Vermist: de rechtsbescherming van het ongeboren kind

VERMIST: DE RECHTSBESCHERMING VAN HET ONGEBOREN KIND

PVH 21e jaargang - 2014 nr. 1

Vermist: de rechtsbescherming van het ongeboren kind Mr Don Ceder

Een landelijke abortusdiscussie staat 30 jaar na de officiële inwerkingtreding van de Wet afbreking Zwangerschap (WAZ) weer op het punt om los te barsten in Nederland. Enkele suggesties in de in het najaar van 2013 uitgebrachte ‘Evaluatie - Regeling centrale deskundigencommissie late zwangerschapsafbreking in een categorie-2 geval en levensbeëindiging bij pasgeborenen’ hebben voor opschudding gezorgd.1 Een van de vele aanbevelingen uit dit rapport is een wetswijziging waarbij de abortusgrens (nu vastgesteld op 24 weken) moet worden verlaten in enkele gevallen. De strenge abortusgrens en enkele zorgvuldigheidseisen bij het uitvoeren van een late abortus worden volgens het rapport in de praktijk als een knelpunt ervaren en artsen die deze uitvoeren voelen zich daarnaast door de strafwet en de betrokkenheid van het Openbare Ministerie (OM) in de strafrechtelijke sfeer geplaatst.2 De suggestie om de wet door middel van een wetswijziging te verruimen is inmiddels overgenomen door het NVOG (Nederlandse vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie). Deze heeft in een brief aan Minister Schippers haar voorkeur voor het loslaten van de 24 weken grens en het versoepelen van enkele zorgvuldigheidseisen uitgesproken. Na het zorgvuldig lezen van zowel het rapport als de brief van de NVOG aan minister Schippers kom ik tot de schrikbarende conclusie dat de huidige manier waarop de abortuskwestie wordt geschetst een vertekend beeld laat zien. De wijze waarop deze aanbevelingen worden gepresenteerd toont duidelijk aan dat er een zeer belangrijke partij wordt vergeten: het ongeboren kind. Het lijkt alsof deze nauwelijks een belang noch enige rechten heeft om zich op te beroepen. Dit is een grove vergissing. Het ongeboren kind heeft een rechtsbescherming dat verankerd is in de Nederlandse

NR.

1 2014

2


wet. De afgelopen decennia is het gelukt een groot rookgordijn op te trekken rondom de abortuswetgeving zodat een heldere berichtgeving omtrent de abortuskwestie bijna onmogelijk is gemaakt. En te midden van dit rookgordijn worden er vele politieke beslissingen genomen waarvan ongeboren kinderen de voornaamste slachtoffers van zijn. Het is tijd voor een broodnodige opfriscursus, voor iedereen. Hoe zat het juridisch ook alweer met het aborteren van een ongeboren kind?

1. ABORTUS IS IN NEDERLAND IN BEGINSEL STRAFBAAR

Hoewel berichtgeving anders doet voorkomen, is een abortus in Nederland uitvoeren in beginsel strafbaar. De strafbaarstelling van het uitvoeren van een abortus bij een zwangere vrouw staat in art. 296 Wetboek van Strafrecht (Sr.) lid 1: Art. 296 Sr 1. Hij die een vrouw een behandeling geeft, terwijl hij weet of redelijkerwijs moet vermoeden dat daardoor de zwangerschap kan worden afgebroken, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vier jaar en zes maanden of geldboete van de vierde categorie. (..) 5. Het in het eerste lid bedoelde feit is niet strafbaar, indien de behandeling is verricht door een arts in een ziekenhuis of kliniek waarin zodanige behandeling volgens de Wet afbreking zwangerschap mag worden verricht.” Lid 2, 3 en 4 zijn verzwarende omstandigheden waaronder het uitvoeren van een abortus kan plaatsvinden. Lid 5 creëert een uitzondering op een in beginsel algemeen abortusverbod. Op grond van lid 5 is een abortus niet strafbaar wanneer aan alle richtlijnen van de Wet Afbreking Zwangerschap (WAZ) is voldaan. De wetgever vond het in beginsel strafbaar stellen van abortus nodig ter onderstreping van de toegekende rechtsbescherming van het ongeboren leven door de Nederlandse overheid. Deze rechtsbescherming is overigens zwaar bevochten. Voorafgaand aan de moeizame totstandkoming van de Wet Afbreking Zwangerschap in 1981 zijn er tussen 1970 en 1981 6 (!) wetsvoorstellen gesneuveld voordat de definitieve WAZ in beide Kamers een meerderheid kreeg. De wetgever omschreef de WAZ als volgt: ‘ Het wetsontwerp gaat ervan uit, dat aan vrouwen die zich ten gevolge van een ongewenste zwangerschap in een noodsituatie bevinden, hulp moet worden verleend. Wij zien daarbij de afbreking van het ongeboren menselijk leven als zo’n ernstige en ingrijpende maatregel, dat ze alleen kan worden aanvaard, indien de nood van de vrouw het haar onontkoombaar maakt. Dit uitgangspunt brengt met zich mee dat de arts, de vrouw en zij die verder bij de voorbereiding van een beslissing omtrent zwangerschapsafbreking worden betrokken, ieder voor zich met de grootst mogelijke zorgvuldigheid moeten handelen in het besef

NR.

1 2014

3


van de zware verantwoordelijkheid tegenover het ongeboren leven en van de gevolgen voor de vrouw en de haren.’3 In de huidige wijze waarop wordt omgegaan met de kaders waarin geaborteerd mag worden is van het besef ‘van de zware verantwoordelijkheid tegenover het ongeboren leven’ weinig te merken.

2. ER BESTAAT GEEN WETTELIJKE 24 WEKEN GRENS IN NEDERLAND

Een abortus mag tot een bepaalde grens uitgevoerd worden in Nederland. Er heerst een wijd verspreid misverstand dat de abortusgrens in Nederland bij de wet is vastgesteld op 24 weken. De media, vele organisaties en zelfs politici spreken van een wettelijke 24 weken abortusgrens. De realiteit is echter dat de wet niet spreekt over een 24 wekengrens, maar over een levensvatbaarheidsgrens (het moment waarop kinderen zelfstandig buiten de baarmoeder kunnen overleven). De strafbaarstelling van abortussen na de levensvatbaarheid van het ongeboren kind wordt geregeld in art. 82a Sr.: Artikel 82a Sr: “Onder een ander, of een kind bij of kort na de geboorte, van het leven beroven wordt begrepen: het doden van een vrucht die naar redelijkerwijs verwacht mag worden in staat is buiten het moederlichaam in leven te blijven.” In dit wetsartikel nergens gesproken over een 24 weken grens. Waar komt deze grens dan vandaan? Op zoek naar de levensvatbaarheid heeft de wetgever op grond van medische inzichten destijds bepaald dat de levensvatbaarheid rond 1978 (!) op 24 weken stond. De wetgever lichtte haar keus voor 24 weken in de Memorie van Toelichting toe: ‘ Wat betreft de nadere precisering van de zwangerschapsduur waarbij aangenomen moet worden dat de vrucht levensvatbaar is, dient overwogen te worden dat bij de huidige stand van de medische wetenschap vruchten van minder dan 24 weken als niet levensvatbaar beschouwd worden. Bij een zwangerschapsduur van 24 weken of langer is er echter een steeds grotere kans op een levensvatbare vrucht. Dit betekent dat een zwangerschapsduur van 24 weken als absolute grens moet gelden ten aanzien van zwangerschapsafbreking.4 De 24 wekengrens is nooit in de wet opgenomen, maar is als beleid op grond van de wet geïmplementeerd in Nederland. Dit is een belangrijk verschil. Zelfs de overheid heeft tegenwoordig moeite om dit onderscheid te maken. Op haar website staat: ‘ Een abortus kan uiterlijk plaatsvinden tot het moment dat de vrucht levensvatbaar is buiten het lichaam van de moeder. Volgens de Strafwet is dat tot 24 weken.’ 5

NR.

1 2014

4


De stand van de abortusgrens is al sinds de officiële inwerkingtreding van de WAZ in 1984 ongewijzigd gebleven. De afgelopen dertig jaar is er echter grote vooruitgang geboekt in de medische wetenschap op het gebied van de neonatologie, waardoor de levensvatbaarheidsgrens niet meer op 24 weken ligt. In 2009 bijvoorbeeld is Frieda Mangold in Duitsland geboren na 21 weken en 5 dagen zwangerschap, waarmee Frieda momenteel het vroegst levensvatbare kind ter wereld is.6Frieda’s geboorte was geen incident, momenteel worden er over de gehele wereld jaarlijks duizenden levensvatbare kinderen geboren na een zwangerschap van minder dan 24 weken. Dit wordt ook bevestigd in alle medische onderzoeken van de afgelopen jaren die uitkomen omtrent dit onderwerp.7 Dit betekent dat het Nederlandse abortusbeleid momenteel in strijd is met de Nederlandse Strafwet. Deze medische ontwikkelingen gaan de politiek niet onopgemerkt voorbij. Ministerpresident Mark Rutte zorgde voor ophef door zich uit te laten over de abortusgrens tijdens een tv-uitzending van het EO-programma Moraalridders op 16 februari 2011. Premier Rutte zei daarin dat hij het goed vindt om te discussiëren over de abortusgrens als nieuwe wetenschappelijke inzichten daartoe aanleiding geven. Nadat er vanuit politieke partijen scherpe kritiek op de uitspraken van Rutte kwam, maakte Rutte snel duidelijk dat de regering niet van plan was om de Abortuswet te veranderen, maar dat nieuwe inzichten slechts kritisch moeten worden bekeken.8 Minister Schippers heeft zich na enkele Kamervragen kort uitgelaten over de kwestie en gezegd dat er ‘onvoldoende medische, juridische en praktische redenen zijn gebleken om de abortusgrens te verlagen’.9 Ook de NVOG blijft volhouden dat er niets mis is met de 24 weken grens en dat er geen redenen zijn om deze te verlagen.10 Een correcte interpretatie van de wet en de huidige stand van de medische wetenschap ontkrachten deze beweringen. Een verlaging van de abortusgrens is nodig om binnen de kaders van de Strafwet te blijven.

3. EEN LATE ZWANGERSCHAPSAFBREKING IS JURIDISCH GEZIEN IN BEGINSEL MOORD / DOODSLAG

Hoe zwaar weegt juridisch gezien het aborteren van een ongeboren levensvatbaar kind? In art. 82a Sr. wordt het aborteren van een redelijkerwijs levensvatbaar kind gelijkgesteld aan het doden van een juridisch levend persoon. Het bestandsdeel‘een ander van het leven beroven’ komt naast artikel 82a ook in enkele andere artikelen voor waaronder art. 287, 289, 291 en 293 Sr. Al deze artikelen vallen onder de titel ‘misdrijven tegen het leven gericht’ en bij overtreding van deze strafbepalingen wordt doodslag of moord ten laste gelegd. Het leven van het ongeboren levensvatbaar kind wordt dus beschermd door de wet en deze rechtsbescherming is nagenoeg even groot als die van een levend persoon. Het komt voor dat na de verstreken abortusgrens van 24 weken een abortus op grond van ernstige medische redenen bij uitzondering alsnog wordt uitgevoerd. Dit wordt een

NR.

1 2014

5


late zwangerschapsafbreking (LZA) genoemd. Voor deze gevallen is er door de jaren heen consensus ontstaan over het correct handelen bij late zwangerschapsafbrekingen, inclusief een procedure voor toetsing van dat handelen achteraf.11 Bij een LZA wordt een onderscheid gemaakt tussen twee categorieën aandoeningen: Categorie I betreft aandoeningen van het ongeboren kind die naar redelijke verwachting tijdens of na de geboorte onontkoombaar tot de dood zullen leiden. Categorie II betreft ongeborenen kinderen met weliswaar een kans om buiten de baarmoeder te overleven, maar waarbij postnatale inzet van levensverlengend medisch handelen zinloos wordt geacht. Een late abortus die onder de eerste categorie valt is op grond van art. 82a Sr. niet strafbaar. Het kind is namelijk niet levensvatbaar, waardoor niet aan alle bestanddelen van de wetsartikel is voldaan. Een abortus van een niet levensvatbaar kind valt daarom buiten de reikwijdte van het artikel. Wanneer bij deze afbreking wordt gehandeld binnen de kaders van art. 296 Sr. is er dus geen sprake van een strafbare handeling. Om te bepalen of sprake van is van een ongeboren kind met een aandoening die in categorie 2 valt zijn er strenge zorgvuldigheidseisen opgesteld waaraan een abortus aan moet voldoen.12 Een late abortus van een kind dat onder categorie 2 valt is op grond van art. 82a Sr. in beginsel wel strafbaar. Een beroep op een rechtvaardigingsgrond kan echter de strafbaarheid wegnemen. Wanneer aan alle zorgvuldigheidseisen is voldaan wordt overmacht in de zin van noodtoestand aangenomen. Of er werkelijk voldaan is aan alle zorgvuldigheidseisen moet door de officier van justitie worden beoordeeld. Er is een deskundigencommissie opgesteld die een grote rol speelt in het onderzoek en het OM van zwaarwegende adviezen voorziet.13

4. SUGGESTIES IN EVALUATIERAPPORT IN STRIJD MET RECHTSBESCHERMING ONGEBOREN KIND

Hoewel het rapport terecht enkele knelpunten in de huidige praktijk bij het uitvoeren van een LZA aan de kaak stelt en bekritiseert, zijn enkele suggesties die genoemd worden in strijd met de rechtsbescherming van het ongeboren kind. Het rapport pleit er bijvoorbeeld voor om art. 82a Sr. te verruimen met een extra bepaling waarin staat dat de arts niet strafbaar is wanneer een late abortus plaatsvindt op twee verschillende medische gronden. De eerste medische grond is bij de aanwezigheid van zeer ernstige en niet te herstellen aandoeningen bij het ongeboren kind. Vervolgens pleit het rapport dat een late abortus uitgevoerd moet kunnen worden wanneer de

NR.

1 2014

6


zwangerschap een ernstig en niet op andere wijze weg te nemen gevaar voor de gezondheid van de vrouw oplevert. Dit heet een maternale indicatie.14 Allereerst rijst de vraag waarom een wetsverruiming eigenlijk nodig is. De huidige richtlijn rond de LZA heeft al als doelstelling noodzakelijke late abortussen mogelijk te maken en de belangen van het ongeboren kind en zwangere vrouw daarbij te waarborgen. Indien de uitvoering van de richtlijn in de praktijk op enkele punten tekort schiet, kan er altijd besproken worden hoe de doelstellingen die door de richtlijn beoogt worden alsnog bereikt kunnen worden door enkele knelpunten op te lossen. Een wettelijke verruiming zou echter tegen dezelfde problemen aanlopen als de huidige richtlijn. En alle problemen die door een wettelijke verruiming mogelijk zouden kunnen worden verholpen kunnen ook binnen de huidige richtlijnen van de LZA worden verholpen. De uitvoering van de doelstelling is het probleem, niet de grondslag waarop het beleid wordt uitgevoerd. Daarnaast geeft een wettelijke verruiming een signaal af dat in strijd is met de rechtsbescherming van het ongeboren kind en met wat het wetsartikel beoogt te realiseren. Gezien de aard van een late abortus (de wet spreekt over doodslag/moord) is een versoepeling van de rechtsbescherming van het kind niet gewenst. Alles overwegende zijn de argumenten die aangevoerd worden niet toereikend om een wettelijke verruiming te rechtvaardigen. Daarnaast doet het rapport de suggestie het leed van de moeder los te koppelen van een medische indicatie bij het ongeboren kind en ook alleen op grond van het leed van de moeder te kunnen aborteren. Ook deze suggestie is in strijd met de in de wet geregelde rechtsbescherming van het ongeboren kind. Indien er sprake is van een acute levensbedreigende situatie bij de moeder kan er op grond van een belangenafweging altijd besloten worden om het ongeboren kind te aborteren, ten behoeve van het leven van de vrouw. Het wordt echter problematisch bij niet levensbedreigende situaties, omdat het verzoek om het kind te aborteren botst met het belang van het ongeboren kind. Gezien de belangenafweging die gemaakt moet worden, kan dan vaak, terecht, worden afgezien van een abortus, omdat de rechtsbescherming van het ongeboren kind zwaarder wordt geacht. Dit houdt niet in dat de situatie van de moeder wordt genegeerd. Het betekent slechts dat ondanks de kwetsbare situatie waarin de moeder zich bevindt, deze niet zwaar genoeg weegt om het doden van het ongeboren leven te legitimeren, zonder dat er ook sprak is van een foetale medische indicatie. Deze belangenafweging is gezien de aard van de situatie gerechtvaardigd. Het evaluatierapport doet ook een aanbeveling om late abortussen toe te staan wanneer er geen 100% zekerheid bestaat over de diagnose en prognose van een ziekte bij het ongeboren kind. Het rapport stelt dat er terughoudendheid heerst onder gynaecoloogperinatologen (Een gynaecoloog die gespecialiseerd is in het behandelen en begeleiden van zwangere vrouwen) ten aanzien van een LZA, omdat er vaak geen 100% zekerheid is

NR.

1 2014

7


over de diagnose en prognose. Eén van de zorgvuldigheidseisen bij een categorie 2 situatie is dat er naar heersend medisch inzicht ‘geen twijfel’ mag bestaan over de diagnose en de daarop gebaseerde prognose. In het rapport wordt voorgesteld dat de zorgvuldigheidseis wordt genuanceerd tot bijvoorbeeld ‘de grootst mogelijke zekerheid’.15 Gezien de rechtsbescherming van het ongeboren kind is de zorgvuldigheidseis dat er 100% zekerheid moet bestaan over de diagnose en prognose niet onredelijk. De mogelijkheid dat er levensvatbare ongeboren kinderen geaborteerd kunnen worden, moet worden uitgesloten. Daarom kunnen een onzekere diagnose en prognose nooit toereikend zijn om over te gaan tot het aborteren van een een mogelijk levensvatbaar kind.

5. CONCLUSIE

De rechtsbescherming van het ongeboren kind in Nederland is verankerd in de Nederlandse wet. Dit gegeven komt echter nauwelijks naar voren wanneer de abortuskwestie ter sprake komt. De keuze om een abortus uit te voeren is een belangenafweging van enerzijds de noodsituatie van de vrouw en anderzijds de rechtsbescherming van het ongeboren kind. Het is daarom schrikbarend dat er in het evaluatie rapport geen enkele keer gesproken wordt over de rechtsbescherming van het ongeboren kind. Dit geldt ook voor de brief van de NVOG aan minister Schippers. Het is vreemd dat juist nu, wanneer het Nederlandse abortusbeleid meer dan ooit onder juridische druk staat vanwege haar abortusgrens, er geadviseerd wordt om de strikte 24 wekengrens los te laten. Het streven om lijden vanwege handicaps en aandoeningen te voorkomen lijkt in de praktijk steeds meer op beleid ter voorkoming van de geboorte van mensen met een handicap of aandoening. In deze queeste wordt weinig rekening gehouden met de rechtsbescherming van het ongeboren kind. Abortus is een moeilijk en gevoelig vraagstuk waar geen eenvoudig antwoord op te vinden is. De keuze waar ouders voor komen te staan is zwaar en gaat altijd gepaard met verdriet, verschillende emoties en een diepe impact, vooral als wij beseffen dat het bij de meeste late zwangerschapsafbrekingen in Nederland gaat om ongeboren kinderen die gewild waren door ouders, maar om medische redenen zijn geaborteerd. Het zou goed zijn om 30 jaar na invoering van de ‘Wet afbreking zwangerschap’ weer een maatschappelijke discussie te hebben in ons land. Niet een eendimensionale zoals de afgelopen jaren het geval is geweest, maar een constructief dialoog waarbij zowel de belangen van de zwangere vrouw als de rechtsbescherming van het ongeboren kind worden besproken, afgewogen en verdedigd.

NR.

1 2014

8


NOTEN

1. Evaluatie-Regeling centrale deskundigencommissie late zwangerschapsafbreking in een categorie-2 geval en levensbeëindiging bij pasgeborenen, ZonMw, september 2013. 2. Idem p, 13. 3. Kamerstukken II 1978/79, 15 475, nrs. 1-4 , p. 9. (MvT). 4. Kamerstukken II 1978/79, 15 475, p. 32 5. ‘Voorwaarden abortus’ www.rijksoverheid.nl (zoek op: voorwaarden abortus) 6. Duitse baby overleeft geboorte na 21 weken’, Volkskrant 23 april 2011, www.volkskrant.nl (zoek op: baby Frieda). 7. O.a. B. J. Stoll, N. I. Hansen, E. F. Bell, S. Shankaran, A. R. Laptook, M. C. Walsh, E. C. Hale, N. S. Newman, K. Schibler, W. A. Carlo, K. A. Kennedy, B. B. Poindexter, N. N. Finer, R. A. Ehrenkranz, S. Duara, P. J. Sánchez, T. M. O'Shea, R. N. Goldberg, K. P. Van Meurs, R. G. Faix, D. L. Phelps, I. D. Frantz III, K. L. Watterberg, S. Saha, A. Das, R. D. Higgins,’ Neonatal Outcomes of Extremely Preterm Infants From the NICHD Neonatal Research Network’, Pediatrics 2010 DOI: 10.1542/peds.2009-2959 ; O.a. K. L. Costeloe, E.M. Hennessy, S. Haider, F. Stacy, N. Marlow, E. S. Draper,’ Short term outcomes after extreme preterm birth in England: comparison of two birth cohorts in 1995 and 2006 (the EPICure studies)’, BMJ 2012, DOI:10.1136/bmj.e7976 ; EXPRESS Group, ‘One-Year Survival of Extremely Preterm Infants After Active Perinatal Care in Sweden’, JAMA. 2009; 301(21) :p. 2225-2233. DOI:10.1001/jama.2009.771. 8. ‘Kabinet niet van plan abortusgrens te verlagen’, 17 februari NCR , www.ncr.nl (zoek: Rutte abortusgrens). 9. ‘Abortusgrens blijft ongewijzigd’, 19 April 2011, www.rijksoverheid.nl (zoek: abortusgrens ongewijzigd). 10. Reactie NVOG op discussie abortusgrens’, 22 februari 2011, http://www.nvog.nl (zoek: reactie NVOG discussie abortusgrens). 11. Late zwangerschapsafbreking: zorgvuldigheid en toetsing, overleggroep Late Zwangerschapsafbreking, 1998, p.18 e.v. ; LZA: medisch handelen en Late Zwangerschapsafbreking, NVOG, 2007; Kamerstukken II, 2005/2006, 30300 XVI, nr. 90. 12. Evaluatie-Regeling centrale deskundigencommissie late zwangerschapsafbreking in een categorie-2 geval en levensbeëindiging bij pasgeborenen, ZonMw, september 2013, p. 29. 13. Idem, p.18. 14. Idem, p. 14. 15. Idem.

*****

NR.

1 2014

9

Vermist: de rechtsbescherming van het ongeboren kind

Recommend Documents