Verlies. Op één been de piste overwinnen Tussen veerkracht en kwetsbaarheid Op VOKK-kamp deel je zonder woorden

Uitgave van de Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’ Jaargang 13, nummer 1

Verlies

Een magazine voor jongeren die leven met kanker

Op één been de piste overwinnen Tussen veerkracht en kwetsbaarheid ‘Op VOKK-kamp deel je zonder woorden’

Verlies We verliezen allemaal wel eens, een wedstrijd, een spelletje, een weddenschap, je sleutels, je portemonnee, je pinpas. LEFlezers hebben te maken met een ander soort verlies. Want kanker betekent verlies van gezondheid, van haar, van een onbezorgde jeugd, van een nier, een oog of een been, van vertrouwen in je lichaam, van vertrouwen in anderen, van vanzelfsprekend­ heid, van dromen, van een broer of zus, van een onbezorgde toekomst. Ga daar maar eens aan staan. Maar je kunt er niet voor weglopen. Vanaf de dag van de diagnose hoort verlies bij jouw leven. En van dat leven moet je iets zien te maken, mét de verliezen die je hebt geleden. Dat is geen gemakkelijke opgave. Het vraagt om moed en durf. LEF wil je daarvoor hand­ vatten geven, maar bovenal herkenning door de verhalen van andere LEF-lezers.

LEF, jaargang 13, nr. 1 April 2012 LEF is een uitgave van de Vereniging Ouders, Kinderen en Kanker (VOKK). LEF verschijnt drie keer per jaar in een oplage van 1600.

Marianne Naafs-Wilstra

Eindredactie Marianne Naafs-Wilstra Redactie Evie Erkelens Jochem Naafs Meike Naafs Tessa Nagels Valerie Strategier Annelies de Wit Met medewerking van Birgit de Bruin Marinka Ernst Gerard Koster Gwendolyn Maas Jill Mul Marije Smits

er? ‘Een slechte verliez ach!’ Ik ben één grote glim

Leven met verlies ‘Een slechte verliezer? Ik ben één grote glimlach!’ Interview met Paul Turner

8

in The Voice of Holland? en altijd vrolijke Paul Turnergrote schare fans. Maar er gezien van de energieke een Wie heeft niet de auditie won hij vele harten en was hij verzekerd van wel een mening over de goed­ voor Met zijn gespring en gedans te horen in het publiek. Kortom, iedereen had van The Voice. Hoe was het waren ook kritische geluidenhoe het met hem is na de spannende finale En hoe ziet hij zijn toekomst nu? lachse Paul. LEF is benieuwd rond zijn performance nét niet te winnen? hem om na zoveel commotie

Ontploffende engel Hoe voelde je je toen je auditie deed? Toen de eerste stoel draaide, was het alsof ik ontplofte! Zoals jullie weten ben ik altijd al vrolijk en druk, maar toen was ik echt uitzinnig. Wat vond je het leukste aan je tijd bij The Voice of Holland? Vliegend als een engel het podium opkomen! Dat was zó leuk! Roel van Velzen had dat bedacht. Ik was blij dat hij me zo goed begreep! Het was een fantastische entree. Hoe voelt het voor jou om op het podium te staan? Ik voel me er comfortabel, alsof dat de plek is waar ik hoor. Ik voel me er thuis. Ben je wel eens nerveus? Soms, maar dat is nauwelijks aan me te merken. Dat komt omdat ik altijd al druk ben, dus een beetje extra vanwege de zenuwen valt niemand op. En verder kan ik een heel droge mond krijgen als ik zenuwachtig ben, dat is wel vervelend als ik moet zingen. Tijdens de televisie-uitzendingen van The Voice of Holland was jouw verschijning een hot topic! Veel mensen raakten niet uitgepraat over je. Wat heb jij daarvan gemerkt? Volstrekt onbekenden hielden mij op straat tegen om een handtekening te vragen. Dat is echt vreemd. Ik dacht: Waarom 4

willen ze er één van mij?! Maar ik vind het heel leuk om mensen te ontmoeten die me steunen en met ze te kletsen. Heb je groupies? Hahaha, nou, ik heb enkele héél toegewijde fans. Zij noemen zich “the curlies” (de krullen)! Een goede verliezer Wees eens eerlijk, hoe voelde je je toen je The Voice of Holland in de finale moest verlaten? Ik voelde me een grote winnaar om vierde te mogen worden in een programma waar tienduizend mensen zich voor hadden ingeschreven. Het zou wel heel suf zijn als ik me daar droevig over zou voelen. Toch? Heb je niet eens gehuild? Neeeeeeee!!! Hahaha! Ik was juist heel blij! Ik heb zoveel liefde en support gehad van volstrekt onbekenden, ik was gewoon één grote glimlach. Dus je bent een goede verliezer? Yeah, natuurlijk. Maar op alle vlakken, hoor. Ik hou bijvoorbeeld erg van kaartspelletjes of poolen. Als ik dan verlies, vind ik dat ook geen probleem. Het spel is tenslotte het leukste. Ik doe mee om lol te hebben met mijn vrienden, niet om per se te winnen. En ben je een goede winnaar? Hahaha... Zeker weten! Dan ren ik rondjes

door de kamer! Toen ik nog heel jong was, heb ik ooit een dans- en zangcompetitie gewonnen. Ik kreeg een gouden medaille. Wat was ik trots.

Vroeger deed je vooral mee aan musicals. Nu treed je op als popster. Wat wil je nou het liefste zijn? Als kind wilde ik dierenarts of astronaut worden. En nu wil ik een SUPERSTER worden! Geintje. Ik ben heel blij om ervaring te hebben gehad in de musicalwereld. Maar de optredens die ik nu doe vind ik leuker. Ik voel dat ik op de goede weg ben.

Toekomst als superster Hoe kijk je terug op de show? Mee doen was de beste beslissing van mijn leven. Ik heb zoooooveel geleerd! En het heeft me veel leuke ervaringen opgeleverd. Laatst nog, toen werd ik uitgenodigd door het programma Koffietijd om te gaan schaatsen. Ze gaven me een paar schaatsen en toen reed ik voor het eerst van mijn leven op een bevroren meer. Dat was te gek!

9

Springen door de kamer Van welke muziek ga jij spontaan dansen? Op dit moment word ik enthousiast van Domino van Jessie J. En verder kan je mij altijd de dansvloer op krijgen met muziek van Queen, Lady Gaga, Madonna en Katy Perry.

En wat doe je nu? Ik treed regelmatig op. Mensen kunnen mij boeken voor hun feesten en festivals. Zo kom ik door heel Nederland en kan ik doen wat ik leuk vind. Op televisie optreden vond ik ook heel bijzonder. Ik hoop dat ik dit nog een keer mag doen. Oh, en dit is natuurlijk ook belangrijk: binnenkort verschijnt mijn eerste single!

10/11

Welke muziek raad jij aan als mensen zich droevig voelen? Dan heb je muziek nodig die je blij maakt. Dat kan van alles zijn, maar ik raad een uptempo song aan. Zet de muziek lekker hard en zing uit volle borst mee. En vergeet natuurlijk niet om hierbij door de kamer te springen. Succes gegarandeerd, echt waar! Ik doe het vaak genoeg.

Betekent dit dat je voorlopig in Nederland blijft? Ja, ja, ja! Ik hou van Nederland én van mijn fiets. Hm, en kroketten en bitterballen zou ik evenmin willen missen. Haring sla ik liever over. Ik vertrouw mijn Nederlandse vrienden eigenlijk niet meer nadat ze me dat hebben laten eten.

Eigenlijk hebben we jou alleen maar lachend op televisie gezien. Stop jij ooit met lachen? Hahahaha! Ik stop alleen om te ademen.

12

Tessa Nagels

LEF April 2012

LEF April 2012

5

4-5

Vormgeving T2 Ontwerp, ‘s-Gravenhage

Ruben (14) en Nynke (26) verloren allebei een broer aan kanker. Hoe gaan zij hiermee om? Twee brussen praten samen over verlies. Wanneer zijn jullie broers overleden? Nynke: Ik was acht jaar toen Arjen overleed. Hij was dertien en had een tumor in de neusholte, met uitzaaiingen. Ruben: Het was november 2010 toen ik hoorde dat Thomas niet meer beter zou worden. Ik weet nog hoe boos ik werd. Daarna omhelsde ik hem lang. Thomas had een rhabdomyosarcoom (een tumor van de weke delen, red.) en was al twee jaar ziek.

Wat missen jullie het meest? Ruben: Alles. Het samen spelen, voetballen en gamen. Thomas was maar twee jaar jonger dan ik. Hij was echt mijn maatje, we deden alles samen. Toen hij ziek werd, veranderde dat. Veel dingen kon hij niet meer. Toch was ik vaak bij hem. We keken samen voetbal in het ziekenhuis, of ik zat gewoon naast hem te gamen terwijl hij op de bank lag. We hielden van dezelfde dingen, bijvoorbeeld voetbal, maar qua karakter leken we helemaal niet op elkaar. Ik ben heel impulsief en maak snel contact met nieuwe mensen. Thomas was goed in het onderhouden van die contacten.

Druk Drukkerij Antilope

Overname van artikelen is alleen toegestaan met toestemming van de redactie en met bronvermelding. De redactie heeft het recht artikelen in te korten of niet te plaatsen.

3

6/7

13

Twitter @vokk_nl @deKanjerKetting

Abonnement Leden van de jongerengroep van de VOKK ontvangen LEF automatisch. Je kunt abonnee worden als je ouders of jijzelf lid zijn/bent van de VOKK.

Voorwoord: Verlies

4/5

Redactieadres VOKK Schouwstede 2b 3431 JB Nieuwegein 030 2422944 [email protected] Websites www.vokk.nl www.KanjerKetting.nl

2

Nynke: Eigenlijk alles, maar vooral de grote broer die me beschermt. Het is dan wel 18 jaar geleden dat Arjen overleed, maar ik denk nog elke dag aan hem. Dat is niet minder geworden. Arjen was een buitenjongen. Hij was heel actief en hield van kattenkwaad uithalen, zoals rotjes afsteken. Soms was hij ook wel een beetje koppig. Praten jullie thuis over jullie broers? Ruben: We hebben het thuis heel veel over Thomas. Mijn zusje Hannah van zes begint te pas en te onpas over hem. En ik zeg het meteen als ik iets zie of doe wat Thomas gaaf zou vinden, zoals skiën of snowboarden. Of als ik een liedje hoor dat Thomas mooi vond. Thomas hoort gewoon bij ons gezin en dat zal altijd zo blijven. Hij is pas echt dood als er niet meer over hem wordt gesproken. Nynke: Wij praten thuis niet vaak over Arjen. Maar dat komt gewoon omdat we niet zulke praters zijn. En we willen elkaar geen verdriet doen. Ik weet dat ik altijd bij mijn ouders terecht kan als er iets is. Ruben: Ik kan ook altijd bij mijn ouders terecht. Toch deed ik in de laatste weken, voordat Thomas doodging, mijn verhaal alleen bij ooms en tantes of ouders van vriendjes. Ik denk dat ik mijn ouders niet nog meer wilde belasten. Gaan jullie vaak naar het graf? Nynke: Op Arjens sterfdag en verjaardag doen we meestal iets leuks met het hele gezin, ter gedachtenis aan hem. Vroeger ging ik regelmatig naar zijn graf, omdat ik dacht dat het zo hoorde. Nu kom ik er niet zo vaak meer. Ruben: Ik ga ook niet vaak naar het graf van Thomas, ik heb de nieuwe grafsteen niet eens gezien. Ik hoef niet naar de begraafplaats om aan hem te denken. Hannah gaat wel mee met mijn ouders. Wat willen jullie andere jongeren in eenzelfde situatie meegeven? Nynke: Weet dat ze zelf gelukkig mogen zijn, ook al is hun broer of zus overleden. Lange tijd dacht ik dat ik moest lijden en rouwen omdat Arjen zo veel pijn had geleden en dood was gegaan. Nu weet ik dat ik, ondanks dat, verder mag gaan. Je mag ook best aandacht voor jezelf vragen als het niet zo goed met je gaat. Ik had er bijvoorbeeld heel veel aan om met een psycholoog praten.

10

LEF April 2012

Ruben: Ja, ik raad hun ook aan om er met iemand over te praten. Ik ben heel blij dat mijn beste vriend Stanly alles van dichtbij heeft meegemaakt. Hij was er vaak bij in het ziekenhuis. Hij kende Thomas ook al van voor zijn ziekte. Als ik ergens mee zit, kan ik altijd bij hem terecht. En op mijn nieuwe school heb ik ook meteen verteld wat er met mijn broertje is gebeurd. Het is ook fijn om met jongeren om te gaan die hetzelfde hebben meegemaakt. Zo praatte ik met een paar meisjes die een broer of zus hadden verloren op een symposium van de VOKK. Dat was bijzonder. En nu is Nynke mijn maatje geworden, ook via de VOKK. We doen af en toe iets leuks, zoals naar Walibi World. Dat is heel gezellig. We hoeven het heus niet de hele tijd over het verdriet te hebben. Binnenkort ga ik mee met het jongerenkamp van de VOKK*, daar heb ik zin in! Nynke: Het is belangrijk om met je omgeving te praten als je ergens mee zit. Soms twijfelde ik of mijn vrienden wel over Arjen wilden horen en dan hield ik mijn mond. Mensen weten soms niet goed hoe ze moeten reageren. Nu ga ik een gesprek niet meer uit de weg. En dan gaat het meestal vanzelf. Als je zelf open bent, zijn anderen dat namelijk ook. Waar zijn jullie broers nu? Ruben: In de hemel. Nynke: Ik weet het niet, dat kan ik ook niet weten. Voor mij is de zekerheid dat hij nu rust heeft en geen pijn meer heeft het belangrijkst.

LEF April 2012

‘Hij is pas echt dood als er niet meer over hem wordt gesproken.’ Tijd voor jouw mening Uitgelicht: Achtstegroepers huilen niet LFFletters Was jij er bij? Delen zonder veel woorden, 18+ kamp Agenda

16/17

‘Dat ik ziek ben geweest, is zowel een vloek als een zegen’

18/19

Rouwen, een dans tussen veerkracht en kwetsbaarheid

Het jaarlijkse 12-18 kamp is inmiddels achter de rug.

De VOKK wil een maatjesproject opzetten voor brussen van een overleden kind. Zou jij een maatje willen zijn voor iemand die net als jij zijn/haar broer of zus heeft verloren? Mail dan naar Meike Naafs: [email protected].

Marije: Lichtjes Spelletjes Schrijf ‘t maar

14/15

Valerie Strategier *

Tien vragen aan… Bo van Aalst, deskundige bij ziekte, afscheid en rouw In het volgende nummer: Media

20

Jij aan het woord: Jill Mul

21

Luisteren - spelen - lezen Column: Verloren uurtje

22

Brussenspinsels: Op weg naar zelfstandigheid!?

23

LEF-nieuws

24

LEFgozer

11

10-11

leven metlies ver De wereld lijkt soms bol te staan van strijd. Sportwedstrijden, verkiezingen, oorlogen, songfestivals, televisieprogramma’s als Wie is de Mol, Master Chef, The Voice of Holland, So You Think You Can Dance. En alleen de winst telt. Politiek en macht De afgelopen maanden waren we onder andere getuige van de politieke strijd om het presidentschap van Rusland, het fractie­leiderschap van de PvdA en de voorverkiezingen voor het Amerikaanse presidentschap. Bij elke strijd komt er uiteindelijk een winnaar uit de bus maar vertrekken ook een of meerdere verliezers met de staart tussen de benen. Er gaat geen dag voorbij of er woedt wel ergens een oorlog. Syrië staat nu dagelijks op de voorpagina, maar buiten ons gezichtsveld spelen zich nog meer oorlogen af. Sport en vermaak Veel mensen maken zich nu al druk over de komende Europese kampioenschappen voetbal en de Olympische Spelen. Gaan we winnen? Halen we genoeg medailles om in de top-10 te eindigen? De oprichter van de moderne Olympische Spelen, de Fransman Pierre de Coubertin, huldigde nog de filosofie dat meedoen belangrijker is dan winnen, maar dat lijkt tegenwoordig toch anders te zijn. Bij ‘tegenvallende prestaties’ valt de nationale sportpers onmiddellijk over de ‘verliezers’ heen. En dan de vermaakindustrie. Je kunt de TV niet aanzetten of er is ergens wel een programma met een wedstrijdelement. Wat bezielt ons eigenlijk? Wat hebben we met strijden? Is dat echt zo belangrijk? Is dat omdat we winnen zo belangrijk vinden? Wat betekent dat dan voor verliezen?

dappere vechter.’ ‘Hij heeft zijn strijd gestreden’. ‘Van deze tegenstander heeft ze helaas niet kunnen winnen.’ Bij dit soort verlies lijkt het net alsof je er zelf iets aan kunt doen. Alsof verliezen komt door te weinig inzet, gebrek aan dapperheid, enz. Dat je alleen kunt winnen als je ‘positief bent’ en ‘ervoor gaat’. Maar dat is een illusie. Ieder kind met kanker is een held. En zijn ouders en brussen ook. Allemaal leiden ze op een of andere manier een verlies. Verlies van gezondheid, verlies van een ledemaat of orgaan, verlies van je haar, verlies van vrienden, verlies van een schooljaar, verlies van vanzelfsprekendheid, verlies van dromen, verlies van zorgeloosheid, verlies van je broer of zus of vriend of vriendin. Verbonden in verlies Is er dan geen goed nieuws? Ja zeker: het leven gaat door. Dat klinkt als een cliché maar clichés zijn meestal waar. Het is ook een opgave waar je niet alleen voor staat. Je familie en vrienden staan om je heen. En natuurlijk de LEF-lezers die jouw ervaringen delen en je zonder woorden begrijpen. Verbonden in verlies.

Marianne Naafs-Wilstra

Kanker en verlies Veel mensen zien kanker ook als een strijd. Kijk maar eens in overlijdensadvertenties en blogs. ‘Wat is onze Jan toch een

LEF April 2012

3

? r e z e i l r e v e t ‘Een slech ’ ! h c a m i l g e t Ik ben één gro ? er in The Voice of Hollander rn Tu ul Pa e lijk vro ijd alt ar en gezien van de energieke een grote schare fans. Ma Wie heeft niet de auditie ns won hij vele harten en was hij verzekerd van d wel een mening over de goed­ Met zijn gespring en gedaden te horen in het publiek. Kortom, iedereen havan The Voice. Hoe was het voor waren ook kritische gelui d hoe het met hem is na de spannende finale En hoe ziet hij zijn toekomst nu? nnen? lachse Paul. LEF is benieuw rformance nét niet te wi pe n zij nd ro ie ot m m co hem om na zoveel

Ontploffende engel Hoe voelde je je toen je auditie deed? Toen de eerste stoel draaide, was het alsof ik ontplofte! Zoals jullie weten ben ik altijd al vrolijk en druk, maar toen was ik echt uitzinnig. Wat vond je het leukste aan je tijd bij The Voice of Holland? Vliegend als een engel het podium ­opkomen! Dat was zó leuk! Roel van ­Velzen had dat bedacht. Ik was blij dat hij me zo goed begreep! Het was een fantastische entree. Hoe voelt het voor jou om op het podium te staan? Ik voel me er comfortabel, alsof dat de plek is waar ik hoor. Ik voel me er thuis. Ben je wel eens nerveus? Soms, maar dat is nauwelijks aan me te merken. Dat komt omdat ik altijd al druk ben, dus een beetje extra vanwege de zenuwen valt niemand op. En verder kan ik een heel droge mond krijgen als ik zenuwachtig ben, dat is wel vervelend als ik moet zingen. Tijdens de televisie-uitzendingen van The Voice of Holland was jouw verschijning een hot topic! Veel mensen raakten niet uitgepraat over je. Wat heb jij daarvan gemerkt? Volstrekt onbekenden hielden mij op straat tegen om een handtekening te vragen. Dat is echt vreemd. Ik dacht: Waarom 4

LEF April 2012

willen ze er één van mij?! Maar ik vind het heel leuk om mensen te ontmoeten die me steunen en met ze te kletsen. Heb je groupies? Hahaha, nou, ik heb enkele héél toegewijde fans. Zij noemen zich “the curlies” (de krullen)! Een goede verliezer Wees eens eerlijk, hoe voelde je je toen je The Voice of Holland in de finale moest verlaten? Ik voelde me een grote winnaar om vierde te mogen worden in een programma waar tienduizend mensen zich voor hadden ingeschreven. Het zou wel heel suf zijn als ik me daar droevig over zou voelen. Toch? Heb je niet eens gehuild? Neeeeeeee!!! Hahaha! Ik was juist heel blij! Ik heb zoveel liefde en support gehad van volstrekt onbekenden, ik was gewoon één grote glimlach. Dus je bent een goede verliezer? Yeah, natuurlijk. Maar op alle vlakken, hoor. Ik hou bijvoorbeeld erg van kaartspelletjes of poolen. Als ik dan verlies, vind ik dat ook geen probleem. Het spel is tenslotte het leukste. Ik doe mee om lol te hebben met mijn vrienden, niet om per se te winnen. En ben je een goede winnaar? Hahaha... Zeker weten! Dan ren ik rondjes

door de kamer! Toen ik nog heel jong was, heb ik ooit een dans- en zangcompetitie gewonnen. Ik kreeg een gouden medaille. Wat was ik trots. Toekomst als superster Hoe kijk je terug op de show? Mee doen was de beste beslissing van mijn leven. Ik heb zoooooveel geleerd! En het heeft me veel leuke ervaringen opgeleverd. Laatst nog, toen werd ik uitgenodigd door het programma Koffietijd om te gaan schaatsen. Ze gaven me een paar schaatsen en toen reed ik voor het eerst van mijn leven op een bevroren meer. Dat was te gek! En wat doe je nu? Ik treed regelmatig op. Mensen kunnen mij boeken voor hun feesten en festivals. Zo kom ik door heel Nederland en kan ik doen wat ik leuk vind. Op televisie optreden vond ik ook heel bijzonder. Ik hoop dat ik dit nog een keer mag doen. Oh, en dit is natuurlijk ook belangrijk: binnenkort verschijnt mijn eerste single! Betekent dit dat je voorlopig in Nederland blijft? Ja, ja, ja! Ik hou van Nederland én van mijn fiets. Hm, en kroketten en bitterballen zou ik evenmin willen missen. Haring sla ik liever over. Ik vertrouw mijn Nederlandse vrienden eigenlijk niet meer nadat ze me dat hebben laten eten.

Vroeger deed je vooral mee aan musicals. Nu treed je op als popster. Wat wil je nou het liefste zijn? Als kind wilde ik dierenarts of astronaut worden. En nu wil ik een SUPERSTER worden! Geintje. Ik ben heel blij om ervaring te hebben gehad in de musicalwereld. Maar de optredens die ik nu doe vind ik leuker. Ik voel dat ik op de goede weg ben. Springen door de kamer Van welke muziek ga jij spontaan dansen? Op dit moment word ik enthousiast van Domino van Jessie J. En verder kan je mij altijd de dansvloer op krijgen met muziek van Queen, Lady Gaga, Madonna en Katy Perry. Welke muziek raad jij aan als mensen zich droevig voelen? Dan heb je muziek nodig die je blij maakt. Dat kan van alles zijn, maar ik raad een uptempo song aan. Zet de muziek l­ekker hard en zing uit volle borst mee. En vergeet natuurlijk niet om hierbij door de kamer te springen. Succes gegarandeerd, echt waar! Ik doe het vaak genoeg. Eigenlijk hebben we jou alleen maar ­lachend op televisie gezien. Stop jij ooit met lachen? Hahahaha! Ik stop alleen om te ademen.

Tessa Nagels LEF April 2012

5

Bo van Aalst deskundige bij ziekte, afscheid en rouw Praktijk bo

Hoe word je deskundige op het gebied van afscheid en rouw? Tja, dat is een lastige vraag! Ik ben opgeleid als pedagogisch hulpverle­ ner en heb daarnaast allerlei scho­ lingen gevolgd over het begeleiden van mensen bij ziekte, sterven en rouw. Eigenlijk denk ik dat vooral ervaringen heel belangrijk zijn. De dingen die ik zelf heb meegemaakt en alles wat ik leer van de mensen die ik begeleid.

Je hebt een bijzondere belangstelling voor kinderen en jongeren en verlies. Hoe is dat zo gekomen? Ik wist al vroeg dat ik iets wilde gaan doen met kinderen en jongeren. Tijdens mijn studie hoopte ik op een stage op de kinderafdeling, en dat lukte! Daar is mijn belangstelling voor het begeleiden van zieke kinderen en jongeren alleen maar groter geworden. Ook ging ik mij verdiepen in de begeleiding als kinderen niet meer beter worden en verliesverwerking. Eigenlijk is het toen alleen maar gegroeid en gegroeid. Nu doe ik dit vanuit mijn eigen praktijk.

6

LEF April 2012

Waar lopen jongeren die een verlies ­verwerken vooral tegenaan? Alleen het ‘jongere zijn’ vraagt al veel. School, vrienden, sport en noem maar op. Eigenlijk wil je alleen daar mee bezig zijn en dan kom je terecht in een situatie van verlies en verdriet. Jongeren vinden het vaak moeilijk om de eigen gevoelens te herkennen en te uiten. Je weet misschien ook nog niet hoe je hier mee om moet gaan en wat je helpt. Het is vaak een zoektocht voor jongeren.

Wat is belangrijk voor jongeren die een broer of zus of vriend of vriendin verliezen? Ruimte. Dat klinkt misschien een beetje raar, maar ik bedoel hiermee de ruimte die je mag nemen voor het verlies en alle gevoelens die daarbij komen kijken. Alles mag er zijn! Vaak is dat een eerste stap. Het is belangrijk om niet weg te lopen voor het verlies en verdriet. Door met de emoties aan de slag te gaan, leer je er mee omgaan.

Hoe kan de omgeving deze jongeren helpen en steunen? Ten eerste denk ik dat het belangrijk is dat jongeren de ruimte krijgen om betrokken te mogen zijn bij het verlies. Goede informatie en ondersteuning is heel belangrijk. Ook is het goed dat zij daarin zichzelf kunnen zijn. Als omgeving sluit je aan bij de jongere. Soms betekent dat juist geen gesprek, maar bijvoorbeeld een lange wandeling.

Welke rol kan de school spelen? School heeft een heel belangrijke rol! Je brengt veel tijd door op school. Als je te maken krijgt met de dood en rouw is het belangrijk dat de school veiligheid en erkenning biedt. Ook hier mogen deze gevoelens zijn en is het fijn om op iemand terug te k­ unnen vallen, een mentor of leerlingbegeleider bijvoorbeeld.

Hoe kunnen jongeren die vastlopen in hun verdriet de juiste begeleiding vinden? Dat kan op verschillende manieren. Er zijn veel professionals die zich bezig houden met verliesverwerking. Mogelijk kan de huisarts een goede doorver­ wijzing geven, maar je mag ook zelf iemand zoeken. Op internet is veel informatie te vinden. Bijvoorbeeld op de website www.landelijksteunpuntrouw.nl en www.achter­ deregenboog.nl. Het is belangrijk dat de begeleiding goed voelt.

Wat raad je elke jongere die een verlies verwerkt aan? Loop vooral niet weg voor de situatie en eigen gevoelens. Jonge­ ren voelen zich vaak niet normaal door wat zij meemaken en voelen, maar er is niks geks aan. Het mag er allemaal zijn. Jij mag er zijn! Als je er niet uitkomt, kan het goed en fijn zijn om er met iemand over te praten. En ook dat is helemaal niet raar.

Wil je nog iets aan LEF kwijt? Ja zeker! Op de website www.doodgewoon-online.nl kun je terecht met jouw verhaal. Het is een website speciaal voor jonge­ ren die te maken hebben (gehad) met de dood. Je kunt hier chatten en veel informatie vinden. Ook op mijn eigen website www.praktijk-bo.nl vind je meer informatie.

Wat is de grootste uitdaging wanneer je jongeren begeleidt? Het begint met ‘verbinding maken’. Als ik een verbinding heb met de jongere en het voelt goed, gaan we samen op zoek naar het verhaal en alles wat daarbij komt kijken. De uitdaging is om de jongere in te laten zien dat hij of zij degene is die de wijsheid heeft en de mogelijkheid om zichzelf te helpen!

Heb je zelf vragen of wil je graag reageren op mijn antwoorden? Stuur mij dan een mailtj e [email protected] of twitterbericht @BovanA alst

In het volgende nummer! De volgende LEF gaat helemaal over media en hoe zij omgaan met kanker. TV, kranten, bladen, websites en blogs. Hoe ervaar jij de berichten in de media? Heb je zelf wel eens meegewerkt aan een interview voor TV of een groot tijdschrift? Jouw mening of ervaring nemen we graag op. Mail naar [email protected].

LEF April 2012

7

Lichtjes Terwijl ik deze column schrijf, zit ik op een veranda in Darling, Zuid-Afrika. Een uur rijden vanaf Kaapstad kijk ik uit over de lichtjes van de kleine township van dit plaatsje en bedenk, weet, dat wij niet weten wat echt verlies is. Met wij bedoel ik wij, westerlingen. Wij van de generatie na de babyboomers. Ik zit hier met een ultradunne laptop op mijn schoot die ik gekocht heb omdat hij zo handig was voor op reis. Ik reis veel voor de topsport die ik bedrijf. Mijn laptop kostte waarschijnlijk een jaarsalaris van de vrouw die ik vanmiddag met haar kind op de heup langs de snelweg zag lopen. Of eerder een onbereikbaar fortuin, omdat ze werkloos is, zoals zo velen hier in Zuid-Afrika. En ik kocht die laptop omdat ik hem zo handig vond.

Verlies. Ik mijmer voor me uit. Wat is verlies? Het verlies van mijn been was ergens een opluchting. Het verlies van je vrijheid lijkt me vele malen erger. Hoe lang was Zuid-Afrika niet een gevangenis voor vele bevolkingsgroepen? Ik kan me gewoonweg niet voorstellen dat ik een bus niet in zou mogen omdat ik gehandicapt ben. Of niet zou mogen stemmen vanwege mijn beperking. Ik zou gek worden, DWDD bellen en het tot een nationale rel maken. Waarna ik waarschijnlijk bij de rechter een schadevergoeding zou afdwingen die me in staat zou stellen riant te leven tot aan mijn pensioen. In Nederland kun je onrecht aanvechten. Hier, in Zuid-Afrika, heerste onrecht eeuwenlang. Met Apartheid als feit na de tweede wereldoorlog.

De mensen hier hebben verliezen geleden die ik nooit ten volle zal kunnen begrijpen. Ze hebben letterlijk moeten vechten om hun bestaansrecht af te dwingen. Na de amputatie van mijn been heb ik de mogelijkheid gekregen en gegrepen om topsporter te worden. Uit iets heel stoms, kanker, kwam iets heel moois voort: topsport. En gelukkig zie ik dat ook hier, in Darling, in Zuid-Afrika. Uit die stomme, idiote, Apartheid kwam iets moois voort: geen oorlog, maar vrede als ultiem bewijs van beschaving. Blank en zwart zijn nog niet vanzelfsprekend gelijk, dat is duidelijk te zien. Ze zijn er nog niet, maar ze komen er wel. Zelfs het zwaarste verlies kent dus lichtjes, aan het eind. Het is nog niet verloren.

Marije Smits

Spelletjes Winnen en verliezen, twee tegengestelde begrippen waarmee je in het leven regelmatig te maken krijgt. Met het een mis­ schien iets meer dan het ander. Van winnen geeft de Van Dale de volgende definitie: ‘in een strijd zegevieren’. Verliezen wordt beschreven als ‘kwijtraken of overwonnen worden’. Winnen is natuurlijk altijd fijn. Je voelt je glorieus na een mooie overwinning, hoe nipt deze ook is. Als je een pot scha­ ken wint van je vader, broer of zus, dan kun je je intens geluk­ kig voelen. Maar wat als je verliest? Er zijn mensen die totaal niet tegen hun verlies kunnen. Ze spelen vals of verwisselen stiekem spelkaarten als hun tegenspelers even niet opletten. Zo hebben ze meer kans om te winnen, maar eerlijk is anders. Kun je wel blij zijn met zo’n schijnoverwinning? En zouden je tegenspelers het echt niet door hebben? Ik vraag het me af. Waarschijnlijk hebben ze gewoon geen zin in een huis vol herrie. Want wanneer een slechte verliezer onverhoopt toch verliest, is het leed vaak niet te overzien. Dobbelstenen vliegen door de kamer, spelkaarten sneuvelen en zelfs speelborden

8

LEF April 2012

worden vernield. Logisch dat je weinig zin hebt om met zo’n slechte verliezer nog een spelletje te doen, zeker niet als deze zijn boosheid ook nog eens op jou, de winnaar, botviert. Dan heeft een virtueel spelletje toch de voorkeur. Veilig achter je beeldscherm je tegenstander inmaken zonder de kans van een aanval op jou of het speelbord. Op zijn hoogst kan de computer of smartphone een knal kan verwachten. Want je moet toch ergens je frustratie kwijt? Zelf ben ik niet zo agressief aangelegd al ben ik op dit moment dik aan het verliezen met een potje Wordfeud. Waarom heb ik alleen maar medeklinkers en schudt mijn tegenstander prach­ tige woorden, met ook nog eens triple woordwaarde, uit zijn mouw? Het leven is niet altijd eerlijk. Maar om mijn telefoon nu tegen de muur te smijten, nee. Daarvoor ben ik te veel aan het ding gehecht. Ik zie mijn tegenstander wel weer in real life of ik pak hem terug in het volgende potje.

Birgit de Bruin

f j i r h c S r a a m ‘t

Een stop op mijn gina,

deze pa ht zien op ic d e g w u Wil je jo vokk.nl an naar lef@ stuur het d

gedachten

Een stop op mijn gedachten. Tot hier, en hou n ou op! Ik wil een stop op mijn gedachten. Tot hier, niet verd er, stop! Wanneer de woord en blijven gaan In mijn hoofd, n iet blijven staan. Wil ik een stop op mijn gedachten. Tot hier, niet verd er, stop! Hermien Stegerm

an*

Ik wil niks kwijt gehecht waar ik aan ben n ik wil niet verlieze t waar ik voor vech r ik kan niet zonde ren wat bij me moet ho ik wil vinden en wat ik ben verlor nou maar hoe kan het en or dat ik je ben verl op jou ik was zo zuinig wijt ik wilde je niet k n gaan maar moest je late wou zonder dat ik het rliezen door je strijd te ve nen heb je toch gewon ven le verloren uit dit opnieuw begonnen jou verliezen start rouw een nieuwe toch gevonden ijn hart voor eeuwig in m een

Fabienne Hoogev

*Hermien overlee d in en stuurde kort vo december 2011 or haar dood dit ge dicht toe

De top bereiken en dan willen stijgen. Dalend klim ik nog verder, ots vol, vol van tr mijn doel. n leeg, leeg va Aja Blanken

ik wen s In mom je licht e ik wen nten van zo rgen s je hoo p met ui tzicht op ik wen s je zac morgen htheid als woo rd en vreu en te hard z ijn g als ged de en vrede achten te zwa rt zijn anonie m

LEF April 2012

9

Ruben (14) en Nynke (26) verloren allebei een broer aan kanker. Hoe gaan zij hiermee om? Twee brussen praten samen over verlies. Wanneer zijn jullie broers overleden? Nynke: Ik was acht jaar toen Arjen overleed. Hij was dertien en had een tumor in de neusholte, met uitzaaiingen. Ruben: Het was november 2010 toen ik hoorde dat Thomas niet meer beter zou worden. Ik weet nog hoe boos ik werd. Daarna omhelsde ik hem lang. Thomas had een rhabdomyosarcoom (een tumor van de weke delen, red.) en was al twee jaar ziek.

10

LEF April 2012

Wat missen jullie het meest? Ruben: Alles. Het samen spelen, voetballen en gamen. Thomas was maar twee jaar jonger dan ik. Hij was echt mijn maatje, we deden alles samen. Toen hij ziek werd, veranderde dat. Veel dingen kon hij niet meer. Toch was ik vaak bij hem. We keken samen voetbal in het ziekenhuis, of ik zat gewoon naast hem te gamen terwijl hij op de bank lag. We hielden van dezelfde dingen, bijvoorbeeld voetbal, maar qua karakter leken we helemaal niet op elkaar. Ik ben heel impulsief en maak snel contact met nieuwe mensen. Thomas was goed in het onderhouden van die contacten.

Nynke: Eigenlijk alles, maar vooral de grote broer die me beschermt. Het is dan wel 18 jaar geleden dat Arjen overleed, maar ik denk nog elke dag aan hem. Dat is niet minder geworden. Arjen was een buitenjongen. Hij was heel actief en hield van kattenkwaad uithalen, zoals rotjes afsteken. Soms was hij ook wel een beetje koppig. Praten jullie thuis over jullie broers? Ruben: We hebben het thuis heel veel over Thomas. Mijn zusje Hannah van zes begint te pas en te onpas over hem. En ik zeg het meteen als ik iets zie of doe wat Thomas gaaf zou vinden, zoals skiën of snowboarden. Of als ik een liedje hoor dat ­Thomas mooi vond. Thomas hoort gewoon bij ons gezin en dat zal altijd zo blijven. Hij is pas echt dood als er niet meer over hem wordt gesproken. Nynke: Wij praten thuis niet vaak over Arjen. Maar dat komt gewoon omdat we niet zulke praters zijn. En we willen elkaar geen verdriet doen. Ik weet dat ik altijd bij mijn ouders terecht kan als er iets is. Ruben: Ik kan ook altijd bij mijn ouders terecht. Toch deed ik in de laatste weken, voordat Thomas doodging, mijn verhaal alleen bij ooms en tantes of ouders van vriendjes. Ik denk dat ik mijn ouders niet nog meer wilde belasten. Gaan jullie vaak naar het graf? Nynke: Op Arjens sterfdag en verjaardag doen we meestal iets leuks met het hele gezin, ter gedachtenis aan hem. Vroeger ging ik regelmatig naar zijn graf, omdat ik dacht dat het zo hoorde. Nu kom ik er niet zo vaak meer. Ruben: Ik ga ook niet vaak naar het graf van Thomas, ik heb de nieuwe grafsteen niet eens gezien. Ik hoef niet naar de begraafplaats om aan hem te denken. Hannah gaat wel mee met mijn ouders. Wat willen jullie andere jongeren in eenzelfde situatie meegeven? Nynke: Weet dat ze zelf gelukkig mogen zijn, ook al is hun broer of zus overleden. Lange tijd dacht ik dat ik moest lijden en rouwen omdat Arjen zo veel pijn had geleden en dood was gegaan. Nu weet ik dat ik, ondanks dat, verder mag gaan. Je mag ook best aandacht voor jezelf vragen als het niet zo goed met je gaat. Ik had er bijvoorbeeld heel veel aan om met een psycholoog praten.

Ruben: Ja, ik raad hun ook aan om er met iemand over te praten. Ik ben heel blij dat mijn beste vriend Stanly alles van dichtbij heeft meegemaakt. Hij was er vaak bij in het ziekenhuis. Hij kende Thomas ook al van voor zijn ziekte. Als ik ergens mee zit, kan ik altijd bij hem terecht. En op mijn nieuwe school heb ik ook meteen verteld wat er met mijn broertje is gebeurd. Het is ook fijn om met jongeren om te gaan die hetzelfde hebben meegemaakt. Zo praatte ik met een paar meisjes die een broer of zus hadden verloren op een symposium van de VOKK. Dat was bijzonder. En nu is Nynke mijn maatje geworden, ook via de VOKK. We doen af en toe iets leuks, zoals naar Walibi World. Dat is heel gezellig. We hoeven het heus niet de hele tijd over het verdriet te hebben. Binnenkort ga ik mee met het jongerenkamp van de VOKK*, daar heb ik zin in! Nynke: Het is belangrijk om met je omgeving te praten als je ergens mee zit. Soms twijfelde ik of mijn vrienden wel over Arjen wilden horen en dan hield ik mijn mond. Mensen weten soms niet goed hoe ze moeten reageren. Nu ga ik een gesprek niet meer uit de weg. En dan gaat het meestal vanzelf. Als je zelf open bent, zijn anderen dat namelijk ook. Waar zijn jullie broers nu? Ruben: In de hemel. Nynke: Ik weet het niet, dat kan ik ook niet weten. Voor mij is de zekerheid dat hij nu rust heeft en geen pijn meer heeft het belangrijkst.

Valerie Strategier *

Het jaarlijkse 12-18 kamp is inmiddels achter de rug.

De VOKK wil een maatjesproject opzetten voor ­brussen van een overleden kind. Zou jij een maatje willen zijn voor iemand die net als jij zijn/haar broer of zus heeft verloren? Mail dan naar Meike Naafs: [email protected].

LEF April 2012

11

gje Wil je jouw zeoor v doen in Tijd g? jouw menin achter je PC Kruip dan snel ail naar of laptop en m [email protected].

Sinds aan half jaar volg ik de VOKK via Twitter en Facebook en zo kom ik op allerlei blogs over kinderen met kanker. Dat vind ik echt heel interessant en ik kijk wel drie keer in de week hoe het met die kinderen gaat. Ik probeer me dan te verplaatsen in hoe het voor mijn ouders moet zijn geweest toen ik ziek was. Maar soms word ik er ook heel somber van want er overlijden ook kinderen. En daar kan ik eigenlijk niet goed tegen. Ik probeer nu een balans te zoeken want ik wil niet telkens geconfronteerd worden met al dat verdriet.

Door mijn ziekte ben ik echt achter geraakt op school en er zat niets anders op dan een jaar over te doen. Ik zag er ongelooflijk tegenop om in een heel nieuwe groep te starten, maar uiteindelijk is het allemaal reuze meegevallen. Er was al snel een klik met een paar klasgenoten en ik hoor er nu helemaal bij. Door het verlies van een schooljaar heb ik er een paar heel leuke vrienden bij gekregen. En ik hoef niet zo verschrikkelijk te stressen want de vakken gaan me lekker makkelijk af omdat ik alles voor de tweede keer doe.

Willemijn

Yannick

Mijn naam is Adinda Metzelaar, 24 jaar, uit Heiloo. Toen ik 15 was werd bij mij een keeltumor ontdekt. Ik ben van mijzelf sportief ingesteld en vind het lekker om buiten te wandelen en te fietsen. Ik fiets dit jaar mee met de Ketting van Ballonnen om de kinderen en jongeren die op dit moment kanker hebben een hart onder de riem te steken en aan iedereen te laten zien dat er leven is na kanker. Ik vind de Kanjer­ Ketting een prachtig idee. Ik heb veel zin om te gaan fietsen en denk dat het een week wordt om niet te vergeten. Wil je lezen wie er nog meer meefietsen, kijk dan op www.vokk.nl > Wat doen wij > Ketting van Ballonnen.

Adinda Metzelaar

Film ‘Achtste-Groepers Huilen Niet’ Het op waarheid gebaseerde boek ‘Achtste-Groepers Huilen Niet’ van Jacques Vriens is verfilmd. Het verhaal gaat over de 11-jarige Akkie, een meisje dat ontzettend goed kan voetballen. Haar klasgenoot Joep vindt dat meisjes niet kunnen voetballen, maar Akkie is dat helemaal niet met hem eens en gaat daar vaak fel tegenin. Terwijl de klas van Akkie zich voorbereidt op de Cito-toets, het schoolkamp en het grote slottoernooi, blijkt dat de vele blauwe plekken van Akkie niet van het voetballen en het stoeien komen. Akkie heeft leukemie. Ze wordt opgenomen in het ziekenhuis en haar ouders, juf Ina en haar klasgenoten steunen haar zo goed als ze kunnen. Helaas wordt Akkie, ondanks de behandelingen van de lieve dokter Snor, niet beter en overlijdt ze. De film is indrukwekkend en bevat, naast het verdriet, ook veel humor. Bijzonder is het te zien hoe de klas met Akkie meeleeft en haar bijzondere verrassingen bezorgt. Een leuk weetje is dat onze KanjerKetting een belangrijke rol speelt in de film. Daar hebben we op het VOKK-kantoor hard voor moeten rijgen! www.achtstegroepersdefilm.nl

12

LEF April 2012

Leontine’s

?

Heb jij vragen

, , schoolvragen Vriendenvragen hulpvragen, ? van-alles-vragen F-letters, Stuur ze naar LE p/a VOKK, , Schouwstede 2b ein. eg uw ie N 3431 JB k: [email protected].

Mailen mag oo

Dag Leontine, Mijn zusje heeft sinds december kanker – Hodgkin – en ik ben zo bang want vorig jaar is een neefje van mijn beste vriendin doodgegaan aan kanker. Mijn vriendin en ik zijn allebei ongerust. Stel dat mijn zusje ook doodgaat. Haar neefje was dertien, mijn zusje is nu bijna twaalf. Hij had wel wat anders – een tumor in zijn been - en mijn moeder zegt dat mijn zusje goede kansen heeft. Maar toch lig ik er wakker van, en mijn vriendin ook. Wij zijn allebei veertien jaar.

Hoi Leontine,

Ha Leontine,

Als klein kind heb ik kanker gehad, ik weet er zelf niets meer van. Maar kan het ook zo zijn dat je je door zo’n ziekte als kind emotioneel niet goed aan je ouders hecht? Ik vind het sowieso heel moeilijk om te praten over de ziekte, maar ook andere emoties kan ik niet goed aan mijn ouders laten zien. Ik vraag me af of dat door mijn verleden kan komen. Kun je daar antwoord op geven?

Mijn broer is twee jaar geleden overleden en ik mis hem nog elke dag. We scheelden maar anderhalf jaar en deden heel veel dingen samen. Meestal kan ik er wel mee omgaan, maar soms is het te veel en voel ik me echt waardeloos. Met mijn ouders kan ik er gelukkig over praten, maar ik wil hen niet steeds lastig vallen want ze hebben het natuurlijk ook moeilijk. Mijn vrienden begrijpen me niet. Ze vinden het heel erg maar voelen het niet mee. Hoe kan ik ze duidelijk maken dat ik me zo ontzettend rot voel omdat mijn broertje dood is?

Groetjes, Marrianne

Jorrit Hoi Marrianne,

Groetjes, Bregje

Hoi Bregje, Ik kan me goed voorstellen dat je ongerust bent over je zusje. Misschien lucht het op als je dit vertelt aan je ouders? Dan kunnen jullie daar samen over praten. Als je er thuis liever niet over praat, kun je ook een leraar of mentor op school in vertrouwen nemen? Verder zijn jij en je vriendin altijd welkom op de jongerenactiviteiten en kampen van de VOKK. Hier komen alleen maar jongeren die te maken hebben met kanker en dus precies weten hoe jij je voelt. Sterkte de komende tijd voor jou, je ­vriendin en je zusje!

Het is wel bekend dat ouders van een ernstig ziek, jong kind moeite kunnen hebben zich aan hun kindje te hechten. Misschien komt het andersom ook wel voor, dat kinderen die ernstig ziek zijn (geweest) onbewust afstand nemen van hun ouders om hun verdriet te besparen. Overigens wordt niet in elk gezin even makkelijk over gevoelens gesproken. Misschien is jouw gezin wel niet zo’n ‘praat-gezin’. Het is, denken we, wel fijn als je eens zou praten met een psycholoog of therapeut. Die kan je helpen alles op een rijtje te zetten. Misschien willen je ouders wel een keer aanschuiven. Je huisarts kan je verwijzen.

Hoi Jorrit,

Succes, Leontine

Groetjes, Leontine

Fijn dat je er in ieder geval met jouw ouders over kunt praten. En maak je geen zorgen dat je hen lastig valt – je kunt je ouders nooit lastig vallen! En ze willen vast niet dat je jouw zorgen verbergt. Voor jouw vrienden is het waarschijnlijk heel moeilijk om te bedenken hoe jij je voelt en hoe het is om een broer of zus te verliezen. Misschien kun je contact maken met andere jongeren die hetzelfde hebben meegemaakt via de VOKK. Kijk eens op de website welke activiteiten, bijeenkomsten en kampen we organiseren voor jongeren.

Groetjes, Leontine

LEF April 2012

13

Delen zonder veel woorden VOKK-kamp voor 18 jaar en ouder

Het 18+ kamp is voor mi j steeds weer een bijzon dere ontmoeting met de jongeren die mee gaa n. Ook deze keer is het we er gelukt om er met elkaar een mooi kamp van te maken. Een kamp me t een lach en een traan zoals het bedoeld is. De openheid van de jon ger en doet mij ie­ dere keer weer beseffen hoe bijzonder en belang rijk dez e kampen zijn. Het is en blijft een pracht ig onderdeel van mijn we rk bij de VOKK.

Mieke Spaink

ben ik bijna 25 en in al die Mijn eerste kamp was dat van 2000 in Katwijk aan Zee. Ik was 13 jaar. Nu van twee kampen per jaar. geluk het 12 jaar heb ik geen VOKK-kamp overgeslagen. Soms had ik zelfs huis. Bij thuiskomst was van zijn te De eerste keer was erg spannend maar het was heerlijk even weg l NIKS hoefde uit te helemaa gewoon je het eerste wat ik tegen mijn ouders zei dat het zo fijn was dat elk weekend weg van geniet Ik dus. leggen aan lotgenoten. Dit jaar wordt mijn 15e kamp, een jubileum zijn. te bij n met de VOKK en de komende 12 jaar ga ik er zeker ook probere

Barbara van der Laan

In 2011 ben ik mee geweest naar het 18+ kamp in Bergen op Zoom. Ik voelde mij er erg thuis omdat iedereen, lotgeno­ ten en brussen, elkaar begrijpt. Het was ook erg goed om stil te staan bij de overleden kinderen.

Nathalie van den Heuvel

14

LEF April 2012

mei t/m augustus 2012 Diverse vrijdagen DREAMNIGHT AT THE ZOO Plaats: diverse dierentuinen in Nederland Tijd: 18.00 - 22.00 uur Voor wie: gezinnen Deelname: gratis Bijzonderheden: houd voor data onze nieuwsbrief en de agenda van onze website in de gaten Info: 030 - 242 29 44 [email protected] Opgave: www.vokk.nl

Kamp is voor mij gezelligheid, delen en zonder veel woorden weten wat de an­ der doormaakt of heeft doorgemaakt. Ik heb een superkamp gehad met leuke activiteiten en het is zeker voor herha­ ling vatbaar.

Catharina Deurloo

Wat een bijzondere ervaring was het 18+ kamp! Als stagiaire bij de VOKK ging ik dit kamp voor het eerst mee als begeleidi ng. Ik vond alleen de samenkomst al prachtig om te zien. Het is een bijna niet te besc hrijven sfeer van verbondenheid, herk en­ ning en begrip. Wat een gezelligheid bij de StayOkay in Bergen op Zoom, maar ook ruimte voor serieuze dingen en gevo elens. Een weekend om niet gauw te vergeten.

Amber van Ameijde

Tijdens de kampen van de VOKK heb ik vrienden voor het leven gemaakt. Ik vind het fijn dat er tijdens zo’n weekend een goede balans is tussen serieuze gesprekken en lol maken. Het zorgt voor een gezellige en gezamenlijke sfeer. Iedereen is betrokken bij elkaar.

Marrit Hoekstra

Zondag 10 juni DE LACH VAN ZOETE LIEVE GERRITJE Plaats: Den Bosch Voor wie: hele gezin (kinderen tot 14 jaar) Tijd: 10.00 - 16.00 uur Deelname: gratis Info: 030 - 242 29 44 [email protected] Opgave: www.delach.info Zaterdag 16 juni NIKE SUPER SPORT EVENT 2011 Plaats: Campus Nike in Hilversum Tijd: 13.00 – 17.00 uur Voor wie: (ex)patiënten en brussen van 8 t/m 18 jaar Deelname: gratis Info en opgave: 030 – 242 29 44 [email protected] Zondag 8 juli WHEELS & WINGS – GOOD CAUSE RALLY Plaats: vliegveld Twente Tijd: hele dag Voor wie: gezinnen met kind van 8 t/m 20 jaar Deelname: gratis Info: 030 – 242 29 44 [email protected] Opgave: www.vokk.nl MEER INFO? Kijk voor de actuele agenda op: www.vokk.nl > agenda en volg ons op Twitter: @vokk_nl. Schrijf ook in op onze digitale nieuwsbrief via www.vokk.nl.

LEF April 2012

15

‘Dat ik ziek ben geweest, is zowel een vloek als een zegen’ Wanneer bij jou of je broer of zus de diagnose kanker wordt gesteld, voelt het alsof de grond onder je voeten vandaan zakt. Weg controle, weg toekomstplannen, weg veiligheid. Vanaf nu ligt het lot van het gezin in handen van de medische wereld. Toch zeggen mensen die een ziekteproces van zo dichtbij hebben meegemaakt regelmatig dat ze ‘er sterker uit zijn gekomen’. Ligt dat echt zo dicht bij elkaar? Kan iets wat zoveel schade aanricht, tegelijkertijd ook het beste zijn wat je kan overkomen? Enkele jongeren vertellen hoe zij ertegenaan kijken.

Marije

Vanwege mijn epilepsie mag ik veel dingen niet, maar ik ga en sta waar ik wil. En die hersentumor? Ik heb veel geluk gehad dat ik hier nog sta en dat ik geen afscheid heb hoeven nemen van de mensen om mij heen. Sterker: mede dankzij de tumor heb ik heel veel goede mensen ontmoet. Iedereen heeft wel eens afscheid moeten nemen: van iemand die je lief is of van dingen die je kon. Helaas ik ook. Maar ik ben er sterker door geworden en ben dingen meer gaan waarderen. Mijn vrienden steunen me altijd, daardoor wordt de band alleen maar sterker.

16

LEF April 2012

Renate

Tim

Dat ik ziek ben geweest, is zowel een vloek als een zegen. Een zegen omdat de ervaring je sterker maakt. Vrienden en familie zijn er nu voor het leven. Op veel gebieden ben ik mentaal ijzersterk. Als het gaat om het dragen van pijn, ben ik een veteraan die alles wel gezien heeft. Daarnaast is het een vloek omdat het zó eenzaam is. Ik was de enige die die hele periode niet naar huis kon. Ik kon geen pauzes nemen tijdens het ziek zijn, niet naar huis om uit te rusten van alle emoties. Ik zat er al die tijd middenin. Tim schreef over zijn ervaringen een boek: ‘Gewoon een ander jaar’. Zijn moeder vertelt daarin treffend: ‘Donderdag 21 februari 2002. Tim heeft een ellendige nacht gehad. Zo ellendig dat hij het wilde opgeven. Braken van het slijm, diarree, temp 38,8, huid aan het vellen. We zijn ruim anderhalf uur bezig met wassen, bed verschonen en inzalven. Oh, de pijn! Tim ergert zich aan een leerlingverpleegkundige die wat onhandig en traag is met wonden. Voor elke ingewikkelde handeling moet ze hulp inroepen en daar moet Tim dan weer op wachten. Half zes. Tim krijgt andere pijnbestrijding. Hij is suf. Ik zalf hem in. Zijn enkels zijn dik door het vocht. 21.00 uur. Tim heeft om ons gevraagd. Hij is bang van het ‘ik val’gevoel dat de nieuwe medicijnen geven en de medicatie is meteen gestaakt. Als we aankomen, ligt Tim te schokken en te snurken. De verpleger vertelt dat hij veel vocht vasthoudt door de brandwonden…. We zien dat Tim moeite heeft in zijn slaap het slijm kwijt te raken. Hij moet op de po-stoel en stuurt ons weg. Tim kan niet meer op zijn voeten staan (dik, vocht, pijn) en we horen een hoop lawaai. Als we gaan kijken ligt hij héél boos en uitgeput op bed en zegt: ‘HOE MOET DIT NU VERDER? WAT MOET IK NU DOEN?’ Dan slaat hij zichzelf letterlijk voor z’n hoofd. Dat doet me zo’n pijn! Hij is zó boos dat hij ook al niet meer zelf op de po-stoel kan! Het laatste beetje waardigheid raakt hij ook kwijt.’

In 2002 vertelde de oncoloog: ‘Renate, je hebt een kwaadaardige tumor in je knie. Je krijgt chemotherapie waardoor je haar zal uit vallen en je allerlei bijwerkingen krijgt, maar we kunnen je been behouden. Heb je verder nog vragen?’ Een half jaar later was de behandeling achter de rug en was ik een kunstknie rijker en begon mijn haar weer te groeien. Maar de knie raakte ontstoken en dat bleek helaas chronisch, met andere woorden: het zou nooit meer over gaan. Mijn been zat er nog aan maar ik kon er niets mee. Ik kreeg zo schoon genoeg van de antibiotica en dagelijks meerdere keren het verband verschonen, dat ik er uiteindelijk voor heb gekozen mijn been te laten amputeren. Mijn eerste gedachte toen ik na de operatie wakker werd, was: Yes, nu mag ik mee op Winterkolder*. Hoe krom kan een menselijk brein soms zijn. Op de foto zie je mij op de ski, met vlechtjes aan de helm vanwege het thema ‘Heidi en Peter’. Ik ben mijn been verloren maar heb de piste overwonnen.

Catharina

Door mijn ziekte verloor ik mijn been. Omdat ik zo jong was, dacht ik dat een ‘gewoon’ leven er voor mij niet meer in zat. Winterkolder* was een soort omslag. Aanvankelijk zag ik die vakantieweek helemaal niet zitten. Ik kon niet eens skiën op twee benen, laat staan op één. Maar tijdens Winterkolder ontdekte ik dat ik meer kon dan ik dacht. Dat stimuleerde mij om er 100% voor te gaan. Nu, bijna 10 jaar later, kan ik nog veel meer dan ik toen voor mogelijk hield. Ondanks verlies heb ik ook veel gewonnen. Zonder de mensen die ik via de VOKK en Winterkolder heb leren kennen, had ik dit misschien niet bereikt. We stimuleerden elkaar en sleepten elkaar erdoorheen, zonder al te veel woorden. Omdat ik er nog meer uit wil halen, ben ik weer begonnen met revalideren maar dan met een microprocessor-gestuurde knie. Hiermee hoop ik weer op ongelijk terrein te kunnen lopen en gewoon te kunnen traplopen.

Meike Naafs *Winterkolder is een van de kampen van de Stichting Kinderoncologische Vakantiekampen, www.skov.nl. LEF April 2012

17

Rouwen, een dans tussen veerkracht en kwetsbaarheid Iedereen rouwt op zijn eigen manier. Er is geen gebruiksaanwijzing of recept voor. Toch willen mensen die een dierbare verliezen weten waar ze aan toe zijn. Hoe lang duurt rouwen eigenlijk? Hoeveel verdriet en pijn doet het? De Amerikaanse rouwdeskundige William Worden beschreef in 1992 de vier rouwtaken die iemand tijdens het rouwen verricht. Veel mensen hebben daaraan een soort houvast.

18

‘Rouwen voelt als dwalen in een doolhof,’ aldus Riet Fiddelaers, rouwtherapeut. ‘Je loopt rondjes, weet niet waar je heen moet en komt op plekken waar je eerder bent geweest. De uitgang lijkt soms heel dichtbij, maar toch lukt het je niet er te komen.’ Worden probeerde met de rouwtaken enige grip op het moeilijke proces te krijgen. Hij zag rouwen als hard werken: er moeten taken verricht worden. De vier taken hebben weliswaar een nummer maar de volgorde ligt niet vast. Iemand die rouwt rondt ze door elkaar af. Wanneer alle taken afgesloten zijn, heeft het verlies een plek gekregen in je leven.

Taak 2 – Herkennen van de pijn en omgaan met verschillende gevoelens ‘Verlies is niet alleen verdriet, maar ook angst, opluchting, jaloezie, schuldgevoel en boosheid. Die gevoelens lopen allemaal dwars door elkaar heen. Misschien voel je wel helemaal niets. Niemand kan je vertellen hoe je je moet voelen. Een ding is zeker: stop je gevoelens niet weg maar laat ze toe, ook als mensen om je heen zeggen dat je sterk bent. Het is juist goed om je tranen te laten stromen.’ Je mag je dus gewoon rot voelen want het is rot dat je broer of zus er niet meer is.

Taak 1 – Laten doordringen dat iemand echt overleden is Erkenning en acceptatie zijn de sleutelwoorden van de eerste taak. Het is ongelooflijk moeilijk om te erkennen dat je broer of zus dood is. Het liefst wil je de tijd terugdraaien. Je wordt bijvoorbeeld wakker met het gevoel dat hij of zij nog leeft om even later overspoeld te worden door teleurstelling. ‘Het helpt als je je je gestorven broer of zus hebt gezien. Bedenk dat deze taak meestal lang duurt. Neem het jezelf vooral niet kwalijk als het voor jouw idee – of voor het idee van anderen - te lang duurt,’ aldus Riet.

Taak 3 – Leven zonder de overledene Een leven zonder je broer of zus lijkt moeilijk. Hij of zij had een plaats in jouw leven, maakte je aan het lachen of was voor jou een luisterend oor. Het eerste jaar is misschien wel het moeilijkst. ‘Zijn of haar verjaardag, kerst, de eerste vakantie en andere belangrijke momenten zijn gebeurtenissen waarop iemand extra gemist wordt,’ schrijft Riet. Rituelen rond de belangrijke dagen kunnen je rust geven, maar ook herinneringen. Als deze taak voltooid is, kun je beter omgaan met moeilijke momenten. Mis-

LEF April 2012

schien moet je wel wat werk of verantwoordelijkheden overnemen die de overledene eerst deed.

‘Een vertrouwd persoon als terugvalbasis doet meer voor een kind dan de beste psycholoog of therapeut.’ Taak 4 – Een plekje geven Je hoort vaak dat het gemis een plekje moet krijgen, maar hoe gaat dat? ‘Iedereen doet dit op zijn eigen manier. De een bewaart de herinneringen en leeft verder met de dode in het hart. De ander wilt iets tastbaars en hecht waarde aan een sieraad of een steen. Hierna is er weer plek voor andere, nieuwe dingen in het leven. Rouw is iets wat je hele leven bij je blijft,’ vertelt Riet. ‘Rouw wordt niet verwerkt. Je kunt ermee leven en zelfs gelukkig leven, maar er zullen altijd momenten blijven waarop het ineens weer heel dichtbij is. Het is een dans tussen veerkracht en kwetsbaarheid.’ Steun ‘Bij jongeren is ‘bedding’ het belangrijkste. Als de meest vertrouwde personen liefde, veiligheid en structuur kunnen geven, heeft de jongere een goede ‘bedding’.’ Een bedding is dus een soort valkussen waarop je kunt terugvallen als je een moeilijk moment hebt. ‘Een vertrouwd persoon als terugvalbasis doet meer voor een kind dan de beste psycholoog of therapeut, hoewel die soms ook nodig is,’ aldus Riet.

Riet Fiddelaers-Jaspers is rouwtherapeut en auteur van onder andere ‘Jong Verlies’ (over kinderen) en ‘Mijn troostende ik’ (over jongeren). Ze begeleidt kinderen en jongeren bij het verlies van belangrijke personen in hun leven. Neem ook eens een kijkje op www.rietfiddelaers.nl, de website die ook de bron is voor dit artikel. Kijk ook eens op www.achterderegenboog.nl voor met informatie, adressen en een forum.

Annelies de Wit

LEF April 2012

19

Op 9 mei 2011 leerde ik Martine Sipman kennen. Ik wist toen net een paar dagen dat ik een kwaadaardige tumor had. Martine was al een lange tijd bezig met het vechten tegen haar ziekte. We kwamen samen op een kamer te liggen en Martine bereidde mij voor op de lange en zware weg naar genezing. Samen hebben we de hele nacht door gelachen en gehuild. Onze ontmoeting bleef niet bij die ene nacht. Tijdens mijn eerste chemokuur had Martine een envelop achtergelaten met daarin een armbandje met de tekst ‘opgeven is geen optie’. Al snel werd dat ons motto. We beloofden elkaar om nooit op te geven en elkaar altijd te zullen steunen. En dat deden we, elke dag hadden we wel contact met elkaar. Als we elkaar niet troffen in het AMC dan spraken we elkaar via de telefoon. We deelden elkaars gevoelens en angsten maar ook de leuke dingen in het leven. We begrepen elkaar altijd, soms waren daar zelfs geen woorden voor nodig. In september kreeg ik een sms’je van Martine dat ik nooit zal vergeten. Ik belde haar huilend op en ze vertelde mij dat de tumor snel groeide en dat ze niet beter kon worden. Martine besloot om toch door te

20

LEF April 2012

gaan met de behandelingen en ze hoopte net als wij allemaal op een wonder. Het ging een lange tijd goed met Martine. Ze had veel pijn maar dat maakte haar niet klein. De tumor begon sneller te groeien en de pijn werd heftiger. De specialisten in het ziekenhuis deden hun best maar besloten om te stoppen met de behandelingen. Martine was het hier niet mee eens maar haar lichaam zou het niet meer trekken. Half november belandde Martine in het ziekenhuis; ik lag er ook. Allebei waren we op dat moment doodziek maar we wilden elkaar elke dag even zien dus reden we soms de ziekenhuisbedden naar elkaar toe. Ik knapte na een aantal dagen weer op, Martine niet. Er werd ons zelfs verteld dat het tijd was om afscheid te nemen. Meer-

dere keren heb ik afscheid genomen van Martine omdat ze zo sterk was. Ze was nog niet van plan om van deze wereld weg te gaan. Met die wilskracht knapte Martine wonder boven wonder weer op. Ze mocht zelfs naar huis toe. De tumor groeide elke dag met hoge snelheid en langzaam ging Martine elke dag een stapje achteruit. Op 26 december 2011, tweede kerstdag, heeft Martine geaccepteerd dat ze het niet kon winnen van haar ziekte en heeft ze haar ogen voorgoed gesloten. Martine laat veel mooie herinneringen achter en is een groot voorbeeld voor mij en vele anderen geworden. Ik zal haar nooit vergeten!

Jill Mul

Fotograaf: Nienke Elenbaas

Jill Mul

Jij aan het woord

Blaudzun – Heavy Flowers Je zou het album tekort doen als je het alleen over Blaudzuns naam en andere werk zou hebben. Toch is het de moeite waard te vermelden dat Johannes Sigmond, de echte naam van Blaudzun, een fervent wielerfan is: ‘Ik kwam de naam (Blaudzun, red.) ergens tegen. Een Deense renner uit de jaren zeventig die nog met Joop Zoetemelk heeft gekoerst.’ In 2011 maakte Blaudzun de documentaire ‘Il Lombardo’ over de najaarsklassieker de Ronde van Lombardije. ‘Heavy Flowers’ is zijn derde album. Het is een melancholisch album zoals de titel doet vermoeden. ‘Heavy Flowers, we become / These dying hours’. Omdat muziek niet altijd vrolijk hoeft te maken. Jochem Naafs

Touch my Katamari (Namco) Dit is een oud spel in een nieuw jasje, speciaal uitgebracht voor de nieuwe PS Vita. In ‘Touch my Katamari’ zijn alle sterren naar beneden gevallen en is het donker op aarde. De Koning van de Cosmos is iemand met een enorme reputatie, maar met wat saaiheden. Wanneer hij hoort dat hij door sommige mensen in een adem wordt genoemd met het hoofd van de school, besluit hij dat het tijd wordt om weer wat aan zijn reputatie te werken. Hij stuurt de wat slome prins er op uit om nieuwe sterren te maken. Dat kan gebeuren door te rollen en door werkelijk alles in een keer mee te nemen. Huishoudelijke apparaten, dieren, speelgoed, je kunt het zo gek niet bedenken of je neemt het mee. Een heerlijk puzzelspel om te spelen met prachtige beelden en de soepele bediening van de PS Vita. Gerard Koster

Paulien Cornelisse – En dan nog iets Ik ben fan van taal, net als Paulien Cornelisse. Na haar debuut in 2009 met ‘Taal is zeg maar echt mijn ding’ verscheen in februari haar nieuwe bundel met columns, tekstschetsen en tekeningen. Het boek leest heerlijk weg en maakt je bewust van al het vreemde, leuke èn irritante taalgebruik van de mensen om je heen (en natuurlijk ook een beetje van dat van jezelf). Denk jij bij het woord laden ook altijd aan Osama? En waar denk je aan bij organist? Heb je wel eens ergens geen woorden voor of gaat alles slecht? Zelf dacht ik laatst nog aan het woord dorst van ‘ik dorst te denken’. Een oude vorm van de verleden tijd van durven. Durf ik die nog te gebruiken? Jochem Naafs

Verloren uurtje De tijd tikt. De tijd is getikt, verzonnen. Zoals de kilo en de meter verzonnen zijn. Waarom duurt een uur 60 minuten en een minuut 60 seconden? Waarom duurt een dag 24 uur? Een uur is een twaalfde deel van de tijd tussen zonsopgang en zonsondergang. Een jaar heeft twaalf maanden. Een seconde is de duur van 9.192.631.770 peri­ oden van de straling die correspondeert met de overgang tussen de twee hyperfijnenergieniveaus van de grondtoestand van een cesiumatoom bij een temperatuur van -273,15 ºC. Het zijn alle­ maal afspraken. Die 60 is waarschijnlijk ingevoerd door de Babyloniërs. Zij schreven verschillende getallen tot en met 59. De 60 zag er precies hetzelfde uit als de 1. Als ze toen al de 0 hadden gekend was zestig dus vergelijkbaar met ons getal 10 geweest. Een jaar heeft niet altijd uit 12 maanden en 365 dagen bestaan. Vóór 45 v.Chr. (ook bekend als het jaar 709 na de stichting van Rome, want als iemand nog niet geboren is, weet je ook niet in welk jaar je leeft) had een jaar 355 dagen. Daarom moest eens in de twee of drie jaar een schrikkelmaand worden toegevoegd. Een jaar bestond dan uit 377 of 378 dagen. Niet zo lang geleden werd besloten op Samoa om 24 uur te negeren. In een fractie van een seconde was het van 29 december ineens 31 december 2011. Een hele dag, zomaar verloren gegaan. Toch jammer als je net toen op Samoa op vakantie was om je verjaardag van 30 december te vieren! Aan de andere kant zijn er natuurlijk ook tal van men­ sen die maar eens in de vier jaar hun geboortedag kunnen vieren. Overigens bestaan er ook schrikkelseconden. Ben je dit jaar op 30 juni jarig en in Engeland of Portugal? Dan heb je zomaar een extra seconde om dat te vieren. Na 23:59:59 volgt op die dag niet direct 00:00:00, maar eerst 23:59:60. De laatste keer dat er een seconde is toegevoegd aan de telling was op 31 december 2008. Toen hebben dus vele Britten het nieuwe jaar een seconde te vroeg ingeluid! Eigenlijk is het vreemd dat een schrikkeldag zo heet. Schrikkelen betekent namelijk overslaan. Maar we krijgen er juist een dag bij. Overigens schrijf ik deze column in een verloren uurtje op 29 februari. Ook zo iets. Een verloren uurtje zou je beter een gewonnen uurtje kunnen noemen. Ik heb een uur over en daarin kan ik iets doen waar ik anders niet aan toe zou zijn gekomen.

Jochem Naafs LEF April 2012

21

Op weg naar zelfstandigheid!?

Na het overlijden van een broer of zus begint voor ieder gezinslid een rouwproces. Ook al verloopt een rouwproces in grote lijnen bij iedereen hetzelfde, toch zijn er ook individuele verschillen. Dat hangt samen met geslacht, levensbeschouwing/ geloof en leeftijd. Omgaan met het overlijden van een broer of zus is extra lastig wanneer je in de puberteit bent en kan invloed hebben op je weg naar zelfstandigheid.

In ontwikkeling Als puber ben je volop op weg om een zelfstandig en volwassen persoon te worden. In je puberteit verandert niet alleen je lichaam, je ontdekt ook langzamerhand wie je bent en wat je wilt met je leven. Dit heet ontwikkeling van je autonomie. Je maakt je los van je ouders en wordt steeds zelfstandiger, maakt zelf keuzes.

en denk niet dat je te groot bent voor tranen. Durf hulp te vragen. Net zoals jij je ouders wilt steunen, willen zij jou steunen. Wil je je ouders niet lastig vallen, ga dan naar een docent, oom, tante, vriend of vriendin. Zij zijn waarschijnlijk blij dat ze iets voor je ­kunnen betekenen. Je kunt ook via de VOKK in contact komen met jongeren in eenzelfde situatie die je begrijpen.

‘Je moet wel goed voor je ouders zorgen, ze zijn zo verdrietig.’

‘Ik zou een jaar naar het buitenland gaan. Maar na het overlijden van mijn broer kon ik dat mijn ouders niet aan doen.’

Er zijn voor je ouders Voor jongeren is het belangrijk niet anders te zijn dan leeftijd­ genoten. Wanneer je in de puberteit een broer of zus verliest, gun je je daarom misschien nauwelijks de tijd om stil te staan bij het verlies. Want je ‘moet’ naar school, sporten en stappen met vrienden om erbij te blijven horen. Het kan ook extra lastig zijn je af te zetten tegen je ouders en je van hen los te maken. Je wilt of moet hen steunen in hun ­verdriet. Veel jongeren stoppen daarbij hun eigen verdriet weg. Vaak verwacht ook je omgeving nog eens dat je er bent voor je ouders. Als je enig kind bent, kun je nog sterker het gevoel hebben dat je er voor je ouders hoort te zijn. Dat kan je ontwikkeling naar volwassenheid in de weg staan. Jij mag er zijn Denk ondanks alles ook aan jezelf. Ga je verdriet niet uit de weg 22

LEF April 2012

Rouwen hoeft echt niet al je tijd in beslag te nemen. Gun het jezelf ook om leuke dingen te doen. Je leven gaat door, en je ­verdriet hoort daar vanaf nu bij. Door aandacht voor je verdriet en de gewone dingen te hebben, kun je de nodige stappen zetten op weg naar zelfstandigheid.

Gwendolyn Maas

Brussenspinsels (blauwe versie) is een klein zakboekje voor brussen van een overleden kind met informatie over emoties die loskomen als je rouwt, met gedichten van jongeren en met ruimte om zelf iets op te schrijven. Bestel het via webwinkel.vokk.nl.

LEFgozer voor Reinald kunnen We hebben helaas nog geen opvolger tijd enkele strips vinden en daarom gaan we de komende uit het LEF-verleden recyclen. ken je een Mocht jij leuk kunnen striptekenen of ­striptekenaar, laat het ons weten! voor de Of misschien heb jij een ander superidee graag van je. we n ­achterpagina van LEF? Ook dan hore Mail ons: [email protected]

Verlies van s LEF-medewerker

k rlies neemt LEF oo In deze LEF over ve e iek ielid Annem ­afscheid: van redact ld n striptekenaar Reina va ­Ambachtsheer en ke uk dr te or nnen zij do Gerritsen. Beiden ku tijd meer vrijmaken en ge werkzaamheden . voor ons magazine or ld: super bedankt vo ina Re Annemieke en ! en elopen jar jullie bijdragen de afg

www.Kanjeretting.nl

In de vorige LEF al aangekond igd en nu alweer enkele maanden online: www.Kanj erKetting.nl, een vrolijke en crispy website over de Kan jerKetting. Met informatie over de verschillende KanjerK ralen en mogelijkheid tot online adoptie van kralen en kettingen. Neem een kijkje en zegt het voort via jouw social network!

Cursus Omgaan met gevolgen kinderkanker

ik dat ik ziek ben geweest?’, stel je met vragen als ‘Aan wie vertel bent geweest? Ben jij tussen de 18 en 25 jaar en wor re dingen aan doordat je vroeger ziek ande n tege je loop of ’ tie? rma info r ‘Waar vind ik mee . Je kunt Op Koers via internet aan met de gevolgen van kinderkanker De cursus Op Koers helpt bij het omg s. De cursus duurt 8 weken, en ivor samen met andere surv hem doet je en n) reize te niet dus ft volgen (je hoe elke ‘bijeenkomst’ duurt 1,5 uur. we de cursus een aantal hebben gehad en inmiddels hebben er kank die eren jong voor ld ikke De cursus is ontw ties. keren gegeven met zeer positieve reac en geef je op via de 18-25 jaar? Laat het ons dan weten van eren jong voor us curs deze in e Heb jij interess website www.opkoersonline.nl. tel: 020- 5108102. borg Douwes Centrum in Amsterdam, Inge , ema Auk Eline met n belle je Voor vragen kun n of deze cursus voldoende nnen met een ‘proefcursus’ om te kijke Bij voldoende interesse zullen we begi assen. aanp ten 5 jaar, of dat we de cursus nog moe aansluit bij jongeren tussen de 18-2 eren onder de 18 jaar. Op koers bestaat al langer voor jong

LEF April 2012

23