren geschreven zijn en daarna telkens opnieuw overgeschreven en waar nodig herschreven. Toch eerst iets over de opstandelingenleider Jezus. Zoals de meeste Messias-pretendenten was hij een Galileeër, en voornamelijk in Galilea actief. Op het kaartje hiernaast zie je hoe ver dat van Jeruzalem vandaan ligt. Voor de Judeeërs waren de Galileeërs buitenlanders. Het waren wel Joden en ook kwamen veel Galileeërs tijdens het Paasfeest naar de Tempel, maar de Judese Joden keken er op neer - ook al waren de meeste Galileeërs veelal langer en stoerder gebouwd dan de meeste Judeeërs. Jezus is slechts één van de vele profeten/opstandleiders uit die dagen geweest, en blijkbaar een der onbelangrijkste. Want geen enkele historicus uit die tijd maakt melding van hem. Is zijn executie door kruisiging geweest? Die vorm van executie was voor heel invloedrijke rebellen, en dan zou Philo zeker over hem gehoord hebben. De Joodse filosoof Philo (20 vC-40 AD), woonachtig in Alexandrië maar zich specialiserend in Joodse geschiedschrijving, heeft echter nooit wat van een optreden van ene Jezus meegekregen. De enige historische vermelding van Jezus is te lezen in het werk van Flavius Josephus (37-100 AD), maar men vermoedt dat die passage daar in gekomen is als een latere toevoeging, door een ijverige Christelijke overschrijver. Jezus lijkt ook niet echt politiek gemotiveerd te zijn geweest. Vermoedelijk waren er verwachtingen naar hem en zijn familie toe. Hij opereerde heel omzichtig, alleen aanhang wervend door op te treden als gebedsgenezer en tovenaar zoals veel profeten voor hem en na hem. Bij rijkere dames geld los zien te krijgen om daarmee weduwen en wezen te ondersteunen, intussen zelf sober levend. Hij schijnt er bepaald niet op uit geweest te zijn om zijn nek te riskeren, maar zijn volgelingen verwachtten voortdurend actie van hem. Toen die druk hem teveel werd, is hij er zowat een jaar lang tussenuit geweest, naar het buitenland uitgeweken. Maar uiteindelijk heeft hij toch met een aantal medeGalileeërs een poging tot opstand gewaagd ter gelegenheid van het Paasfeest in de Tempel. Een poging die grandioos de mist in ging en waarbij hij is opgepakt. Het enige bewijs van het bestaan hebben van Jezus is eigenlijk dat hij in Jeruzalem wel degelijk aanhangers had die na zijn dood als sekte bijeen bleven. Zijn broer Jacobus had er de leiding van. Jacobus probeerde zo weinig mogelijk ergernis van de Vromen en de autoriteiten te wekken. Het werk van ondersteunen van weduwen en wezen en andere armen werd echter wel voortgezet. En vooral ook van preken dat het einde van de wereld nabij was, dus dat je maar beter al je rijkdom aan de armen kon schenken om je van een plek in de hemel te verzekeren. 51

Vooral Petrus en Johannes deden hun best om aanhangers te ronselen, en hadden zelfs een lamme bedelaar weer aan het lopen gekregen. Doorgestoken kaart natuurlijk, maar het had zo’n opschudding veroorzaakt dat ze waren opgepakt. Rabbi Gamaliël had toen betoogd: “Als het mensenwerk is geweest, die genezing, dan loopt het op niks uit. Wanneer het Gods werk is, is het zinloos om het tegen te werken!” Petrus en Johannes kwamen er met een geseling van af. De sekte groeide gestaag. Zodanig dat het uitdelen aan de armen Petrus en Johannes teveel tijd ging kosten. Dus regelde Jacobus diakens: gemeenteleden die apart voor dit werk werden aangesteld. Een van die diakens, Stefanus, stelde zich nogal provocerend op, en dit leidde niet alleen tot zijn steniging maar tot een razzia onder alle Jezus-volgelingen. En nu komt Paulus op de proppen. Paulus was uit Tarsus afkomstig. Zijn vader had daar een bloeiend tentenmakersbedrijf dat vooral het Romeinse leger als afnemer had. Paulus lijkt zich echter meer aangetrokken te hebben gevoeld tot geestelijkheid dan tot het bedrijfsleven, en hij mocht in Jeruzalem bij de bekende rabbi Gamaliël in de leer. Een oudere zus van hem was daar getrouwd en daar kon hij bij in trekken. Daar hij Jezus nooit ontmoet of gehoord heeft en hij in Jeruzalem alleen met diens volgelingen te maken gekregen heeft, moet de jonge Paulus daar dus pas na 33 AD als rabbi-student begonnen zijn. Een studiegenoot en vriend van Paulus, Barnabas, afkomstig van een rijke familie op Cyprus, had zich bij de sekte aangesloten. Barnabas probeerde Paulus er ook voor te interesseren, maar die moest er niets van hebben, van dat halfzachte gedoe. Leven in gemeenschap van goederen bijvoorbeeld. Rare lui. Bij de razzia na het optreden van Stefanus sloot hij zich zelfs aan bij een knokploeg en reisde mee naar Damascus, waar een aantal aanhangers, waaronder ook zijn vriend Barnabas, naar toe gevlucht waren. Tijdens die dagenlange reis met dat stelletje tuig moet hij overdacht hebben wat Barnabas hem over die ‘halfzachten’ verteld had en over die Jezus die toch wel een apart figuur moest zijn geweest. Ook die Stefanus was een slimme jongen geweest. [Ik heb het donkerbruine vermoeden dat Stefanus Paulus in een discussie een keer heeft afgetroefd en dat deze daarom zo op hem gebeten was dat hij assistentie verleende bij Stefanus’ steniging]. Maar nu begon hij er steeds meer aan te twijfelen of hij wel goed bezig was. Aangekomen in de grote stad Damascus verliet Paulus zijn knokploeg, vond Barnabas en die bracht hem in contact met de leider van de gemeente aldaar. Na een aantal gesprekken besloot hij zich bij de sekte aan te sluiten. Hij ging zelfs deelnemen aan hun ronselpreken. De leden van zijn knokploeg raakten over de rooie, spanden samen met gelijkgestemde Damascenen om Paulus van kant te maken. Deze ontsnapte uit de stad en reisde zonder paard en tamelijk berooid naar het zuiden. Van huis uit was hij een bekwaam tentenmaker, en met dat ambacht vond hij altijd wel ergens werk. Na een jaar of twee had hij genoeg verdiend om terug te reizen: in Damascus was de kust weer veilig als hij zich gedeisd hield. Na een paar maanden moest Barnabas naar Jeruzalem en nam Paulus mee om die bij Jacobus te introduceren. De kennismaking verliep ongemakkelijk. Wellicht kwam hij toen al met zijn idee voor een Joodse cultus met Jezus als hoofdfiguur. Maar Jacobus wilde de beweging zo weinig mogelijk laten afwijken van de Joodse leer. (Jacobus heeft nooit hoeven vluchten zoals de Jezus-aanhangers die naar Damascus en andere plaatsen waren uitgeweken). Of het nu dit meningsverschil is geweest of – wat mij ook aannemelijk lijkt – dat Paulus te horen had gekregen dat zijn vader overleden was en dat hij thuis verwacht werd om de leiding van de tentenmakerij over te nemen: hij vertrok naar Tarsus en is daar dertien jaar gebleven.

2.5 de culten Joodse cultus? Dus nu eerst iets over de culten. In het Romeinse rijk geloofden de mensen aan een bonte stoet van goden en (vooral) godinnen. Je kon het zo gek niet bedenken of er was een speciale cultus voor. De Romeinen hadden wel de officiële staatscultus aan Zeus en zijn gemalin en ondergoden, maar die was er alleen voor de rijks-aangelegenheden. De oppermachtige legioenen 52

hadden de zonnecultus voor de hogere rangen en de Mithrascultus voor de gewone soldaten. Ik hanteer de benaming ‘cultus’ ter onderscheiding van ‘godsdienst’, maar in die tijd was alleen het Judaïsme een godsdienst, en in Perzië het Zoroastrisme misschien ook, maar dan wel een heel verdraagzame. De Mithrascultus was vanwege haar brede aanhang onder de legioensoldaten de grootste. Verder had je de Isiscultis, de Adoniscultus, de Dionysoscultus, de Bacchuscultus … eigenlijk had elke stad haar eigen meest populaire cultus. Kenmerk was dat het mysterieculten waren: je moest er voor ingewijd worden. Althans, voor het echte lidmaatschap. Een cultus kende verschillende gradaties van inwijding. Aan de gewone volgelingen die deelnamen aan de grote jaarlijkse festivals, werden geen speciale eisen gesteld. Maar je kon je ook opgeven voor verdiepingscursussen. En als je nog verder wilde gaan kon je na een paar jaar ook ingewijd worden in het diepste mysterie. Zo’n inwijding maakte op de inwijdelingen een onuitwisbare indruk. Ze mochten er niets over meedelen aan een ander, zelfs niet aan hun eigen vrouw of familie. En opmerkelijk is dat er inderdaad weinig of niets over bekend is. Natuurlijk heb ik een theorie – het zou eens een keer niet! Laat ik eerst vertellen wat het gemeenschappelijke van alle culten was, ongeacht welke Hoofdfiguur ervan. Dat was dat de Hoofdfiguur in het belang van de gelovigen geofferd werd dan wel zichzelf offerde, naar de onderwereld afdaalde, en na drie dagen herrees, bij voorkeur op het Paasfeest. Dat gemeenschappelijke is weer terug te voeren op de nog veel vroegere vrouwenceremonies waarin het in de aarde vallen van de graankorrels werd gesymboliseerd, die in de grond moesten vallen en ontkiemen om in de lente ‘duizendvoudig’ nieuwe graankorrels terug te gaan schenken. Maar dit hoofdelement was het mysterie niet. Dit gebeuren konden zelfs de simpelste gelovigen meevieren in de bijbehorende jaarlijkse festivals. Het mysterie ligt diep in onze menselijke prehistorie verborgen. Daarvoor moeten we terugdenken aan de vermogens waar onze prehistorische voorouders nog wél beschikten en wij niet meer. Vermogens zoals het veel sterkere geheugen: één keer iets horen of zien en het staat er in gegrift voor het leven. (Daar krijgen Westerse onderzoekers mee te maken die met tussenpozen bij hun onderzoeksgroep verblijven: dat heb ik je de vorige keer toch al verteld! Ja, maar daar zitten wel drie jaar tussen, en in die tussentijd heeft de onderzoeker een publicatie moeten verzorgen en een nieuw onderzoeksvoorstel aangenomen zien te krijgen met het geld waarvan hij nu hier weer zit). Of het geografische beeld van het uitgestrekte territorium, waardoor VJ’s zich ook bij nacht en ontij kunnen oriënteren. Of het gemakkelijk in trance kunnen raken bij het dansen-zingen van hun Scheppingsverhaal. Het zijn deze vermogens waarin de latere sjamanen zich door leren en oefening specialiseerden, en die de nog latere priesters overerfden. Met name het laatste vermogen: de trance, al dan niet geholpen door drugs (ook onze jongeren zoeken met xtc de trance, weetjewel). Het is dit overgeleverde vermogen waar ik nu op doel. De trance die voor onze VJ-voorouders het hoogtepunt was van hun religieuze beleving, was voor hen het toeven in de dreamtime zoals de Aboriginals het noemen: de voortijd van het mens-zijn, toen de mensen nog half dier en half al mens waren. De Homo erectus-tijd. De tijd van het begin van onze menselijke taligheid. De tijd van het

53

begin van onze Scheppingsverhalen. De tijd van de Grote Voorouder, en het besef dat de Grote Voorouder in feite het groepje eerste kolonisten van het stamgebied was. Waar ik het over heb als ik denk te weten wat het diepste mysterie is waar de inwijdelingen in hun slot-inwijding mee geconfronteerd werden, was het besef dat de God, de Hoofdfiguur van hun cultus, eigenlijk wijzelf waren, wij mensen. We waren het zelf! Nou, hoe moest je daar, in je familie en je gemeenschap van simpele onwetenden, mee voor de dag komen? Die simpele gelovigen zouden je raar aankijken. Ze zouden zich in hun geloof gekwetst voelen. Ze zouden heel emotioneel worden, ze zouden naar hun messen grijpen om je voor altijd de mond te snoeren. Bovendien maakte dit afwijkende inzicht het voor religieuze of statelijke machthebbers, indien die zich door die intellectuelen in hun corruptie of andere belangen bedreigd voelden, gemakkelijk om hen als ‘atheïsten’ te brandmerken en hen bloeddorstige knokploegen op het dak te sturen. Daarom heten die culten mysterieculten.

2.6 … en nu Paulus weer Dertien jaar was Paulus thuis ondernemer, in het tentenmakersbedrijf van zijn familie. Daar moeten twee dingen bij worden bedacht. De tenten werden gemaakt van huiden. Voor Joden was dit een onrein vak. Je kon immers nooit weten of de dieren wel ritueel geslacht waren. Bovendien was de opslag, het schoonmaken, het looien en de verdere bewerking in die Mediterrane hitte een stinkend vak. Dat vak maakte Paulus bij Vromen moeilijk te accepteren. Voor hemzelf een argument temeer om te vinden dat Jezus’ boodschap zeker ook aan gojim (niet-Joden) besteed zou zijn. Het tweede was dat Paulus via dit bedrijf het Romeinse burgerschap had verworven of van zijn vader geërfd. Iets wat hem vaak van pas gekomen is, Gedurende de jaren in Tarsus was hij, behorend tot de vermogende bovenlaag, vermoedelijk een ingewijde in de Attiscultus die in Tarsus heel belangrijk was bij de elite. Tarsus was een belangrijke en rijke handelsstad, een schakel op de Zijderoute-handel tussen het Oosten en Rome. Paulus was een moderne Romein, én een Jood, door de modern denkende en geleerde Gamaliël opgeleid. Dus mag het geen verbazing wekken dat bij hem in die jaren het idee gerijpt is om het Joodse geloof te moderniseren met een Joodse mysteriecultus. Met als Hoofdfiguur een Joodse cultfiguur. Welnu, daar was Jezus dus geknipt voor. Die had zich als Messias-pretendent immers opgeofferd voor zijn volk? En onder zijn volgelingen had zich toch ook de mare verspreid dat hij herrezen was uit zijn graf? Het was opnieuw Barnabas die vanuit Antiochië contact heeft gezocht met Paulus. Wellicht hebben ze al die jaren per brief contact met elkaar gehouden, en is Barnabas op de hoogte geweest van de gedachten-ontwikkeling van Paulus. De gemeente van Antiochië was veel internationaler georiënteerd dan die in het provinciale Jeruzalem, en stond vermoedelijk meer open voor Paulus’ idee om de boodschap ook onder de gojim te prediken. In elk geval, Paulus sloot zich aan bij de gemeente van Antiochië. Toen er in Jeruzalem hongersnood was en vanuit de gemeente aldaar het verzoek kwam aan de rijke gemeente van Antiochië om hulp, boekten Barnabas en Paulus een passage op een vrachtschip, voeren naar de haven van Caesarea en reisden vandaar naar Jeruzalem met hulpgoederen en geld. En toen verkregen ze van het ‘hoofdkantoor’ aldaar toestemming voor de prediking in Anatolië en Griekenland, en dan niet alleen in de Joodse synagogen maar ook onder de gojim. Vanaf toen ondernam Paulus, eerst samen met Barnabas en later met andere gezellen zoals ene Lucas (de latere evangelie-schrijver) vier lange reizen. Overal pogend en soms ook slagend om nieuwe gemeenten te stichten. Overal kortere of langere tijd verblijvend en met tentenmaken aan de kost komend, en je wilt niet weten wat voor ellendige toestanden hij nog meer heeft weten te overleven, en soms ook geld krijgend van vermogende vrouwen die hij voor zijn Jezus-cultus wist te winnen. ZOON VAN GOD. In Paulus’ Jezus-cultus moest Jezus als cultfiguur natuurlijk ‘Zoon van God’ worden: dat waren alle Hoofdfiguren, in alle culten. “Zoon van God”: die titel was in die tijd goedkoop. Elk beetje heerser tooide zich er mee. 54

Het klotige van Paulus’ vondst was echter dat latere Christelijke scherpslijpers het letterlijk opvatten en hopeloos in een theologisch doolhof verzeild zouden raken aangezien ze monotheïsten waren: één enkele god, niet meer! Het is een hinderpaal van formaat gebleken. Eén die eindeloze onenigheid, muggenzifterij en bloedvergieten heeft opgeleverd. Om te beginnen werd deze ‘modernistische’ visie op Jezus door de conservatieve gemeente in Jeruzalem natuurlijk niet geaccepteerd: die hadden Jezus immers als broer en profeet ‘aan de lijve’ meegemaakt, en als een mens van vlees en bloed. Misschien is dit wel een belangrijke reden geweest dat Paulus’ ideeën daar niet gepruimd werden. In Antiochië viel het wellicht in betere aarde: het is daar geweest dat de Jesus-volgelingen voor het eerst ‘christenen’ (van christos=’gezalfde’) genoemd werden. Wat duidelijk verwijst naar Jezus’ Messias-pretentie: alleen een koning wordt gezalfd. Die pretentie was een erfenis van de Joodse nostalgie naar de tijd dat Juda een zelfstandig koninkrijk was. Het was ook een erfenis van het Zoroastristische gedachtegoed dat een Messias aankondigde als voorbode van de Eindtijd. Ik ben zojuist begonnen aan het boek (2015) van dominee Edward van der Kaaij waarin hij betoogt dat Jezus nooit heeft bestaan. Daarin schijnt hij aan te tonen dat het cultus-idee van Paulus afkomstig is van Alexandrië. Dat binnen de grote Joodse gemeenschap aldaar dit idee van een moderne Joodse mysteriecultus zou zijn ontwikkeld, rond ene Jezus als cultfiguur. En dat die gemeenschap bij een Jodenvervolging is uitgeweken naar Tarsus, waar Paulus er toen mee heeft kennisgemaakt. Ik ben benieuwd.

2.7 de geloofsinhoud van het Christendom De brieven van Paulus hebben, naast de evangelies (Jezus-biografieën in behoorlijk fantasierijke versies) de grondslag gevormd voor de geloofsinhoud van de Christelijke gemeenten in het hele Romeinse rijk, inclusief gemeenten in Egypte en Noord-Afrika, in Italië en in Gallia (Frankrijk). De gemeente in Jeruzalem schijnt zich al vóór de inname en verwoesting van de stad in 70 AD uit de voeten gemaakt te hebben en naar Transjordanië gemigreerd te zijn. Daar heeft ze nog lang als onbetekenende sekte voort bestaan. De hele Christelijke sekte stelde aanvankelijk weinig voor, in de veelheid van de geloven en sektes toen. Maar ten opzichte van de Romeinse staatsreligie stelden de christenen zich wel fanatieker op dan de Joden die veel diplomatieker reageerden op keizerlijke decreten. Bijvoorbeeld inzake het verplicht offeren aan het beeld van de keizer, als poging tot een eenheidsgeloof in het hele rijk. De joden wisten er met een goed praatje mee te schipperen. Maar de christenen stelden zich principieel op. Sommige gemeenteleden ondergingen gevangenschap en marteling zelfs blijmoedig, omdat ze dan het paradijs in zicht kregen. Die ‘martelaren’ oogsten enorm prestige, vooral onder kansarme jongeren. Hun opvattingen over de geloofsinhoud vonden, hoe uiteenlopend vaak ook, veel gehoor. Een onaanvaardbare verbrokkeling dreigde. Nu had elke christelijke gemeente (ecclesia) een episcopos (toezichthouder, bisschop), een latere variant van de vroegere diaken die over het geld ging van de gemeente. Om tot bisschop te worden gekozen moest je van onbesproken gedrag zijn, betrouwbaar en wijs. Je werd gekozen door de bijeengekomen bisschoppen van omringende gemeenten. Om de dreigende verbrokkeling van de Jezusleer te keren, besloten de bisschoppen om voortaan ook aparte bijeenkomsten (concilies) te beleggen om met elkaar de christelijke leerpunten te bespreken en met meerderheid van stemmen op schrift vast te leggen. Ieder gemeentelid dat op eigen houtje zijn visie op de leer propageerde, liep voortaan kans om ‘ge-excommuniceerd’ te worden: als ‘ketter’ uit de gemeenschap gestoten. Ziezo. De eerste slachtoffers van de bestrijding van individuele invulling van het geloof waren de gnostici. Gnosis (‘kennis’) is het geloof dat jouw contact met ‘Het Hogere”, en jouw uit dat directe ‘lijntje met God’ voortspruitende inzichten over het geloof, uitstijgen boven de door de autoriteiten opgelegde leerpunten over God. 55

Dat konden de bisschoppen uiteraard niet tolereren. Gnosticisme van welk allooi dan ook werd als ketterij beschouwd. Het is vooral de in 70 AD in de gemeente van Antiochië als bisschop gekozen Ignatius die zich in geschrifte het felst tegen de gezagsondermijnende gnostici heeft gekeerd. De laatsten beriepen zich vaak op de brieven van Paulus, die inderdaad een gnostieke geest ademden. Ignatius heeft zich niet ontzien om die brieven zoveel mogelijk te kuisen en hij wordt ervan verdacht, met eigen hand een enige rechtzinnige brieven onder Paulus’ naam aan het bestand toe te voegen. Daarin laat hij Paulus schrijven dat de vrouwen hun mond dienen te houden in geloofszaken. Iets wat Paulus zelf, te oordelen naar zijn omgang met vrouwen, nooit kan hebben geschreven. Maar die verzonnen brief is nog steeds de bron waarnaar verwezen wordt als de baardmannen de vrouwen uit het ambt willen weren, of uit de partij der mannenbroeders. Op zich waren die concilies een nog nooit vertoonde, democratische gang van zaken: een bij meerderheid van stemmen vastleggen van de geloofsinhoud. De christenen waren dus echt hypermodern in dit opzicht. Vermoedelijk droeg het ook bij tot de groei van de gemeenten en in het aantal ervan. Wat zeker ook bijdroeg was, dat iedereen welkom was, ook slaven. Rijk of arm, iedereen was gelijk. Best een aantrekkelijke sekte voor die tijd. Lange tijd bleven de gemeenten zichzelf, in aansluiting bij Paulus’ gedachtegoed en onder invloed van de eerste Jezus-gemeente in Jeruzalem, opvatten als een variant van of alternatief voor het Judaïsme. De Tora (de Judaïstische Bijbel, bleef het belangrijkste Boek. Maar toen Jeruzalem in 70 AD was weggevaagd en Antiochië (waar ze zichzelf als eersten ‘christenen’ noemden) een beetje afstand nam van Paulus’ brieven vanwege de gnostieke geest, werden ook andere geschriften zoals de verhalen over Jezus en diens predikingen (de evangelies), en over de handelingen van diens eerste volgelingen (de twaalf ‘apostelen’) een belangrijke geloofsbron. De unieke vastlegging van de geloofsinhoud kon echter niet verhinderen dat er toch heftige meningsverschillen ontstonden tussen de bisschoppen van de verschillende regio’s. Laat ik eerst wat meer vertellen over die geloofsinhoud. Want die bleef niet beperkt tot de brieven van Paulus. Voor menig lezer zal dit onbekende materie zijn, maar het christelijk gedachtegoed maakt deel uit van de Europese beschaving dus enige kennis ervan is nooit weg. Officieel bestaat de Christelijke Bijbel uit twee afzonderlijke delen. Enerzijds uit Het Oude Testament, dat de Joodse Bijbel omvat, qua volgorde van Boeken en inhoudelijk tamelijk getrouw overgenomen. Anderzijds uit Het Nieuwe testament, dat bestaat uit: 15 brieven van Paulus, zes brieven van Petrus en Johannes, vier evangelies (Marcus, Lucas, Mattheus en Johannes), de door Lucas fantasierijk geschreven Handelingen van de Apostelen, en de Openbaring van Johannes. Er zijn veel meer evangelies in omloop geweest, maar met de zuiveringsacties tegen de gnostieken hebben de bisschoppen er maar vier als behorend tot de canon erkend. Wat de evangelies betreft: er moeten oudere bronnen zijn geweest over het leven van Jezus. Bijbelkundigen (niet-gelovige wetenschappers inzake de Bijbel; de gelovige wetenschappers heten bijbelgeleerden), vermoeden op grond daarvan dat het Marcus-evangelie het oudste is en dat het Mattheüs-evangelie daar ook heel dicht tegenaan leunt. Het Lucas-evangelie heeft teveel ‘toeters en bellen’: de auteur heeft er veel uit eigen duim of van horen zeggen bij verzonnen om het mooier te maken. Voor Jezus’ goddelijkheid heeft hij nogal veel ontleend aan de populaire mythologieën over Dumuzi en Mithras. Lucas is een metgezel van Paulus geweest, en zijn evangelie loop naadloos over in de Handelingen der Apostelen. Die Handelingen lijden aan hetzelfde euvel: voor Lucas moest een verhaal vooral mooi zijn, met veel opgesmukte details. Het Johannes-evangelie is vermoedelijk van 150 AD en van iemand die zich presbyter (priester) noemt. Wellicht een bisschop van de Ephese-gemeente. Van deze Johannes zijn veel wonderverhalen in omloop. Het is onduidelijk welke Johannes de auteur is: een vroege jonge leerling van Jezus op wie deze nogal gesteld was, of toch deze veel latere figuur. Aan Johannes worden drie brieven toegeschreven, en de nogal fantasmagorische “Openbaring”. Het is trouwens van alle vier evangelies onzeker wie de echte auteur is en wat er waar is van de inhoud. Bovendien is bij het geregelde overschrijven ervan telkens naar believen in geschrapt en aan toegevoegd.

56

2.8 staatsgodsdienst De succesvolle veldheer Constantijn had rond 320 al zijn concurrenten verslagen en heerste nu over een groot Romeins rijk. Daarvoor wilde hij één staatsreligie. In de oude Romeinse Jupitergoden geloofde inmiddels geen enkele soldaat meer. Zelf was hij aanhanger van de Sol Invictus-cultus, een variant van de Mithrascultus, de meest populaire soldatenreligie. Van Mithras waren de volgende mythes populair. Mithras was op 25 december geboren. Uit een maagdelijke moeder. Hij gold als de zoon van God. Hij had, zo vertelt de mythe verder, 12 discipelen. Voor zijn dood hield hij een laatste avondmaal. Hij werd in een graf in de rotsen gelegd, en herrees na drie dagen uit de dood. Overeenkomstige mythes waren er toen ook van de cultusfiguren Osiris, Adonis en Dionysus in omloop. De christelijke mythes zijn dus later, toen het Christendom tot staatsgodsdienst gekozen was, voor een aanzienlijk deel aan deze populaire culten ontleend. Ook een beetje vanuit het idee If you can't beat them, join them. In die tijd keek men niet zo nauw als vandaag. Alle culten hadden elementen van elkaar overgenomen. Het ging er in die tijden niet om of een verhaal waar was maar of het bruikbaar was. Constantijn wilde dus een staatsgodsdienst. Daarvoor was eigenlijk geen van de culten geschikt. Wat die misten was een organisatie, een structuur van bisschoppen zoals de christenen hadden. Leiders die geregeld bij elkaar kwamen en dan de geloofsinhoud voor iedereen vastlegde. Geloofsdiscipline. Dat kende die verachtelijke Ecclesia (Kerk) dus wél. En Constantijn ging overstag. Het was zijn voorgangers niet gelukt de sekte te verdelgen, dus ging hij er nu maar mee in zee. Althans als staatsreligie voor het rijk; voor zichzelf bleef hij aan Sol Invictus offeren. Jammer voor Constantijn was dat er toen net een hooglopende theologische ruzie aan de gang was. Natuurlijk weer over het Zoon van God zijn van Jezus, de Hoofdfiguur van het Christendom. Of was God de Vader de Hoofdfiguur? Nou, daar ging het dus over, over hoe je het moest zien. Laat ik proberen het geschil uiteen te zetten maar je moet beloven er serieus bij te blijven kijken. Paulus was dus indertijd begonnen om Jezus, als centrale Figuur voor zijn Joodse Jezus-cultus, Zoon van God te noemen. Lucas had daar vervolgens het mooie verhaal van Jezus’ doop door Johannes de Doper bij verzonnen en een Heilige Geest in de gedaante van een duif. Nu gingen tekst-uitleggende scherpslijpers erover steggelen. Want we hadden toch beleden dat er maar één God was? Nou, dan kon Gods zoon dus geen God zijn. Daar had kerkvader Tertullianus`(160-230) het volgende op gevonden. Als een acteur drie rollen kan uitbeelden door telkens één van de drie personae (maskers) op te zetten, zo kan God ook drie personae (personen) vertegenwoordigen en toch één God blijven. Prima vondst, niet? De Romeinse priester Sabellius bedacht in 215 dat je ook aan de drie aspecten van de zon kon denken: de warmte ervan (de Geest), het licht ervan (de Zoon) en de vorm ervan (de Vader). Nog mooier! Ja, nee, zei Tertullianus, je moet ze wel uit elkaar blijven houden, want, hoe je het ook wendt of keert, Jezus was wel gewoon een mens geweest. Aarchh! Daar gáán we weer. En jawel hoor, Arius (256-336), een gezaghebbend ouderling in Alexandrië, bedacht dat je het zó moest zien: die Drie vormen wel één Wezen maar ze vallen niet samen, ze blijven afzonderlijke personen. Homo-ousios: gelijk van wezen (van het Griekde ὁμός = gelijk) Daar trad zijn eigen bisschop, Alexander, tegen in het geweer. Nou, nee, eigenlijk vooral zijn assistent Athanasius, die de oude Alexander wilde opvolgen maar concurrentie vreesde van de veel geleerdere Arius. Athanasius betrok de stelling dat de drie personen van God homoi-ousios waren: soortgelijkend van wezen! (van het Griekse ὅμοιος=gelijkend op) Het conflict draaide dus om één lettertje, het scheelde een iota. Maar het meningsverschil liep steeds hoger op. Gewone gelovigen snapten er geen jota van maar kozen partij (als dié lul die partij kiest dan kies ik dus de andere!) en vlogen elkaar driftig naar de keel. De keizer moest er maar over beslissen. 57

Constantijn stak er zijn laatste geld in, hij riep er het grootste concilie voor bijeen. Alle bisschoppen, én hun assistenten, vanuit alle hoeken van zijn rijk, kregen betaalde reis- en verblijfkosten! Nou, al waren ze ziek of blind, dat wilden ze geen van allen missen. In Nicea (het ligt onder Constantinopel, en we schrijven 325 AD) waren ze met 318 man drie weken lang luxueus te gast. Constantijn liet op het einde een geheime stemming houden. De uitkomst, hoe die ook zou uitvallen, zou bindend zijn. En zo is de Christelijke God als resultaat van stemming door patriarchen (er was natuurlijk geen enkele vrouw bij) tot stand gekomen. Arius heeft zijn nederlaag niet lang overleefd. Maar hij bleef aanhangers houden en het Arianisme bestaat hier en daar nog steeds. Constantijn bevoordeelde vanaf nu het episcopale Christendom, en dat bouwde de ene basiliek na de andere, bij voorkeur bovenop Mithras-heiligdommen. Deze laatste bestonden vooral uit kelder-achtige zaaltjes, dus dat was niet moeilijk. Het heeft ook gemaakt dat er een aantal van bewaard zijn gebleven. In 380 verhief de latere keizer Theodosius het Christendom definitief tot staatsgodsdienst. Uit de aard van het geloof zijn kerkvaders tegen wetenschap. Geloven doe je waar je niet weet. Geloven en weten sluiten elkaar uit, en daarom dreigde de Bijbelse Prediker al dat wie kennis vermeerdert, smart vermeerdert. Toen in 414 de Christenen ook in Alexandrië, hét centrum van wetenschap van de Helleense beschaving, aan de macht kwamen, vond patriarch Theophilus wetenschap in strijd met de bijbel en dus heidens; christelijke ‘talibaan’ hebben in 415 er de beroemde bibliotheek aangevallen en de geleerde Hypathia (een vrouw, ook dat nog!) gruwelijk vermoord. Twee eeuwen later kregen de islamitische scherpslijpers daar de macht en maakten de moslims het vernietigende werk af. De moslim-generaal Amr ibn al-As stelde: "Ofwel zijn de boeken in strijd met de Koran en in dat geval is het ketterij, en anders zijn ze in overeenstemming met de Koran en dus overbodig." Dus werd met de vaak eeuwenoude teksten de kachel van het badhuis gestookt.

58

2.9 De Islam [Hier stond zojuist nog een verhaal van 70 bladzijden lang. Alleen over het begin van de Islam, niet eens de zegetocht van die godsdienst over het hele ineengestorte Perzische rijk en ver daarbuiten, tot en met Spanje toe. 70 bladzijden! Dit terwijl ik voor het Judaïsme en het Christendom elk met zes bladzijden had volstaan! Mijn hele boekje was uit zijn evenwicht geraakt. Ik heb dus de 70 bladzijden Mohammed eruit gelicht en er een aparte tekst van gemaakt. Ik print deze zo voor een geïnteresseerde uit: het verhaal leest als een roman. Dat kom je van de academische Islamologen niet te weten allemaal, want dat zijn filosofen. Maar nu moet ik het beging van de Islam hier in niet meer dan zes bladzijden weten samen te vatten. Pff!] De Islam is geheel een product van Mekka. Ik begin dus met een korte geschiedenis van die stad.

Of misschien toch met die van het Arabische schiereiland. Op de invoeging linksonder is te zien dat het een deel is van de Sahara. Bevolkt door kameelrijdende Bedoeïenen, veehoudende ‘wilde stammen’, gehard in een zeer water-arme en dus voedselarme omgeving. De overvloed aan water bij stortregens in de winter lopen via wadi’s kolkend uit in het droge zand. Maar aangezien talrijke vulkanen op veel plaatsen lagen basalt hebben neergelegd, zijn er ook oases waar joodse en christelijke boeren vanuit de Levant landbouw zijn gaan bedrijven en waar dadelpalmbossen de Bedoeïenen van dadels voorzien. Al duizenden jaren waren er handelsstromen tussen China en India enerzijds en Egypte en de GrieksRomeinse wereld anderzijds en die verliep via de Zijderoute, de rode lijnen boven. Toen de Indiase zeevaarders gebruik hadden leren maken van de moessonwinden, werd de zeeroute ook belangrijk. Alleen bleek de Rode Zee voor de ranke zeilscheepjes moeilijk bevaarbaar en gaven de zeelui er 59

weldra de voorkeur aan, hun scheepsladingen in Aden en Cane te lossen, vanwaar de koopwaar via karavanen naar het noorden ging, naar Gaza, vanwaar de goederen weer scheep gingen naar Egypte en de Grieks-romeinse havens. Dat de zuidkust van het schiereiland vooral werd aangedaan was omdat die regio twee zeer gewild producten leverde, frankincense en mirre, de belangrijkste ingrediënten voor wierook. De religies van alle beschavingen toen waren in wierookdampen gehuld. Niet alleen in wat vandaag Yemen is, verrezen rijke steden, maar ook de stammen langs de karavaanroute naar het noorden (de zwarte lijnen zijn karavaanroutes) werden rijk doordat ze ‘beschermingsgeld’ konden eisen voor veilige doortocht. Kortom, het doodarme schiereiland werd rijk, en met name Yemen dat nu een enorme dam kon aanleggen bij Marib, dat een binnenmeer aan winterregens kon opvangen en waarmee de regio weldra bekend stond als Arabia felix (het vruchtbare = gelukkige Arabië). Het begin hiervan is rond 700 vC. Mekka ligt ok op die route noordwaarts, dus je zou zeggen: Ah, nu komt ook Mekka tot bloei. Maar nee hoor. Mekka bestond toen nog lang niet. De oasestad Yathrib (later Medina) maakte er wel deel van uit. Het Arabische schiereiland kwam door zijn gelukkige ligging tussen Oost en West tot bloei … totdat in het jaar 0 de Romeinen de Nabateeërs (Arabische stam rond waar nu Petra ligt, ten zuiden van Jeruzalem) onderwierpen en Egypte bezetten. De Romeinen wilden nu proberen om ook Arabië bezetten. Maar dat was op de toenmalige kaarten nog een witte vlek. Keizer Augustus gaf zijn generaal Gallus opdracht om een verkenningsexpeditie te ondernemen. Gallus vertrok met een 10.000 man aan troepen, waaronder ook een afdeling Nabateeërs, en met geograaf Strabo om het gebied in kaart te brengen. Het werd een barre tocht, waarbij Gallus wel Yemen bereikte maar met een gedecimeerd leger. Niet gesneefd bij schermutselingen maar gewoon door watertekort, verontreinigd water en ziekten. Niettemin is de reisbeschrijving van Strabo zeer gedetailleerd, en levert een bewijs dat er toen nog geen Mekka bestond. Ook de archeologen die intussen alle inscripties die op alle bewoonbare plekken van het schiereiland in grote getale te vinden zijn, te boek gesteld hebben, vinden van vóór 350 AD van Mekka helemaal niets. In de loop der jaren hebben de Romeinen andere wegen gevonden om hun doel, rechtstreeks handel drijven met het Oosten, te verwezenlijken. Ze hebben wegen en havens aangelegd aan de Afrikaanse kant van de Rode Zee, zoals Berenice, en daar scheepswerven gebouwd voor grote galeischepen. Toen ze er inderdaad in slaagden om de Arabische karavaanhandel uit te schakelen, raakte Arabia Felix in verval. De definitieve klap betekende de instorting van de Maribdam rond 750 AD. Maar al eerder had de verarming tal van Yemenitische stammen doen besluiten om naar het noorden te trekken.

2.10 Mekka Een van die stammen, de Quraish, was neergestreken bij een plek temidden van het laaggebergte waar plaatselijke veehoudersstammen bij een bron een klein heiligdom hadden ingericht, waar de vrouwen naakt dansten rond een beatyl, gewijd aan Allat, om vruchtbaarheid voor hun kudde af te smeken. De sjeik van de Quraysh, een ondernemend man, zag er de potentie in van een heiligdom zoals Hegra (tegenwoordig Medain Saleh) dat veel pelgrims trok die geld in het laatje brachten. Hij bewoog zijn mensen om huizen te bouwen tegen de omringende hellingen, om taken te verdelen tussen de clans voor een geregelde wateraanvoer, de bouw en het beheer van een beter heiligdom, de verdediging en zo meer. Bovendien organiseerde hij een handelsronde, beginnend en eindigend in Mekka, met een structuur van verdragen met de sjeiks van de betrokken stammen. Zijn opvolgers zetten zijn initiatieven door en maakten Mekka van een uit de grond gestampte onleefbare plek tot het kloppend hart van het totaal verarmde schiereiland. Vooral nadat de handel was uitgebreid met een zomerse karavaantocht naar Syrië en een winterse naar Yemen. Het heiligdom, de Ka’aba, telde meer dan 360 godenbeelden van de betrokken stammen en fungeerde als een soortement eukumene. Want alles was er om te doen om de voortdurende stammenstrijd van de Bedoeïenen te beteugelen. 60

Bijvoorbeeld met ‘heilige maanden’ gedurende de stammen zich hadden verbonden om dan geen overvallen te plegen, zodat de karavanen veilig konden trekken. Mekka werd niet alleen de rijkste stad maar ook de hoogst ontwikkelde. Rond 600 had er zich een groepje intellectuelen gevormd dat vond dat ook de Arabieren een monotheïstisch geloof dienden te hebben, zoals alle omringende beschavingen dat hadden: de Perzen met hun Zoroastrisme, de Byzantijnen met hun Christendom en de Joden met hun Judaïsme. Een hunner, Zaid ibn Amr, ontwierp een religie met vaste dagelijkse rituelen en onthoudingsvoorschriften, opgebouwd uit Bijbelse en Sabijnse elementen. Zijn leer predikte dat de Ka’aba gesticht zou zijn door Abraham, in opdracht van Allah, en dat die heidense godenbeelden dus uit zijn heiligdom moesten worden verwijderd. Hij kwam in ernstig conflict met zijn eigen stam-en clangenoten, die hun rijkdom voor een groot deel dankten aan de pelgrimage vaan de 360 goden in de Ka’aba. En hij werd tenslotte vermoord. Een jongere sympathisant, Mohammed, nam zijn leer en profeetschap over. Maar in het diepste geheim: alleen zijn vrouw en zijn naaste Vrienden, mede-sympathisanten van Zaid, wisten er van. Je moet niet vergeten dat ze allen kooplui waren, dus dat ze zich geen vijandschap konden permitteren. Mohammed deed alsof de leer rechtstreeks van Allah afkomstig was, hem in een grot ingegeven via een engel, Gabriël. Drie jaar oefenden de groep ‘moslims’ (moslim betekent: ‘iemand die zich overgeeft’) zich, tot ze zich sterk genoeg voelden om naar buiten te treden. Eerst werden de eigen clans overgehaald, en vervolgens preekte Mohammed ook buiten de eigen clans. Maar het draaide uit op een ramp. De tegenstand van de rijke clans werd zo groot dat de moslims er nauwelijks het leven van af brachten. We zouden nooit wat over Islam vernomen hebben als niet juist toen de oasestad Yathrib (het latere Medina) niet een ander dieptepunt beleefde. De twee Bedoeïenenstammen die daar een eeuw of twee tevoren de baas waren gaan spelen over de drie joodse boerenstammen die Yathrib tot een belangrijke voedselleverancier voor de regio hadden ontwikkeld en van wie ook Mekka behalve veel voedsel ook veel kunstnijverheid en lederwaren betrok, waren met elkaar in oorlog. Al veel langer, maar nu was het echt rampzalig aan het worden. Op zoek naar een vredestichter hadden ze vernomen van Mohammed, den zie was maar al te graag bereid: het betekende de redding van dein Islamproject. Niets voor niets laat de Islam haar tijdrekening beginnen met Mohammeds verhuizing naar Yathrib, in 622. De Vrienden verhuisden uiteraard mee. Van rijkelui waren ze totaal verarmd en voor hun overleving afhankelijk van de twee Bedoeïenenstammen. Die bekeerden zich tot Mohammeds Islam en werden zijn belangrijkste Ansar (helpers). Ze waren onontwikkeld en gemakkelijk te beïnvloeden door de charismatische Mohammed die zij op z’n woord geloofden. Ze werden diepgelovig, en sommigen hunner zelfs fanatiekelingen. Uit hun gelederen stegen dan ook geen kritische vragen op betreffende sommige ‘ingevingen’ of uitspraken van Mohammed, opmerkingen waarmee hij soms wel te maken kreeg vanuit Mekkaanse gelederen. Kritiek pareerde Mohammed met een ‘ingeving’ van Boven’. Ook al ging Mohammed nogal pragmatisch met zijn Goddelijke boodschappen om – hij kreeg ze naar het hem uit kwam – bij zijn volgelingen kwam hij er mee weg. Mohammeds vrouw had de ellende in Mekka niet lang overleefd. Nu, in Medina, trouwde Mohammed een hele harem. Aanvankelijk vrouwen die hij met een huwelijk uit de nood hielp, maar steeds vaker ook jonge deernen uit pure begeerte. De Vrienden waren hun hele rijkdom kwijtgeraakt aan de Mekkanen, en drongen aan op overvallen op de karavanen van de Mekkanen. Aanvankelijk mislukten die. Maar bij één boekten ze een geweldige overwinning, dankzij de onverschrokken Ansar en niet weinig ook door de vechtkunst en moed van Mohammeds aangenomen zoon Ali, die altijd van voorbeeldig gedrag gebleven is. Het succes trok een boel jonge strijders ook uit andere verarmde stammen aan. En dit leidde er toe dat het moslimleger groeide. Bedoeïenen vechten graag, maar het gaat hen om de buit en de eer. Zodra de kansen daarop verkeken zijn, nemen ze de benen. Het moslimleger groeide niet alleen, het werd ook steeds meer getraind en gedisciplineerd. De Bedoeïenenstammen, zelfs coalities ervan, moesten het op den duur afleggen tegen de moslims. In 630 was Mohammeds leger zo groot geworden dat Mekka zich bij de nadering ervan overgaf. De Ka’aba werd van de 360 godenbeelden ontdaan en werd geheel gewijd aan Allah en de Islam. En het 61

legde de stad geen windeieren: de pelgrimage naar de Ka’aba werd er niet minder om. Mohammed had zich niet gewroken op de rijke Mekkanen, en die eens zo vijandige clans zouden uiteindelijk, via slinkse manipulaties, de soennitische leiders worden van de Islam. Mohammed overleed in 632 als een vereerde profeet. Op het laatst van zijn leven heeft hij nog getracht om de brave en dappere Ali tot zijn opvolger te maken, maar zijn Mekkaanse Vrienden Abu Bakr, Omar en Uthman wilden eerst hun investering in zijn project terug. Ik beschrijf de ‘coup’ uitvoerig in mijn tekst “Het begin van de Islam” , en geef het gebeuren dus hier in het kort weer. Terwijl Ali aan Mohammeds sterfbed zat en na diens overlijden druk was met aflegging en begrafenis, hadden de Vrienden van iedereen al de bayat (eed van trouw) aan de oudste der Vrienden, Abu Bakr, afgenomen. Ali was zo verstandig om geen stennis te maken: Omar had al eens eerder een afscheidingsbeweging geprobeerd, toen Mohammed iets deed wat Omar politiek fout leek. Dat was toen met een sisser afgelopen, en later bleek dat het juist heel slim geweest was van Mohammed. Maar in deze dagen is het echt Ali’s houding geweest die een splitsing heeft voorkomen. Deze vond niettemin enkele decennia later toch plaats. Toen Ali eindelijk aan de beurt kwam om kalief te worden, werd hij al na korte tijd vermoord en namen de Mekkanen, oorspronkelijk de doodsvijanden van Mohammeds project, de Islam over. De splitsing leeft tot op de dag van vandaag voort als die tussen soennieten en sjiieten. Het Islamproject van Zaid en Mohammed was een ‘beschavings’-project. Het doel van hun Islam was om de ‘wilde stammen’ van de Bedoeïenen onder één God te pacificeren, net zoals de omringende beschavingen beschaafd waren onder hun diverse religies. Ali had een spirituelere inhoud ervan voorgestaan, een zachtmoediger en vreedzamere variant, en vooral met veel voorspoedverhoging voor de armen, niet voor de reeds rijken. De aanhangers van Ali werden de sjiieten. Maar de rijke Mekkanen dachten daar anders over. Hun aanhangers werden de soennieten. De meerderheid van de huidige moslims. Maar niet dat de sjiieten nu een haar beter zijn.

2.11 de Koran Vanaf het begin waren de op zangerige en gedragen toon voorgedragen ‘Goddelijke ingevingen’ van Mohammed van buiten geleerd en opgeschreven, en Mohammed had zich ook altijd omringd met jongemannen die de schrijfkunst beheersten. De soera’s (‘ingevingen’) stamden aanvankelijk af van de vermoorde Zaïd. Maar in zijn Mekka-periode had Mohammed zich ook al behoorlijk laten informeren over de Bijbel, vooral door in de leer te gaan bij een christenslaaf. Hij gebruikte ook graag dichtregels van Bedoeïenendichters. En in Yathrib leerde hij veel van een Joodse rabbi die in Mohammed een in de Thora voorspelde Profeet zag. Al bij al ademt het later tot Koran gebundelde corpus aan ingevingen een zeer Bijbelse geest. Niet zozeer joods als wel christelijk. Maar nadrukkelijk niet Paulinisch christelijk: geen vergoddelijkte Jezus. Een Oostelijk-christelijke, Nestoriaanse Jezus, Jezus als Profeet. De soera’s uit de Yathrib-periode bevatten veel pragmatische ‘ingevingen’, die Mohammed bedacht om dingen die hij wilde, gedaan te krijgen. Ook al vatte Mohammed de meeste ‘ingevingen’ in een omfloerst en vaak duister taalgebruik, ze waren veelal duidelijk in zijn eigen belang. Ronduit schaamteloos vaak, zodat zijn vrouwen daar nog al eens stekelige opmerkingen over maakten. De latere vormgevers van de Koran hebben een al te doorzichtige ontstaansgeschiedenis ervan verdoezeld door de volgorde ervan volledig door elkaar te husselen. Maar dat heeft latere deskundigen er niet van weerhouden om de historische volgorde van ‘neerdaling’ (zoals dat bij Islamgelovigen heet) te reconstrueren. Veel soera’s zijn ook duister omdat het summiere aanduidingen zijn van Bijbelse passages die bij de toenmalige toehoorders gesneden koek waren. Er is zelfs één lange soera die een inderhaast genoteerde preek is. Het geeft de indruk van een wat slordig collegedictaat. Het zou zomaar kunnen dat dit een preek van Mohammed zelf betreft, een vrijdagpreek in de moskee van Medina. 62

Er zijn echter ook soera’s bij waar met de beste wil van de wereld geen touw aan vast te knopen valt, ook niet door Islamgeleerden. Waarschijnlijk te wijten aan een ondeskundige notering. Dat geheel is de Koran, waarvan de taal door gewone mensen niet verstaan wordt maar toch in Koranscholen van buiten wordt geleerd vanwege de fraaie zangerige voordracht.

2.12 de hadith Naast de ‘ingevingen’ van Mohammed zelf zijn ook de biografische verhalen over het doen en laten en de uitspraken van Mohammed door zijn volgelingen onthouden en later opgeschreven en verzameld. Dat zijn er honderdduizenden geweest. Want na Mohammeds dood bleven oude mensen zich maar dingen herinneren van hun geliefde profeet. De eerste kaliefs schroomden bovendien niet om dingen aan Mohammeds uitspraken toe te schrijven als hen dat zo uitkwam. Vooral Abu Bakr deed dat grif. Toen de oudst bekende verzamelaar ervan, Ibn Ishaq (704-770) de opdracht kreeg om de biografie, Sirat Rasul Allah (Het leven van Allahs Boodschapper) te schrijven – in 733, dus een eeuw na M’s overlijden – heeft hij er minstens de helft van weggegooid als te duidelijk idolatrische verzinsels. En over de rest hield hij een slag om de arm: hij was er zelf niet bij geweest. Maar als bepaalde hadiths in meerdere versies waren bewaard, vond hij ze wel te vertrouwen. De meeste hadiths zijn afkomstig van twee van Mohammeds vrouwen. Ibn Ishaq’s boek is verloren gegaan en alleen bewaard in uittreksels en uitgebreide citaten van latere auteurs zoals Ibn Hisham. Maar Ibn Ishaq was zelf geboren in Medina en had tijdens zijn jeugd nog heel veel verhalen uit de tweede hand meegekregen. Dankzij hem weten we zoveel van M.’s jeugd, de eerste tekenen van zijn profeetschap, zijn ontsnapping naar Medina en zijn leven daar. Over zijn eerste veldslagen en nederlagen. Over de verdrijving en zelfs afslachting van de joodse stammen van Medina, de Banu Qaynuga, de Banu Nadir en de Banu Qurayza. Over M.’s haremproblemen. De veldslagen tegen Mekka, de verbreiding van de Islam in Arabië. En tenslotte de dood van de profeet en de verwikkelingen daaromheen. Kortom, mijn “Begin van de Islam” heeft vermoedelijk veel te danken aan Ibn Ishaq.

2.13 de verovering van een wereldrijk Na Mohammeds dood (632) en zijn opvolging door zijn Vrienden Abu Bakr, Omar en Oetman ging alle aandacht uit naar de onderwerping van de Bedoeïenenstammen van Arabië. Dat lag nog geheel in de lijn van Mohammeds project: een einde maken aan de willekeurige roofovervallen door de ‘wilde stammen’ onder het banier van hun strijdgoden, ten koste van de handel en de welvaart van de stadsbewoners. Een beschavingsproject dus, door ze te onderwerpen aan de dienst van de Eenheidsgod Allah. Maar die veroverings-expedities verliepen zo gesmeerd, en de toenmalige grootmachten, de Perzen en de Romeinen (Byzantijnen) die zich tegen elkaar hadden doodgevochten, waren zo machteloos, dat hun gebieden ook voor het grijpen lagen. Om te beginnen Perzië. En daarna Egypte. Enorme gebieden waaruit belastingen werden geëxtraheerd. Het veroveren stond niet in het teken van de verbreiding van de Islam. In tegendeel, bekering tot de Islam (zodat je dan vrijgesteld werd van belastingbetaling) werd ontmoedigd en zelfs onmogelijk gemaakt. De Islam was de ideologie, de noemer, de vlag van de veroveraars. Maar het doel was de belasting-extractie. Toen de veroveraar van Syrië en Palestina, generaal Amr ibn al-As17, aan kalief Omar permissie vroeg om nu ook Egypte binnen te mogen vallen, voerde hij niet het argument van de verbreiding van het Islamgeloof aan maar het vooruitzicht van de enorme instroom aan belastinggelden vanuit deze graanschuur van de Romeinen. 17

Ik heb hem op p.60 al even genoemd: de generaal die, gevraagd wat te doen met de vele duizenden boekrollen en boeken van de beroemde bibliotheek van het zo juist door hem op de Byzantijnen veroverde Alexandrië, besliste om ze als brandstof voor het badhuis te gebruiken …

63

Voor menig islamkundige is het zelfs de vraag of er vóór het jaar 700 wel sprake was van Islam. Pas vanaf die tijd verrijzen er moskeeën en vind je er bewijzen van in de ‘annalen’ (opschriften, munten en papyri). Zoals ik al vertelde stond Ali, Mohammeds aangenomen zoon, eerste mannelijke volgeling en onverschrokken verdediger, een religieuze inhoudelijkheid van de Islam voor. Een Islam bovendien die zich dienstbaar maakte aan het welzijn van de armen en machtelozen. Een Islam die in de lijn lag van de Hashimieten-familie van Mohammed. Een sociale instelling waartegen de rijken van Mekka altijd van gegruwd hadden en waar na Mohammeds dood ook de Vrienden niet echt een boodschap aan hadden. Reden voor hen om te verhinderen dat Ali zou opvolgen. Dat lukte hen, maar de shiat Ali (de partij van Ali) was niet gering en bleef een fractie om rekening mee te houden. Na de moord op Oetman, de derde kalief (opvolger van Mohammed) in 656, was Ali eindelijk aan de beurt om kalief te worden. Mu’awiya, de zoon van Mohammeds belangrijkste tegenstander onder de Mekkaanse rijken, was gouverneur van Damascus, had zich echter ook kandidaat gesteld voor de opvolging en zat Ali, toen die eenmaal kalief geworden, zoveel mogelijk dwars.. Hij wist niet alleen de moord op Ali te bewerkstelligen maar ook diens zonen voor de opvolging uit te schakelen. Met Mu’awiya kwamen de Mekkaanse rijken, de Omaiiaden, definitief aan de macht, via erfopvolging. Hun partij werden de latere soennieten, die 90% van de moslims omvatten, terwijl de sjiieten maar 10% ervan tellen. De eerste drie eeuwen (!) na de dood van M. (632) zijn de soennitische moslimgeleerden bezig geweest om vast te stellen welke hadiths nu wel betrouwbaar zijn en welke niet, en ze hebben ook nog gradaties in betrouwbaarheid weten overeen te komen, alsmede gradaties in betrouwbaarheid van de overleverende auteurs. Van de laatsten zijn Al-Bukhari (810-870) en Muslim (821-875) als de betrouwbaarsten uit de bus gekomen. Beiden legden namelijk zeer kritische maatstaven aan voor het optekenen van een hadith. Van de totaal 600.000 hadiths nam Bukhari er maar 7000 in zijn verzameling op. Ik bedoel maar. Beide geleerden zijn de belangrijkste bronnen voor de Fikh, de islamitische wetgeving. Voor de sjiieten ligt het allemaal weer anders. Maar over hoe zij tegen hun Islam aankijken is zo mogelijk nog moeilijker te volgen. Hun public relations op het internet zijn van mindere kwaliteit, dus dat is voor een simpele portrettekenaar teveel gevraagd. Mijn sympathie ligt duidelijk bij Ali. Meer dan bij Mohammed die ‘schipperde’ in zijn keuzes.

64

3 Nawoord 3.1 waarom ik mij humanosoof noem Ik heb me met deze lachwekkende naam getooid omdat de noemer ‘filosoof’ te makkelijk een academische filosoof veronderstelt. Van de academische filosofie nu heb ik een lage dunk – met alle respect overigens voor individuele filosofen zoals Ger Groot en René Gude. In mijn studententijd ervoer ik dat ik niets opstak van de colleges filosofie en tot op de dag van vandaag wordt die indruk bevestigd. Wat ik wilde leren namelijk was: alles te weten komen over de mens: over hoe ikzelf in elkaar zit, hoe mijn medemensen in elkaar zitten, en hoe de maatschappij in elkaar zit. De aartsvader van de moderne filosofie, die van de Verlichting, Emanuel Kant, heeft vlak voor zijn overlijden nog eens samengevat waar de filosofie zich mee bezig dient te houden: Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? (en wat hij het belangrijkste vond): Wat is de mens? Kant zelf had hiervoor nog geen relevante wetenschappen tot zijn beschikking. Die zijn namelijk pas na onze zestiger jaren goed op stoom gekomen. De echte kennis daarover komt uit de antropologie, de paleo-antropologie, de archeologie, de ethologie, de psychologie. Allemaal vakdisciplines waar de oude filosofen nog niets van hadden meegekregen. Toch blijven de academische filosofen vandaag nog steeds zich op hen beroepen en leggen geen merkbare interesse aan de dag voor genoemde vakdisciplines. Ik spel het Filosofie Magazine nog steeds uit en volg het aanbod van de Internationale School voor Wijsbegeerte op de voet, maar alleen om te zien of daar inmiddels enige verandering in interesse valt te bespeuren, niet in de hoop er iets van te kunnen leren of er bij aan te kunnen knopen. Want het blijft allemaal dezelfde oude koek die wordt opgediend. Over welk onderwerp het ook gaat, de academische filosofen blijven zich baseren op wat de oude filosofen erover hebben geschreven, niet op wat voornoemde hedendaagse onderzoeksvelden daaromtrent te verhelderen hebben en wat zij daar als filosoof aan bij kunnen dragen. Dat hebben ze in hun opleiding niet gehad dus dat hoeven ze niet te kennen. Dus ik noem mezelf geen filosoof. Ook al zou ik dat ongestraft kunnen doen: filosofie is geen beschermd beroep tenslotte. Vanaf het moment dat ik voor mezelf het besluit had genomen om, ter verklaring van het bestaan van de dingen en de mensen, het zonder de God-hypothese te doen, heb ik voor mezelf willen weten hoe mensen van apen tot mensen zijn geworden. In de jaren zeventig had ik, mede dankzij het verschijnen van de voortreffelijke serie van Time/Life “Het Ontstaan der Mensheid”, in 17 afleveringen, er al een coherent beeld van. We zijn een aparte soort geworden door ons taalvermogen en dat moest begonnen zijn als gebarentaal. Dat laatste had ik niet uit de Time/Life-serie overigens, dat kwam al uit eigen koker. Daar heb ik, in de turbulentie van het leven van de twintig erop volgende jaren, niets mee gedaan, behalve dan beschikken over een vaste grond onder mijn denkvoeten. Begin jaren negentig kwam ik tot het besef dat het niet goed ging met onze samenleving. De kerken waren zichtbaar aan het leeglopen. De kranten meldden herhaaldelijk schokkende gebeurtenissen met zinloos geweld. Diepe indruk ook maakte op mij het rechtbankverslag van een veroordeling van een jongeman die bij studentes was binnengedrongen en ze had verkracht; de rechter had gevraagd: “Waarom doet u dat toch?”, en zijn antwoord was geweest: “Waarom niet?” Er was niets in zijn denkwereld dat hem hierbij in de weg stond. “Een samenleving kan niet functioneren, als de bodem ontbreekt aan het gevoel dat je je aan regels moet houden”, riep in 1991 een wanhopige burgemeester van Tiel na een geweldsmisdrijf.

65

In 1994 schreef Bolkestein: “Elke samenleving heeft behoefte aan een bezielend verband”. Bolkestein wist echter niets beters te bedenken dan het verdampende Christendom nieuw leven in te blazen. Maar dat is trekken aan een dood paard: het Christendom was niet voor niks aan het verdampen. Onze heersende economie, de vrije markt, kan er niets meer mee. Die economie globaliseert en zal op termijn ook de moskeeën en de tempels laten leeglopen. De vrije markt economie kan hooguit wat met een universeel mensenverhaal. Een nieuw ‘bezielend verband’ moet en kan door filosofen gemaakt worden: wetenschappelijk materiaal is er ruim voldoende voor. Maar ja, filosofen … Kortom, begin jaren ’90 begon ik te denken aan de invulling die ikzelf paraat had, en begon ik te studeren en te schrijven. Studie maakt duidelijk dat onze voorouders vanaf de vroegste tijden over een scheppingsverhaal beschikt hebben waar hun bestaan als talige wezens om draaide en dat hun leven zin en betekenis gaf. De laatste duizenden jaren zijn het de kerken geweest die dat verhaal hebben mogen aanleveren. Vanaf de zeventiger jaren zijn de kerken hun zingevende invloed gaan verliezen en zijn de mensen verwachtingsvol naar de filosofen gaan kijken. Maar de filosoof Jaap van Heerden liet in 1990 in zijn boekje “Wees blij dat het leven geen zin heeft”, namens zijn collega’s weten dat van de filosofie qua nieuw Verhaal niets te verwachten viel. In 1979 had de Franse filosoof Lyotard in zijn La Condition Postmoderne het verdwijnen van de Grote Verhalen luid en duidelijk toegejuicht en verzekerd dat de daardoor onstane leegte vanzelf met kleine verhalen opgevuld zou worden. Ieder zijn eigen verhaal, dat was zijn invulling. Maar … wie kan dat? En vanwaar dan die groeiende behoefte aan zingeving? Ikzelf maakte zeker mijn zingevende verhaal, maar ik was dan ook een portrettekenaar met universitaire ondergrond, veel eigen tijd en een filosofische inslag. De massa van de mensen mist die luxe te enen male en heeft de handen vol met brood op de plank te brengen. De enigen die hun eigen verhaal maken, maar dan toegesneden op hun eigenbelang, zijn de mensen die bij het ‘grote geld’ kunnen. Die laten zich hierbij zo nodig geestelijk ondersteunen door de filosofe Ayn Rand, die greed is good verkondigde. Dus ik noem mij geen filosoof. Maar waarom ook geen humanist? Begin jaren ’90 bedacht ik dat ik in het Humanistische Verbond ongetwijfeld mensen zou vinden die zich met het alternatieve verhaal ter invulling van de ideologische leegte zouden bezig houden. Het Christendom was uitgewerkt, de tijd van het humanisme was nu gekomen. Dacht ik. Dus ik maakte een afspraak met de rector van de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Douwe van Houten was dat toen. Op een koude dinsdagmorgen, 22 april 1993. Ik was al vroeg gearriveerd, het was er behoorlijk koud op de gang. Er kwamen een paar druk pratende dames voorbij. Wat hoorde ik daar? Puur New Age gebabbel! Hier? In de Universiteit voor Humanistiek? Dat zal toch niet waar wezen? Van Houten hielp mij al snel uit de droom. Inderdaad, zij hielden zich daar niet bezig met het maken van een nieuw, op wetenschap gebaseerd, scheppingsverhaal Ze hielden zich alleen bezig met het stellen van vragen! Aarch! Dus ook daar heerste de postmoderne filosofie! En kennelijk ook New Age-denken! Ik had last van hooikoorts, Van Houten had last van zijn rug, we hadden het snel bekeken met elkaar. Ik kreeg het boek van Van Praag mee. Nadat ik dat gelezen had (puur academisch-filosofisch) wist ik dat ook van het humanisme niets te verwachten viel. Ik moest het alleen zien te doen. Ik begon met het toetsen van mijn theorie over het ontstaan der mensheid zoals ik dat voor mezelf gevormd had, met name het ontstaan van onze taligheid, dus van datgene wat ons mentaal uit de dierenwereld heeft doen migreren. Eerst eens kijken wat echte wetenschappers daarover te melden hebben. Materiaal genoeg, zou u kunnen denken. Maar dat viel behoorlijk tegen. Er wordt alleen veel materiaal aangedragen over het biologische verhaal, aan de hand van fossielenvondsten waarmee een opeenvolging van aapmenssoorten te geven valt: van ardipithecus en australopithecus naar Homo habilis en Homo erectus, naar Neanderthalers en Anatomisch Moderne Mensen zoals wij vandaag zijn. 66

Maar geen coherent verhaal waardoor deze levensvormen zo apart geworden zijn in de dierenwereld. Waardoor zij er toe gekomen zijn om het vuur te gaan gebruiken waar alle andere dieren voor op de loop blijven gaan. Waardoor zij knappe stenen werktuigen als messen en schrapers zijn gaan maken als enige van alle diersoorten, inclusief de mensapen. Nergens het verhaal van hoe wij talige wezens zijn geworden en wat taligheid met een dier doet. Ook niet bij taalkundigen. Taalkundigen lijken allen maar een nog erger soort academische filosofen. Niets weten ze over antropologie of ethologie. Ze weten alleen iets over taalkunde. Nou, daar kun je dus geen verhaal van maken. De bewustzijnswetenschappers dan misschien, zoals de befaamde Daniel Dennett? Die had het boek geschreven Het bewustzijn verklaard (1991). Maar die bleek ons bewustzijn te zoeken in onze hersenen, die voor hem alleen een bijzonder verfijnd soort computers zijn. Nou, kun je lang zoeken. Hij wist het dus niet te verklaren. Ik wel: we hebben een talig bewustzijn, we leven in een woordenwereld, een wereld van benoemde dingen. Dat is een andere, een virtuelere, wereld dan de wereld van de echte dingen, dan van de natuur waar we nog steeds deel van uitmaken. Kortom, ook in de wetenschappelijke wereld vond ik geen coherent verhaal over hoe wij van apen tot mensen geworden zijn, hoe we talige wezens geworden zijn, hoe we religieuze dieren geworden zijn, hoe we er toe kwamen om het vuur te gaan gebruiken, noem maar op. Met nadruk ook op de vraag: waardoor onze voorouders wél en die van alle andere soorten niet. Wat is er met onze voorouders gebeurd dat zij zich uit de dierenwereld zijn gaan verwijderen, mentaal dan. Ik ben dus vanaf het begin ook gaan schrijven, de ene tekst na de andere. En ook veel over godsdienstgeschiedenis en religie. Ik ben ook een boek in het Engels begonnen. In mijn Engels dus, steenkolen-Engels, heel vreselijk. Gelukkig heb ik een vriend gevonden die mijn project zinvol vindt en die van mijn Engelse boek een echt boek maakt in echt Engels. Dus het komt nog wel een keer goed. Ik koop elk nieuw boek op dit gebied en lees alles wat me onder ogen komt, ook op het internet. Maar ik ben nog steeds de enige die een coherent Verhaal kan vertellen als alternatief voor het monotheïstische Adam-en-Eva-verhaal. Ik ben mij daarom humanosoof gaan noemen, en ik heb zelfs een humanosofenhoed laten maken toen een kennisje het hoedenmaken ging beoefenen als bijverdienste. Mooi hè? Nooit op gehad, behalve voor deze foto.

Ik verkeer in de luxe dat ik elke dag elke minuut aan dit project kan besteden. Ik hou vier kranten bij, Vrij Nederland en de Groene en nog een vijftal relevante periodieken, naast een aantal websites en blogs. Maar tot nu toe geen spoor van iemand die zich met dit toch wel belangrijke en voor de hand liggende project bezig houdt. Dat is toch raar? Wel voortdurend klagerige beschouwingen over de ideologische leegte waarin de mensen hun geluk alleen menen te kunnen vinden in steeds meer geld en in consumeren. Met als enige resultaat een steeds grotere onvrede. Maar geen enkele aanzet tot het opvullen van het ideologische gat dat er door het verdampen van het Christendom in ons westerse samenleven is gevallen. En ik maar laten zien hoe makkelijk dat is op te vullen. Ik bedoel, als ik het kan, dan moeten echt knappe mensen dat toch zeker kunnen. Via het internet heb ik onlangs wel kennis genomen van een verheugende nieuwe richting in de antropologie. De conventionele antropologen ontlenen de voorbeelden van ons prehistorische mens-zijn aan de ‘wilde stammen’ die voortdurend met elkaar op voet van oorlog leven en nog verder terug aan de chimpansees die ook oorlogvoerende mensapen zijn. 67

Maar nu is er een groepje progressieve antropologen opgestaan die wijzen op de schaarse nog pure jager/verzamelaars-gemeenschapjes die de echte ‘levende fossielen’ zijn van hoe ons voorgeslacht miljoenen jaren geleefd heeft en die nog de echte ‘edele wilden’ zijn die onze voorouders altijd geweest zijn. Ze zeggen: onze menselijke natuur is gevormd in die miljoenen jaren van onderlinge harmonie, de enige leefstijl die succesvol overleven in die uiterst primitieve omstandigheden door natuurlijke selectie is voortgekomen. Gemeenschapjes met voortdurende hommeles die kenmerkend zijn voor zowel chimpansees als voor de ‘wilde stammen’, redden het niet. De gemeenschapjes met onderlinge harmonie overleefden wel. Vandaar dat de pure jager/verzamelaars de voorbeelden van ons natuurlijke mens-zijn vormen en niet de chimpansees en de ‘wilde stammen’. Dat laatste besef is dus de nieuwe stroming die nu in de antropologie op gang aan het komen is. Dat hoop ik tenminste. De menselijke natuur. Daar weten de academische filosofen niks van, behalve wat hen door cultuurpessimistische oude filosofen is geleerd. Voor Hobbes is de mens van nature een woeste barbaar, verwikkeld in een strijd van allen tegen allen. Meer wijsheid krijgt een academische filosoof nauwelijks mee. Maar die voelen toch ook aan dat, wanneer gewelddadigheid onze natuur bepaalde, wij zouden genieten van zinloos geweld. Terwijl we daarentegen radeloos in de weer gaan met bloemen en beertjes en waxinelichtjes, en stille tochten houden wanneer er zich weer een geval van zinloos geweld heeft voorgedaan. Bovendien zouden we dan gewelddadig gedrag bij onze kinderen aanmoedigen, immers zo geheel volgens onze aangeboren natuur. Geen filosoof die dit doet, ook Hobbes niet. Maar hoe onze natuur dan wél in elkaar steekt, weet hij niet. Daar moet je blijkbaar humanosoof voor zijn. Het cultuurpessimisme is vooral een gevolg van de verschrikkingen van de twee wereldoorlogen en de holocaust. Vóór de Eerste Wereldoorlog heerste nog het optimisme van de Belle Epoque. Maar na de oorlog is het cultuurpessimisme de overheersende stroming geworden. Dat begon met pessimistische kijk op onze aapmens-voorouders door de paleontoloog Raymon Dart met zijn Killer Ape theorie, in de jaren ’50. Nader uitgewerkt door Robert Ardrey in diens African Genesis (1961), waarin deze onze menselijke natuur een inherente neiging tot gewelddadigheid toeschreef. Etholoog Konrad Lorenz versterkte de pessimistische trend met zijn boek On Aggression (1963), dat weer ten grondslag lag aan boeken als Homo necans (1970) van Walter Burkert en La violence et le sacré (1972) van René Girard. Al deze werken gelden vandaag als onvoldoende wetenschappelijk onderbouwd, maar ze hebben in niet geringe mate bijgedragen aan een overheersend pessimistische kijkt op de menselijke natuur en op het postmoderne relativisme. Deze filosofie heeft op haar beurt de overige wetenschappen als de antropologie en de paleoantropologie behoorlijk beïnvloed. The Third Chimpanzee (1992) van Dared Diamond en Demonic Males (1996) van Richard Wrangham en Dale Peterson zijn er voorbeelden van. In de paleoantropologie heerste de postmodern-relativistische visie van Lewis Binford op onze prehistorische voorouders, die hij vermogens als taal, vuurgebruik en speren ontzegde. De Neanderthalers bijvoorbeeld hadden volgens hem nog geen speren, maar alleen ‘sneeuwsondes’, aangepunte stokken waarmee ze in de sneeuwlaag prikten en vervolgens aan de punt roken; als ze dan een kadaver van een mammoet hadden aangeprikt, begonnen ze huilend en onsamenhangende klanken uitstotend te graven met hun klauwen om zich te goed te doen aan het karkas. Binfords visie bleef gelden tot in Schöningen professionele speren van verre voorouders van de Neanderthalers tevoorschijn kwamen! Mensen denken conform de heersende economie. Vanaf de zestiger jaren is in het westen de vrije markt economie doorgebroken. Dat heeft een einde gemaakt aan de collectivistische Grote Verhalen, ook dat van het monotheïsme. Maar omdat er geen nieuw voor in de plaats kwam, door het in gebreke blijven van de filosofen en van het humanisme, bleven de mensen toch behoefte houden aan iets. Voetbal is dan een soort van iets. Onze jongeren groeien op met NIX, en vervallen gemakkelijk tot nihilisme, tot hooliganisme. Het is eigenlijk ten hemel schreiend dat we hen NIX te bieden hebben. 68

Maar wie wel profiteerden van het NIX waren de lui die bij het ‘grote geld’ kunnen. In feite zijn die miljarden afkomstig van de arbeid van ons allemaal. Maar zij hebben NIX meer met de samenleving te maken en gokken er mee in financiële constructies waar vrijwel niemand een snars van snapt. Maar vanaf de jaren 80 stortte het ons van de ene crisis in de andere. Allemaal door het ‘op hun handen blijven zitten’ van de academische filosofen. Het is ondoenlijk om in deze korte tijd mijn hele alternatieve ontstaansverhaal van ons mens-zijn uit de doeken te doen. Maar als iemand van u er prijs op stelt: ik kan het zo voor u uitprinten. Het telt maar 130 bladzijden. Maar zo’n verhaal zou de Universiteit voor Humanistiek al lang ontwikkeld moeten hebben. Als een amateur zoiets kan, moet het voor betaalde krachten toch zeker mogelijk zijn. Ja, tenzij hun opleiding misschien een hinderpaal is. In elk geval is het humanisme gedoemd om een marginaal geloof te blijven zolang het geen alternatief biedt voor het achterlijke Adam en Eva verhaal van het monotheïsme. Dat is wat deze humanosoof stellig meent. Wanneer u zich ook zorgen maakt over onze samenleving in het algemeen en het humanisme in het bijzonder, nodig ik u uit om zich met mij hierover te buigen. Ik kan wel wat steun gebruiken.

Frans Couwenbergh, humanosoof Hezelstraat 4, 6576 JM Ooij 06 2097 8214 www.mens2000.nl www.humanosofie.nl www.humanosophy.org PS Ik eindig met academisch filosofe Joke Hermsen: “Zonder hoop, enthousiasme of inspiratie verandert er niets”.

69