Veiligheidsvoorschriften en wenken

   

Veiligheidsvoorschriften en wenken

Dit is een uitgave van Stichting FOM, Utrecht augustus 2006

Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie

   

Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie

Veiligheidsvoorschriften en wenken

herziene druk augustus 2006

onder redactie van: Annebeth Kraij (FOM-instituut AMOLF), Frits Hekkenberg (FOM-instituut Rijnhuizen), Marcel Vervoort (FOM-instituut SAF/NIKHEF), Piet Louwrier en Karin de Haas (FOM-centraal) 1

Voorwoord Veilig en gezond werken bij FOM? Dat kan en dat moet ook! Als werkgever moet FOM zorgen dat dit mogelijk is, maar u bent er, samen met uw leidinggevende, ook zelf verantwoordelijk voor. De overheid heeft regels voor veiligheid, gezondheid en welzijn op de werkplek vastgelegd in wetgeving op het gebied van arbeidsomstandigheden. Dat is mooi, maar veel belangrijker is hoe FOM als werkgever en u als werknemer daar in de praktijk mee omgaan. Daar gaat dit boekje over. Op het gebied van veilig en gezond werken ontstaan voortdurend nieuwe inzichten die leiden tot nieuwe regels en voorschriften. De Arbo Advies Commissie van FOM heeft daarom de bestaande uitgave van dit boekje geheel herzien. De meeste hoofdstukken zijn aangepast en er is zelfs één nieuw hoofdstuk bijgekomen, over niet-ioniserende straling. Nieuwe wijzigingen in dit boekje zullen in de toekomst ook op de FOM-website te zien zijn. Omdat veilig en gezond werken ieders verantwoordelijkheid is, raad ik u aan deze nieuwe uitgave goed te lezen en op uw dagelijkse werkplek onder handbereik te hebben. Heeft u toch nog vragen? Aarzel dan niet om uw leidinggevende of de Arbo-coördinator in uw omgeving te raadplegen. Mochten zich op uw werkplek omstandigheden voordoen, die voor uw veiligheid en gezondheid beter zouden moeten? Laat het uw leidinggevende weten. Alleen samen kunnen we immers de werkplek veilig en gezond maken en houden.

Dr. Hans Chang Directeur FOM

2

inhoud Voorwoord Inleiding

2 4

Prettig, veilig en gezond werken

Hoofdstuk 1 2 3 4 5 6 7 8 9

10

11 12

13

14

15 16

ALGEMENE VEILIGHEIDSVOORSCHRIFTEN BRAND, ONGEVALLEN EN PREVENTIE brandinstructie, blusmiddelen, meldingen BEELDSCHERMWERK voorkomen van klachten, de ideale werkplek, accessoires WERKEN MET MACHINES eisen en regels HIJSEN, HEFFEN EN TRANSPORT veiligheidstips WERKEN OP HOOGTE algemeen, trappen, ladders, steigers, veiligheidsgordels ELEKTRICITEIT aarding, spanningsloos maken, keuringen, gebruikstips GEVAARLIJKE STOFFEN algemeen, brandbare vloeistoffen, cryogene vloeistoffen GASSEN EN GASCILINDERS opslag, transport, gebruik, giftige gassen, menggassen, keuring VACUÜM maatregelen algemeen, absorptiemiddelen, cryopompen, chemische verontreiniging IONISERENDE STRALING radioactiviteit, röntgenstraling, afval NIET-IONISERENDE STRALING UV, infrarood straling, radio- en microgolven, (zeer) laag frequente velden LASERS afscherming, laserchemicaliën en -gassen, gebruikstips en regels PERSOONLIJKE BESCHERMINGSMIDDELEN oog-, gehoor-, hoofd-, voet-, handbescherming, veiligheidsgordels MILIEUBESCHERMING binnenmilieu, buitenmilieu, afval FOM-ARBO-BELEID Nota FOM-Arbo-beleid, elementaire Arbo-eisen

9 10 12 16 18 20 22 25 28

34

36 41

46

51

54 57

Actuele versie op de FOM-website onder personeelsinformatie, werk en arbo 3

Veilig, prettig en gezond werken



Prettig, veilig en gezond werken bij FOM? Dat kan en dat moet zelfs! De werkgever moet hiervoor zorgen, maar u bent zelf ook verantwoordelijk. Het draait allemaal om Arbo: arbeidsomstandigheden ofwel de zorg voor veiligheid, gezondheid en welzijn in de werksituatie. De verplichtingen hiervoor zijn vastgelegd in Nederlandse wetgeving: Arbowet, Arbobesluit en Arboregeling. Het is goed dat er een Arbowet is, maar het is veel belangrijker, hoe men in de praktijk met arbeidsomstandigheden omgaat.

In dit boekje kunt u lezen hoe Arbo in de praktijk werkt en wat uw rol daarbij is. Op de komende pagina’s vindt u globaal hoe u zelf kunt (maar ook hoort te) zorgen voor een prettige, veilige en gezonde werksituatie.

De rest van dit boekje geeft veel informatie en tips over allerlei zaken rond organisatie, veiligheid en gezondheid. Soms algemeen en soms gedetailleerd. Kies die onderwerpen er uit die voor u van belang zijn.

De eerste hoofdstukken over algemene veiligheidsvoorschriften, alarmering en beeldschermwerk zijn voor iedereen verplichte kost.

U bent medeverantwoordelijk

Arbo is geen vrijblijvende zaak!

Alle medewerkers hebben een eigen verantwoordelijkheid bij de uitvoering van het Arbobeleid in hun eigen werksituatie. Het gaat om veiligheid, gezondheid en welzijn van u én uw collega’s.

De basisgedachte van de Arbowet is namelijk dat goede arbeidsomstandigheden alleen

van de grond komen als er op dit gebied een optimale samenwerking is tussen leidinggevenden en medewerkers.

Iedereen heeft daarbij zijn eigen rechten en plichten. De werkgever

De werkgever dient te zorgen voor een goed Arbo-beleid. Dit betekent dat ieders (arbo)

taken duidelijk moeten zijn, dat de werkgever zorgt voor een zo veilig en gezond mogelijke werkomgeving en er voldoende tijd en middelen beschikbaar zijn om de uitvoering van het beleid mogelijk te maken.

4

•••• •••• •••• •••• •••• Ook dient de werkgever beleid te voeren met betrekking tot het beschermen van werknemers tegen seksuele intimidatie en agressie en geweld. De medewerker

Als medewerker heeft u rechten en plichten. U heeft recht op:

-

voorlichting en onderricht over de risico’s die uw werk met zich meebrengt,

-

informatie over de veiligheidsvoorzieningen en beschermingsmiddelen,

-

persoonlijke beschermingsmiddelen indien de werkzaamheden die vereisen,

-

het bespreken van de arbeidsomstandigheden (het normale werkoverleg is hier erg

-

(periodiek) medisch onderzoek, begeleiding en advies (bijvoorbeeld van de Arbodienst)

-

het indienen van klachten over onveilige of ongezonde werksituaties,

-

het onderbreken van het werk wanneer er op het werk acuut gevaar dreigt.

geschikt voor),

indien er sprake is van gezondheidsrisico’s ten gevolge van het werk,

Tot uw plichten horen dat u:

-

werkzaamheden veilig uitvoert en de gezondheid van uzelf en van anderen niet in

gevaar brengt,

-

de veiligheidsvoorschriften daadwerkelijk naleeft,

-

aangebrachte beveiligingen en veiligheidsvoorzieningen op de juiste manier gebruikt en ongemoeid laat,

-

persoonlijke beschermingsmiddelen draagt als dit verplicht is,

-

meewerkt aan voorlichting en onderricht,

-

direct aan de leidinggevende onveilige/ongezonde werksituaties meldt. Voorlichting en instructie

Een goed begin is het halve werk. Daarom ontvangt iedere medewerker bij indiensttre-

ding Arbo-voorlichting en indien nodig instructie. Dring zo nodig aan op de Arbo-voorlichting en zorg intussen dat u op de hoogte bent van essentiële zaken als: -

alarmnummers in geval van calamiteit (eerste hulp en brand),

-

alarmsignalen en wat van u verwacht wordt,

-

vluchtroutes en nooduitgangen,

-

veiligheidsvoorschriften voor uw eigen werkplek.

Stel u ook op de hoogte van eventuele risico’s op de naast gelegen afdelingen.

5

•••• •••• •••• •••• ••••

"Geen werk zo dringend dat u niet de Medezeggenschap en overleg

Het uitgangspunt is dat u op uw afdeling zo prettig, veilig en gezond mogelijk kunt wer-

ken. Maar wat kunt u doen als dat naar uw mening niet het geval is?

U moet dan uw ideeën en wensen over verbeteringen op het gebied van de arbeidsomstandigheden bespreken met de leidinggevende van uw afdeling. Als dat niet helpt, zoek het dan een stapje hoger op of vraag informatie bij uw Arbo-coördinator.

In het werkoverleg dient Arbo een vast onderdeel te zijn, zeker als voorstellen tot verandering een hele groep betreffen. Welzijn

De Arbowet spreekt naast veiligheid en gezondheid ook over welzijn (VG&W).

Wat is welzijn precies? Volgens de Arbowet zijn dat zaken als: -

het werk op ú afstemmen en niet andersom;

-

rekening houden met uw persoonlijke eigenschappen, ervaring en vakmanschap;

-

de werkplek op ergonomische wijze aan u aanpassen;

-

voldoende uitdaging in het werk zodanig dat uw eigen ontwikkeling wordt gestimuleerd;

-

het beperken van monotone arbeid;

-

prettige en doelmatige communicatie met leidinggevende en collega’s;

-

het krijgen van informatie over het doel en het resultaat van uw werk;

-

het vermijden van te hoge stress of werkdruk ten gevolge van het werk, de arbeidsom-

-

bescherming tegen seksuele intimidatie, agressie en geweld.

standigheden of de organisatie;

Risico's inventariseren

De wetgever ging er tot begin jaren ‘80 van uit dat veiligheid het beste met regels afge-

dwongen kon worden. Inmiddels hebben andere inzichten de overhand gekregen. De terug-

tredende overheid geeft in principe alleen de hoofdlijnen aan en laat voor een groot deel de invulling over aan het bedrijfsleven. Dit betekent dat het maatwerk is.

Een van de hoofdlijnen is dat ieder bedrijf verplicht is een Risico-inventarisatie en-evalua-

tie (RI&E) te maken. Hierin dient te zijn beschreven in hoeverre de arbeidsomstandigheden een gevaar vormen voor de veiligheid, de gezondheid of het welzijn van de werknemers. Ook moet worden bekeken hoe groot eventuele gevaren zijn en of er iets tegen gedaan moet worden.

6

•••• •••• •••• •••• ••••

tijd kunt nemen het veilig te doen".

De RI&E is een continu proces waarin steeds naar verbetering van de arbeidsomstandigheden wordt gezocht.

Een onderdeel van de RI&E is het Plan van Aanpak (PvA). Hierin worden de concrete doel-

stellingen en de maatregelen beschreven die binnen een aangegeven periode zullen worden gerealiseerd. De voortgang over dit PvA wordt besproken met de personeelsvertegenwoordiging.

De werkgever is verplicht een exemplaar van de RI&E aan de ondernemingsraad ter

beschikking te stellen en iedere werknemer de gelegenheid te geven er kennis van te nemen.

De overheid treedt niet helemaal terug maar blijft over de schouder meekijken of en hoe

iedereen zich aan de spelregels houdt. Bij overtredingen kan de Arbeidsinspectie, via een ‘lik-op-stuk’ beleid, corrigerend optreden. Deskundige ondersteuning

De Arbowet maakt onderscheid in ondersteuning door werknemers van de eigen orga-

nisatie en extern ingehuurde ondersteuning.

De wet vraagt de werkgever de preventieve taken zoveel mogelijk te laten doen door medewerkers van het eigen bedrijf. Voor sommige taken wordt ondersteuning van gecertificeerde deskundigen vereist.

Afhankelijk van uw organisatie zal dit betekenen dat: -

in uw directe werkomgeving er medewerkers zijn die de taak hebben om toe te zien op

de veiligheid in uw werkomgeving;

-

er vaak een Arbo-coördinator is aangesteld waar u terecht kunt met uw vragen. Bij sommige organisaties kunt u terecht bij de interne Arbodienst;

-

u voor uw persoonlijke gezondheid, in relatie tot het werk, terecht kunt bij een gecertificeerde bedrijfsarts. Denk hierbij aan ziekteverzuimbegeleiding,

Periodiek Arbeidsgeneeskundig Onderzoek (PAGO) en Arbeidsomstandigheden

spreekuur (AOS). Wie dit is kunt u vragen bij uw leidinggevende, uw personeelsfunctionaris of uw Arbo-coördinator;

-

het de taak is van de bedrijfsarts u te adviseren over uw gezondheidsproblemen in relatie tot uw werk. Het is niet de bedoeling dat de bedrijfsarts de taak van uw huisarts overneemt.

7

•••• •••• •••• •••• •••• Nu de praktijk

Dit boekje is slechts een handreiking. U heeft nu, heel in het kort, kennis gemaakt

met de opzet van de Arbowet. Samenwerking en medeverantwoordelijkheid zijn de pijlers

waarop de Arbowet steunt en dat is ook hoe FOM er mee om wil gaan. Het Arbo-beleid van FOM is beschreven in de Nota FOM-Arbo-beleid (zie hoofdstuk 16).

Hopelijk is uw interesse gewekt en informeert u zich verder. Wij nodigen u uit van de rest van dit boekje die zaken door te nemen die voor u van belang kunnen zijn.

Belangrijker nog dan feitenkennis is echter de juiste instelling ten aanzien van de veilig-

heid, de mentaliteit van waaruit ‘veilig wordt gedacht’ en ‘veilig wordt gehandeld’. Wanneer u vanuit deze mentaliteit de veiligheidswenken die in dit boekje worden beschreven, leest en toepast, zal dat de veiligheid en het veilig werken in belangrijke mate bevorderen.

Tenslotte zijn er natuurlijk de veiligheidsregels die instituutsgebonden zijn en speciaal voor uw werkplek gelden. Vraag er naar en geef uw medeverantwoordelijkheid ook daadwerkelijk inhoud!

Als u denkt dat het werk veiliger, prettiger en gezonder kan, ZEG HET DAN en doe er zelf ook wat aan!

8

HOOFDSTUK

1

ALGEMENE VEILIGHEIDSVOORSCHRIFTEN

1. Met nadruk wordt ieders medewerking

7. Bij het ontwerpen van apparatuur en

gevraagd om er voor te zorgen dat er veilig

installaties dient u er rekening mee te

gewerkt wordt.

houden dat er in alle opzichten zo veilig mogelijk mee gewerkt kan worden. Beveilig

2. Gebruik uw gezonde verstand bij het

apparaten zo dat ze “fail-safe” zijn en geen

uitvoeren van het werk. Neem alle maatre-

(brand)gevaar op kunnen leveren.

gelen die redelijkerwijs genomen moeten worden om de veiligheid voor uzelf en

8. Het overbruggen van beveiligingen is

vooral ook voor anderen te waarborgen.

verboden.

3. Indien u ernstige gevaren of nalatighe-

9. Als afsluiting van de dagelijkse werk-

den waarneemt, bent u verplicht zodanig

zaamheden moet elke medewerker zich er

actie te ondernemen dat ongelukken wor-

nogmaals van overtuigen, dat de onder zijn

den voorkomen!

verantwoordelijkheid staande apparatuur geen gevaar voor anderen kan opleveren.

4. In geval van onveilige werkmethoden

Laat apparatuur niet onnodig ‘aan’ staan.

en werksituaties die niet onmiddellijk verbeterd kunnen worden, bestaat voor een

10. Apparatuur mag alleen zonder toezicht

ieder de verplichting deze onverwijld ter

aan blijven staan indien aangegeven is hoe

kennis te brengen van zijn leidinggevende.

er in geval van calamiteit gehandeld moet worden. Minimaal dient aangegeven te zijn

5. De leidinggevende heeft tot taak ervoor

waar de betreffende hoofdschakelaar(s) en

te zorgen en er op toe te zien dat er bin-

afsluiter(s) te vinden zijn. Informeer hoe

nen zijn groep veilig wordt gewerkt en dat

e.e.a. op uw werkplek georganiseerd is.

nieuwe medewerkers gewezen worden op mogelijke gevaren bij de werkzaamheden. 6. Bij werkzaamheden met een verhoogd risico wordt dringend aangeraden iemand in de nabijheid te weten, die bij een ongeval hulp kan bieden. Buiten kantooruren is deze regel verplicht.

9

HOOFDSTUK

2

BRAND, ONGEVALLEN en PREVENTIE Op de locatie waar u werkt zal een Bedrijfshulpverleningsorganisatie actief zijn. Zorg dat u op de hoogte bent van de alarmering, de ontruimingsplannen en de vluchtroutes.

Altijd geldt:

of per fax) te worden gemeld aan de

Doe niets alleen, waarschuw anderen (roepen),

Arbeidsinspectie. Dit verzorgt door de

denk om uw eigen veiligheid en breng deze

Arbo-coördinator, leidinggevende of

niet onnodig in gevaar.

zijn vervanger.

Melden van ongevallen

Melden en/of blussen van brand

-

Ieder ongeval of bijna-ongeval dient

Ook hier zullen de regelingen per werkplek

gemeld te worden bij uw leidingge-

verschillend zijn. Stel u op de hoogte!

vende en/of Arbo-coördinator. Hoe u dit moet doen zal bij ieder instituut of

-

-

laboratorium verschillend zijn. Stel u

Brandinstructie

op de hoogte van de regelingen die bij

“Voorkomen is beter dan blussen!”

u gelden.

In geval van brand:

Van ieder ongeval verzorgt de Arbo-

-

het hele gebouw opvallend aanwezig

ongevalsregister van uw instituut en de

behoort te zijn. Lees deze instructie

FOM-organisatie.

regelmatig goed door: bij brand is daar

Uw leidinggevende en/of de Arbocoördinator zal, zonodig samen met u,

geen tijd voor! -

maatregelen treffen om de oorzaak weg waardoor herhaling voorkomen kan

10

Altijd EERST melden (alarm slaan) alvorens te blussen. Denk altijd aan uw

te nemen of het risico te verkleinen

-

Handel volgens de instructie, die in

coördinator een rapportage voor het

eigen veiligheid. -

Iedereen is verplicht zijn werk (dus ook

worden.

zijn experiment!) zodanig te verrichten,

Ernstige ongevallen (ziekenhuisop-

dat het brandgevaar tot een minimum

name, blijvend geestelijk of licha-

wordt beperkt. Bij het werken met

melijk letsel) dienen direct (telefonisch

brandgevaarlijke stoffen, bij lassen

-

of het werken met een brander dient

Schuimblussers op waterbasis. Voor

altijd een geschikt brandblusapparaat

vaste en vloeibare (of vloeibaar wor-

binnen handbereik te zijn.

dende) stoffen. Veilig te gebruiken bij

Bij calamiteiten is een snelle en vei-

onder spanning staande elektrische

lige ontruiming van het gebouw van het grootste belang. Versperringen van

toestellen; -

Zeer effectief maar grote kans op

levensgevaarlijk zijn. Vluchtroutes zijn

nevenschade en gevaarlijk bij elektrici-

meestal te vinden op de plattegronden

teit. In principe voorbehouden aan de

in de gangen. -

brandslang

vluchtwegen en uitgangen kunnen

Vermijd het opslaan van brandbaar

BHV’ers; -

blusdeken

verpakkingsmateriaal in kamers en

Geschikt voor alle beginnende branden

gangen (bijvoorbeeld tempex en kar-

door simpelweg de vlammen af te dek-

ton).

ken. Voordelen: kans op nevenschade is gering en is geschikt om in brand geraakte kleding te doven.

Blusmiddelen De meest voorkomende blusmiddelen zijn: Eigen verantwoordelijkheid -

koolzuursneeuwblussers

Als u een onveilige situatie ziet moet u:

Deze zijn geschikt voor bestrijding van

-

alle beginnende branden; er is nauwelijks kans op nevenschade. Pas op dat

-

bescherming aanbrengen,

u het vuur niet wegblaast en daardoor

-

dit zo snel mogelijk melden bij leiding-

verspreidt; -

de onveilige situatie “wegnemen”, indien mogelijk,

gevende of de Arbo-coördinator.

poederblussers Deze hebben een groter blusvermogen dan koolzuursneeuw maar meer kans op nevenschade (computers, fijn mechanische constructies). Om deze reden worden ze vaak slechts toegepast buiten de werkruimten;

-

AFFF

11

HOOFDSTUK BEELDSCHERMWERK

3 langdurig werken onder hoge werkdruk, een verkeerde werkhouding of –techniek

Heeft u last van vermoeide ogen, hoofd-

en het langdurig licht aanspannen van de

pijn, zeurende pijn in uw pols of armen of

spieren.

klachten in de nek of schouder?

De doorbloeding van spieren en armen

Vermoedt u dat u RSI hebt? Hoe weet u

neemt dan af en de afvoer van afvalstoffen

dat zeker en belangrijker nog, wat kunt u

wordt belemmerd, met als gevolg: pijn-

eraan doen?

klachten. Onderzoek heeft aangetoond dat ongeveer de helft van de beeldschermwerkers ooit in

De computer wordt steeds vaker gebruikt

meer of mindere mate met deze klachten

bij de dagelijkse werkzaamheden. Door

is geconfronteerd.

het gebruik van de computer loopt u risico

Een beeldschermwerker is iemand die

op gezondheidsklachten; dat wordt vaak

gewoonlijk per etmaal tenminste twee uur

onderschat.

gebruik maakt van beeldschermappara-

Klachten veroorzaakt door veelvuldig

tuur.

beeldschermwerk zijn signalen dat er iets

Ongeveer 50% van de wetenschappers

niet goed gaat. Indien u niet tijdig maat-

werkt meer dan 4 uur per dag achter de

regelen treft kunnen incidentele klachten

computer.

leiden tot chronische aandoeningen. Wat te doen ter voorkoming van klachten Een verzamelnaam voor deze klachten

Het verkrijgen van inzicht in de gezond-

is RSI (Repetitive Strain Injury). Een deel

heidsrisico’s maakt dat u in staat bent

van de oorzaak kan ook liggen bij te hoge

klachten vroegtijdig te herkennen en wel-

werkdruk en/of langdurige statische hou-

licht te voorkomen.

ding.

Als u regelmatig met een beeldscherm werkt, is het noodzakelijk om in overleg met uw Arbo-coördinator aandacht te

Mogelijke oorzaken klachten

besteden aan de volgende onderwerpen:

Bovengenoemde klachten worden over

-

de inhoud en organisatie van het werk,

het algemeen veroorzaakt door langdu-

-

de (beeldscherm)apparatuur,

rige statische werkhouding of repeterende

-

bewegingen, bijvoorbeeld bij turen op het

de werkomgeving en werkplekinrichting,

beeldscherm, bewegingsarmoede, een veel-

-

het toepassen van accessoires,

voud aan kleine bewegingen (muisklikken),

-

uw werkhouding,

12

; -

het gezichtsvermogen bij beeldscherm-

De beeldschermapparatuur

werk,

-

gebruiksvriendelijke software.

Goed instelbare en op u afgestemde

beeldschermapparatuur is van groot

belang. Laat u voorlichten welke appa-

De inhoud en organisatie van het werk

ratuurkeuze, instellingen en gebruiks-

Voldoende afwisseling in het werk en het beperken van piekdrukte zijn van door-

voorwaarden voor u optimaal zijn.

-

Het gebruik van laptops en notebooks

slaggevend belang bij het voorkomen van

op de werkplek wordt afgeraden indien

lichamelijke klachten.

dit gebruik langer dan twee uur per dag

-

Zorg voor een ontspannen werkbele-

is. Vanwege de ergonomische beperkin-

ving en werkhouding.

gen wordt u geadviseerd hulpmiddelen

-

Probeer langdurig intensief werken met

het beeldscherm (ook thuis!) zoveel

te gebruiken. Vraag hiernaar.

-

Voor veelgebruikers van computers zijn

mogelijk te voorkomen. Meer dan vijf

ergonomische toetsenborden en mui-

à zes uur per dag beeldschermwerk

zen ontwikkeld. Vraag hiernaar.

wordt sterk afgeraden.

-

-

-

Blijf niet continu ingespannen bezig

De werkomgeving en werkplekinrichting

maar neem “micropauzes” om te bewe-

De omgeving waarin met een beeldscherm

gen. Een paar minuten “micropauze”

wordt gewerkt is zeker zo belangrijk als de

na twintig minuten intensief beeld-

beeldschermapparatuur en de werkplekin-

schermwerk is echt niet overdreven.

richting.

Probeer ter ontspanning regelmatig wat

Denk hierbij aan de juiste afmeting van de

te lopen naar bijvoorbeeld de printer,

werkruimte, verlichting, daglicht, spiege-

de kopieermachine, de fax, het maga-

lingen, zonwering, geluidshinder van de

zijn of de koffieautomaat.

apparatuur en binnenklimaat.

Zorg voor een “echte” pauze na maximaal twee uur beeldschermwerk (10-

De ideale beeldschermwerkplek

15 minuten per keer, optimaal is 10

-

minuten ieder uur). Een computerprogramma zoals “WorkPace” kan u hierbij behulpzaam zijn. -

Het meubilair is geschikt voor beeldschermwerk en is ingesteld op de lichaamsafmetingen van de gebruiker.

-

De stoel is instelbaar voor wat betreft

Software die niet goed op u of uw werk

zithoogte, zitdiepte, rugleuninghoogte

is afgestemd leidt tot stress. Geef stress

en armleggerhoogte met eventueel ook

geen kans en vraag deskundig advies.

een kantelmogelijkheid. -

U heeft voldoende ruimte om u heen

13

en er zijn geen obstakels die het werk belemmeren (ook niet onder het werk-

-

blad).

Uw werkhouding

U zit altijd recht voor uw beeldscherm.

Een goede lichaamshouding verlicht uw

U hoeft uw rug of nek niet voortdurend

lichaamsbelasting:

te draaien of te strekken.

-

U houdt rekening met de indeling van uw bureau. Zorg voor een plek op uw

-

bureau om te schrijven, te lezen en om aan uw beeldscherm te werken. -

-

de hoek van uw onderbenen met de bovenbenen is groter dan of gelijk aan

andere leesafstand in te stellen. Het

90o. Idem voor de boven- en onderarm, -

cepthouder en de leespapieren zijn De kijkafstand ligt tussen de 50 en 70

lichte doch niet te lichte aanslag), -

cm. Er is weinig contrast in verlichtings-

tijdens het typen houdt u de vingers ontspannen (het toetsenbord heeft een

ongeveer even ver van u verwijderd.

-

uw hoofd staat recht op de rug en neigt niet naar voren,

U hoeft uw ogen niet steeds op een beeldscherm, het toetsenbord, de con-

-

uw rug heeft een actieve houding en de wervels staan recht op elkaar,

uw polsen zijn ontspannen en uw handen vormen geen hoek met de armen,

-

wissel uw werkhouding af.

sterkte tussen het beeldscherm en de -

omgeving.

Het gezichtsvermogen bij beeldscherm-

Er zijn geen spiegelingen in het beeld-

werk

scherm door buiten- of binnenverlich-

Als u twijfelt aan uw gezichtsvermogen

ting. Zonwering en indirecte verlichting

of als u andere klachten heeft bij het

helpen hierbij.

beeldschermwerk, neem dan contact op

Vraag uw Arbo-coördinator om assistentie

met uw Arbo-coördinator. Mogelijk heeft

bij het inrichten van uw werkplek.

u een beeldschermbril nodig. Deze wordt dan door de werkgever verstrekt. Een klein

Het toepassen van accessoires

leesbrilletje voldoet niet; dat is vaak de

Het kan nodig zijn dat u voor het verkrij-

oorzaak van het ontstaan van nekklachten.

gen van een goede, op u aangepaste werkplekinrichting wat hulpmiddelen nodig

Gebruiksvriendelijke software

heeft zoals een monitorstandaard, docu-

Het spreekt voor zich dat gebruiksvriende-

menthouder, polssteun, extra armonder-

lijke software bijdraagt aan een ontspan-

steuning, voetensteun etc. Vraag hiernaar.

nen werkbeleving en werkhouding. Laat uw ergernissen over softwarebeper-

14

kingen niet voortduren maar los ze op.

uitgave), met praktische en toeganke-

Gebruik de instellingsmogelijkheden van de software om het verichten van uw werk

lijke informatie -

te optimaliseren.

“Handboek RSI” met uitgebreide informatie

-

Richtlijn 90/270/EEG, Europese richtlijn

Literatuur

inzake veiligheid en gezondheid met

-

Arboregeling, hoofdstuk 5

betrekking tot het werken met beeld-

-

Arbo Informatieblad, nummer 2 (SDU

schermapparatuur

Medisch advies Vraag altijd medisch advies bij uw (bedrijfs)arts indien gezondheidsklachten met handen, polsen, nek en rug steeds terugkomen.

15

HOOFDSTUK

4

WERKEN MET MACHINES Het werken met machines is alleen toegestaan als u de vereiste deskundigheid bezit. Laat het anders aan anderen over of laat u eerst voorlichten. Vraag uw leidinggevende naar de regels.

Machines moeten veilig zijn zoals is

gewerkt worden. Bij ieder apparaat hoort

vastgelegd in het Arbobesluit en de

een gebruiksaanwijzing waarin opgeno-

Arbobeleidsregels. Nieuwe machines moe-

men is hoe veilig gewerkt dient te worden

ten voldoen aan de minimale Europese

en hoe te handelen bij calamiteiten.

veiligheidseisen (de Machinerichtlijn) en zijn voorzien van een CE-markering. De

U bent verplicht de machine volgens de

fabrikant of importeur is hiervoor verant-

gebruiksaanwijzing te bedienen. Gebruik ook

woordelijk.

de voorgeschreven persoonlijke beschermings-

Zelfgebouwde en aangepaste machines

middelen.

voor eigen gebruik moeten uiteraard voldoen aan dezelfde veiligheidseisen, maar

Enkele algemene regels:

een keuring voor de CE-markering hoeft

Volg de kledingvoorschriften op.

niet te worden uitgevoerd.

*

Draag goedsluitende kleding.

*

Werk niet met loshangende kleding-

Het voornaamste is dat er bij het ontwerp over alle veiligheidsaspecten goed is nage-

stukken (stropdas, riem, sieraden). *

dacht en dat die zijn gedocumenteerd. Bewegende delen die een gevaar op kunnen leveren moeten worden afgeschermd;

Bescherm lang haar voor ronddraaiende delen (bijvoorbeeld bij draaibanken, boor- of freesmachines).

*

Draag in mechanische werkplaat-

men mag ook niet bekneld kunnen raken.

sen degelijk en gesloten schoei-

Een noodknop is verplicht om de machine

sel (geen gympjes of sandalen).

direct te kunnen stoppen. De machine mag

Veiligheidsschoenen zijn verkrijgbaar

na (stroom)uitval niet vanzelf in bedrijf

bij uw leidinggevende of uw Arbo-coör-

kunnen komen.

dinator.

Een veilige machine is een eerste vereiste, maar daarnaast moet er ook veilig mee

16

Volg de veiligheidsregels op. Vraag naar de

Volg de voorschriften voor persoonlijke bevei-

plaatselijke voorschriften.

liging op.

*

*

Houd de ruimte rond machines schoon en opgeruimd en vrij van obstakels.

*

mechanische werkplaats altijd een vei-

Draaiende machineonderdelen (assen, snaren, tandwielen, enzovoort) dienen

ligheidsbril. *

afgeschermd te zijn. *

heden de machine uit zodanig dat ongewenst inschakelen uitgesloten is. * *

Gebruik de op de slijpmachine aangebrachte oogbeveiliging, maar ook een

Zet bij het verwisselen van snaren of tandwielen en bij reparatiewerkzaam-

Draag bij werkzaamheden in de

veiligheidsbril. *

Draag bij hinderlijk of schadelijk geluid gehoorbescherming (zie hoofdstuk 14).

Tip:

Pleeg onderhoud nooit aan draaiende

gebruik bij het slijpen van kleine werkstuk-

onderdelen.

ken nooit handschoenen of een poetslap;

Gebruik opspangereedschap bij het

koel het werkstuk regelmatig af.

boren in een werkstuk; “uit de hand *

boren” heeft teveel vingers gekost!

Meld storingen en gebreken direct aan uw lei-

Verwijder metaalspanen niet met de

dinggevende, ook als u ze zelf op kunt lossen.

hand. Gebruik een spaanhaak. *

Maak machines en onderdelen nooit schoon met een persluchtpistool, maar gebruik een kwast. Weggespoten metaalsplinters kunnen het oog van uw collega treffen. Bovendien is de kans groot dat u de spaantjes juist tussen de lagers spuit i.p.v. er tussen uit! Daarnaast is het geluidsniveau dat geproduceerd wordt door een persluchtpistool ver boven de 85 dB(A) en dus schadelijk voor het gehoor.

*

Bij slijpmachines moet de slijpsteen voldoende afgeschermd zijn en mag de ruimte tussen leunspaan en steen ten hoogste 3 mm bedragen.

17

HOOFDSTUK

5

HIJSEN, HEFFEN en TRANSPORT In de Arbowet wordt speciaal aandacht

Regels voor alle medewerkers

besteed aan de veiligheid van hijs- en hef-

-

werktuigen. Onjuist gebruik kan ernstige gevolgen hebben.

Let op de veiligheidsborden en afgezette werkplekken.

-

Loop nooit onder een hangende last door.

Er worden strenge eisen gesteld aan de

-

veiligheidsvoorzieningen, het onderhoud,

Volg de aanwijzingen van de hijsbevoegde op.

het testen en het controleren van hijstoestellen en hulpmiddelen.

Algemene regels voor hijsbevoegden

Werken met hijstoestellen is alleen toege-

-

staan als men een doelmatige instructie gevolgd heeft en vervolgens officieel toe-

-

stemming van de leidinggevende heeft gekregen. Men is dan ‘hijsbevoegd’.

Volg altijd de plaatselijke procedures op. Let op de maximale belasting van de toestellen en de hulpstukken.

-

Gebruik het apparaat en de hulpstukken uitsluitend waarvoor ze bedoeld zijn.

-

Let op uw eigen veiligheid. Gebruik altijd de voorgeschreven veiligheidshulpmiddelen zoals helmen, schoenen, handschoenen.

-

Let op de veiligheid van omstanders. Breng een afzetting aan en zorg voor veiligheidssignalering.

-

Draag zorg voor geopende hijsluiken en dergelijke. Zet de omgeving af en markeer de ruimte met veiligheidssignalering.

-

Indien de werkzaamheden niet uitgevoerd kunnen worden volgens de geldende procedures, stel dan de aangepaste procedure vast. De veiligheid van de medewerker en omstanders dient altijd gewaarborgd te blijven.

18

-

Zelf ontworpen hulpmiddelen dienen voor gebruik te worden gekeurd en beproefd.

-

Overtuig u voor aanvang van het werk van de goede staat van het hijsgereedschap. Meld gebreken of twijfel daarover bij uw leidinggevende.

-

Zorg voor regelmatige vervanging van (kunststof) hulpstukken zoals hijsstroppen, hijsbanden, hijsjukken, klemmen, kettingen en sluitingen.

-

Houd de periodieke keuringen in de gaten. Ook hulpstukken dienen jaarlijks geïnspecteerd te worden.

-

Voor informatie kunt u terecht bij uw Arbo-coördinator.

Regels voor transport -

Gebruik deugdelijk en passend transportmateriaal.

-

Denk bij tillen aan de belasting van uw lichaam. Vraag uw leidinggevende of Arbo-coördinator om een til-instructie indien u hier niet bekend mee bent. Til in ieder geval niet meer dan 25 kg. Voor schuine of voorover gebogen houdingen gelden lagere grenswaarden.

-

Stapel het te transporteren materiaal veilig op en voorkom uitstekende delen.

-

Pas uw snelheid aan de situatie aan en houd rekening met het gewicht van de lading.

19

HOOFDSTUK

6

WERKEN OP HOOGTE Bij het werken op hoogte is er veelal

Plaats het klimmateriaal minstens 2

sprake van valgevaar. Dit risico wordt verkleind door het aanbrengen van doelma-

meter hier vandaan. -

tige hekwerken, leuningen e.d. en door het veilig gebruik van goed onderhouden en

Draag veilig schoeisel, bij voorkeur met profielzolen, of veiligheidsschoenen.

-

gekeurd klimmateriaal.

Gebruik hoofdbescherming bij grote kans op stoten van het hoofd (veiligheidshelm).

Er worden vele regels en aanwijzingen ter beschikking gesteld door de Arbowetgeving. De bijlage van het ‘Besluit

Gebruik van trappen

draagbaar klimmateriaal’ valt onder de

-

Warenwet. Hieronder vindt u de meest voorkomende

Zorg dat een trap maximaal uitgeklapt staat.

-

regels.

Maak geen gebruik van de bovenste treden als u zich niet veilig vast kunt houden.

-

Een trap met platform moet voorzien

Kwaliteit klimmateriaal

zijn van een steunbeugel van minimaal

-

60 centimeter.

Controleer klimmaterialen alvorens ze te gebruiken. Let daarbij op de keuringsdatum.

-

Zorg voor regelmatig onderhoud en

Gebruik van ladders

inspectie door daarvoor aangestelde

Ladders mogen alleen worden gebruikt

deskundigen.

bij incidentele klussen (korter dan 4 uur) waarbij weinig kracht hoeft te worden gebruikt en de reikwijdte minder is dan

Gebruik in het algemeen

een armlengte. Anders moet een steiger of

-

hoogwerker worden gebruikt.

Zorg voor een stabiele, vlakke ondergrond.

-

Neem extra voorzorgen als het klim-

-

materiaal voor een deur moet staan. Voorkom het gebruik van de deur. -

20

Een ladder mag tot een maximale hoogte van 10 meter gebruikt worden.

-

Stel een ladder op onder een hoek van

Let bij metalen klimmateriaal op voor

ongeveer 70o met het grondvlak. (Een

niet-geïsoleerde spanningsbronnen.

maat hiervoor is: ga rechtop, met de

-

L tenen tegen de ladder staan; met uit-

Tips

gestrekte armen moet u de ladder net

-

te gebeuren volgens de montage-,

Borg een ladder tegen het wegglijden

gebruiks- en demontagevoorschriften.

of gebruik een ladder met ladderschoe-

Vraag uw leidinggevende of de Arbo-

nen.

-

coördinator hiernaar.

Stel een ladder op tegen een stevig dra-

-

-

of gebruikt, vraag altijd toestemming

Leun niet te ver opzij; werk binnen uw

aan uw leidinggevende of zijn plaats-

Sta met beide voeten op de ladder.

vervanger.

-

Gebruik ladders van de goede lengte.

De ladder moet tenminste 1 meter werken.

-

Materiaal op de steiger mag niet hoger

gestapeld worden dan 0,55 meter tenzij

ladder moet zijn vastgezet aan een

-

Let op het juiste beklimmen van de

steiger.

Het optrektouw van een meerdelige

sport. De overlap van de twee delen

Indien er kans is op elektrocutie dient

u de steiger te aarden.

uitsteken boven de plaats waar u gaat

-

Wordt de steiger afwijkend opgebouwd

gend vlak.

reikwijdte.

-

Het bouwen van een steiger dient altijd

kunnen pakken.)

er hekwerken worden toegepast.

-

Let i.v.m. de stabiliteit van de steiger op

moet ten minste 2 sporten bedragen.

de ondergrond, het borgen van de wie-

Beklim bij een driedelige reformladder,

len en op de omgeving (deuren, langs-

welke als gewone trap wordt gebruikt,

lopende voorbijgangers).

nooit het derde ladderdeel boven het scharnierpunt Veiligheidsgordel Op onvoldoende te beveiligen, hooggeleGebruik van steigers

gen werkplekken moet gebruik worden

Als men moet werken op een hoogte van

gemaakt van een veiligheidsgordel.

L

meer dan 2,5 meter waarbij valgevaar bestaat, dient men gebruik te maken van een steiger, stelling, bordes of werkvloer. Ook op schuine daken dient u zich te beveiligen tegen vallen.

21

HOOFDSTUK

7

ELEKTRICITEIT Ongevallen met elektriciteit kunnen op

Algemene gebruikstips

twee manieren aflopen: óf u krijgt een

-

Aanpassingen aan elektrische instal-

schok en komt met de schrik vrij óf u raakt

laties mogen uitsluitend worden

ernstig gewond en maakt zelfs een grote

uitgevoerd door bevoegd personeel

kans ter plekke te overlijden (elektrocutie). De aan elektriciteit verbonden gevaren

(voldoende onderricht persoon, VOP). -

Elke opstelling dient tenminste zo te

worden soms helaas onderschat. Wellicht

zijn uitgevoerd dat niemand in aan-

vormt elektriciteit het grootste gevaar bij

raking kan komen met spanningsvoe-

het werken met apparatuur in een labora-

rende delen.

torium.

Indien het werken met ‘open’ spanningvoerende delen onvermijdelijk is

Daarom moeten elektrische installaties

(bijvoorbeeld bij een reparatie), moet

en elektrische voorzieningen voldoen aan

door middel van afscherming én atten-

de wettelijke voorschriften (NEN 1010

tieborden/signalen het aanrakingsge-

tijdens de bouw van laagspanningsin-

vaar doeltreffend beperkt worden.

stallaties, NEN 1041 tijdens de bouw van

-

hoogspan-ningsinstallaties en NEN-EN 50110-3140 bij gebruik van zowel hoog- als laagspanningsinstallaties en -apparatuur).

gezekerd is. -

Daarnaast mogen werkzaamheden met

daartoe bevoegde personen. -

uitgevoerd door daarvoor opgeleid personeel.

Monteer nooit zelf (zwaardere) smeltveiligheden, laat dit altijd over aan

elektriciteit aan gebouwgebonden installaties (en apparatuur) uitsluitend worden

Bij twijfel overtuig u ervan dat een elektrisch toestel op de juiste wijze

Doorlussen van verlengsnoeren is verboden.

-

Verlengsnoeren etc. mogen niet op de grond liggen in verband met struikelgevaar.

-

Zet elektrische apparaten en verplaatsbare stekerdozen niet (zomaar) op de grond; bij wateroverlast kan de vloer hierdoor onder spanning komen te staan.

-

Elektrisch handgereedschap moet dubbel geïsoleerd zijn. Bij twijfel vraag uw

22

 -

leidinggevende of een bevoegd persoon.

onder spanning staan. Dat geldt ook voor

Snoeren en stekers moeten onbescha-

laagspanning.

digd zijn.

-

Laagspanning (bijvoorbeeld accu’s):

Schakelaars, stekers en verdeelstop-

maak eerst de kabel los die met het

contacten, die warm aanvoelen, maken

gestel (chassis) is verbonden.

waarschijnlijk slecht contact of zijn

-

Netspanning (220/380 volt):

overbelast; laat ze vervangen door

spanningsloos maken kan bijvoorbeeld

daartoe bevoegde personen voordat er

door smeltveiligheden te verwijderen

brand komt.

(en mee te nemen), werkschakelaar uit te zetten of steker los te nemen. Laat

altijd een briefje (met uw naam erop!)

Aarding

achter met de waarschuwing dat dit

-

deel wegens werkzaamheden span-

Bij experimentele opstellingen moeten

metalen delen (frames, kabelgoten,

lasertafels, gasleidingen, etc.) zichtbaar

ningsloos moet blijven.

-

Hoogspanning:

worden geaard.

(wisselspanning: >1000 V effectief tussen twee

-

Aardleidingen zijn geel/groen gemerkt.

fasen of > 600V tussen een fase en de aarde;

-

Water-, gas- en CV-leidingen mogen

gelijkspanning: >1500V tussen twee polen of

niet voor aarding worden gebruikt. In

>900 V tussen een van de polen en aarde)

-

ruimten met verhoogde vochtigheid

de voeding wordt spanningsloos

moeten dergelijke leidingen duidelijk

gemaakt zoals bij “netspanning”. Het

zichtbaar aan aarde gelegd worden.

uitschakelen van een apparaat garan-

Voor meetapparatuur, waarbij het aar-

deert echter niet dat alle onderdelen

den moeilijkheden geeft (in verband

spanningsloos zijn. Er bestaan bijvoor-

met ‘aardlussen’), moeten speciale

beeld condensatoren die wekenlang

voorzieningen worden getroffen. Laat

hun lading behouden. Daarom moeten

een experimentele opstelling altijd

spanningvoerende delen ontladen wor-

controleren door een bevoegd persoon.

den met behulp van een deugdelijke aardstok. Breng duidelijk zichtbaar een goede aardverbinding aan en houd zo

Spanningsloos maken

nodig condensatoren kortgesloten.

Het is verboden om werkzaamheden uit te voeren aan apparatuur of opstellingen die

23

Keuringen Elektrische apparatuur levert gevaar op als door een defect metalen delen onder spanning komen te staan. Daarom moeten elektrische installaties regelmatig een veiligheidstest ondergaan; grote apparaten en machines jaarlijks, kleinere voorzieningen minder vaak. Vraag bij twijfel uw Arbocoördinator ernaar. -

De keuringmethoden zijn beschreven in de norm NEN 3140. Deze keuring richt zich op veiligheid (o.a. aarding) en het beperken van brandgevaar (bij slechte contacten).

-

Ook experimentele opstellingen moeten voldoen aan de norm NEN 3140.

-

Voor wandcontactdozen en verlengsnoeren moet de randaarde betrouwbaar zijn. Periodieke controle is verplicht.

-

Handgereedschap moet ook regelmatig gekeurd worden. Op het apparaat moet de volgende keuringsdatum aangegeven zijn.

24

HOOFDSTUK GEVAARLIJKE STOFFEN

-

8

Werk bij voorkeur niet zittend achter een zuurkast.

-

Zorg ervoor dat uw gezicht zich altijd achter het schuifraam bevindt. Hierdoor wordt het risico voor licha-

Veel chemische stoffen zijn gevaarlijk

melijk letsel bij spatten en ongelukken

(irriterend, brandbaar, bijtend, giftig, kan-

verlaagd en is de kans op inademen

kerverwekkend etc.). Om veilig met deze stoffen te kunnen werken is het van groot

van giftige dampen beduidend minder. -

Draag in een laboratorium dichte

belang op de hoogte te zijn van de speci-

schoenen, een lange broek en een

fieke gevaren. Een goede vraagbaak is het

labjas. Draag bij sterke zuren en

chemiekaartenboek van het Nederlands

gevaarlijke reacties bij voorkeur een

Instituut voor Arbeidsomstandigheden.

veiligheidsbril. Ook als uw buurman

Veiligheidsbladen zijn ook op internet te

bezig is met een “gevaarlijk” ex-peri-

verkrijgen onder de naam Material Safety Data Sheets, MSDS. Leveranciers zijn

ment dient u uw bril te dragen. -

verplicht Veiligheidsinformatiebladen te verstrekken. De leidinggevende is verplicht informatie over de stof te verstrekken en

Als chemie uw vak niet is, vraag dan vóór u gaat werken met chemicaliën advies aan een deskundige.

Let hierbij op:

te zorgen voor voorzieningen om veilig en

*

eigenschappen van de chemicaliën,

gezond te kunnen werken met de stof. U

*

werkwijze en plaats waar u werkt

vragen.

*

veiligheidsmaatregelen/persoon-

Algemene regels

*

afvalbehandeling/gemorst product,

-

*

EHBO, ook specifiek voor letsel door

kunt ook uw Arbo-coördinator hiernaar

(bijvoorbeeld in de zuurkast), lijke beschermingsmiddelen,

Stel u, vóór u gaat werken met gevaarlijke stoffen, op de hoogte van de risi-

deze chemicaliën!

co’s van de stoffen zodat u weet wat te doen in geval van incidenten en onge-

Chemicaliën algemeen

lukken. Vraag eventueel advies aan

-

Arbo-coördinator. -

Ga er van uit dat alle chemicaliën gevaarlijk zijn!

een deskundige, leidinggevende of uw -

Etikettering is verplicht voor alle ver-

Werk in de zuurkast indien u met een

pakkingen die chemicaliën bevatten. Er

risicovolle stof werkt. Houd hierbij het

zijn standaard waarschuwingstekens.

raam zo laag mogelijk.

Ook oplossingen dienen voorzien te

25

worden van naam, datum en inhoud. -

heid en er geen brand/explosiegevaar

Werk niet alleen. Weet u verzekerd van een collega (op veilige afstand) die pre-

bestaat. -

Wees op uw hoede voor gemorste

cies weet hoe in geval van een ongeluk

brandbare vloeistoffen. Blijf niet door-

hulp geboden moet worden.

lopen met besmette kleding.

-

Werk schoon en geordend.

-

Berg chemicaliën na werktijd op in een

meer dan een dagvoorraad brandbare

speciale, afgezogen kast.

vloeistoffen aanwezig zijn. Vermeld

Juist bij het werken met chemicaliën is

altijd de inhoud zodat vergissingen ver-

-

-

het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen belangrijk. Denk hierbij

-

meden worden. -

Laat de oplosmiddelen na werktijd niet

aan een labjas, handschoenen en vei-

rondslingeren, maar berg ze op in een

ligheidsbril met zijkapjes.

speciale kast (brandwerend en geventi-

Ondanks zorgvuldig werken en het nemen van veiligheidsmaatregelen

-

In experimenteerruimten mag niet

leerd). -

Knijpflacons met brandbare vloei-

kan er toch iets fout gaan. Weet waar u

stoffen (bijvoorbeeld aceton) kunnen

in geval van calamiteit de oogdouche,

makkelijk brand veroorzaken door sta-

nooddouche, branddeken, geschikte

tische elektriciteit of hevelwerking bij

brandblusser e.d. kunt vinden.

verwarming. Beperk het gebruik (en de

Er bestaan speciale neutraliserende en

inhoud) zo veel mogelijk.

absorberende pakketten in geval van

-

morsen. Vraag waar deze spullen zich

Cryogene vloeistoffen

bevinden en hoe ermee te handelen.

Cryogene vloeistoffen worden meestal als

Vermeld bij het bewaren en afvoeren

koelmiddel gebruikt. De bekendste is vloei-

van chemisch afval altijd de naam van

bare stikstof dat een temperatuur heeft

de stof. Vraag vooraf naar de regels bij

van -196 oC. Ook vloeibaar helium, zuurstof

uw leidinggevende en/of de Arbo-coör-

en koolzuur vinden ruime toepassing in

dinator.

laboratoria.

Brandbare stoffen -

26

-

Contact tussen cryogene vloeistoffen

Werk bij voorkeur in de zuurkast.

en de huid geeft “brandwonden”. Draag

Zorg, indien dit niet mogelijk is, voor

dichte schoenen, een veiligheidsbril

voldoende ventilatie zodat de concen-

(liefst een gelaatskap) en zo nodig spe-

tratie van de dampen zo laag blijft dat

ciale handschoenen bij het overschen-

het niet schadelijk is voor de gezond-

ken van cryogene vloeistoffen.

-

Cryogene vloeistoffen worden bewaard en vervoerd in dubbelwandige, vacuümgetrokken, bij voorkeur metalen of glazen vaten, zogenaamde dewars met een loszittend deksel.

-

De damp van cryogene vloeistoffen kan in slecht geventileerde ruimten de zuurstof uit de lucht verdringen; dit levert gevaar voor verstikking op. *

Bij vervoer van dewars in de lift mogen zich daar geen personen bevinden.

*

Zorg bij het tappen van cryogene vloeistof en bij sterke verdamping voor voldoende ventilatie. Waar grote hoeveelheden binnenshuis getapt of bewaard worden, bevindt zich een zuurstofalarm dat afgesteld is op 18%.

*

Let op dat bij het tappen het dewarvat niet wordt beschadigd. Dit geeft direct gevaar doordat de cryogene vloeistof kan gaan koken.

-

Bij verdampende vloeibare lucht blijft er vloeibare zuurstof over. Dit is een sterk oxidatiemiddel met kans op brand of explosie. Bij vermenging van zuurstof met olie en vet bestaat de kans op zelfontbranding.

27

HOOFDSTUK

9

GASSEN en GASCILINDERS

hoofdafsluiter te voorkomen. -

Werken met gassen en het manipuleren van gascilinders is niet weg te denken in

-

een researchomgeving. Gascilinders zijn

De gascilinder dient geborgd te zijn tegen omvallen (vastzetten met een

echter beslist niet ongevaarlijk. Bij “mishandeling” kunnen ze als een raket weg-

De gascilinders moeten zijn gescheiden naar type gas.

ketting). -

Lege gascilinders moeten gescheiden

vliegen of exploderen.

worden opgeslagen van volle of zijn

De gassen zelf zijn veelal mensonvriende-

voorzien van een aanduiding “leeg”. Zij

lijk: brandbaar, schadelijk, agressief en/of

moeten met dezelfde omzichtigheid

giftig. Grote zorgvuldigheid is dus geboden.

worden behandeld als volle cilinders.

Speciale bestelprocedures, werkvoorschriften en beheer vormen de basis voor de

Transport

veiligheid.

Het transport van gascilinders mag alleen worden uitgevoerd door een deskundig/ voldoende onderricht persoon. Vraag naar

Opslag

de plaatselijke procedure.

-

-

Opslag van niet in gebruik zijnde, volle en lege gascilinders moet buiten het gebouw gebeuren in een speciaal voor

-

dit doel ingerichte berging. -

Ook in gebruik zijnde gascilinders

-

bouw staan. Indien dit niet mogelijk is,

ming van de kwetsbare afsluiter en kan

moeten oplossingen gevonden worden

losschieten.

Brandweer (bijvoorbeeld door plaatsing

28

Til/hijs een gascilinder nooit aan de kap op. De kap is bedoeld ter bescher-

-

voorschriften van Arbeidsinspectie en

-

Vervoer gascilinders uitsluitend voorzien van een beschermkap.

moeten in principe buiten het ge-

die in overeenstemming zijn met de

-

Vervoer gascilinders met een gasflessenwagen; zet ze hierop vast.

Als gascilinders gehesen moeten worden, doe dit dan in een bak.

-

Gooi en stoot niet met gascilinders,

in herkenbare brandwerende gasfles-

maar rol ze ook niet. Vallen, rollen en

senkasten).

stoten kan breuk of lekkage aan de

Het reduceerventiel dient altijd te zijn

afsluiter veroorzaken, zeker bij lage

verwijderd.

temperaturen. Dit geldt zeker ook voor

Op gascilinders die niet in gebruik zijn

verplaatsing van koude gascilinders in

dient een goede beschermkap te zit-

verband met koudebrosheid van het

ten om beschadiging/afbreken van de

materiaal.

-

Bescherm gascilinders tegen omvallen. Het is niet toegestaan gascilinders in een personenauto te vervoeren.

Gebruik Inkoop en registratie -

Veelal is de inkoop van gassen centraal geregeld. Dit i.v.m. de verplichte registratie van de gascilinders, de voorraadbewaking en de controle van de keuringsdatum.

Aan- en afkoppelen, openen en sluiten -

In sommige laboratoria is het niet toegestaan zelf gascilinders aan- of af te koppelen. Informeer hiernaar.

Volgorde handelingen: aansluiten reduceerventiel

loskoppelen reduceerventiel

1. Zet de fles vast aan beugel of ketting.

1. Sluit de hoofdaansluiting van de fles.

2. Verwijder de beschermkap indien nodig.

2. Sluit het reduceerventiel.

3. Sluit het reduceerventiel aan. Let hierbij

3. Maak de leidingen drukvrij (doe het

op het juiste type en een onbeschadigde afsluitring.

naaldventiel open en daarná weer dicht).

4. Sluit voor het openen van de fles eerst

4. Ontkoppel het reduceer(naald)ventiel

alle afsluiters af (reduceerventiel en/of

(LET OP: corrosieve, brandbare en giftige

naaldventiel).

gassen niet in de werkruimte laten ontsnap-

5. Open de fles langzaam (bescherming van het membraan). 6. Open daarna de andere afsluiter(s).

pen). 5. Plaats de beschermkap op de fles. 6. Voer de fles af.

29

Volgorde handelingen: openen gasfles

sluiten gasfles

Controleer of reduceerventiel en naaldven-

Reduceerventiel en leidingen drukvrij

tiel gesloten zijn.

maken (LET OP: corrosieve, brandbare en giftige gassen niet in de ruimte laten ontsnappen)

Open:

Sluit:

1. hoofdafsluiter

1. hoofdafsluiter

(langzaam, denk om het membraan)

(handvast is vast genoeg)

2. reduceerventiel

2. reduceerventiel

3. naaldventiel

3. naaldventiel

*

Regels -

-

koper, koperlegering of zilversol-

teraansluiting gemonteerd; kijk of de

deer. Acetyleen vormt hiermee ace-

afsluiter goed dicht is voor u de dop-

tylide (in droge vorm explosief).

moer er af haalt. Bewaar de dopmoer

Voor vaste gasleidingen wordt

zorgvuldig en monteer hem later weer.

RVS of MONEL in combinatie met

Moeren en wartels met linkse draad

Swagelock-koppelingen geadvi-

(bijvoorbeeld bij zuurstof) hebben altijd

seerd;

inkepingen aan de zijkant. -

*

vermijd lekkage! Controleer daarom

Bij het aan- of afkoppelen van een gas-

de aansluitingen met behulp van

cilinder geldt:

zeepsop of een elektronische lek-

*

zoeker. Gebruik nooit een vlam.

gebruik uitsluitend originele en voor het gastype geschikte onbe-

*

*

-

Gebruik alleen een originele goed

schadigde pakkingringen; vervang

passende sleutel voor het openen en

bij agressieve gassen de pakking-

dichtdraaien van de afsluiter. De sleutel

ring bij iedere gascilinderwisseling;

moet altijd bij de gascilinder aanwezig

de aansluiting moet schoon en vetvrij zijn (zuurstof + vettigheid =

zijn. -

De afsluiter van een niet in gebruik

brand);

zijnde (aan een leiding gekoppelde)

doorblazen met waterstof of ace-

gascilinder is altijd gesloten.

tyleen mag nooit in verband met de mogelijkheid van zelfontbranding;

30

gebruik bij acetyleen geen

Soms is er een dopmoer op de afslui-

-

Monteer bij brandbare gassen vlamdovers in de leiding.

-

Het is verboden gascilinderafsluiters

cilinder te laten,

zelf te repareren.

*

na gebruik de afsluiter dicht te draaien.

Algemene tips voor gebruik -

-

Neem voor ingebruikname van een gas

toch verontreinigd is, waarschuw dan

kennis van het veiligheidsinformatie-

de desbetreffende gassenverantwoor-

blad. Dit moet door de leverancier worden bijgeleverd. -

Wanneer u vermoedt dat de cilinder

delijke of leverancier. -

Wees zeker van de inhoud van een gas-

Het zelf vullen van gascilinders is niet toegestaan.

cilinder. Alleen de inslag in de kop van

-

de cilinder is bepalend, de kleur van de

Giftige / brandbare gassen

cilinder en de draad van de afsluiter

-

met giftige/brandbare gassen bestaan,

Voorkom onder alle omstandigheden

per laboratorium verschillend, procedu-

verhitting van gascilinders. Indien

res en is goedkeuring van een hiertoe

bij hoge uitzondering een gascilinder

aangewezen veiligheidsfunctionaris

kortstondig buiten een speciale gasfles-

vereist.

senberging in gebruik wordt genomen,

-

antwoordelijke of uw Arbo-coördinator,

trale verwarming o.i.d. en bescherm

een plan op voor veilig gebruik van het

hem tegen directe zonnestraling.

gas. Het gas mag nooit vrij in de ruimte

tuur is 50 oC.

-

uitstromen. -

Ga bij het treffen van veiligheidsmaat-

Voer een lege cilinder direct af naar de

regelen uit van de meest gevaarlijke

uitpandige gasflessenberging voorzien

situatie waarbij bijvoorbeeld een ern-

van een bordje met de tekst “leeg”.

stige lekkage optreedt (afgescheurde

Houd voldoende afstand tot de wijzer-

hoofdleiding) en de hoofdafsluiter niet

plaat van de manometers. Bij een lekke Bourdonbuis kan de wijzerplaat en het -

Stel van tevoren, samen met de ver-

bind deze dan nooit vast aan de cen-

De maximale, veilige cilindertempera-

Voor het bestellen van en het werken

dus niet.

meer te sluiten is. -

Ruimten waarin met giftige/brandbare

glas van de manometer wegvliegen.

gassen wordt gewerkt, moeten op doel-

Voorkom inwendige verontreiniging

matige wijze geventileerd zijn. Giftige

van de cilinders door:

gassen dienen rechtstreeks naar buiten

*

zo nodig terugslagkleppen te

uit te stromen (via afzuiging of zuur-

gebruiken,

kast). Controleer afzuigingen en venti-

*

altijd een kleine restdruk in de

latie regelmatig.

31

-

Het installeren van een gaslek-detectie-

zonderlijk menggas eigenhandig moet

systeem dient te worden overwogen bij

worden samengesteld. Vraag eerst toe-

gebruik van giftige/brandbare gassen.

stemming aan de verantwoordelijke vei-

Zo een systeem is vereist als de maximaal aanvaardbare concentratie (MAC-

ligheidsfunctionaris. -

waarde) overschreden kan worden. Informeer bij uw Arbo-coördinator. Dit

-

geldt voor detectoren in de werkruimte

-

Gebruik nooit een willekeurige (gebruikte) gascilinder maar altijd een

maar ook voor een gesloten gasflessenberging. Plaats de detectoren voor zware

Houd de gasdruk in de fles zo laag mogelijk.

blanco fles. -

Etiketteer de fles, ook bij kort gebruik.

gassen laag en voor lichte gassen hoog

Wijzig nooit iets aan de inslaggegevens

in de ruimte.

van de cilinder. Vraag de verantwoorde-

Sommige gassen zijn zelf nauwelijks gif-

lijke hoe hiermee om te gaan.

tig maar kunnen uiterst giftige produc-

-

ten opleveren in geval van brand, open

Lecture-bottles

vlam of (over)verhitting. Voorbeelden:

-

Deze gascilinders met geringe inhoud

het isolatiegas SF6 en het koelmiddel

dienen met vergelijkbare veiligheids-

freon. Houd hier rekening mee.

maatregelen te worden omgeven als de

Bij het werken met risicovolle gassen

boven omschreven gascilinders. Zie ook

dient in samenwerking met de veilig-

“giftige/brandbare gassen”. Zij mogen

heidsfunctionaris of Arbo-coördinator

echter wel buiten een gasflessenberging

een calamiteitenplan te worden opge-

worden toegepast.

steld. De maatregelen bij calamiteiten

-

dienen bij de ingang van de betreffende ruimte te worden aangebracht. De experimentator (dus ook gastmedewerker)

Berg de niet in gebruik zijnde lecturebottles altijd op in een gasflessenberging.

-

dient volledig op de hoogte te zijn van

Voer lege lecture-bottles af naar de leverancier.

dit plan, de eigenschappen van het gas en de voorschriften voor het veilig wer-

Keuring

ken met het gas.

-

Alle appendages (reduceerventielen,

Het calamiteitenplan dient in overeen-

afsluiters, leidingen) moeten regelmatig

stemming te zijn met het algemene

(liefst jaarlijks) op hun deugdelijkheid

bedrijfsnoodplan en hierin ook opgenomen te worden.

worden gecontroleerd. -

Ook alle gascilinders moeten regelmatig worden gekeurd.

Eigenhandig samengestelde menggassen -

32

Het kan noodzakelijk zijn dat een uit-

De keuringstermijnen zijn: soort gas

keuringstermijn•

*

10 jaar

samengeperste en vloeibaar gemaakte inerte, oxiderende en brandbare gassen, niet vallend onder giftig of corrosief (bijvoorbeeld stikstof, koolzuur, zuurstof en waterstof)

*

samengeperste en vloeibaar gemaakte

5 jaar

inerte, oxiderende en brandbare gassen die giftig zijn *

opgeloste verstikkende, brandbare of bijtende gassen

*

sommige mengsels

Zie voor individuele gassen de tabel van Hoekloos: www.hoekloos.nl > Veiligheid, kwaliteit en milieu > Documentatie en voorlichting > herkeuringstermijn per gassoort • de keuring vindt plaats onder toezicht van het Stoomwezen LET OP: op de fles wordt de laatste en/of volgende keuringsdatum vermeld (afhankelijk van de leverancier).

Belangrijk De Wet Milieubeheer staat niet toe het in voorraad en gebruik hebben van gascilinders waarvan de keuringsdatum is verstreken. Bij het bestellen van gascilinders (dus ook lecture-bottles) dient er rekening mee gehouden te worden dat de inhoud binnen de herkeuringstermijn wordt verbruikt.

33

HOOFDSTUK

10

VACUÜM

Risico’s bij vacuümsystemen -

Implosies hebben vaak hetzelfde effect

sie geven. Voorbeeld is het beluchten

als explosies. Vacuümapparatuur wordt bij diverse projecten gebruikt. In het alge-

met gas uit een gascilinder. -

meen voorziet de fabrikant vacuümappara-

De combinatie van vacuüm, plaatselijke verhitting en glas kan implosie

tuur van veiligheden en richtlijnen voor het gebruik.

Onbedoelde grote overdruk kan explo-

veroorzaken. -

Tijdens het opwarmen van een cryopomp kunnen geabsorbeerde gassen vrijkomen waarbij: *

een grote hoeveelheid vrijkomend gas onverwacht hoge druk kan geven,

*

het gas giftig en/of explosief kan

*

verschillende gassen samen een

zijn, explosief mengsel kunnen vormen. Maatregelen -

Vacuümsystemen met kans op een implosie moeten deugdelijk zijn afgeschermd (tegen geluid en splinters).

-

Installeer bij kans op explosie een overdrukventiel en gebruik beschermkappen of veiligheidsbrillen.

-

De druk moet continu gevolgd kunnen worden.

-

De veiligheidsvoorzieningen dienen onderhouden en periodiek getest te worden.

-

Stel de pompen zo op dat ze zo weinig mogelijk geluidsoverlast (hinder) veroorzaken voor de omgeving.

-

Persoonlijke beschermingsmiddelen dienen altijd voor handen te zijn.

34

Verpompen van gevaarlijke stoffen Als in een vacuümopstelling gebruik gemaakt wordt van gevaarlijke stoffen dient rekening gehouden te worden met de volgende punten: -

in het systeem zelf dienen alle gassen, dampen en/of deeltjes opgevangen en afgevoerd te worden,

-

laat de pomp “napompen” om de afgezogen stoffen zoveel mogelijk uit de olie te verwijderen,

-

de (vervuilde) olie mag niet in het milieu terecht komen maar moet worden afgevoerd als gevaarlijk afval. Hetzelfde geldt voor kwik en spoelvloeistoffen,

-

er dienen voorzieningen getroffen te worden om terugstromen van gassen en gevaarlijke stoffen te voorkomen,

-

bij revisie van de pomp moet de gebruiksplaats van de pomp en de historie van het gebruik bekend zijn. Hiermee kan voorkomen worden dat degene die de pomp reviseert nadelige gevolgen oploopt van vuil in de pomp en in de olie.

35

HOOFDSTUK

11

IONISERENDE STRALING

Ioniserende straling wordt uitgezonden door natuurlijke stralingsbronnen maar

Deeltjesstraling en elektromagnetische

kan ook kunstmatig worden opgewekt. We

straling boven een bepaalde energie wordt

kennen als deeltjesstraling: alfastraling

ioniserende straling genoemd. Ioniserende

(heliumkernen), bètastraling (elektronen

straling is schadelijk voor het lichaam. Bij

uit de kern), positronstraling (positief gela-

toenemende dosis en dus bij toenemende

den elektronen uit de kern), neutronen-

hoeveelheid geabsorbeerde stralingsener-

straling en deuteronenstraling. Gamma- en

gie wordt de schade steeds groter en is het

röntgenstraling zijn vormen van elektro-

moeilijker voor het lichaam de schade te

magnetische straling.

herstellen. Wetgeving Op werkzaamheden met radioactieve stoffen en met ioniserende straling uitzendende toestellen is de Kernenergiewet (KEW) van toepassing. In de wet staat dat de werkgever (ondernemer) een vergunning nodig heeft voor handelingen en werkzaamheden met radioactieve stoffen of apparatuur, waarbij ioniserende straling vrijkomt. Voor bepaalde röntgenapparaten is alleen een melding voldoende (meldingsplichtig). De invulling van de KEW wordt gegeven door Besluiten. Het Besluit Stralingsbescherming Hierin staat o.a. dat voor de werkzaamheden de verantwoordelijke toezichthouder een gediplomeerde stralingsdeskundige moet zijn. Zijn betrokkenheid en toestemming zijn dan ook altijd vereist (zie hieronder).

36



Verder staan de uitgangspunten voor het

Stralingsdeskundige en Lokaal terzake

beleid met betrekking tot dosisbeperking

kundige

beschreven.

De stralingsdeskundige heeft o.a. de vol-

Er zijn drie uitgangspunten:

gende verantwoordelijkheden en taken:

-

rechtvaardiging:

-

het bijhouden van het KEW-dossier,

het nut van de handelingen of het

-

het beheer van radioactieve bronnen,

gebruik moet opwegen tegen de nade-

-

het verrichten van metingen,

lige gevolgen ervan voor mensen, die-

-

ren, planten en goederen, -

optimalisering:

-

zoveel als redelijkerwijs mogelijk is

de aanschaf en afvoer van radioactieve

bronnen.

moet de bestraling of besmetting van

De stralingsdeskundige kan zich laten bij-

personen beperkt worden; dit heet het

staan door een lokaal ter zake kundige die

ALARA principe (As Low As Reasonably

hijzelf mag aanwijzen.

Achievable), -

het geven van voorlichting en onder-

richt aan de medewerkers,

limitering:

Enkele getallen en eenheden

het stellen van grenzen voor doses om

Binnen de stralingshygiëne wordt met

te grote risico’s voor werkers en de ove-

vakspecifieke eenheden gewerkt. De

rige bevolking te vermijden.

belangrijkste eenheden staan genoemd in tabel 1.

Tabel 1. Belangrijkste eenheden gebruikt in de stralingshygiëne Eenheid

Afkorting

Omschrijving

Bequerel

Bq

aantal desintegraties per seconde

Curie

Ci

oude eenheid: 3,7*1010 Bq/sec

Gray

Gy

door het lichaam opgenomen hoeveelheid stralingsenergie

rad

rad

oude eenheid voor Gray, 1 Gy = 100 rad

Sievert

Sv

(Joule/kg) door het lichaam geabsorbeerde stralingsenergie vermenigvuldigd met schadelijkscoëfficiënt van de straling en stralingsgevoeligheid van het weefsel Rem

Rem

oude eenheid voor Sv, 1 Sv = 100 Rem

37

De natuurlijke achtergrondstraling is circa

bronnen of met ioniserende straling uit-

2 millisievert (mSv) per jaar. In de KEW is

zendende toestellen een mogelijke kans

bepaald dat werknemers en de bevolking

heeft op meer dan 1 millisievert blootstel-

een toegevoegde stralingsdosis van maxi-

ling per jaar wordt beschouwd als radio-

maal 1 mSv per jaar mogen ontvangen.

logisch werker. Tabel 2 geeft een overzicht van de dosislimieten voor Radiologische

Een uitzondering wordt gemaakt voor radi-

werkers zoals deze beschreven staan in het

ologische werkers of blootgestelde werkers.

Besluit Stralingsbescherming.

Iedereen die bij zijn werkzaamheden met

Tabel 2. Wettelijke dosislimieten (mSv) Categorie

Blootgestelde

Werknemers

Overige

Leden

werknemer

tussen

personen

bevolking

16 en 18 jaar

binnen de locatie buiten de

3)

locatie Effectieve dosis

20

Ooglens

150

Huid

500

Handen, onderarmen,

500

6

1)

1

150 2)

150

0,1

15 2)

150

50

2)

50

-

voeten en enkels 1)

Voor zwangere werknemers gelden aanvullende limietwaarden.

2)

Gemiddeld over niet-blootgesteld huidoppervlak van 1 cm.

3)

Blootgestelde werknemer is een: A-werknemer indien er gerede kans is op blootstelling groter dan 3/10 van de limiet; B-werknemer indien de kans op blootstelling groter dan 3/10 van limiet zeer klein is.

LET OP: voor de A-werkers en B-werkers gelden bijzondere voorschriften voor o.a. keuring, medische begeleiding, dosisregistratie en rapportage.

38

Bronsoorten Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee

zich van de bron verwijdert. -

Met besmetting wordt inwendige

soorten bronnen: gesloten (ingekapselde)

blootstelling bedoeld. De blootstelling

en open radioactieve bronnen.

stopt als de radioactieve stof door het lichaam wordt uitgescheiden. Dit kan

Gesloten radioactieve bronnen zijn op een

erg langzaam gaan.

drager bevestigd of ingekapseld waardoor verspreiding van de radioactieve stof nage-

Maatregelen

noeg onmogelijk is. Voorbeelden zijn kali-

Om de werkomstandigheden zo optimaal

bratiebronnen voor besmettingsmonitoren

mogelijk te houden zijn de volgende pun-

en Cesiumbronnen voor therapeutische

ten van belang:

doeleinden.

-

houd de hoeveelheid gebruikte radioactiviteit zo laag mogelijk,

Open bronnen zijn radioactieve stoffen die

-

niet zijn vast gemaakt aan een drager. Het risico van verspreiding in de omgeving is

-

groot. Open bronnen worden met name gebruikt in het onderzoek en bij de nucle-

houd de blootstelling zo kort mogelijk (en/of werk zo snel mogelijk), houd de afstand tot de bron zo groot mogelijk,

-

gebruik afscherming (bijvoorbeeld

aire geneeskunde. Bij gebruik in laboratoria

loodafscherming bij het werken met

worden specifieke eisen aan de werk-

gammastralers, perspex afscherming

ruimte gesteld.

bij bètastralers), -

gebruik indien voorgeschreven per-

Risico’s

soonlijke beschermingsmiddelen (lood-

Afhankelijk van de hoeveelheid en het

schort, loodhandschoenen etc.).

dosistempo kan straling op twee manieren gevolgen hebben.

Röntgenstraling

De directe gevolgen: binnen enkele uren of

Röntgenstraling ontstaat wanneer elektro-

weken.

nen of ionen met materie botsen.

De latere gevolgen: deze komen pas over

Het is noodzakelijk te weten, dat bij con-

tientallen jaren tot uiting (kanker) of doen

stante bundelintensiteit de doserings-

zich voor in het nageslacht.

snelheid bij toename van de energie sterk toeneemt; bij energieën van enige tiental-

Bestraling en besmetting

len kilovolts kan een verdubbeling van de

-

Met bestraling wordt uitwendige bloot-

versnellende spanning een meer dan dui-

stelling bedoeld; deze eindigt zodra u

zendvoudige vergroting van de doserings-

39

snelheid veroorzaken.

Afval

Om veilig werken te kunnen werken, zijn de

Het afvoeren van radioactieve stoffen is aan

volgende punten van belang:

strenge regels gebonden. De stralingsdes-

-

bij energieën hoger dan 5 keV en/of

kundige kan u informeren. Hij zorgt voor

stromen groter dan 1 mA in vacuüm

afvoer naar de COVRA NV.

bestaat de mogelijkheid van een ontoelaatbare stralingsintensiteit.

Literatuur

Indien deze situatie zich ergens kan

Praktische stralingshygiëne, Brouwer et al.

voordoen - denk hieraan vooral bij

Stralingsfysica, Weismann et al.

nieuwe opstellingen! - moet de stra-

Stralingshygiëne, Bos et al.

lingsdeskundige hiervan zo spoedig mogelijk op de hoogte gesteld worden; deze kan dan een doelmatige meting verrichten; -

alleen deskundigen mogen röntgenmeting uitvoeren; de aanwijzing van de verschillende stralingsmonitors vereist interpretatie!

-

experimenten waarbij (de mogelijkheid van) een ontoelaatbare stralingsintensiteit bestaat, dienen te zijn voorzien van een deugdelijke afscherming, markering, stralingsmonitor en waarschuwingslampen. Dergelijke experimenten zijn vergunningsplichtig!

Maatregelen -

Zorg dat de apparatuur afdoende afgeschermd is.

-

Laat de apparatuur op voorgeschreven wijze onderhouden.

-

Laat bij twijfel door de stralingsdeskundige metingen uitvoeren.

−

Draag indien de dosistempi hoog zijn loodschorten en andere persoonlijke beschermingsmiddelen.

40

HOOFDSTUK

12

NIET-IONISERENDE STRALING

Niet-ioniserende straling is een verzamel-

kans op lichamelijke schade. Specifieke

naam voor elektromagnetische, statische

risico’s komen verderop in dit hoofdstuk

elektrische en magnetische velden met

aan de orde.

frequenties van 0 tot 300 GHz. Elektromagnetische straling De aanwezigheid van een elektromagnetische veld is makkelijk aan te tonen. Een kwantitatieve evaluatie vereist echter speVoorbeelden

ciale apparatuur en de kennis om de resul-

Lasers, radio- en radargolven, GSM- en

taten van de meting te beoordelen.

UMTS-velden, lasapparatuur, sealers, inductieovens en magnetrons, 50 Hz laag-

Algemene maatregelen

en hoogspanningsleidingen, velden rond

Zorg dat de apparatuur deugdelijk gecon-

cryogene en andere magneten en MRI-

strueerd is en in goede staat van onder-

apparatuur.

houd verkeert.

In de werksituaties heeft u te maken met

Op volgorde van belangrijkheid wordt hier-

niet-ioniserende straling (NIS) bij bijvoor-

onder een aantal algemene maatregelen

beeld: lassen, lasers, DNA-detectie m.b.v.

gegeven om risico’s te verkleinen:

UV, UV-belichtingstechnieken, microgolf-

-

bronnen en bundels.

-

overweeg alternatieve technieken, scherm de bron af: omkasten, afschermen reflecties (collectieve afscherming

Risico’s in de werksituatie NIS dringt niet diep in de weefsels door

gaat voor persoonlijke afscherming), -

maar vergroot het risico op beschadiging van huid en ogen. Afhankelijk van de

-

energie en de blootstellingduur kan NIS leiden tot lokale opwarming of kunnen er fotochemische reacties optreden met soms

neem een zo groot mogelijke afstand tot de bron, kortere blootstellingduur door bijvoorbeeld roulatie van het personeel,

-

gebruik persoonlijke beschermingsmiddelen.

blijvende schade.

De werkgever dient te zorgen voor bevoegd

Blootstelling dient dan ook zoveel moge-

personeel, goede instructies en periodieke

lijk te worden beperkt. Verkeerd of onjuist

voorlichting. U kunt hiernaar vragen.

gebruik en verkeerd ontwerp verhogen de

41

Het elektromagnetisch spectrum

42

Ultraviolet licht (UV) (100 – 400 nm)

aanwezig te zijn en moet de vrije toe-

Ultraviolet licht wordt uitgezonden door

gang tot de ruimte worden belemmerd.

(hete) lichtbronnen zoals de zon, gloeilampen, halogeenlampen, UV-lampen, zon-

Zichtbaar licht en infrarode straling (IR)

nebanken, lasbogen (elektrisch lassen) en

(0,4 - 1000 μm)

gasontladingslampen (o.a. kwiklampen).

Bij het werken bij hoge temperaturen komt infrarode straling vrij zoals bij lassen, sme-

Risico’s

den, glasblazen, warmtelampen, plasma-

Overmatige blootstelling vormt voorname-

bronnen.

lijk een gevaar voor de huid en de ogen. Acute effecten zijn zonnebrand en ont-

Risico’s

steking van het hoornvlies (lasoog). Lange

De grootste risico’s zijn voor huid en ogen.

termijneffecten zijn huidkanker, huidver-

De huid kan brandwonden oplopen. In het

dikking, vroegtijdig verouderen van de huid

infrarode gebied geeft het IR A gebied het

en vertroebeling van de ooglens (staar).

grootste risico (netvliesschade en grauwe staar). IR B en -C zijn minder gevaarlijk

Maatregelen

maar kunnen na langdurige blootstelling

Blootstelling aan UV-licht op de werkplek

hoornvliesschade veroorzaken. De ogen zijn

dient te worden voorkomen.

gevoelig voor overmatig licht. Het grootste

-

Gebruik collectieve afscherming voor

risico wordt gelopen bij 400-500 nm (“blue

permanente of tijdelijke opstellingen.

light hazard”).

De meeste soorten plastic (waaronder

-

perspex) en aluminiumbladen kunnen

Maatregelen

worden gebruikt als afscherming. Test

-

vooraf het materiaal op doorlaatbaar-

-

Scherm de hittebron af. Gebruik speciaal daarvoor ontworpen

heid.

persoonlijke beschermingsmiddelen

Indien afscherming niet mogelijk is

(kleding en oogbescherming).

moet gekeken worden naar de juiste

-

-

persoonlijke beschermingsmiddelen

Radio- en microgolfvelden

zoals brillen, kleding of zonnecrèmes.

(10 MHz – 300 GHz)

Bij laswerkzaamheden worden bescher-

Bronnen van radio- en microgolfstraling

mende handschoenen en kleding

zijn hoogfrequent generatoren (gyrotrons,

voorgeschreven volgens de geldende

klystrons etc.) en zenders, microgolfovens,

richtlijnen.

industriële RF-heaters, radio- en televisie-

Bij gebruik van UV-bronnen (ook UV-

zendantennes, radarinstallaties. Ook basis-

lampen) dienen waarschuwingsborden

stations voor mobiele telefonie zijn zwakke

43

bronnen en de mobiele telefoons zelf vallen

stroomdichtheid en de interne elektrische

onder de sterkere categorie.

veldsterkte van belang. Bij blootstelling aan velden met een fre-

Blootstelling

quentie groter dan 100 kHz wordt ook

Blootstelling aan elektromagnetische velden

de specifieke geabsorbeerde energie van

in dit frequentiegebied leidt tot opwarmen

belang. De energieabsorptie vindt in het

van de blootgestelde weefsels omdat deze

hele lichaam plaats maar niet overal even-

de radio- en microgolfenergie absorberen

veel.

en in warmte omzetten. De hoogte van de

De grenswaarde van energieabsorptie, geba-

frequentie bepaalt de indringdiepte in het

seerd op de geïnduceerde stroomdichtheid

lichaam.

en op de specifieke absorptiesnelheid (SAR, W/kg), bedraagt 1 W/kg.

Risico’s De opwarming door deze straling is het

Statische velden en zeer laagfrequente (ELF)

meest gevaarlijk voor de hersenen, ogen,

velden (0 – 300 Hz)

geslachtsdelen, maag, lever en nieren.

Statische velden zijn over het algemeen

De indringdiepte van de straling is frequen-

natuurlijke velden zoals aardmagnetisme

tieafhankelijk. Indien resonanties optreden

en velden ontstaan door wrijving.

in delen van het lichaam kan de schade

Voorbeelden: velden ontstaan in de directe

toenemen.

omgeving van bovengrondse hoogspan-

Wereldwijd varieert het maximaal aan-

ningsleidingen en stroomdragers, in

vaardbare stralingsniveau van 10 mW/cm2

industriële elektrolyseprocessen en in

tot 0,1

mW/cm2.

FOM hanteert een maxi-

supergeleidende en conventionele magne-

mum stralingsniveau van 1 mW/cm2.

ten (magneetvelden).

Maatregelen

Blootstelling

Een beter ontwerp en afscherming van

Voor statische elektrische velden zijn geen

de bron zijn de meest effectieve metho-

biologische gevolgen waargenomen. Het

den om de blootstelling te verminderen.

belangrijkste risico is de elektrische schok

Absorberende kleding is niet altijd effectief.

bij aanraking van een voorwerp. De grens-

Op risicovolle plaatsen bepaalt (veldmetin-

waarde is gebaseerd op de kans op doorslag

gen) of berekent de lokale deskundige of de

en de waarneembaarheid.

norm niet wordt overschreden en zet zonodig het risicovolle gebied af.

Statische magneetvelden veroorzaken geringe elektrische potentiaalverschillen

Laagfrequente velden (300 Hz – 10 MHz)

in bloedvaten. Gevolgen hiervan zijn niet

Tot 100 kHz is alleen de geïnduceerde

bekend. De grenswaarde is gebaseerd op de

44

in het lichaam geïnduceerde stroom ten ge-

computerdiskettes, brandblussers, etc.

volge van bewegingen in het magneetveld.

buiten de magneetvelden.

Laagfrequente wisselende velden wekken

Wetgeving

in het lichaam elektrische stromen op met

Artikel 6.12 Arbobesluit

dezelfde grootte als de elektrische stromen veroorzaakt door het lichaam zelf en kun-

Europese Richtlijn 2004/40/EG van 29 april

nen direct spieren en zenuwen activeren.

2004. Hierin worden ook grenswaarden en

Er zijn geen blijvende nadelige gevolgen

actiewaarden voor de blootstelling aan elek-

bekend. De grenswaarde is gebaseerd op de

tromagnetische velden gegeven. De richtlijn

geïnduceerde stroomdichtheid.

dient voor april 2008 te zijn overgenomen in de nationale wetgeving. Naar verwachting

Korte-termijn risico’s -

zal Nederland geen extra eisen stellen.

Kunstmatige onderdelen of hulpmiddelen voor het menselijk lichaam zoals pacemakers en ferromagnetische implantaten (limietwaarde 0,5 mT) kunnen worden beïnvloed.

-

Magneetstrips van bankpasjes, creditcards en computerdiskettes (bij > 1 mT) kunnen worden ontladen.

-

Bij fluxdichtheden > 3 mT kunnen metalen onderdelen naar het magneetveld worden toegetrokken.

Lange-termijn risico’s Hier is veel onderzoek naar gedaan. Het algemene beeld is dat er geen of een zeer zwakke relatie is tussen gezondheid en ELF. Maatregelen -

Plaats waarschuwingsborden voor werknemers en bezoekers met pacemakers en ferromagnetische implantaten.

-

Gebruik, indien van toepassing, RVS gereedschap.

-

Houd analoge horloges, creditcards,

45

HOOFDSTUK

13

LASERS

Lasers worden ingedeeld in gevarenklassen, oplopend van klasse 1 (onschadelijk

Het werken met lasers heeft een potenti-

voor de ogen) tot klasse 4 (waarbij zelfs de

eel risico. Een laserbundel in het oog kan

spiegelende reflectie van de laserbundel de

(gedeeltelijke) blindheid veroorzaken; een

ogen ernstig kan beschadigen!).

laserbundel op de huid kan zware, moei-

Aangezien bijna alle lasers in laboratoria in

lijk helende (onderhuidse) brandplekken

klasse 4 vallen, wordt in de volgende tekst

geven. Afschermen van de laserbundel

steeds van klasse 4 lasers uitgegaan en

(zoals in elke DVD-speler gebeurt) kan

daarmee van de zwaarste beveiliging.

het gevaar tot nul reduceren. Maar in de laboratoriumomgeving is dit meestal geen

Risico’s van het laserlicht

optie omdat er juist met laserlicht geëx-

Zowel de directe als de gereflecteerde

perimenteerd wordt. Hierbij is het nodig

lichtbundel van de laser kan gevaar ople-

om (tientallen) spiegels en andere optische

veren voor het oog en de huid. De schade

elementen regelmatig in te stellen.

is afhankelijk van de golflengte en de

Een veilige werkomgeving vereist training

intensiteit van het laserlicht.

en discipline.

Voor CW (continuous wave) lasers is het van belang te weten hoeveel vermogen er op een vierkante centimeter van de huid of het hoornvlies valt.

Laserveiligheid is een door normen en richtlij-

Voor pulslasers is niet alleen de energie-

nen ondersteunde denkwijze.

dichtheid van de puls van belang maar ook

Door discipline en eenduidige maatregelen

de pulslengte en de herhalingsfrequentie.

worden risico’s verkleind en hopelijk ongeluk-

Lenzen en spiegels kunnen de vermogens-

ken voorkomen.

en energiedichtheid nog verhogen. Het oog bevat een lens waardoor de vermogensdichtheid op het gevoelige netvlies vele keren hoger wordt (tot 500.000 maal). Bij het opgeven van maximaal toelaatbare vermogensdichtheden wordt met de oogwerking rekening gehouden. Risico’s van toegepaste chemicaliën en gassen Vele laserkleurstoffen zijn erg giftig. Ook de oplosmiddelen, die hierbij gebruikt

46

worden, kunnen giftig of zelfs kankerver-

de hoogte is van de lokale laserveilig-

wekkend zijn (zie hoofdstuk 8; gevaarlijke

heidsbepalingen en dat hij/zij als laser-

stoffen).

medewerker verantwoord de nodige werkzaamheden zal verrichten.

De in excimeerlasers gebruikte gassen zijn

-

De speciaal aangestelde laserveilig-

veelal giftig. Zorg voor een (brand)veilige,

heidskundige - of bij het ontbreken

afgezogen opstelling van de gascilinders

daarvan de Arbo-coördinator - geeft

(zie ook hoofdstuk 9; gassen en gascilin-

bindende adviezen inzake de zorg voor

ders).

laserveiligheid.

Bij het breken van een venster kunnen de gassen in de laboratoriumruimte terecht

Technische zaken

komen. Dit vereist passende, preventieve

-

maatregelen.

Nieuwe laseropstellingen worden, alvorens in gebruik te worden genomen, beoordeeld door de laserveiligheidskundige van het instituut of bij het ont-

Risico’s van elektriciteit bij lasers Vooral tijdens onderhoudswerkzaamheden moet rekening gehouden worden

breken daarvan de Arbo-coördinator. -

Een laseropstelling, die in een vrij

met elektrocutiegevaar. Gebruik de door

toegankelijke ruimte staat, wordt

de fabrikant aangebrachte beveiligingen

altijd zodanig afgeschermd dat der-

(aardstokken; zie ook hoofdstuk 7; elektri-

den NOOIT getroffen kunnen worden

citeit).

door de laserbundel of -reflecties.

Lasertafels zijn meestal van metaal en

Afscherming geldt met nadruk ook

moeten daarom geaard worden.

voor servicewerkzaamheden. -

Algemene maatregelen

Laseropstellingen die niet voldoende afgeschermd kunnen worden, mogen uitsluitend in een aparte, afgesloten en geblindeerde ruimte staan: het laserla-

Organisatorische zaken -

Laserwerkzaamheden worden uitsluitend uitgevoerd door of onder toezicht

boratorium. -

Laserbundels die van de lasertafel af

van laserwerkers, met instemming en

gaan, worden altijd afgeschermd (bij-

onder verantwoordelijkheid van de lei-

voorbeeld door middel van een buis).

dinggevende of zijn vervanger. -

Iedere nieuwe lasermedewerker wordt intern opgeleid en/of getraind. Hij legt bovendien een verklaring af dat hij op

47

laar direct uitgeschakeld kunnen worden.

Laserbeveiliging houdt in het voorkomen dat derden getroffen kunnen worden door de

Indien dit niet mogelijk is via een

laserbundel of -reflecties.

“noodknop” mag dat ook een gemakkelijk te bereiken hoofdschakelaar zijn. Op de deur van de laserruimte moet

Veiligheidsvoorschriften en -tips

duidelijk aangegeven worden hoe de laser uit te schakelen is.

Voor alle lasers -

-

met de laserveiligheidsbril op. Bedenk

lingen dient alvorens de laser aangezet

en bekijk altijd goed of de bril wel vol-

wordt contact opgenomen te worden met de laserveiligheidskundige. -

-

Kijk nooit direct in de bundel, ook niet

Bij nieuwe (of tijdelijke) laseropstel-

doet. -

Bij langdurige bundelhandelingen aan

De leidinggevende en de laserwerkers

een hoogvermogen IR-bundel dienen

dienen er op toe te zien dat de laser

hand- en polsbescherming gebruikt te

geen gevaar kan opleveren voor derden.

worden.

Het laserlicht mag voor derden nergens zichtbaar zijn.

Extra veiligheidsvoorschriften voor vast-opge-

-

Stel de laser niet op ooghoogte op.

stelde, volledig-afgeschermde lasers

-

Pas op voor alle bundelreflecties en

-

-

laser ook zonder toezicht in bedrijf

Draag geen reflecterende sierraden (rin-

gelaten worden.

gen, horloges, gespen). -

-

-

-

laser service verleend moet worden,

houders van optische componenten in

dient met het aanbrengen van extra

het bijzonder moeten niet-reflecterend

afscherming de veiligheid van derden

uitgevoerd worden (mat en/of zwart).

gewaarborgd te blijven!

Zorg voor voldoende “beamdumps”, om eventuele reflecties te kunnen blokke-

Extra veiligheidsvoorschriften voor onvoldoende

ren.

af te schermen laseropstellingen

Met behulp van optische signalering

-

de laser aan staat. Deze kan gekoppeld

Deze laseropstellingen mogen uitsluitend in een laserlaboratorium staan.

-

Het laserlaboratorium is zodanig gecon-

zijn aan de voeding van de laser of

strueerd dat personen buiten deze

moet handmatig worden bediend door

ruimte niet getroffen kunnen worden

middel van een schakelaar.

48

Zodra er aan een dergelijk opgestelde

Laseraccessoires in het algemeen en

wordt aangegeven dat de voeding van

-

Onder deze omstandigheden kan de

scherm ze af.

Iedere laser moet met een noodschake-

door laserbundels of –reflecties. -

De toegang tot een laserlaboratorium

-

is voorbehouden aan laserwerkers en

de beeldscherm/scoophoogte.

personen die daarvoor toestemming

*

gekregen hebben.

Kies voor deze hoogte een afstand

Toegang tot het laserlaboratorium is

van maximaal een meter boven de

uitsluitend mogelijk via een lichtsluis.

vloer.

Voor de sluis bevinden zich: de signale-

-

-

*

Kies voor de elektronica-appara-

direct uitschakelen van de laser, laser-

tuur een plaats hoog boven de laser-

brillen voor bezoekers en een waar-

tafel (ongeveer twee meter boven de

schuwingsdriehoek “lasers”.

vloer).

Het laserlaboratorium wordt bij voor-

*

Plaats een scherm duidelijk boven

klein. De versterkingsfactor van de oog-

of onder de laserbundelhoogte en

lens wordt hierdoor kleiner zodat het

onder een zodanige hoek dat het

laserlicht minder gevaar oplevert voor

gevaar van reflecties in de rich-

het netvlies.

ting van de ogen zo laag mogelijk

In het laserlaboratorium wordt bij voor-

is. -

worden door extra maatregelen zoals

Gebruik speciale hoge tafels en stoelen. Gebruikers moeten met hun ogen altijd

analyse opgesteld te worden (meestal

boven de bundelhoogte zitten. -

Een laser mag niet zomaar aangezet

aangepaste discipline en extra afscher-

kunnen worden door niet-deskundige

ming de veiligheid voor de laserwerkers

personen. Gebruik sloten of meerdere

voldoende gewaarborgd). Indien zich in een laserlaboratorium

handelingen om de laser te starten. -

Laserveiligheidsbrillen bieden slechts

meerdere laseropstellingen bevinden,

voor een beperkt golflengtegebied

worden zij onderling afgeschermd.

bescherming. Om te bepalen of een bril

Indien men bij een laser met gereed-

geschikt is, dient een aantal grootheden

schap, optische componenten etc.

bekend te zijn, namelijk: vermogen van

werkt, is het dragen van de juiste laser-

de laser, golflengte van het laserlicht en

bril verplicht. Tevens moet een goede afscherming worden aangebracht voor

-

Beeldscherm/scoophoogte

keur helder verlicht, de oogpupil is dan

niet mogelijk, dan dient een gevaren-

-

Elektronicahoogte

ring “laser aan”, de aanwijzing voor het

keur door één persoon gewerkt. Is dit

-

Laserbundelhoogte

de pulsduur. -

Voor het werken bij meerdere golfleng-

de strooibundels in het horizontale en

ten is een laserbril niet effectief genoeg.

verticale vlak.

Hiervoor moet samen met de laserge-

In het laserlaboratorium wordt bij voor-

bruiker en de leidinggevende eerst een

keur op drie hoogtes gewerkt: de laser-

gevarenanalyse gemaakt worden. De

bundelhoogte, de elektronicahoogte en

resultaten van de analyse moeten dui-

49

delijk beschreven en gecommuniceerd

en het mengen van de dye, zoals spa-

worden naar de niet-gebruikers, gasten

tels, lepels etc. eerst op papier of tis-

en collega lasergebruikers.

sues. -

Het bij het mengen van dye gebruikte

Veiligheidsmaatregelen bij het werken met

papier dient te worden weggeworpen in

laserchemicaliën en –gassen

de speciale dye-afvalton.

(zie ook de hoofdstukken 8 en 9) -

-

-

Bewaar dyes (zowel het poeder als de

Literatuur

opgeloste vorm) uitsluitend in een afge-

Een praktische handleiding (72 pagi-

zogen brandwerende kast.

na’s) voor laserveiligheid is Richtlijnen

Deponeer de niet meer te gebruiken

Laserveiligheid. Dit is een uitgave van

dye(resten) meteen in het daarvoor

de Interuniversitaire Advies-commis-

aanwezige dye-afvalvat. Afvoeren als

sie Veiligheids- en Milieuwetgeving

chemisch afval.

(IAVM), rapport nr. 12, te bestellen bij de

Wees erg voorzichtig bij het gebruik

Universiteit Leiden, Dienst Veiligheid en

en mengen van de dyes en de bijbe-

Milieu, Postbus 9500, 2300 RA Leiden.

horende oplosmiddelen. Het mengen van de dye mag alleen geschieden op

De “Regeling laserveiligheid” van de

een speciale afgezogen “dye-werk-

Universiteit Leiden bevat veel waardevolle

plek”. Zorg er voor dat dye-poeder niet

informatie en kan zeker als voorbeeld die-

opstuift en daardoor ingeademd kan

nen voor soortgelijke regelingen op andere

worden. Als minimale bescherming is

werkplekken. De informatie dateert uit

het dragen van rubber of plastic hand-

1986/87, maar is nog steeds actueel.

schoenen verplicht. -

Gemorste dye direct verwijderen. Gooi

De Nederlandse richtlijn NEN 10825-1 en

nooit gemorste dye in de vuilnisbak

de internationale standaard IEC 60825-1.

maar in een speciale dye-afvalton. -

Glaswerk gebruikt voor het oplossen en bewaren van dyes kan het best alleen voor dat doeleinde in gebruik blijven. Het schoonmaken dient zeer zorgvuldig te gebeuren (gooi nooit de schoonmaakmiddelen door de gootsteen).

-

Zorg altijd dat de weegapparaten en mengtoestellen niet in direct contact komen met de dye.

-

50

Leg alle gereedschap voor het afwegen

HOOFDSTUK PERSOONLIJKE BESCHERMINGSMIDDELEN

14

Beschermende kleding Daar waar gewone werkkleding onvoldoende bescherming biedt, dient bescher-

Grijp niet direct naar persoonlijke bescher-

mende kleding te worden gebruikt. Denk

mingsmiddelen om uzelf te beschermen

hierbij aan stofjassen, labjassen, schorten

maar maak eerst de gevaarlijke situatie

en kleding tegen koude en slecht weer.

zelf veilig. Pas nadat alle organisatorische

Essentieel is dat het gekozen materiaal toe-

en technische veiligheidsmaatregelen

gesneden moet zijn op het type gevaar.

genomen zijn mogen persoonlijke beschermingsmiddelen gebruikt worden.

Oogbescherming Om uw ogen te beschermen zijn er diverse

Gebruik en onderhoud persoonlijke

soorten brillen.

beschermingsmiddelen goed en meld

-

Veiligheidsbrillen

gebreken, let op de houdbaarheidsdatum

Te gebruiken bij het werken met chemi-

en zorg voor de juiste opslag.

caliën, verspanende werkzaamheden en

Laat u adviseren door uw leidinggevende

laserwerkzaamheden (zie ook hoofdstuk

of Arbo-coördinator over de juiste keuze en

13; lasers).

het gebruik.

-

Laskappen Toe te passen bij elektrisch lassen of het assisteren hierbij.

-

Gelaatschermen Te gebruiken bij o.a. het werken met bijtende en cryogene stoffen, glazen vacuümapparatuur en slijpwerkzaamheden.

Gehoorbescherming U wordt geadviseerd gehoorbescherming te dragen bij een geluidsniveau van 80 dB(A) of hoger. De werkgever dient in ieder geval middelen ter beschikking te stellen. Vanaf 85 dB(A) bent u verplicht gehoorbescherming te dragen. Gehoorbeschadiging kan niet worden genezen!

51

moeten worden.

Hoge geluidsniveaus bij: sommige elektrische handwerktuigen

-

verse-luchtkappen

(haakse slijpmachine, klopboor), hakken,

Beschermen het hoofd en de schou-

plaatbewerking e.d.

ders. De ademlucht wordt verkregen uit perslucht (via filters). Deze mogen uit-

Hinderlijk geluidsniveau bij:

sluitend gebruikt worden door speciaal

pompen, grote kopieermachines, ultrasoon

daarvoor aangestelde personen.

geluid, etc. Veiligheidsgordels Ultrasoon geluid

-

Klimgordels

Ultrasoon geluid is vanaf 110 dB(A) (bij een

Toe te passen bij valgevaar bij werk-

middenfrequentie van 25 kHz) schadelijk.

zaamheden op een hoogte van 2,5

De waarden mogen dan ook niet worden overschreden, ook niet voor een korte peri-

meter en hoger. -

Vangapparaten

ode. Voor gevoelige werknemers ligt dit la-

Voor valbeveiliging, indien met een

ger. 75 dB(A) wordt als veilig beschouwd.

klimgordel en een verticale lijn wordt

LET OP: zwangere vrouwen mogen niet verplicht worden zich bloot te stellen aan

gewerkt. -

Veiligheidsgordel heftruck

 ultrasoon geluid.

Ook op de heftruck is de chauffeur

verplicht een gordel te dragen (zie ook

Beschikbaar zijn: -

hoofdstuk 6; werken op hoogte).

oordopjes, otoplastieken en gehoorbe-

schermers (kappen).

Handbescherming

Om beschadiging van de handen of

Ademhalingsbescherming

opname van stoffen in het lichaam te

Ter bescherming van de luchtwegen en

voorkomen door ruw of scherp materiaal,

longen tegen stoffen, dampen en gassen

bijtende en/of ontvettende vloeistoffen of

zijn beschikbaar:

door verbranding (onder andere bij het las-

-

stofmaskers

sen), zijn diverse soorten handschoenen

Deze soorten maskers bieden bescher-

beschikbaar.

ming tegen stof, schadelijke en giftige

-

52

dampen. Belangrijk is dat deze goed

Voetbescherming

aansluiten op het gezicht.

Ter voorkoming van voetletsel worden

gasmaskers (volgelaatsmaskers met gas-

veiligheidsschoenen en -laarzen verstrekt.

filters)

Afhankelijk van de werkomstandigheden

Deze worden gebruikt voor werkzaam-

moet gekozen worden voor een anti-perfo-

heden waarbij ook de ogen beschermd

ratiezool.

Hoofdbescherming In veel situaties is men verplicht tot het dragen van hoofdbescherming. Hierbij moet gedacht worden aan veiligheidshelmen en stootpetten. In de volgende situatie moet hoofdbescherming gedragen worden: -

bij gevaar voor vallende voorwerpen,

-

bij het stoten van het hoofd,

-

bij draaiende delen.

De veiligheidshelm kan vervaardigd zijn van hard plastic en zacht plastic. Hardplastic helmen hebben als voordeel dat ze beter beschermen, beter bestand zijn tegen chemische stoffen en langer meegaan. Een groot nadeel is dat het draagcomfort gering is. Zacht-plastic veiligheidshelmen hebben als voordeel dat ze lichter zijn en groter



draagcomfort hebben. Ze gaan daarentegen korter mee en zijn chemisch gevoeliger.

Houd er rekening mee dat alle veiligheidshelmen voorzien zijn van een ‘houdbaar-

heidsdatum’. Controleer deze voor gebruik. Een veiligheidshelm moet in ieder geval worden vervangen wanneer deze door

een vallend voorwerp is geraakt of op een andere manier ernstig is belast.

53

HOOFDSTUK

15

MILIEUBESCHERMING

Binnenmilieu Werkzaamheden in een besloten ruimte

Het gebruik van energie, water en grond-

hebben vaak ongemerkt invloed op de

stoffen en de onontkoombare afvalstromen

kwaliteit van de atmosfeer. Belangrijk

belasten het milieu. Het is ieders eigen ver-

hierbij zijn het produceren van warmte,

antwoordelijkheid - ook op de arbeidsplaats

stof, hinderlijk of schadelijk geluid, de

- om op gepaste wijze hiermee om te gaan.

toetreding van daglicht, het in de ruimte laten ontsnappen van gassen en dampen,

De belasting van het binnenmilieu heeft

het gebruik van oplosmiddelen en che-

direct met onze eigen gezondheid te

micaliën, het verwerken van verf en hun

maken. De Arbowet geeft regels om zo

verdunningsmiddelen alsmede van lijm-

goed mogelijk hiermee om te gaan.

soorten, bij las-, snij- en slijpwerkzaamhe-

Als het buitenmilieu wordt belast gaat dit

den, het bewerken van materialen en het

niet alleen u zelf en collega’s aan maar de

werken met schoonmaak- en ontvettings-

hele omgeving. De Wet Milieubeheer en

middelen.

de Wet Verontreiniging Oppervlaktewater

Bij sommige werkzaamheden kan de

geven regels voor de belasting van bodem,

kwaliteit van de ademlucht snel in gevaar

water en lucht.

komen. Wees daar op bedacht.

Ook het gebruik van genetisch gemodificeerde organismen (GGO’s) en radioactieve stoffen valt onder de milieubescherming,

Voor veiligheid, gezondheid en welzijn zijn

maar wordt hier niet besproken.

van belang: •

een schone werkruimte met zuivere lucht

54

•

goede ventilatie

•

temperatuursbeheersing

•

voldoende (dag)licht

•

geen geluidsoverlast

Tips

ming. Op deze manier kan de milieubelas-

-

ting worden beheerst.

Ga zorgvuldig om met chemicaliën en gevaarlijke stoffen. *

Voorkom verspreiding van dampen.

•

Werk bij voorkeur in een zuurkast of afgezogen werkplekken. *

*

Wees zuinig met energie, water en grondstoffen

•

Voorkom morsen. Ruim gemorste

Let bij inkoop op milieuvriendelijk materiaal

stoffen onmiddellijk op. Schroom

•

Beheers de afvalstromen

niet hulp te halen.

•

Verminder automobiliteit in het

Zorg dat er absorptiemiddelen aan-

woon-werkverkeer

wezig zijn voor oplosmiddelen en

-

voor metallisch kwik (absorptiemid-

Vraag naar de milieuregels bij uw Arbo-

delen, kwiktang).

coördinator.

Zorg voor een goede (ruimte)ventilatie. *

Verricht las-, snij- en slijpwerkzaamheden in een goed geventi-

*

leerde ruimte. Laat dampen en stof

Algemene tips

zoveel mogelijk direct afzuigen.

-

Verbruik niet onnodig gas, licht en

Toe- en afvoerkanalen en filters

water.

dienen regelmatig gereinigd te wor-

*

den. Vraag bij twijfel hiernaar. -

Denk hierbij aan apparatuur, verlichting, elektriciteit, verwar-

Isoleer bronnen met geluidshinder en

ming, stand-by knop van de com-

voorkom schadelijk geluid (≥ 85 dB(A)).

puter, beeldscherm en kopieermachine.

Buitenmilieu

-

Koop artikelen die minder milieubelas-

In tegenstelling tot het binnenmilieu is

tend zijn.

bij het buitenmilieu de invloed van een

*

Let op energieverbruik, warmteont-

milieubelastende handeling niet altijd

wikkeling, uitstoot naar de lucht

direct aanwijsbaar, wat niet wil zeggen dat

van gevaarlijke stoffen, geluidspro-

deze er niet is.

ductie, duurzaam materiaal, etc.

In de milieuvergunning worden niet alleen

*

Koop gevaarlijke (chemische) stof-

de normen voor de belasting van het

fen in zo klein mogelijk hoeveel-

milieu aangegeven, maar er wordt ook

heid of vervang ze door minder

een pro-actieve houding gevraagd van het bedrijf ten aanzien van milieubescher-

gevaarlijke stoffen. -

Wees zuinig met grondstoffen.

55

*

Denk aan papierverbruik, onnodige reclame.

* *

fen is verboden. Er zijn wettelijke regelingen voor de afvoer en het

Verminder het gebruik van schade-

vervoer.

Maak zoveel mogelijk gebruik van het openbaar vervoer, de fiets of ga carpoolen.

Afvalinzameling Afval wordt naar type en soort gescheiden aangeboden aan de afvalverwerker. -

Klein gevaarlijk afval (KGA) *

Kantoorartikelen (toners, printercartridges, batterijen, Tl-buizen, etc.).

-

Papier- en glasafval Chemisch afval *

Voor de afvoer van gevaarlijke (chemische) stoffen is een inzamel- en verwerkingssysteem aanwezig. Afvoer via het riool is niet toegestaan, ook niet als ze verdund zijn met water.

*

Olie, koelvloeistoffen, smeeren oplosmiddelen vallen hier ook onder, evenals lege verpakkingen van gevaarlijke stoffen zoals containers, vaten, flessen en potten.

*

Let op bij gebruik van een zuurkast. Gebruik nooit het gootsteentje als afvoer van chemische stoffen.

*

Chemisch afval moeten goed geëtiketteerd worden aangeboden.

56

Het lozen van radioactieve stof-

minder schadelijke stoffen.

Vervoer. *

Radioactieve stoffen *

Vervang schadelijke stoffen door

lijke stoffen. -

-

HOOFDSTUK

16

FOM-ARBO-BELEID

Nota FOM-Arbo-beleid FOM vindt de zorg voor veiligheid, gezond-

De doelstellingen van het arbeidsomstan-

heid en welzijn voor haar medewerkers

dighedenbeleid worden als volgt verwoord:

erg belangrijk. Het arbo-beleid dat FOM

-

het optimaliseren van de veiligheid en

nastreeft wordt vastgelegd in de zoge-

de bescherming van de gezondheid

naamde Nota FOM-Arbo-beleid.

van alle werknemers, alsmede van alle anderen die onder verantwoordelijkheid van de directeur FOM aanwezig zijn; -

het zo veilig en gezond mogelijk doen functioneren van de organisatie met alle daarin en daaromheen opgestelde installaties, apparatuur, machines en goederen;

-

het bevorderen van het welzijn bij de arbeid van alle medewerkers.

Er wordt aandacht besteed aan: -

Arbowet; reikwijdte en belangrijkste verplichtingen,

-

het Arbo-beleid bij FOM; taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden,

-

overleg met de (centrale) ondernemingsraad,

-

beleid voor medewerkers bij universiteiten en buitenlandse instituten,

-

de instrumenten voor het uitvoeren van het Arbo-beleid (risico-inventarisatie, plan van aanpak, voorlichting, rapportage),

-

bedrijfshulpverlening,

-

deskundigheid binnen de organisatie.

57

De nota is op te vragen bij uw leiding-

De directeur FOM laat zich adviseren

gevende, de personeelsfunctionaris of uw

op Arbo-gebied door de Arbo Advies

Arbo-coördinator. Daarnaast kan ook een

Commissie, bestaande uit vertegenwoor-

exemplaar aangevraagd worden bij het

digers van de FOM-instituten, de centrale

FOM-bureau.

Arbo-coördinator en het hoofd personeelszaken.

Hoofdelementen uit de nota Om een goed Arbo-beleid te kunnen voeren

De werkgever overlegt met de personeels-

zijn vier onderwerpen van groot belang:

vertegenwoordiging over arbeidsomstandig-

voorlichting, samenwerking, overleg en

heden. De personeelsvertegenwoordiging

verantwoordelijkheid.

heeft instemmingsrecht voor alle regelingen op het gebied van arbeidsomstandig-

Voorlichting

heden. FOM kent ondernemingsraden op

Werknemers zijn verplicht voorlichting bij

centraal (COR) en decentraal niveau.

te wonen over hun arbeidsomstandigheden

De werkgever rapporteert jaarlijks aan de

en beschermingsmaatregelen. Deze voor-

werknemersvertegenwoordiging over de

lichting start bij indiensttreding en wordt

voortgang van de uitvoering van het beleid.

onderhouden in bijvoorbeeld het werkoverleg.

Verantwoordelijkheid Door middel van taakopdrachten (missives)

Samenwerking

worden leidinggevenden duidelijk gewezen

De kern van de Arbowet is dat werkgever

op hun plicht mee te werken aan de bevor-

en werknemer moeten samenwerken op

dering van veiligheid, gezondheid en wel-

het gebied van Veiligheid, Gezondheid en

zijn; het is een onderdeel van hun functie.

Welzijn. De werkgever dient een beleid

Vaak worden werknemers belast met de

te voeren waarbij het werk zo veilig en

uitvoerende taak voor de veiligheid op de

gezond mogelijk gedaan kan worden. De

werkvloer (veiligheidsdeskundigen of -toe-

werknemer daarentegen is verplicht de

zichthouders) .

voorschriften op te volgen en onveilige

Leidinggevenden (en veiligheidsdeskun-

situaties te melden.

digen) dienen het veilig werken te stimuleren. Zij geven waar nodig aanwijzingen,

Overleg

verstrekken voorschriften en middelen en

Het bespreken van Arbo-zaken tijdens - en

hebben speciaal aandacht voor werkzaam-

als onderdeel van - de normale werkbe-

heden die buiten de routine vallen.

sprekingen is een recht en een plicht.

58

Elementaire Arbo-eisen voor werkplekken

gevoerd kunnen worden. Persoonlijke

Zoals eerder gezegd is de Stichting FOM

beschermingsmiddelen moeten, daar

als werkgever verantwoordelijk voor de

waar nodig, ter beschikking gesteld

arbeidsomstandigheden van haar werkne-

worden.

mers. Dit geldt ook voor werkplekken waar door FOM wordt samengewerkt met derden

4. Ter plaatse moet bekend zijn waar en

zoals op de universiteiten.

hoe gevaarlijke situaties en andere

Op alle werkplekken waar FOM-medewer-

Arbo-aangelegenheden gemeld moeten

kers werken moet minimaal aan de hier-

worden en bij wie advies ingewonnen

onder genoemde “minimale Arbo-eisen”

kan worden over veilig werken.

worden voldaan. 5. Er moet een bedrijfshulpverlening Niet iedereen mag alle werkzaamheden uitvoe-

(BHV) met bedrijfsnoodplan aanwezig

ren

zijn om bij een calamiteit snel over

Werkzaamheden met verhoogd risico

adequate hulp te kunnen beschikken.

mogen uitsluitend worden uitgevoerd door medewerkers die hiervoor voldoende specifieke vakkennis bezitten, met name bij het werken met elektriciteit, gascilinders, straling, gevaarlijke stoffen, lasers, hijswerktuigen en het werken op hoogte. Minimale eisen voor alle werksituaties 1. Er dient te zijn vastgelegd wie ter plaatse de verantwoordelijkheid heeft in het kader van de Arbowetgeving. 2. Bij indiensttreding moet de werknemer gestructureerd en doeltreffend voorgelicht worden. Instructie over alarmering, elementaire brandbestrijding, ontruiming en het gebruik van vluchtroutes is hierbij onmisbaar. 3. Werkplekken moeten zodanig zijn ingericht dat alle werkzaamheden veilig uit-

T 59

C O L O F O N Bij het samenstellen van dit boekje werd gebruik gemaakt van reeds bestaande teksten die bij de FOM-instituten worden gebruikt. Andere input waren verschillende Arbo-sites en folders van universiteiten en leveranciers, IAVM-rapporten, Arbo-informatiebladen van SZW en ervaringen uit de FOM-instituten. Aan allen die op een of andere wijze hebben bijgedragen hebben aan het tot stand komen van dit boekje: hartelijk dank. De redactie stelt opbouwende kritiek erg op prijs en zal deze zo mogelijk in een volgende uitgave verwerken.

60

   

   

Veiligheidsvoorschriften en wenken

Dit is een uitgave van Stichting FOM, Utrecht augustus 2006

Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie