Verkennend onderzoek naar de identiteiten, gebiedsopgaven en samenwerkingsverbanden van Winsum en het Westerkwartier Uitvoering van de raadsmoties van de raden van Winsum en Zuidhorn, uitgevoerd in samenspraak met de gemeenten De Marne, Grootegast, Leek en Marum.
Definitieve versie
2
Inleiding Begin maart 2013 heeft de commissie Jansen, in opdracht van de Provincie Groningen en de Vereniging van Groninger Gemeenten, het rapport Grenzeloos Gunnen uitgebracht. Het rapport omvat een advies over de bestuurlijke toekomst van de gemeenten in Groningen. De commissie Jansen heeft daarin aangegeven dat een grootschalige herindeling in de provincie Groningen onontkoombaar is. Dit vanwege de grote opgaven op sociaal-economisch gebied waar de gemeenten in Groningen voor staan, onder meer vanwege de ophanden zijnde decentralisaties binnen het sociale domein. De commissie constateert een stagnerende werkgelegenheid en een haperende economische ontwikkeling in Groningen. Daarnaast is er sprake van een dalende bevolking en komen de lokale overheidsfinanciën onder druk te staan. De kleinschaligheid van de ‘ommelandgemeenten’ ten opzichte van de stad Groningen bevordert niet de eensgezindheid van optreden, aldus de commissie. De commissie Jansen pleit voor het terugbrengen van het huidige aantal gemeenten (23) naar zes in de toekomst. In het rapport wordt geadviseerd om de gemeenten Grootegast, Leek en Marum en Zuidhorn samen te voegen tot één gemeente Westerkwartier, met uitzondering van het gedeelte van de gemeente Zuidhorn dat het Middag-Humsterland beslaat. Daarnaast adviseert de commissie tot de vorming van een gemeente Hogeland, bestaande uit de gemeenten De Marne, Winsum en Bedum, aangevuld met het gedeelte Middag-Humsterland van de gemeente Zuidhorn en een gedeelte van de gemeente Eemsmond (niet zijnde het havengebied). Het rapport Grenzeloos Gunnen is in de raden van alle betrokken gemeenten besproken. In diverse gemeenten zijn moties, amendementen en raadsbesluiten genomen. Hieronder wordt per gemeente kort aangegeven tot welk resultaat de raadsbehandelingen hebben geleid. Grootegast De raad van Grootegast heeft ingestemd met het rapport Grenzeloos Gunnen, met uitzondering van hetgeen over het Middag-Humsterland is opgenomen. Grootegast is van oordeel dat het totale gebied van het Middag-Humsterland (inclusief de voormalige gemeente Ezinge) aan het Westerkwartier zou moeten worden toegevoegd. Leek De raad van Leek heeft zich uitgesproken voor een herindeling in het Westerkwartier, conform het rapport Grenzeloos Gunnen. Daarnaast heeft de raad van Leek aangegeven dat de mogelijkheden van schaalvergroting danwel samenwerking met de gemeente Noordenveld (Drenthe) nader zouden moeten worden onderzocht. De Marne De raad van De Marne constateert dat een herindeling onvermijdelijk is. Het Hogeland wordt als logische richting ervaren, maar er is eveneens twijfel bij de robuustheid van deze optie. De Marne opteert daarom vooralsnog voor een verkenning waar zowel het Hogeland als de Eemsdeltagemeenten bij betrokken zijn. Marum De gemeente Marum heeft ingestemd met het rapport Grenzeloos Gunnen en opteert daarmee voor een herindeling in het Westerkwartier. De raad van Marum heeft daarbij aangegeven dat een herindeling op korte termijn zou moeten plaatsvinden. Winsum De raad van de gemeente Winsum heeft in meerderheid uitgesproken dat een herindeling bespreekbaar is. De raad heeft echter aangegeven dat aan die eventuele keuze een nader onderzoek moet plaatsvinden, onder meer bestaande uit een oriëntatie naar eventuele fusiepartners. Daarbij is onderscheid gemaakt tussen een HoogelandEemsdeltavariant (De Marne, Winsum, Bedum, Eemsmond, Loppersum, Appingedam, Delfzijl) en een Westerkwartiervariant (Winsum, De Marne, (Bedum,) en (een deel van) het Westerkwartier).
3
Zuidhorn De raad van Zuidhorn heeft in meerderheid uitgesproken dat een herindeling bespreekbaar is. Daarbij is door de raad aangegeven dat, in welke variant dan ook, het volledige Middag-Humsterland aan de nieuw te vormen gemeente waar Zuidhorn in participeert, zou moeten worden toegevoegd. Verder is door de raad opgedragen om te onderzoeken in hoeverre, naast de Westerkwartiergemeenten, ook de gemeenten De Marne en Winsum bij een herindeling kunnen worden betrokken. Conclusie n.a.v. de raadsstandpunten Zowel Winsum als Zuidhorn opteren voor een onderzoek waarbij over de grenzen van het Hogeland en het Westerkwartier heen wordt gekeken. Bij de andere betrokken gemeenten is deze behoefte minder evident (of zelfs niet) aanwezig. De gemeenten in het Westerkwartier hebben besloten om alle individueel (aan)genomen raadsbesluiten, amendementen en moties, voor zover deze om een onderzoek vragen, integraal op te pakken. Mede vanwege de overlap in de opdrachtformulering van de raden van Winsum en Zuidhorn, is mede op basis van diverse telefonische contacten tussen Zuidhorn en Winsum besloten om een gesprek te organiseren tussen de burgemeesters en secretarissen van de gemeenten Grootegast, Leek, De Marne, Marum, Winsum en Zuidhorn. Dit gesprek heeft plaatsgevonden op 5 september jongstleden. Op 9 oktober heeft er een vervolg overleg plaats gevonden Een vervolgoverleg heeft op 9 oktober jongstleden. Uit het eerste gesprek kwam naar voren dat de behoefte om tot een onderzoek naar de gemeenschappelijkheid tussen beide gebieden te komen, voornamelijk alleen bij de gemeenten Winsum en Zuidhorn aan de orde is. De noodzaak bij de overige gemeenten om tot een dergelijke vergelijking te komen, is minder prominent (of zelfs niet) aanwezig. De gemeenten Marum, Grootegast en Leek vinden de samenvoeging van de Westerkwartiergemeenten robuust genoeg en de gemeente De Marne oriënteert zich vooral op een mogelijke samenvoeging van Hogeland en Eemsdelta. Om recht te doen aan de raadsopdrachten van de gemeenten Winsum en Zuidhorn is besloten om een vergelijking te maken naar de identiteiten, gebiedsopgaven en samenwerkingsverbanden van de gemeenten Winsum en het Westerkwartier. De gemeenten Winsum en Zuidhorn hebben dit gezamenlijk opgepakt, maar zijn daarbij ondersteund door de andere Westerkwartiergemeenten. De positie van De Marne is hier verder niet in betrokken, aangezien deze gemeente een primaire oriëntatie heeft op het Hogeland. Winsum en Zuidhorn hebben, gezien de raadsopdrachten als ‘trekkers’ van de verkenning opgetreden. Daartoe heeft op 10 september 2013 een gesprek plaatsgevonden tussen de burgemeesters en gemeentesecretarissen van de gemeenten Winsum en Zuidhorn. In dit gesprek is de opdracht tot het maken van een verkenning nader uitgewerkt. De eerste verkenning is op 9 oktober 2013 besproken met de burgemeesters en secretarissen van Winsum, De Marne, Grootegast, Leek, Marum en Zuidhorn. Daarin is (nogmaals) bevestigd dat De Marne zich vooral focust op het onderzoek tussen Hogeland en Eemsdelta en dat drie van de vier Westerkwartiergemeenten (op Zuidhorn na) vooraf concluderen dat een Westerkwartiervariant (zonder de gemeente Winsum) als voldoende robuust wordt beschouwd. Zuidhorn heeft zich, mede in afwachting van deze verkenning, nog niet uitgesproken over de robuustheid van de Westerkwartiervariant versus een variant waarin ook Winsum en mogelijk De Marne betrokken zijn. Gezien deze standpunten zal de eerste verkenning tussen Zuidhorn en Winsum worden uitgebreid met een verkenning naar alle Westerkwartiergemeenten waarbij de gebiedsopgaven zich vooral richten op een vergelijking tussen Winsum en Zuidhorn. De overige gemeenten worden hier zijdelings in betrokken. Ten aanzien van de identiteiten en samenwerkingsverbanden is ervoor gekozen om de andere Westerkwartiergemeenten nadrukkelijker te betrekken. Dit vanwege de sterke onderlinge oriëntatie van de Westerkwartiergemeenten. Het resultaat hiervan is vastgelegd in dit document.
4
In deze notitie is een vergelijking gemaakt tussen de identiteiten, gebiedsopgaven en samenwerkingsverbanden van de gemeente Winsum enerzijds en de gemeenten in het Westerkwartier anderzijds. Daarbij is gekeken naar de overeenkomsten en de verschillen tussen de gemeenten. Er is gekozen voor een hoofdstukgewijze opbouw, waarin eerst ingegaan wordt op de identiteiten van de betrokken gemeenten, vervolgens op de relevante samenwerkingsverbanden en tot slot op de relevante gebiedsopgaven. Separaat aan deze verkenning voeren de Westerkwartiergemeenten een scan uit naar de financiële posities van deze gemeenten. De gemeente Winsum heeft verzocht aan te haken bij deze scan. Dit is vooralsnog niet mogelijk gebleken, omdat de onderzoeksopdracht al is gegeven en momenteel wordt uitgevoerd. De uitkomst van deze scan bepaalt of verder onderzoek (al dan niet met Winsum) noodzakelijk is.
5
HOOFDSTUK 1
IDENTITEITEN
Opgaven algemeen De commissie Jansen heeft zich in het rapport Grenzeloos Gunnen in algemene termen uitgesproken over de gebiedsopgaven die in de Provincie Groningen voor de gemeenten de agenda zullen bepalen in de komende jaren. Het gaat onder meer om: de drie decentralisaties (Participatie, AWBZ, Jeugdzorg) Europese programma’s op het gebied van duurzaamheid, innovatie, plattelandsontwikkeling en grensoverschrijdende samenwerking Werkeloosheid/arbeidsmarktbeleid Economische ontwikkeling Bevolkingsdaling en vergrijzing Financiële opgaven Op de gebiedsopgaven van het Hogeland respectievelijk het Westerkwartier gaat de commissie niet concreet in. Er wordt ‘slechts’ een sterkte/zwakte-analyse gemaakt van de bestaande samenwerkingsclusters. De commissie Jansen heeft bij het advies over de gewenste gebiedsindeling vooral willen aansluiten bij de bestaande samenwerkingsclusters. Daar waar bij de afbakening van grenzen andere overwegingen een rol hebben gespeeld, wordt dat expliciet benoemd (bijvoorbeeld de opdeling van de gemeente Eemsmond, waarbij het havengebied aan Eemsdelta wordt toegevoegd, of de toevoeging van Meerstad, thans Slochteren, aan de gemeente Groningen). Deze verkenning is daarom geënt op enerzijds een vergelijking in de identiteiten van de betrokken gemeenten; anderzijds op de belangrijkste opgaven die hetzij individueel, hetzij gezamenlijk de agenda voor de komende tijd bepalen.
Karakter van de gemeenten Om een algemeen beeld te schetsen van de gemeenten in het Westerkwartier en Winsum is gebruik gemaakt van bestaande beleidsdocumenten, zoals toekomst- en structuurvisies. Hieronder wordt per gemeente een beeld geschetst van het karakter van de betrokken gemeenten. Grootegast De gemeente Grootegast heeft op 26 februari 2013 de toekomstvisie 2015-2030, getiteld “De bakens verzet” vastgesteld. In de visie wordt gesproken van een sterke basis voor de gemeente die wordt gevormd door de volgende elementen: -
Rust en ruimte Sociale cohesie Verenigingsleven
Grootegast beschikt over: -
een groene, recreatieve omgeving met een mix van landbouw, recreatie, sport en toerisme; een sociale samenhang in levende kernen met een actief verenigingsleven; een nadrukkelijke aandacht voor cultuur; een veilige omgeving, hetgeen een belangrijk speerpunt vormt; een goede mix van platteland en stedelijke faciliteiten op korte afstand.
De belangrijkste pijlers voor de komende jaren worden in Grootegast gevormd door: - een optimale bereikbaarheid / mobiliteit ( waaronder een snelle busverbinding met de stad Groningen) - de (verdere) ontwikkeling van landschappelijke kwaliteit - duurzaamheid - sociale voorzieningen gericht op het zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven met een sterke stimulans van de sociale samenhang in de dorpen; - het vergroten van de maatschappelijke betrokkenheid van inwoners.
6
Leek De gemeentelijke Leek heeft in de Gemeentelijke ontwikkelingsvisie (niet zijnde de wettelijke verplichte structuurvisie) een toekomstperspectief geschetst, waarin is opgenomen wat voor gemeente Leek wil zijn. In de ontwikkelingsvisie hanteert Leek het centrale uitgangspunt dat ‘meedoen’ in de samenleving belangrijk is. Daarmee wordt bedoeld dat mensen zo lang mogelijk de regie over hun eigen leven kunnen houden en zelfstandig kunnen leven, wonen en werken. Leek hanteert daarbij de volgende afgeleide uitgangspunten: - eigen verantwoordelijkheid van de lokale samenleving staat voorop; - versterken van de onderlinge betrokkenheid van mensen tot hun naasten; - primaire oriëntatie op wettelijke taken (focus van de gemeente ligt primair op de uitvoering van in ieder geval het minimaal wettelijk vereiste niveau, waarbij secundair wordt gekeken naar welke onderwerpen op basis van bestuurlijke keuzes een hoger niveau verdienen); - een terughoudend subsidiebeleid; - een pragmatische, sobere en inventieve accommodatie van voorzieningen; - versterken van de identiteit van dorpen; - versterken van de identiteit van het buitengebied. Als daaruit voortvloeiend toekomstperspectief hanteert Leek de volgende kernwaarden: -
een vitale samenleving; een zorgzame samenleving; vitale dorpen; kwaliteit van wonen, voorzieningen en groen; de burger staat centraal.
Marum De gemeente Marum heeft op 1 maart 2010 een gemeentelijke structuurvisie, getiteld ‘kiezen voor kansen’ opgesteld. De gemeente Marum wordt daarin omschreven als een landschappelijke gemeente met een oriëntatie op de stedelijke gebieden van Groningen en Drachten. De inzet van Marum bestaat, samenvattend, uit de volgende doelstellingen: -
inzetten op het versterken van de ondernemende bevolking, waarbij kansen door de ligging tussen de stedelijke gebieden worden benut; het behouden van een balans tussen landschap en natuur enerzijds en ontwikkelingen op het gebied van wonen, toerisme en werken anderzijds; het ontwikkelen van kleinschalige ontwikkelingen zoals toerisme, ambachtelijke bedrijvigheid en detailhandel in plaats van grote snelweggebonden bedrijvigheid en uitgestrekte nieuwbouwwijken;
Dit vertaalt zich in de volgende projecten die Marum tussen nu en 2025 in de planning heeft: -
Bedrijvige linten: de verdere ontwikkeling van ambachtelijke bedrijven langs de ‘linten’ Noordwijk-Boerakker, Marum-Nuis-Niebert en De Wilp-Jonkersvaart; Leefbare dorpen (dorpen voor alle leeftijden); Sterk centrum (consolidatie van de kern Marum als ‘centrumdorp’) Netwerktoerisme (toeristische schakel tussen Marumse activiteiten en toeristische trekpleisters in omliggende gemeenten). Landschapsontwikkeling: inzet op het behoud van het gesloten coulisselandschap gecombineerd met een open landschap alsmede het behoud en herstel van houtwallen.
Winsum
7
De concept structuurvisie van de gemeente Winsum spreekt over een drietal kernopgaven: 1. Goede bereikbaarheid 2. Sterke kernen met eigen karakter 3. Vitaal en waardevol buitengebied (o.m. cultuurlandschappen Middag Humsterland en Reitdiepdal) Daarnaast formuleert Winsum de volgende ambities: 1. Kwalitatief goed wonen 2. Regionaal onderscheidend voorzieningenniveau 3. Ruimte voor ondernemerschap 4. Vitaal en veelzijdig landschap Zuidhorn De toekomstvisie van Zuidhorn steunt op drie pijlers: 1. ‘Stadse’ identiteit (forensendorp Zuidhorn) 2. Dorpse identiteit (dorps gevoel dat hoort bij de landelijke sfeer van de overige kernen) 3. Landelijke identiteit (rust, ruimte en economische activiteit) Deze drie identiteiten worden in de toekomstvisie opgehangen aan drie deelgebieden, te weten: 1. De ontwikkelingsas (gevormd door het spoor, de Friesestraatweg en het Van Starkenborghkanaal) 2. Bewoners aan het roer (meer zeggenschap over de toekomst van de eigen dorpen) 3. Duurzaam landschapspalet (ruimte om landbouw zich verder te laten ontwikkelen)
Tussenconclusie: Uit de vergelijking van toekomst- en structuurvisies blijkt dat zowel Winsum als het Westerkwartier (voor een groot deel) rust en ruimte als belangrijke pijlers hanteren. Verder komt de versterking van sociale cohesie/maatschappelijke betrokkenheid, een actieve inzet op burgerparticipatie en vitaliteit van (centrum)dorpen en het buitengebied bij alle gemeenten terug. Binnen het sociale domein zijn de gemeenten gericht op een actieve betrokkenheid van de dorpelingen. De zelfstandigheid van inwoners vormt voor Grootegast en Leek een belangrijk aandachtspunt. De oriëntatie op de stad Groningen is het sterkst aanwezig bij de gemeenten Winsum en Zuidhorn. In de hoofdkernen van deze beide gemeenten lijkt (mogelijk vanwege de genoemde oriëntatie op de stad Groningen) het activeren van dorpelingen lastiger dan in de kleinere kernen. De dorpen Zuidhorn en Winsum vervullen beiden de functie van centrumdorp / forensendorp. Qua voorzieningenniveau zijn deze dorpen goed met elkaar te vergelijken. Van de andere kant is in beide gemeenten sprake van een sterke landelijke identiteit, met een omvangrijke agrarische sector. Datzelfde geldt in belangrijke mate voor de gemeenten Grootegast en Marum en in mindere mate (met name het noordelijk deel) voor de gemeente Leek. Ook bereikbaarheid en mobiliteit zijn thema’s die in vrijwel alle visies voorkomen. Cultuur en toerisme zijn aandachtsgebieden die zowel bij Grootegast, Marum, Zuidhorn als bij Winsum en De Marne sterk naar voren komen. Leek komt naar voren als een sterke regiegemeente.
8
Uit de vergelijking blijkt dat er sprake is van overlap in identiteiten tussen diverse gemeenten en dat die overlap per onderwerp verschilt. Daarmee kan gesteld worden dat een vergelijking op basis van identiteiten niet per definitie veelzeggend is.
HOOFDSTUK 2
SAMENWERKING
Samenwerking in historisch perspectief Er is sprake van een historische onderlinge oriëntatie van de gemeenten in het Westerkwartier als primaire samenwerkingspartners. Hetzelfde geldt voor Winsum met betrekking tot het Hogeland. De natuurlijke grens tussen beide gebieden, het Reitdiep, biedt mogelijk een verklaring hiervoor. Voor de herindeling van 1990 was deze grens al tekenend voor de wijze waarop samenwerking tot stand kwam. Voormalige gemeenten als Oldehove en Ezinge participeerden toen al in Westerkwartiersamenwerkingsverbanden. Daarnaast heeft de vorming van WGR-regio’s een rol gespeeld bij de vorming van de huidige samenwerkingsverbanden. Zo participeerde het Westerkwartier lange tijd in de Regio Groningen Centraal. Winsum maakte deel uit van de Regioraad Noord-Groningen. Naar aanleiding van de bestuurskrachtonderzoeken in Groningen in 2008 is gewerkt met kleinere clusterregio’s. Winsum vormt sindsdien met De Marne en Bedum een cluster; het Westerkwartiercluster bestaat uit de gemeenten Grootegast, Leek, Marum en Zuidhorn.
Samenwerking Sociaal Domein De samenwerking op het Sociaal Domein vindt in clusterverband plaats. Dat betekent dat de gemeenten in het Hogeland op dit terrein samenwerken en de gemeenten binnen het Westerkwartier eveneens elkaar zoeken op dit dossier. De gemeenten maken geen deel uit van dezelfde sub-arbeidsmarktregio. Westerkwartier De Westerkwartiergemeenten werken al enige jaren samen binnen het Sociale Domein. In het begin bestond de samenwerking voornamelijk uit beleidsafstemming. In de afgelopen jaren is op steeds meer terreinen de gemeenschappelijkheid gezocht. Zaken als huishoudelijke hulp worden gezamenlijk aanbesteed. De colleges in het Westerkwartier hebben de conceptvisie op het sociale domein vastgesteld. Deze wordt nu op interactieve wijze met het maatschappelijk middenveld en de gemeenteraden besproken. De uitvoering van de drie decentralisaties (transformatie) worden eveneens in dat verband opgepakt. Er is een programmatische aanpak in concept gereed. Voor Jeugdzorg geldt daarnaast dat er ook een belangrijke provinciale overkoepelende samenwerking gaande is waarin alle Groninger gemeenten deelnemen. Voor wat betreft de Participatiewet wordt met de Drentse gemeente Noordenveld bij die ontwikkelingen samengewerkt vanwege het gemeenschappelijke Sociaal Werkbedrijf dat
9
door de Westerkwartiergemeenten en Noordenveld in een gemeenschappelijke regeling (Novatec) is ondergebracht en de Intergemeentelijke Sociale Dienst die gevormd wordt door de gemeenten Noordenveld, Marum en Leek. Hogeland Ook het Hogeland (De Marne, Winsum, Bedum en Eemsmond) beschikt over een gezamenlijke visie op het Sociale Domein, vervat in de nota ‘Werk aan de Winkel’. De gemeenten werken al samen in een gemeenschappelijk Werkplein voor NoordwestGroningen. Daarnaast is er een gezamenlijke Sociale Werkvoorziening, Ability, en wordt er zeer nauw samengewerkt in de uitvoering rondom Sociale Zaken en Werk. De afdelingen Sociale Zaken van Bedum, De Marne en Winsum zijn al samengevoegd en het is de bedoeling dat ook Eemsmond aansluit. Ingaande 1 januari 2015 wordt een nieuwe uitvoeringsorganisatie gevormd waarin de afdelingen Sociale Zaken, het Werkplein en Ability worden ondergebracht. De volgende uitvoeringstaken vallen daaronder: Participatiewet Wet Werk en Bijstand Wet Sociale Werkvoorziening Re-integratie Wajong Wet Inburgering Wet op de Kinderopvang Wet Maatschappelijke Ondersteuning Leerplicht/RMC Zoals is aangeven bij het Westerkwartier zal ook in het Hogeland de uitvoering van de Jeugdzorg deels provinciaal overkoepelend worden vormgegeven.
Samenvoeging organisatieonderdelen Zowel het Hogeland als het Westerkwartier hebben taakonderdelen samengevoegd onder de vlag van één gemeente. Deze samenwerking in ‘bureauvorm’ vindt niet buiten de grenzen van de twee individuele clusters plaats; van een overlap tussen beide gebieden is dan ook geen sprake. Op het gebied van ICT en Personeelszaken werkt Winsum centraal samen met de gemeenten Bedum en De Marne. Het Westerkwartier heeft inmiddels de samenwerkingsonderwerpen Inkoop, Salarisadministratie, RMC/Leerplichten ICT in bureauvorm ondergebracht bij één gemeente. Op twee onderdelen is sprake van een duo-samenwerking. Zo zijn de financiële teams van de gemeenten Marum en Grootegast samengevoegd en kennen Leek en Marum respectievelijk Grootegast en Zuidhorn een gemeenschappelijke P&O-team.
Andere vormen van samenwerking Binnen het Westerkwartier worden ook andere samenwerkingsvormen benut. Zo worden voorzieningen steeds vaker gezamenlijk aanbesteed (aanbesteding huisvuil, leerlingen- en Wmo-vervoer), deels vanwege het feit dat gezamenlijk inkoopbeleid wordt gevoerd. Daarnaast is er op diverse terreinen sprake van netwerksamenwerking (CJG, gezamenlijke vacatureafhandeling, bibliotheken, kunstbedrijven, plattelandsbeleid, integraal huisvestingsplan). Verder wordt de rampenbestrijding centraal voor het gehele Westerkwartier geregeld. Andere samenwerkingsdossiers worden in Westerkwartierverband verkend (APV, Leerlingenvervoer, Inspectie Kinderopvang, Basisregistratie Personen, Drank- en Horeca, etc.). Winsum is bij andere vormen van samenwerking vooral gericht op Bedum, De Marne en Eemsmond. Voorbeelden daarvan zijn het CJG, het jeugd- en jongerenwerk en de bibliotheek. Als het gaat om het WMO/leerlingenvervoer wordt er samengewerkt met de vroegere Regiograad gemeenten. De wateropgave is in BMWE verband uitgevoerd dit geld tevens voor de aanbesteding van het huisvuil.
10
Onderwijs Het openbaar onderwijs in het Westerkwartier is sinds 2012 onder één Stichting voor het gehele gebied gekomen. Het bijzonder onderwijs is in het Westerkwartier al langere tijd ondergebracht onder één bestuur. Het openbaar basisonderwijs in Winsum is vanaf 2000 geprivatiseerd en ondergebracht bij het ‘Schoolbestuur voor po en vo tussen Lauwers en Eems’, werkzaam in de gemeenten Winsum, de Marne en Eemsmond. Het bijzonder onderwijs in Winsum maakt ook deel uit van een groter schoolbestuur, t.w. de Vereniging voor Christelijk primair Onderwijs Noord-Groningen. Voorts kent Winsum nog nevenvestigingen van het Wessel Gansfortcollege (VMBO/onderbouw Havo) en het AOC Terra (VMBO en het Groen Lyceum).
Samenwerking GIS
Al sinds 2003 vindt samenwerking plaats op het gebied van Geografische Informatiesystemen. In het begin waren voornamelijk de gemeenten Grootegast, Winsum en Zuidhorn bij de samenwerking betrokken, later hebben ook De Marne, Bedum en Marum zich aangesloten. Inmiddels doen ook Ten Boer en Groningen mee in deze samenwerking. De insteek in het begin van de samenwerking was het hanteren van één gezamenlijke GIS-viewer. Inmiddels heeft de samenwerking zich uitgebreid tot het gezamenlijk uitvoeren van de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) en Basisregistratie Grootschalige Topografie (BGT). De komende tijd wordt gewerkt aan het koppelen van het BGT-systeem aan andere gemeentelijke systemen (bijv. beheer openbare ruimte).
Politie-overleg De Hogelandgemeenten en de Westerkwartiergemeenten werken sinds de vorming van de Nationale politie, waarbij sprake is van een robuust basisteam Ommelanden West, bestuurlijk en ambtelijk samen in het zogenoemde driehoeksoverleg. Aan dit overleg nemen de burgemeesters van de betrokken gemeenten deel, de chef van het basisteam Ommelanden West en een beleidsofficier van Justitie. Daarnaast is er een ambtelijke voorbereidingsgroep.
Overige samenwerking Provinciaal-overkoepelend werken de gemeenten in het Westerkwartier en Winsum samen binnen een aantal gemeenschappelijke regelingen. ARCG, Veiligheidshuis en de OGD zijn daar voorbeelden van. Winsum, Marum en Grootegast hebben alleen de basistaken op het gebied van milieu in de OGD ondergebracht. Winsum heeft de overige milieutaken zijn belegd bij het samenwerkingsverband Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum (DEAL). Leek en Zuidhorn hebben alle milieutaken in de OGD ondergebracht.
Maatschappelijke partners Binnen het Westerkwartier is een aantal gemeenschappelijke maatschappelijke partners actief. Te denken valt aan Wold en Waard (woningbouwvereniging), Noordermaat (Algemeen Maatschappelijk Werk), GGD, Marheem (jongerenwerk), etc. Binnen de gemeente Winsum en de Marne zijn o.a. de volgende partners actief: Wierden en Borgen, Jeugd- en jongerenwerk Barkema de Haan, St. Welzijn en dienstverlening Delfzijl, en diverse andere welzijns- en gezondheidsinstellingen.
Bestuurlijke toekomst
De voorbereidende werkzaamheden in het kader van de bestuurlijke heroriëntatie in de provincie Groningen worden in het Westerkwartier binnen het cluster opgepakt. Gebruikmakend van de bestaande samenwerkingsstructuren (stuurgroep en secretarissenoverleg) worden door het Westerkwartier moties, amendementen en raadsbesluiten in gezamenlijkheid ter hand genomen. Daarnaast worden vraagstukken op het gebied van financiën en de communicatie richting raden, organisaties en provincie zoveel mogelijk gemeenschappelijk opgepakt. Uit de raadsbehandelingen in de Westerkwartiergemeenten blijkt dat drie van de vier
11
gemeenten op voorhand van oordeel zijn dat het Westerkwartier qua schaalgrootte robuust genoeg is om een nieuwe gemeente te vormen. Zuidhorn vormt hierop een uitzondering. Weliswaar is voor Zuidhorn ook het Westerkwartier de preferente keuze, echter uit de raadsbehandeling aldaar blijkt dat ook een schaalgrootte waarbij Winsum en De Marne betrokken zijn, niet op voorhand is uitgesloten.
Tussenconclusie: Samenwerking tussen Winsum en het Westerkwartier is beperkt aanwezig. Het Hogeland (deels inclusief Eemsmond) is in de huidige samenwerking t voor Winsum de belangrijkste orientatie . Grootegast, Leek, Marum en Zuidhorn kennen een sterke onderlinge oriëntatie. Slechts op enkele dossiers is sprake van een samenwerking tussen de twee clusters. Los van de samenwerkingsvormen zijn ook de samenwerkingsstructuren sterk clustergebonden. Het Westerkwartier kent een Stuurgroep Samenwerking Westerkwartier en een secretarissenoverleg Westerkwartier. Voor Winsum geldt een soortgelijke structuur. Al jaren functioneert de project- en stuurgroep BMW-samenwerking. Voor onderwerpen in het sociale domein, schuift Eemsmond aan. Geconcludeerd kan worden dat de oriëntatie van de betrokken gemeenten zeer clustergebonden is. Dat kan als een bevestiging van de door de meeste raden ingenomen standpunten worden beschouwd. Dit, en het feit dat drie van de vier Westerkwartiergemeenten het Westerkwartier als voldoende robuust beschouwen, maakt deze verkenning voor deze gemeenten minder noodzakelijk. Voor Zuidhorn en Winsum ligt dit anders, kijkend naar de raadsopdrachten die er in die gemeenten liggen. Dat maakt dat bij de bespreking van een aantal gebiedsopgaven, zie het volgende hoofdstuk, vooral de nadruk op deze twee gemeenten zal liggen. De overige drie Westerkwartiergemeenten worden daarin zijdelings betrokken.
12
HOOFDSTUK 3
GEBIEDSOPGAVEN
Regio Groningen-Assen Een belangrijke pijler voor de gebiedsopgaven van zowel Zuidhorn als Winsum is de Regio Groningen-Assen. De Regio draagt als samenwerkingsverband zorg voor de ontwikkeling, instandhouding en actualisatie van een ruimtelijke ontwikkelingsvisie voor de langere termijn. Zowel Winsum als Zuidhorn vervullen in de Regio al lange tijd de functie van ‘schakelgemeente’, mede vanwege de nadrukkelijke oriëntatie op de stad Groningen. De structuurvisie van Zuidhorn zegt hierover: “De schakelgemeenten hebben een eigen rol, omdat ze een functie hebben tussen de stad Groningen en het platteland. Het zijn gemeenten met een eigen dynamiek. In de Regiovisie Groningen/Assen zijn deze functies in grote lijnen vertaald in de ontwikkeling van een zelfstandig woningbouwprogramma, de versterking van de centrumkernen met een breed voorzieningen aanbod, het optimaliseren van de vervoersstromen, het beschikbaar zijn van voldoende werkgelegenheid en een visie hebben op het overgangsgebied tussen de stad en de dorpen met behoud van karakteristieke en cultuurhistorische kwaliteit van het landelijke gebied” De Regio richtte zich tot nu toe met name op de onderwerpen wonen, economie, bereikbaarheid en landschapsontwikkeling. Daarnaast heeft de Regio als Nationaal Stedelijk Netwerk, afspraken met het Rijk over o.a. de woningbouwopgave, integrale gebiedsontwikkeling en actuele thema’s als duurzaamheid en demografische ontwikkelingen. Een en ander is vastgelegd in de Regiovisie Groningen-Assen, die in 2013 is geactualiseerd. Deze actualisatie (nu nog in het besluitvormingstraject) heeft gevolgen voor (de structuur van en) de opgaven in de Regio. Vanwege de uitvoering (en realisatie) van de eerdergenoemde woningbouwopgave, komt het accent bij dit onderwerp meer te liggen op monitoring. Zowel Winsum als Zuidhorn hebben al een deel van de woningbouwopgave gerealiseerd, maar ook de komende jaren zal er nog sprake zijn van uitbreiding. Ook de gemeente Leek maakt deel uit van de Regio Groningen-Assen, maar niet als schakelgemeente van de stad Groningen. Leek vervult de rol van schragende gemeente in de Regiovisie en is in dat verband geplaatst voor een aanzienlijke opgave. Vanuit de afspraken binnen de Regiovisie ligt er een belangrijke gemeenschappelijke opgave voor Leek en de Drentse gemeente Noordenveld (die ook deel uitmaakt van de Regio Groningen-Assen), op het gebied van woningbouw en de ontwikkeling van bedrijventerreinen. Deze opgave is verankerd in de Intergemeentelijke structuurvisie Leek-Roden. De actualisatie van de Regiovisie heeft ook consequenties voor deze structuurvisie. Daarom zal in 2014 worden bezien hoe vorm en inhoud wordt gegeven aan de wettelijke plicht om voor de gehele gemeente Leek een structuurvisie vast te stellen, die aansluit op de opgaven vanuit de Regiovisie. De uitvoering van landschappelijke projecten vond tot nu toe plaats onder de pijler Regiopark; in de toekomst zal dit meer zijn beslag krijgen in regionale landschapsprojecten. Een voorbeeld daarvan is het investeren in landschappen van landelijke/regionale betekenis, zoals het Middag-Humsterland (zie onder). De focus van de Regiovisie ligt de komende tijd vooral op het realiseren van bereikbaarheidsprojecten, een onderwerp waarin beide gemeenten voor vergelijkbare opgaven staan. Omdat in de regiovisie het accent vooral ligt op de economische kernzones en de bovenregionale bedrijventerreinen, liggen er economisch gezien (vanuit de Regiovisie) geen grote opgaven voor de gemeenten Winsum en Zuidhorn. Beide gemeenten onderscheiden naast een hoofdkern, complete dorpen en woondorpen. Willen dorpen die status blijven houden, dan moet de bereikbaarheid goed zijn. De automobiliteit die steesds toenam stabiliseert zich.. Tegelijkertijd is er een groep die afhankelijk is van het openbaar vervoer. Voor die kleiner wordende groep wordt dat probleem steeds urgenter, juist omdat de meeste bewoners de beschikking over een auto hebben. Zowel Winsum
13
als Zuidhorn kennen twee sterke Noord-zuid georiënteerde vervoersbundels met de weg (N355 en N361), het spoor en (in het geval van Zuidhorn) het water. Voor de dorpen op de oost-west route tussen Zuidhorn en Winsum (Aduard, Oldehove, Niehove, Ezinge, Garnwerd) is waakzaamheid nodig. Door bezuinigingen en de lage bezettingsgraad staat het OV (lijn 36) – en daarmee de bereikbaarheid – onder druk. Voor de dorpen Ezinge, Feerwerd en Garnwerd is dat het enige OV. Beide hoofdkernen zijn voorts een belangrijk transferium en P+R voor de reizigers vanuit de regio naar Groningen.
Middag-Humsterland Het Middag-Humsterland is een nationaal cultuurlandschap dat zowel een gedeelte van de gemeente Winsum als een gedeelte van de gemeente Zuidhorn beslaat. De andere Westerkwartiergemeenten hebben inhoudelijk geen bemoeienis met dit gebied. Dat neemt niet weg dat de raad van de gemeente Grootegast (evenals Zuidhorn), vanwege de binding van het gebied met het Westerkwartier, het noodzakelijk vindt dat het complete Middag-Humsterland aan een nieuw te vormen gemeente Westerkwartier wordt toegevoegd. Het gebied van het Middag-Humsterland is ontstaan op een kwelder die door de zee werd opgeworpen en wordt gekenmerkt door historische landschapselementen (wierden, geulen, dijken en laagten). Daarnaast is sprake van een historisch kavelpatroon (onregelmatige blokverkaveling) en een grote mate van openheid. Vroege pioniers vestigden zich (volgens archeologische bronnen) meer dan 2500 jaar geleden vanuit de Drentse zandgronden in het gebied. Vanuit het klooster in Aduard (dat als ‘poort’ naar het Middag-Humsterland fungeerde), is door kloosterlingen en boeren een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van het Middag-Humsterland. Qua taal en infrastructuur kent het gebied een sterke onderlinge verbondenheid. Landschappelijk vormt het Reitdiep zowel een belangrijke natuurlijke grens als een taalgrens voor het gebied. Het feit dat het Middag-Humsterland over twee gemeenten verspreid ligt, wordt bestuurlijk als ongewenst ervaren. Dit is ook door meerdere partijen gecommuniceerd aan de commissie Jansen, in het kader van het rapport Grenzeloos Gunnen. De gemeenten Winsum en Zuidhorn hebben in 1998 met een aantal andere partijen een convenant gesloten over de inrichting van dit cultuurlandschap. In het convenant zijn onder meer afspraken gemaakt over de instandhouding van de landschappelijke kenmerken van het Middag-Humsterland. Met het sluiten van een convenant is tevens een gebiedscommissie in het leven geroepen, die zich buigt over de in het convenant opgenomen vraagstukken. De gemeenten Winsum en Zuidhorn participeren daarin. De gebiedscommissie heeft zich onder andere bezig gehouden met landbouwkundige, landschappelijke, cultuurhistorische en toeristisch-recreatieve onderwerpen. De laatste jaren ligt het accent steeds minder op het landbouwkundige deel; de nadruk komt meer te liggen op het promoten en vermarkten van het gebied. Daartoe heeft de Gebiedscommissie een Promotie- en markettingplan laten maken voor het Middag-Humsterland. Uitvoering van dit plan is inmiddels stil gelegd. Door het wegvallen van de rijksgelden voor de nationale landschappen moeten provincies en gemeenten deze taak zelf invullen met middelen en formatie. De provincie Groningen heeft aangegeven zich zoveel mogelijk op de achtergrond te gaan houden. De gemeenten Winsum en Zuidhorn gaan in de komende periode met elkaar en met de provincie in gesprek om te bezien hoe en in welke mate invulling gegeven kan worden aan de gemeenschappelijke opgave in het Middag-Humsterland. Verder geeft het Middag-Humsterland aanleiding om op andere beleidsterreinen afstemming danwel samenwerking te zoeken, bijvoorbeeld bij de inrichting van het bestemmingsplan buitengebied, recreatie en toerisme en verkeer en vervoer.
14
Recreatie en toerisme
Activiteiten op het gebied van recreatie en toerisme die worden ontplooid, komen voornamelijk voort uit particuliere en extern georganiseerde initiatiefnemers. De gemeenten vervullen daarin vooral de rol van subsidieverstrekker (bijvoorbeeld bij de Zomerfietsjazztour). Soms is er sprake van cofinanciering van Leaderprojecten, in andere gevallen speelt de provincie een rol (bijvoorbeeld bij de fietsknooppuntenroutes). Het Westerkwartier en Winsum en De Marne (lees: Hogeland) kennen vergelijkbare opgaven op het gebied van de informatievoorziening aan de toerist. Het Westerkwartier heeft geen VVV organisatie en onderzoekt de mogelijkheden de toeristische informatievoorziening door ondernemers te laten verzorgen. De VVV Lauwersland houdt per 1 januari 2014, als gevolg van het stop zetten van de subsidie door de deelnemende gemeente, op te bestaan. Winsum is zich, samen met de Bedum en de Marne, aan het beraden hoe vanaf dat moment de toeristische informatievoorziening georganiseerd moet worden. Winsum en Zuidhorn hebben in 2010, samen met de toeristische ondernemers in het Middag-Humsterland, een toeristisch gidsje uitgegeven. Recent is een eerste aanzet gegeven tot het vinden van afstemming tussen Winsum, Zuidhorn en Kollumerland m.b.t. vaarrecreatie. Daarbij is aan de orde geweest dat het wellicht wenselijk is dat onder meer ook de gemeente De Marne hierin wordt betrokken. Zijdelings speelt hierbij nog een rol het project van de Federatie Watersportverenigingen Noord-Groningen onder de naam ‘Rondje om de Noord’, een vaarbinding tussen Delfzijl en Zoutkamp. Voorts wordt op dit moment gewerkt aan het plan ‘Wadden-Wierdenland: Een integrale aanpak voor een integraal gebied’. Het integrale gebied is het Wadden/Wierdengebied. Naast de 8 Noord-Groninger gemeenten liggen ook de gemeenten Zuidhorn en Oldambt in dit gebied. Het plan kan een basis zijn voor een integrale aanpak van het Wadden/Wierdengebied ten behoeve van o.a. natuur- en cultuurtoerisme. Door een interpretive plan kan een visie worden ontwikkeld voor toekomstige mogelijkheden in de ontwikkeling, presentatie, educatie en bezoekers-beleving van het gebied. Samen met het Wadden wereld erfgoed kan het Wierdenlandschap een drager zijn voor de regiomarketing- en promotie. Doordat de gemeente Zuidhorn grenst aan het Lauwersmeer, neemt zij ook deel in het nationaal park Lauwersmeer. De gemeente Zuidhorn maakte voor 2007 samen met De Marne en Winsum deel uit van het LEADER gebied Lauwersland (samen met nog een aantal Friese gemeenten). Sinds 2007 maken Winsum en de Marne deel uit van het Leadergebied Noord Groningen (8 voormalige regioraad gemeenten)
Economisch Op economisch gebied zijn er raakvlakken tussen beide gebieden. Deze zijn met name tussen Winsum en Zuidhorn aanwezig. Vanuit de Regiovisie moeten beide centrumdorpen zich ontwikkelen tot een centrumdorp met een groot aanbod aan (winkel)voorzieningen. Beide dorpen zijn hun winkelcentra aan het versterken. Een ander raakvlak is de huisvesting van bedrijven op bedrijventerreinen. Het Rijk, het Interprovinciaal Overleg (IPO) en de VNG hebben overeenstemming bereikt over de nieuwe aanpak van het bedrijventerreinenbeleid. De afspraken zijn vastgelegd in het ‘Convenant Bedrijventerreinen 2010-2020’. De planning voor dit onderwerp is bij de provincie neergelegd. Die wil dat binnen de provincie regionaal gaan oppakken. Dat maakt regionale afstemming in ieder geval op dit onderwerp noodzakelijk. Voor Zuidhorn en Winsum is dit thema actueel. Zuidhorn heeft op het bedrijventerrein Mokkenburg in Noordhorn geen uitgeefbare kavels meer. Hetzelfde geldt voor Winsum voor het bedrijventerrein Het Aanleg in het dorp Winsum. Dit vloeit voort uit het Provinciaal Omgevings Plan (POP) die een uitbreiding niet mogelijk maakt. Dat betekent, dat bij interesse van bedrijven regionaal gekeken wordt naar beschikbare bedrijfskavels. Voor Marum en Leek geldt dat de economische oriëntatie zich meer richt op het gebied rond de A7. Binnen het Westerkwartier bestaat de afspraak dat grootschalige bedrijvigheid voornamelijk plaatsvindt op bedrijventerreinen langs de A7. Grootegast zet in dat kader in op kleinschalige industrie.
15
Tussenconclusie Geconcludeerd kan worden dat de gebiedsopgaven rondom de Regiovisie en het Middag-Humsterland voor de gemeenten Winsum en Zuidhorn deels overeenkomen. Van de onderzochte gemeenten neemt verder alleen Leek deel aan de Regio Groningen-Assen, maar bekleedt daarin een andere positie (geen schakelgemeente). Het is nog onduidelijk wat een eventuele herindeling voor de Regio Groningen-Assen zal betekenen. Blijft deze in huidige vorm bestaan, dan zal (ongeacht de variant) de nieuw te vormen gemeente deel uitmaken van de Regio (inclusief de gebieden die daar nu nog buiten vallen). De opgaven op het gebied van Recreatie en Toerisme zijn vooral clustergebonden. Beide clusters kennen niet dezelfde opgaven. De gemeenschappelijke opgaven die er zijn, worden vooral gevormd door de aanwezigheid van het Middag-Humsterland. Daarin vervullen alleen Winsum en Zuidhorn een rol. Ook op economisch gebied kennen met name Zuidhorn en Winsum vergelijkbare opgaven. Marum en Leek zetten in op grootschalige bedrijvigheid langs de A7. Grootegast zet in op kleinschalige industrie.
16
EINDBEELD Op basis van voorgaande informatie worden de volgende conclusies getrokken:
De noodzaak voor een verkenning naar Winsum en het Westerkwartier wordt vooral gezien door de gemeenten Winsum en Zuidhorn.
De gemeenten Grootegast, Leek en Marum achten de Westerkwartiervariant (met inbegrip van het Middag-Humsterland) voldoende robuust. De Marne richt zich qua oriëntatie op het Hogeland (en Eemsdelta).
De identiteiten van de gemeenten in het Westerkwartier en de gemeente Winsum kennen een sterke overlap op meerdere punten. Er zijn echter ook verschillen. Overlap en verschillen zijn zowel binnen het Westerkwartier als tussen het Westerkwartier en de gemeente Winsum zichtbaar.
Zowel tussen de Hogelandgemeenten als tussen de Westerkwartiergemeenten is sprake van intensieve, steeds verdergaande samenwerking. Tussen de beide clusters is slechts op beperkte schaal sprake van samenwerking. Dit heeft mede te maken met de (historische) oriëntatie van beide gebieden.
De gebiedsopgaven van Winsum en de Westerkwartiergemeenten zijn deels clustergebonden. Daar waar sprake is van vergelijkbare opgaven, zijn deze vooral tussen Winsum en Zuidhorn zichtbaar.
17
Lijst met geraadpleegde documenten Grootegast Toekomstvisie ‘de bakens verzet’ Leek
Gemeentelijke ontwikkelingsvisie Leek
Marum Structuurvisie Marum – kiezen voor kansen De Marne Beleidsplan Recreatie en Toerisme Structuurvisie De Marne Uitvoeringsprogramma De Marne Winsum Plan Middag-Humsterland + uitvoeringsprogramma Bidbook servicenet Nationale landschappen Structuurvisie Gemeente Winsum 2013 Woonvisie Winsum Gemeentelijk Verkeers- en vervoersplan Geactualiseerde Regiovisie Groningen-Assen Samenvatting eindrapport bereikbaarheid Agenda Recreatie en Toerisme-overleg Startdocument Recreatie en Toerisme Verslag vaarrecreatie Noorderlijk Westerkwartier Scan Plan van Aanpak Wierdenland Actieplan Economische Zaken Winsum Sociaal economisch, marketingplan Concept beleidskader BMWE Minimabeleid Hogeland Werk aan de Winkel Zuidhorn Toekomstvisie Zuidhorn 2030 Structuurvisie Zuidhorn 2030 Beleidskader Recreatie en Toerisme Westerkwartier Regionale Woonvisie Westerkwartier Woonvisie Zuidhorn 2009-2015 Memo actualisatie Regiovisie Inrichtingsplan Middag-Humsterland Positiebepaling schakelgemeenten regio Groningen-Assen Rapport Grenzeloos Gunnen
18
