Studieblad voor gereformeerd zicht op politiek en maatschappij 35e jaargang nr. 3 · oktober 2009
6OLLEDIG VERTROUWEN 6OLLEDIG VERTROUWEN 6ERHUIZEN IS EEN KWESTIE VAN VERTROUWEN (ET VERTROUWEN DAT AL UW KOSTBARE 6ERHUIZEN IS EEN KWESTIE VAN VERTROUWEN (ET VERTROUWEN DAT AL UW KOSTBARE SPULLEN OP TIJD EN ZONDER EEN ENKEL SCHRAMMETJE HUN NIEUWE BESTEMMING SPULLEN OP TIJD EN ZONDER EEN ENKEL SCHRAMMETJE HUN NIEUWE BESTEMMING BEREIKEN $E VAKMENSEN VAN &LAKKEE 6ERHUIZERS BEHANDELEN UW MEUBELS MET BEREIKEN $E VAKMENSEN VAN &LAKKEE 6ERHUIZERS BEHANDELEN UW MEUBELS MET EVENVEEL ZORG EN AANDACHT ALS U DAT ZELF ZOU DOEN $AAR KUNT U VAN OP AAN EVENVEEL ZORG EN AANDACHT ALS U DAT ZELF ZOU DOEN $AAR KUNT U VAN OP AAN %EN ZORGELOZE VERHUIZING REGELT U MET mmN TELEFOONTJE "EL OF %EN ZORGELOZE VERHUIZING REGELT U MET mmN TELEFOONTJE "EL OF GA NAAR ¾ GA NAAR ¾ AKKEEVERHUIZERSNL VOOR EEN VRIJBLIJVENDE OFFERTE AKKEEVERHUIZERSNL VOOR EEN VRIJBLIJVENDE OFFERTE
EE EEEE EENN N N HH HEE EELL EELL EE ZZ ZZOO OORR RG RG GG M MII N IN NDD DDEE EERR RR H M M IN
veiligheid Drs. Erik Akerboom:
Ir. Ries van Maldegem:
‘Op internet denken we anoniem te zijn’
‘Christenen moeten elkaar niet verbyten’
van de redactie
Beste lezer,
verlaten. Maar gelukkig treedt Peter Verheij toe, zodat
Verbaast het u dat Zicht aandacht geeft aan het thema
we op sterkte blijven. Vanaf deze plaats veel dank aan
‘Veiligheid’? Hopelijk niet, want de redactie beoogt elk
Gerrold voor zijn inspirerende bijdragen aan Zicht. En
kwartaal een actueel vraagstuk aan de orde te stellen.
een woord van welkom aan Peter. Hij weet veel van
Het interview met drs. Akerboom, onze ‘nationale
overheidsfinanciën en is thuis in het lokaal (Alblasser-
terrorismebestrijder’, laat zien dat de zorg voor veiligheid
dam) en regionaal (Drechtsteden) bestuur.
hoog op het prioriteitenlijstje van politici en bestuurders
Dit najaar organiseert het WI-SGP een interessante
staat. En omdat wij als westerlingen hechten aan onze
conferentie over het thema ‘ gelijke behandeling’.
vrijheid, leidt dat tot een haast onoplosbaar dilemma.
Verder wordt D.v. vrijdag 27 november in Zeist een
Verschillende bijdragen belichten daarom de spanning
boek met bronteksten van Calvijn over geloof en
tussen collectieve veiligheid en individuele vrijheid.
politiek gepresenteerd. Komt u ook? Op de website
De redactie van Zicht wijzigt enigszins in samenstel-
www.wi.sgp .nl vindt u meer informatie.
ling. Gerrold Verhoeks gaat de kring van redacteuren
JAS
Guido de Brès Stichting
inhoud
Wetens chappelijk Instituut SGP
Blikopener
Geen digidromenland zonder bytegevaar 30
Wakker liggen 1
Ir. A. van Maldegem
Privacybeperkende maatregelen 36
Drs. J.D. Veldman
Dirk-Jan Boon
Bijbelstudie Recht en gerechtigheid 3
Lokaal Vizier
Wilt u op de hoogte blijven van alle activiteiten van het studiecentrum en ons werk steunen? Word dan nu:
Veiligheid begint bij jezelf! 40
Dr. W. de Greef
Guido-donateur!
K.J.G. Kats
Interview Veiligheid: zaak van de gemeenschap 6 Drs. J.W. van Berkum en drs. J.A. Schippers
Politiek Klassiek Diepteboring van de securalisatie 44 Dr. K. van der Zwaag
Guido-donateurs krijgen:
De Guido de Brès-Stichting is het
Actualiteit
- 4x per jaar het studieblad Zicht
wetenschappelijk instituut voor de SGP.
Emissiehandel na 2013 49
- alle uitgebrachte publicaties
Discussie Influenza perikelen 11 Ir. J. Maljaars
Drs. M.H. Korteland en Dr. J. Blokland
Thema Overstromingsrisico in Nederland 17 J. Klepper en A.W. van der Vlies
Veiligheids- en defensiebeleid 22
Boekenschap
Dr. M. de Haas
Registratie van etniciteit 26 Jaques Rozendaal en Dirk-Jan Nijsink MA
Inhoudsopgave Inhoud 34e jaargang (2008) 59
verwerven en die vanuit het gereformeerd
- gratis toegang tot Guido-conferenties
belijden dienstbaar maken voor politiek
- 4x per jaar een digitale nieuwsbrief
en samenleving.
Diverse boekbesprekingen 54 Dr. K. van der Zwaag
Het instituut wil kennis en inzicht
Voor aanmelding en informatie:
U bent al donateur voor ` 50,00 per jaar
Guido de Brès-Stichting,
Studenten betalen ` 25,00
Burgemeester Van Reenensingel 101,
Een los abonnement op Zicht kost ` 21,50 per jaar.
2803 PA Gouda
Studenten- of kennismakingsabonnement ` 12,50.
Telefoon (0182) 69 69 11 Fax: (0182) 57 32 22
colofon
E-mail:
[email protected] ZICHT, 35e jaargang nr. 3 ISSN 0167-2150 ZICHT is een kwartaalblad van de Guido de Brès-Stichting, het wetenschappelijk instituut voor de Staatkundig Gereformeerde Partij, Burgemeester Van Reenensingel 101, 2803 PA Gouda. Telefoon (0182) 69 69 11 Fax (0182) 57 32 22 E-mail
[email protected]
ZICHT beoogt de politieke, maatschappelijke en levensbeschouwelijke problematiek op een – zo mogelijk en zo nodig – wetenschappelijk niveau, vanuit het standpunt van de SGP te belichten. Het blad is opiniërend en thematisch van karakter. Boeken ter recensie zenden aan het studiecentrum van de SGP. Ter recensie aangeboden boeken worden niet geretourneerd. Eindredacteur drs. J.A. Schippers
Redactie mr. G. Holdijk (voorzitter), ir. H. Kievit, ir. J. Maljaars, J. Neele, drs. J.D. Veldman, drs. P.J. Verhey RA, dr. K. van der Zwaag. Adres voor kopij, administratie en abonnementen Burgemeester Van Reenensingel 101, 2803 PA Gouda Financiële administratie Postbank 526317 t.n.v. adm. Zicht, Gouda
Abonnementen Minimaal €21,50 per jaar bij vooruitbetaling. Studenten-/Proefabonnement €12,50. Losse nummers €6,50. Tot uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaar kunnen abonnementen schriftelijk worden opgezegd. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch voor een jaar verlengd.
Bezoek onze website: www.wi.sgp.nl
BLIKOPENER
Wakker liggen
Drs. J.D. Veldman,
Ik moet iets bekennen. Veiligheid en privacy, ik lig er
redactielid Zicht
bepaald niet wakker van. Wie er even bij stil staat dat hij van ’s morgens vroeg tot ’s avond laat sporen in elektronische databases achter laat, ontkomt er niet aan zichzelf vragen te stellen. Wat gebeurt er met al die data? Hoe lang wordt deze opgeslagen? Wie kan er bij en hoe zijn de data beveiligd?
Mijn mobiele telefoon gaat eigenlijk nooit uit.
sociologisch fenomeen dat behulpzaam kan zijn bij de
Daardoor is achteraf perfect traceerbaar waar ik was.
verklaring. Hij noemt dit sociologisch fenomeen
Om maar te zwijgen over de OV-chipcard en de
shifting baselines. Dit houdt in dat mensen geneigd zijn
kilometerheffing. En, laat ik duidelijk zijn, ik maak me
hun omgeving te ervaren als de natuurlijke toestand.
er nog steeds weinig zorgen over. Ik zal nog steeds elke
Alsof het altijd zo is geweest. Veranderingen van de
werkdag de trein nemen. Ook al word ik op het station
omgeving zijn, vanuit het eigen standpunt
door enkele camera’s gefilmd, waarbij mijn gezicht
waargenomen, relatief. Waarnemingen en waarden van
wellicht vergeleken wordt met een database met
mensen veranderen gelijktijdig met hun omgeving,
gezochte personen.
zonder dat ze dat zelf in de gaten hebben. Dergelijke shifting baselines zijn, na 11 september 2001,
Er zijn mensen die zich hier heel druk over maken. Ze
waarneembaar in de relatie tussen vrijheidsrechten en
maken zich vooral druk, omdat veel mensen zich hele-
veiligheidsmaatregelen. Maatregelen die voor de
maal niet opwinden. Ze verwachten dat 1984 van
aanslagen op het World Trade Centre ondenkbaar
Orwell over enkele jaren gerealiseerd is. De vergelijking
waren, zijn zonder discussie ingevoerd. Als voorbeeld
met de perfecte Nederlandse registraties ten tijde van
kunnen sterk verhoogde security checks op de luchtha-
de Tweede Wereldoorlog is snel gemaakt. Anderen jui-
vens dienen. Een verwisseling van waarden heeft
chen deze ontwikkelingen juist toe. De criminaliteitbe-
plaatsgevonden, van vertrouwen naar wantrouwen.
strijding vereenvoudigt en als je niets te verbergen
Concreet: van reizen tenzij, naar reizen mits de
hebt, waar maak je je dan druk over? Het is toch
zekerheid bestaat dat alles in orde is.
handig wanneer autokentekens boven de snelweg gescand en met een database vergeleken worden?
Nu hoeft deze ontwikkeling op zichzelf niet erg te zijn wanneer sprake is geweest van een grondige
Shifting baselines
maatschappelijke discussie en zorgvuldige politieke
Hoe komt het dat ik me hierover niet druk maak? De
besluitvorming. Hier lijkt de schoen echter te wringen.
hoogleraar sociale psychologie Harald Welzer wijst in
Uiteraard zijn veel maatregelen politiek gelegitimeerd,
zijn boek Klimaatoorlogen op een interessant
maar over het geheel aan maatregelen is weinig discus-
ZICHT 2009-3
1
sie gevoerd. Uiteindelijk zijn de keuzes weinig bewust
op zijn minst kritisch te zijn. Achter dergelijke registra-
gemaakt. Dit komt doordat lang niet alle aangehaalde
ties schuilt namelijk ook een utopisch ideaal. De regis-
vormen van registratie bedoelt zijn voor controle. Vaak
traties dienen, voor het oog, nobele doelen. Betere
zijn ze er echter zeer geschikt voor. Een deel van de
jeugdzorg (het Elektronisch Kind Dossier), eenvoudig
maatregelen zal ook ingegeven zijn om in reactie op
en fraudeloos reizen (OV-chipcard) of het voorkomen
terreurdreiging, politieke en bestuurlijke daadkracht te
van paspoortfraude. Zo moet grootschalige centrale
tonen.
registratie van veel gegevens burgers behoeden voor onheil van buitenaf of van binnenuit. De overheid weet
Aantasting vrijheid
veel en komt dan met op maat gesneden beleid. Dat
Aantasting van de ‘klassieke’ vrijheidsrechten en de
aspect blijft in de politieke discussie onderbelicht.
persoonlijke vrijheid van burgers, dat is het probleem van de tegenstanders. De vrijheid om te bewegen, te
Checks and balances
denken en je te uiten. Het gaat om bijvoorbeeld
Daarmee doemt de vraag op of de checks en balances
godsdienstvrijheid en meningsuiting, terreinen van het
wel in orde zijn. Geldt voor al deze registraties dat er
leven waar de overheid zich zeer terughoudend moet
voldoende waarborgen zijn ingebouwd tegen misbruik
opstellen. Het recht op het briefgeheim en de
en fouten? Juist in het geval van een extreme (politiek)
onschendbaarheid van de eigen woning behoren bij de
maatschappelijke situatie moet de beveiliging van deze
persoonlijke vrijheid. Wanneer je niet direct
databases tegen oneigenlijk gebruik gegarandeerd zijn.
warmloopt voor de verdediging van de
Het is de vraag of dat is gewaarborgd. Misschien toch
vrijheidsrechten zijn er voldoende andere redenen om
iets om wakker van te liggen.
Boeiende presentatie?
2
ZICHT 2009-3
BIJBEL S TUDIE
Recht en gerechtigheid
Dr. W. de Greef,
Recht en gerechtigheid zijn woorden die in de Bijbel
emeritus predikant van de
vaak in een adem genoemd worden. Gerechtigheid
Protestantse Kerk in Nederland
heeft te maken met de omgang met onze naaste. Je gedraagt je tegenover je naaste zoals van je verwacht mag worden. Gerechtigheid wordt zichtbaar in het doen van recht. Dat houdt meer in dan iedereen het zijne geven.
Het is in de Bijbel vooral opkomen voor hen die niet
voor een goed bestuur. ‘Toen David over geheel Israël
tot hun recht komen. Het is de armen en verdrukten te
koning was geworden, handhaafde David recht en
hulp schieten en hen recht verschaffen. Wie zo
gerechtigheid onder zijn gehele volk’ ( 2 Samuël 8:15).
optreedt, gaat in het spoor van God. Hij is immers de
Hoe bijzonder is de lofprijzing uit de mond van de
HEERE die de verdrukten recht verschaft (Psalm
koningin van Seba als zij Salomo bezoekt: ‘Geprezen zij
146:7). Als het in de Bijbel over Gods gerechtigheid
de HEERE, uw God, die zulk een welgevallen aan u had
gaat, valt het accent niet op het straffende optreden van
dat Hij u op de troon van Israël geplaatst heeft! Omdat
God, maar op het heil dat Hij verschaft. Luther wist
de HEERE Israël voor altoos liefheeft, heeft Hij u tot
aanvankelijk geen raad met de bede van de psalmist:
koning gesteld om recht en gerechtigheid te oefenen’ (1
red mij door Uw gerechtigheid (Psalm 31:2). Het was
Koningen 10:9).
van grote betekenis voor hem toen hij zicht kreeg op Gods reddende gerechtigheid. In Psalm 98 wordt hoog
Goede regering
opgegeven van de gerechtigheid van God, omdat die
Recht en gerechtigheid zijn de woorden die in het
gerechtigheid een aanduiding is voor het heilrijke han-
Oude Testament gebruikt worden om een goede
delen van God. Daarin treedt Gods goedertierenheid
regering aan te duiden. Ze zijn belangrijker voor een
en trouw aan het licht jegens het huis van Israël voor
gelukkig leven dan brood en wijn, merkt Calvijn in zijn
het oog van alle volken.
uitleg van Jesaja 32:16 op. Het gebed ‘voor Salomo’ in Psalm 72 begint met de bede: ‘O God, geef de koning
Het hele leven
Uw recht en Uw gerechtigheid aan de koningszoon.
Als we in de Bijbel nagaan in wat voor situaties de
Dan zal Hij uw volk oordelen met gerechtigheid en Uw
begrippen recht en gerechtigheid een rol spelen, dringt
ellendigen met recht.’ Hoe belangrijk dit is, horen we in
meer en meer tot ons door hoe belangrijk ze zijn. Ze
wat op die bede volgt: ‘De bergen zullen voor het volk
omvatten het hele leven. Ze hebben te maken met de
vrede dragen en de heuvels gerechtigheid.’ Calvijn
relatie tot God, maar ook met de omgang met onze
merkt in zijn commentaar op dat bergen en heuvels
naaste. Ze zijn van betekenis in verband met het
vergeleken bij valleien de minst vruchtbare plaatsten
koninkrijk van God, maar ze zijn ook kenmerkend
zijn. Daarom is het zo bijzonder als gezegd wordt dat
ZICHT 2009-3
3
‘We zijn en worden geroepen om in dit tijdelijke leven op weg naar Gods toekomst God te dienen en onze naaste lief te hebben.’
de bergen vrede dragen en de heuvels gerechtigheid.
rechtstreeks te betrekken op de heerschappij van Chris-
Het is een manier van zeggen waarin op een treffende,
tus. We doen dan de tekst teveel geweld aan. Het gaat
beeldende wijze onder woorden gebracht wordt hoe
in de Psalm over het koningschap van Salomo en zijn
veelomvattend het geluk is dat een goed bestuur
opvolgers. Maar omdat de koningen als schaduw van
brengt. Het heeft zijn uitstraling in heel de maatschap-
Christus naar diens heerschappij verwijzen, vindt hun
pij. Alle mensen profiteren ervan.
regering zijn doel en volkomen vervulling in het rijk van Christus. Calvijn wil met zijn opmerking vooraf de
Overheid hulpmiddel
betekenis van de koningen uit het huis van David
In het laatste hoofdstuk van de Institutie schenkt
beslist niet verzwakken. Hij wil juist dat we oog hebben
Calvijn aandacht aan de burgerlijke overheid. Hij keert
voor de belangrijke betekenis van de taak die hen is
zich tegen geestdrijvers die vinden dat christenen zich
toevertrouwd. De relatie van hun koningschap met
als burgers van het koninkrijk van God niet in moeten
Christus geeft inhoud aan hun regering.
laten met de inrichting van de maatschappij. Dat zou
4
beneden hun stand zijn. Calvijn wijst er op dat het
De woorden recht en gerechtigheid, die in de Bijbel zo
koninkrijk van God sinds de komst van Jezus Christus
vaak gebruikt worden om een goed bestuur aan te
in de wereld wel onder ons is, maar het uiteindelijke
duiden, moeten we niet op onze manier verstaan en
doel dat God voor ogen staat, is nog niet bereikt. We
invullen. Als we ons niet door de Bijbel laten leiden
zijn als vreemdelingen onderweg naar het ware
komt God buiten spel te staan. In de Bijbel hebben
vaderland. En op weg naar zijn toekomst heeft God ons
recht en gerechtigheid diepe inhoud, omdat ze met
de overheid gegeven als een hulpmiddel, opdat we als
God en Zijn rijk te maken hebben. Het wordt mensen
mensen kunnen leven. Calvijn maakt onderscheid
wel toevertrouwd om te regeren, maar het ambt dat
tussen het geestelijke koninkrijk van God dat eeuwig is
uitgeoefend wordt is een goddelijk ambt. Het wordt in
en de inrichting van de maatschappij die betrekking
Psalm 82 klaar en duidelijk onder woorden gebracht
heeft op ons tijdelijke leven. Dat moet ons er niet toe
als het gaat over God die recht spreekt in de kring van
brengen maar gering te denken over ons leven op
de goden. Paulus heeft het in Romeinen 13 over de
aarde. We zijn en worden geroepen om in dit tijdelijke
overheid als dienaresse van God. Het is een weldaad
leven op weg naar Gods toekomst God te dienen en
voor de mensen als de regering van vorsten en overhe-
onze naaste lief te hebben.
den gekenmerkt wordt door recht en gerechtigheid.
Koningschap Christus
Bestrijding van het kwaad
In Psalm 72 horen we hoe belangrijk het is dat de
In Psalm 72 wordt gerechtigheid verbonden met het
koning zich laat leiden door recht en gerechtigheid.
recht doen aan armen en verdrukten. Maar daar is alles
Moeten we bij die koning ook denken aan Jezus Chris-
niet mee gezegd. Wie recht doet aan mensen die in de
tus? Voordat Calvijn de Psalm tekst na tekst uitlegt,
knel komen, moet ook optreden tegen hen die onrecht
merkt hij op dat we er niet goed aan doen de Psalm
doen. Het wordt in de Psalm met maar enkele woorden ZICHT 2009-3
‘Bidden voor gezagsdragers is belangrijk omdat niemand uit zichzelf geschikt is om recht en gerechtigheid te doen.’
gezegd. Hij zal ‘de verdrukker verbrijzelen’. De zaak
Gebed voor gezagsdragers
komt veel uitvoeriger aan de orde in Psalm 101 en op
Psalm 72 is een gebed voor de koning. In het Nieuwe
verscheidene andere plaatsen in het Oude Testament.
Testament roept de apostel Paulus op tot gebed voor
Het gaat in al die teksten om de bestrijding van kwade
koningen en alle gezagsdragers (1 Timotheüs 2:2).
praktijken. Op allerlei manieren komen die voor. In
Voor hen bidden is belangrijk omdat niemand uit
Psalm 72 wordt gesproken over ‘list en geweld’. Dat
zichzelf geschikt is om recht en gerechtigheid te doen.
brengt Calvijn er toe de mens die een ander schade
Er dreigen allerlei gevaren voor gezagsdragers.
berokkent te vergelijken met de vos en de leeuw.
Ze zijn immers stervelingen (Psalm 82) en niets mense-
Sommigen gebruiken openlijk geweld, anderen sluipen
lijks is hen vreemd. Ze kunnen zich laten verleiden
bedekt rond om in hinderlagen door geheime midde-
misbruik van hun macht te maken. Ze kunnen zich
len ongerechtigheid te bedrijven. Het is uitermate
door gunstbetoon laten verblinden. Enzovoort.
belangrijk het kwaad te bestrijden. Het is dwaas, zegt
Om niet te streng op te treden, maar ook om niet te
Calvijn, te denken dat mensen die gewelddadig
traag te zijn, hebben ze wijsheid nodig om op het juiste
optreden wel uit zichzelf hun leven zullen verbeteren.
moment rechtvaardige beslissingen te nemen. Goed
De overheid moet optreden, anders gaat het van kwaad
regeren is een gave van God. Daarom vragen we God
tot erger. In dit verband noemt Calvijn het zwaard dat
om aan gezagdragers de bekwaamheid te geven om het
de overheid van Godswege gegeven is. Dat zwaard is
hen toevertrouwde ambt goed uit te kunnen oefenen.
haar niet voor de sier gegeven, maar om hen die kwaad doen te bestraffen (commentaar Romeinen 13:4).
ZICHT 2009-3
5
INTERVIEW Interview met Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding drs. Erik Akerboom
Veiligheid: een zaak van de gemeenschap
In een themanummer over veiligheid mag een inter view
Drs. J.A. Schippers,
met de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding
directeur Wetenschappelijk
(NCTb) niet ontbreken. De NCTb vervult namelijk een
Instituut voor de SGP
belangrijke rol om de samenwerking tussen de vele instanties die zich bezighouden met terrorismebestrijding te optimaliseren. Op woensdagmorgen 8 september hebben we een gesprek met drs. Erik Akerboom, sinds 1 april 2009 de Nationaal Coördinator
Drs. J.W. van Berkum,
Terrorismebestrijder (NCTb). Op de 25e verdieping van
medewerker Wetenschappelijk
de Hoftoren worden we hartelijk door hem ontvangen.
Instituut voor de SGP
De heer Akerboom is een man met visie. Het thema
iemand bereid zijn leven te geven? Dan is het speelveld
geweld boeit hem. Het is een onderwerp dat alle mensen
veel groter. Je kunt deze brede benadering met een rin-
raakt. De kranten worden erover vol geschreven. Hij
genmodel in beeld brengen. In de binnenste ring heb
signaleert dat mensen meer zijn gaan klagen over geweld,
je de terroristen, in de ring daaromheen de supporters,
vaker aangifte doen en meer overlast zeggen te onder-
daarna de voedingsbodem en daar buiten de samenle-
vinden van geweld. Het feitelijke geweld is echter stabiel.
ving. Een beweging van buiten naar binnen is de radi-
Het veiligheidsniveau in ons land is niet veranderd. Het
caliseringsbeweging. Het hart is echt het werk van
verschil tussen de feiten en de perceptie is dus groot.
politie- en inlichtingen en veiligheidsdiensten.
De vraag is hoe de overheid op de verontwaardiging in
Naarmate je meer naar buiten komt, hebben andere
de samenleving moet reageren. De overheid heeft het
partijen een veel grotere invloed. Dan moet je denken
geweldsmonopolie en dus een belangrijke taak om
aan het onderwijs, instellingen op het terrein van
geweld tegen te gaan. Dit geweldsmonopolie moet
jeugd en welzijn en ouders. Omdat er zoveel partijen
echter wel in goede handen zijn. Optreden van de over-
betrokken zijn bij de bestrijding van terrorisme is de
heid moet professioneel gebeuren.
NCTb er gekomen. Coördinatie van alle werkzaamheden is namelijk belangrijk, zodat werkzaamheden op
6
Waarom is er een NCTb gekomen in Nederland?
elkaar worden afgestemd. Maar ook dat vanuit
“Om het terrorisme te bestrijden, hebben we in Neder-
eenzelfde dreigingsbeeld wordt gewerkt. Na 11
land gekozen voor een brede benadering. Dat betekent
september, Madrid, Londen en gebeurtenissen in ons
dat we niet wachten tot we een indicatie krijgen dat er
eigen land is het noodzakelijk geworden zaken met
een aanslag wordt gepleegd en dan proberen in te grij-
elkaar te delen en af te stemmen. Het is niet meer zo
pen. Het is belangrijk om aanpalende fenomenen te
dat terroristen van buiten komen. Ook in eigen land
onderkennen. Hoe radicaliseert iemand? Waarom is
lijken mensen bereid te zijn hun leven te geven. ZICHT 2009-3
Drs. Erik Akerboom (1961) begon zijn loopbaan aan de politieacademie te Apeldoorn. De heer Akerboom studeerde vervolgens politicologie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Hij vervulde tot 1998 verschillende functies binnen de politie; chef van een wijkteam, districtschef en hoofd Regionale Recherche Ondersteuning. Daarna werd hij directeur Democratische Rechtsorde bij de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD). Vanaf 2003 vervolgde hij zijn loopbaan bij de politie als korpschef van de regiopolitie Brabant-Noord. Vanaf 1 april 2009 is Erik Akerboom benoemd tot Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding. Hij volgt daarmee Tjibbe Joustra op die deze functie vervulde van april 2004 tot januari 2009. Verder is de heer Akerboom lid van diverse adviescommissies op het terrein van veiligheid en onderwijs en is hij decaan van de Strategische Leergang Politieleiderschap.
Wat kunnen gemeentelijke overheden doen om
“Samenlevingen zijn ontstaan, doordat mensen de
radicalisering tegen te gaan?
gezamenlijkheid opzochten om zich te verdedigen
“Een burgemeester wil weten wat er in zijn stad of
tegen gevaren. Er werden grachten gegraven en er
dorp gebeurt. Daarom moeten ze thermometers in de
kwam een ophaalbrug. Zo ontstond het dorp. Sociale
samenleving hebben zoals onderwijzers,
cohesie om je te beschermen tegen het kwaad dat
verpleegkundigen, politiemensen, moskeebestuurders
meestal van buitenaf dreigde. Intern kende men elkaar
en middenstanders. Dat zijn mensen die direct contact
en hield men elkaar in de gaten en kon men elkaar
hebben met het publiek. Dat zijn belangrijke
helpen als het misging. Deze essentiële functie van
voelhorens. Het is belangrijk dat het bestuur met deze
gezamenlijkheid is op zijn retour. Gemeenschappen
mensen contact heeft om te weten welke kant het
zijn opengegaan. Er is anonimiteit ontstaan en dat is
opgaat. En als het verkeerd gaat, heb je een netwerk dat
niet alleen broedplaats, maar ook schuilplaats van het
je kunt gebruiken om maatregelen te nemen. Een
kwaad. Daar dreigt het gevaar dat isolement en polari-
imam zei mij eens: Je moet het dak repareren als de
satie optreedt. Tijdig ingrijpen wordt hierdoor bemoei-
zon schijnt en niet als het regent. Met andere woorden
lijkt. Men kent elkaar niet meer. De wijkagent kent niet
je moet een netwerk hebben gebouwd in tijden dat er
alle mensen in zijn wijk meer grondig. Dan zijn
geen crisis is. Dat is voor lokale bestuurders ontzettend
aanvullende mechanismen, zoals cameratoezicht
van belang. Veiligheid ligt voor het grootste gedeelte in
nodig. En dat raakt de privacy van de burger. Maar het
de lokale gemeenschap. De mensen in de samenleving
kan wel de anonimiteit doorbreken. Op kwetsbare
weten wat er in hun omgeving gebeurt.
plekken kan dat helpen. De kans dat je gezien wordt is groot. De vraag is hoever je hierin moet gaan. Dat
Door de individualisering zijn mensen minder op elkaar
hangt af van de dreiging, vind ik. De omvang van de
betrokken. Heeft dat ook tot gevolg dat het moeilijker is
dreiging is maatgevend voor de inbreuk die je maakt
om tijdig radicaliseringsprocessen te onderkennen?
op de privacy.”
ZICHT 2009-3
7
Vier dreigingsniveaus 1. Minimaal • Er is amper aanwezigheid van nationale en internationale terroristische netwerken. • Het is niet waarschijnlijk dat aanslagen gepland worden. • De open samenleving en het risicokarakter van een moderne samenleving houden dit niveau in stand. Nederland en Nederlandse belangen in het buitenland.
2. Beperkt
Op dit moment is de dreiging substantieel. Dat wil
• Er worden geen nieuwe trends of fenomenen waar dreiging
zeggen dat de kans op een aanslag in Nederland of
van uitgaat onderkend.
tegen Nederlandse belangen reëel is, maar dat er geen
• Activiteiten van terroristische netwerken zijn belemmerd.
concrete aanwijzingen voor aanslagplannen tegen
• Nederland wordt niet of nauwelijks genoemd in
Nederland en zijn belangen zijn geconstateerd.
verklaringen van serieus te nemen terroristische netwerken.
Om het dreigingsniveau vast te stellen heeft de NCTb zeer intensief contact met de Algemene Inlichtingen-
3. Substantieel • Er worden nieuwe trends en fenomenen waar dreiging van uitgaat ontdekt. • De kans dat een aanslag in Nederland zal plaatsvinden is reëel. • Aanslagen vinden plaats in andere, met Nederland vergelijkbare landen. • Radicalisering en recrutering vinden op aanzienlijke schaal plaats. • Nederland wordt geregeld genoemd in verklaringen van serieus te nemen terroristische netwerken.
en Veiligheidsdienst (AIVD), politie, Openbaar Ministerie (OM) en het Ministerie van Buitenlandse Zaken. De betrokkenheid van Nederland bij Afghanistan is volgens de heer Akerboom een belangrijke factor van betekenis. Ook het debat over de islam in ons land speelt een rol. “In het buitenland wordt dit debat gezien als islamvijandig. Dat werk als een legitimering van geweld tegen het Westen. Nederland wordt genoemd in media van jihadistische organisaties. Dat geldt overigens ook voor andere Europese landen.” Dat
4. Kritiek
Nederland op het netvlies van jihadisten staat, blijkt
• Er zijn zeer sterke aanwijzingen dat een aanslag in Neder-
onder andere uit een op 12 april 2009 uitgebrachte
land zal plaatsvinden. • In Nederland heeft een aanslag plaatsgevonden en vervolgaanslagen zijn zeer waarschijnlijk.
video van as-Sahab, één van de mediaorganisaties van al Qa’ida. In deze video komt een jihadist aan het woord die in het Duits een dreiging uit aan het adres
• Nederland wordt vaak genoemd in zeer serieus te nemen
van met name Nederland en Denemarken, omdat deze
verklaringen van terroristische netwerken en specifieke
landen de profeet Mohammed beledigd zouden hebben.
doelen worden daarbij serieus bedreigd.
Elk half jaar schrijft de NCTb een voortgangsrapportage. De rapportage behandelt de voortgang die het afgelopen half jaar is geboekt bij de ontwikkeling en
Dreigingsniveaus
uitvoering van de verschillende onderdelen van het
In Nederland worden vier dreigingsniveaus onderschei-
antiterrorismebeleid.
den: minimaal, beperkt, substantieel en kritiek (zie kader).
8
Vier keer per jaar stelt de NCTb het dreigingsbeeld voor
Welke ontwikkelingen ziet u?
Nederland vast. Dit zogeheten Dreigingsbeeld Terroris-
“Naast de genoemde zorgen, zien we nationaal ook
me Nederland (DTN) is een globale analyse van de
goede ontwikkelingen. De wervingskracht van radicalen
nationale en internationale terroristische dreiging tegen
lijkt af te nemen. In kringen van moslims wordt het ZICHT 2009-3
‘De kunst is om de scheidslijn niet te leggen tussen moslims en niet-moslims, maar tussen gewelddadige en nietgewelddadige groepen.’
ontwikkeling dat ook moslims zich vaker uitspreken tegen het gebruik van geweld. Er ontstaat als het ware een tegenverhaal. Dat is een goed teken. We volgen dit als NCTb op de voet.” Zijn er in de wetgeving voldoende mogelijkheden om de terrorismebestrijding handen en voeten te geven? Het was voor velen toch wel verbazingwekkend dat mensen van de Hofstad-groep werden vrijgesproken. “Strafwetgeving in Nederland is gebaseerd op individudebat over de afwijzing van geweld open en stevig
ele toerekenbaarheid van daden. Dat blijkt uit gedrag
gevoerd. De oppositie tegen geweld groeit. Dat is een
en niet uit gedachten. Het kenmerk van het bestrijden
belangrijke ontwikkeling. Verder zien we in ons omlig-
van terrorisme is gelegen in inlichtingenwerk. Je moet
gende landen we veel reisbewegingen van jongeren naar
ingrijpen voor het gebeurt. Dit heeft als beperking dat
Pakistan en de Somalische regio voor terroristische
je niet gemakkelijk kunt bewijzen dat iemand een aan-
activiteiten en trainingskampen. Er zijn ook veel arres-
slag wilde plegen. De wetgeving is er wel op aangepast
taties. In Nederland is dat beperkter dan in het Vere-
om eerder in te kunnen grijpen, maar de bewijs-
nigd Koninkrijk, Italië en Frankrijk. Maar dit gegeven
baarheid blijft een hele moeilijke zaak. De wetgeving is
maakt wel duidelijk dat de nationale dreiging niet op
wel geschikt om te interveniëren, maar straffen en
zichzelf staat. Er zijn open grenzen. De bestrijding van
zeker langdurige straffen blijven dan uit. Ik denk dat
het terrorisme vraagt om een internationale aanpak.”
het belangrijk is om regelmatig te beoordelen of de wetgeving nog up-to-date en effectief is. Belangen als
De vraag is waar de loyaliteit van moslims ligt. Ligt de
mensenrechten moeten daarbij ook worden betrokken.
loyaliteit van moslims, ook al heeft hij niet veel op met
Er is een behoorlijk arsenaal aan mogelijkheden, maar
geweld, ten diepste niet meer aan de kant van zijn
we moeten oog hebben voor de samenhang van de ver-
radicale geloofsgenoten dan aan de kant van de
schillende maatregelen.”
westerlingen temidden waarvan hij leeft? “De verdeeldheid in kringen van moslims is groot, de
Welke mogelijkheden zijn er om radicale uitingen op
diversiteit ook. In het defensief vindt men elkaar. De
internet tegen te gaan?
kunst is om de scheidslijn niet te leggen tussen
“Mensen denken dat ze op internet anoniem zijn. De
moslims en niet-moslims, maar tussen gewelddadige
realiteit is dat mensen op internet verschrikkelijke
en niet-gewelddadige groepen. Dan vinden ook
dingen zeggen. Maar internet is ook een bron van
moslims en niet-moslims elkaar. De weerzin tegen
informatie en inlichtingen. Door het volgen van de
geweld bleef in het verleden onder moslims vaak
berichtgeving op het internet kun je de temperatuur
onuitgesproken. We zien gelukkig een positieve
van de samenleving meten. Als overheid moeten we
ZICHT 2009-3
9
‘Door gebrek aan kennis worden veel botte oordelen over anderen gegeven. Het is belangrijk dat mensen zich verdiepen in de ander. Orthodoxie wordt vaak vereenzelvigd met radicaliteit.’ niet het hele internet willen monitoren of besturen.
Welke lessen kunnen we leren van de aanslag op het
Dat is vooral aan de providers zelf. We hebben een
Koninklijk Huis in Apeldoorn?
notice-and-take-down instrument ontwikkeld. Dat is
“Ondanks het feit dat er veel maatregelen zijn genomen,
een code die samen met de providers is opgesteld. Op
heeft deze verschrikkelijke aanslag toch plaatsgevonden.
basis van die code kan de beslissing door providers
Weer wordt bevestigd dat absolute veiligheid niet te
worden genomen om stuitende teksten van het net te
garanderen is. We moeten dit accepteren. In dit geval
halen. In de wereld is het redelijk uniek dat providers
ging het om iemand die geïsoleerd was, geen signaal
zichzelf willen verbinden aan dergelijke normeringen.
had afgegeven en tot deze wanhoopsdaad is gekomen.
De polarisatie die we in de samenleving zien, zien we
Om de kans op dergelijke gebeurtenissen te verkleinen,
ook op internet. Dat is een zaak van ons allemaal.”
moeten we in de toekomst ook rekening houden met minder voorstelbare scenario’s. In de vertaling van sce-
Vervreemding tussen bevolkingsgroepen
nario’s naar veiligheidsmaatregelen zul je echter beper-
Vervreemding tussen bevolkingsgroepen is ook een
kingen moeten aanbrengen. Die beperking zal in de
belangrijke oorzaak van polarisatie. Op de dag van dit
toekomst minder zijn. We kunnen in de toekomst dus
interview kopte de Trouw op de voorpagina “Ede leeft
meer beveiligingsmaatregelen krijgen. Het is ook
op voet van oorlog”. In het artikel wordt beschreven
belangrijk dat er een goede afstemming plaatsvindt
hoe in de gemeente Ede bevolkingsgroepen langs
tussen alle maatregelen en partijen die bij de
elkaar heen leven. Ook de NCTb is betrokken geweest
beveiliging zijn betrokken. Daarnaast is het belangrijk
bij het onderzoek dat in Ede heeft plaatsgevonden.
te weten wie de potentiële bedreigers zijn. Kars T. was
Naar aanleiding van de resultaten daarvan wijst de heer
niet in beeld. Daaruit moeten we dus concluderen dat
Akerboom erop dat het belangrijk is de communicatie
wat je ook doet, we altijd een restrisico moeten
tussen mensen te bevorderen. “Mensen moeten maat
accepteren. En er blijft ook een verantwoordelijkheid
houden. We moeten elkaar aanspreken. Ook kennis is
voor degene die je beveiligt. Draconische maatregelen
belangrijk. Door gebrek aan kennis worden veel botte
wil het Kabinet niet. Het wezen van Koninginnedag
oordelen over anderen gegeven. Het is belangrijk dat
moet onaangetast blijven, vindt de regering. Als je ver-
mensen zich verdiepen in de ander. Orthodoxie wordt
antwoordelijk bent voor de beveiligingsmaatregelen
vaak vereenzelvigd met radicaliteit. Veel orthodoxe
heb je met die kaders te maken. Daarbinnen doe je wat
geloofsrichtingen binnen de islam zijn geweldloos.
je kunt. Een risicoloze samenleving bestaat niet.”
Daar waar geweld is moeten we hard optreden. Maar het is ook belangrijk verbindingen te leggen met gematigde moslims en autochtonen. Lokale gemeenschappen moeten in staat zijn om radicalen op het goede spoor te krijgen. Autoriteiten, gezaghebbers, ook geestelijken, spelen daarbij een belangrijke rol. Mensen moeten niet aan hun lot worden overgelaten.” 10
ZICHT 2009-3
DISCUSSIE
Influenza perikelen
Ir. J. Maljaars,
De verspreiding van een nieuw griepvirus in en vanuit
SGP-fractiemedewerker Tweede
Mexico stond eerst nog ver van ons bed, maar is nu
Kamer
heel dichtbij gekomen. De (potentiële) ontwikkeling van deze of een ernstiger griepvariant roept enkele ethische vragen op rond onder meer de vaccinatiecampagne. Deze vragen zullen in dit artikel aan de orde komen.1
Alleen de veranderende naamgeving van het nieuwe
Spaanse griep (1918-1919; meer dan 20 miljoen
griepvirus geeft al aan dat de verspreiding van het
doden) en de recentere beperkte uitbraak van de vogel-
nieuwe virus niet alleen consequenties heeft voor de
griep (sterftekans van 50%) blijken gelukkig niet op te
volksgezondheid, maar ook voor maatschappij en eco-
gaan voor het Mexicaanse griepvirus. Minister Klink
nomie. De varkenshouderij had commentaar op de
(VWS) en het RIVM hebben, in navolging van de
naam ‘varkensgriep’, omdat het nieuwe H1N1-virus
WHO, laten weten dat de ontwikkeling van het ziekte-
een combinatie is van zowel de humane griep, de
beeld laat zien dat de ernst van de nieuwe griep
vogelgriep, als de varkensgriep. Hun economische
vergelijkbaar is met de gewone griep die elk
belangen zouden door deze naam geschaad worden.
winterseizoen de kop opsteekt. Klinisch gesproken is de
‘Mexicaanse griep’ was weer niet goed in de ogen van
sterfkans klein (ongeveer 0,11%) en kan het virus met
de Mexicaanse regering. Terecht. Het nieuwe griepvirus
name gevaarlijk zijn voor patiënten die al een andere
heeft daar in maart jl. als eerste om zich heen gegrepen.
aandoening onder de leden hebben, bijvoorbeeld een
Daar is het niet bij gebleven. Al snel verspreidde het
longziekte.
virus zich in april naar de Verenigde Staten, Canada, Nieuw-Zeeland en op 27 april jl. werd het virus ook in
Zorgen
Spanje en Schotland gesignaleerd. Nederland volgde na
De zorgen van overheid en betrokken instanties beper-
enkele dagen. 11 juni jl. was de WHO genoopt de
ken zich nu met name tot twee aspecten. De eerste is
hoogste alarmfase, 6, uit te roepen en was er sprake van
dat het grootste deel van de bevolking niet immuun is
een pandemie. Het virus had zich over alle continenten
voor het virus. Het virus kan daarom snel om zich
verspreid.
heen grijpen en in vergelijking met de seizoensgriep meer mensen in een kortere periode infecteren. Als er
Ernst
inmiddels al niet sprake is van een griepgolf, is het de
Hoewel de verspreiding van de Nieuwe Influenza A
vraag wanneer deze komt. Bij zo’n griepgolf zou in een
(H1N1), de officiële naam, een pandemie is geworden,
periode van enkele weken een derde van de bevolking
zegt dit weinig over de ernst van de ziekte zelf. De drei-
een griepje op kunnen lopen. Overheden, scholen,
gende verhalen waarin gerefereerd werd aan de
bedrijfsleven, maar ook de gezondheidszorg, zullen
ZICHT 2009-3
11
‘De signalen over de ernst van het nieuwe virus zijn niet eenduidig.’
dan niet op volle kracht kunnen draaien. Van belang is
Media
hierbij het vrijkomen van de bestelde vaccins. Vanaf 1
De media hebben het gemakkelijker. Zij hebben een rol
oktober a.s. zou de eerste lichting binnen kunnen
gespeeld in het opblazen van de dreiging van de Mexi-
komen. Het is de vraag of dit op tijd is voor de
caanse griep. Dezelfde media hebben inmiddels stoom
voorziene griepgolf.
afgeblazen over de geruststellende mededelingen van
De tweede zorg is dat het nieuwe virus kan muteren tot
hogerhand. Typerend is bijvoorbeeld het hoofdredactio-
een gevaarlijkere variant. Het is zeker dat het nieuwe
neel commentaar van het Algemeen Dagblad op 18 juni
influenzavirus veranderingen zal ondergaan, maar of
jl.4 en 9 augustus jl.5 In de eerste staat het volgende
dat zal leiden tot ergere klachten is niet te voorspellen.
verzoek aan minister Klink: ‘Als een serieuze verhoging
Alertheid is geboden.
van het aantal griepdoden dit najaar dreigt en er is een doeltreffend vaccin beschikbaar, dan moet íedere
Signalen
Nederlander worden geënt.’ In de tweede wordt een
De signalen over de ernst van het nieuwe virus zijn
andere toon aangeslagen: ‘Eigenlijk niets aan de hand’
echter niet eenduidig. Een maand voordat minister
en ‘Kom zeg, laten we normaal blijven doen.’
Klink en het RIVM het geruststellende signaal naar
Het tekent ook iets van de toegenomen aandacht voor
buiten brachten, werden in Science onderzoeks-
gezondheid en de wijze waarop de samenleving omgaat
resultaten gepubliceerd die een andere richting op
met risico’s en onzekerheden.6 Onzekerheden moeten
wijzen.2 Virologen van het Erasmus Medisch Centrum
uitgesloten worden. Als nog onbekend is hoe de Mexi-
in Rotterdam en het Centers for Disease Control in
caanse griep zich gaat ontwikkelen, bedenken we het
de VS hebben laten zien dat het nieuwe virus ten
liefst verschillende scenario’s en stellen we voor elk sce-
opzichte van het normale griepvirus verder in het
nario een plan van aanpak op. Om een onrustig gevoel
lichaam door kan dringen en ernstiger ziekteverschijn-
tegen te gaan, gaan we maar uit van het ergste.
selen met zich mee kan brengen. Onderzoeksleider
Gezondheid is daarbij zo belangrijk geworden dat het
prof. dr. Fouchier geeft aan dat de ernst van de griep
alle aandacht en moeite waard is. Op de achtergrond
tot nu toe meevalt omdat het zomer is. Komende
spelen enkele factoren een belangrijke rol: welvaart,
winter kan volgens hem duidelijk worden wat het
wetenschap en secularisatie. Deze factoren kunnen niet
virus echt in petto heeft.
los van elkaar gezien worden. Door de toegenomen
Hoogleraar Louise O. Fresco schrijft in haar column in
welvaart kunnen we meer investeren in risicomijding.
NRC-Handelsblad terecht dat griepscenario’s net als
Door de hoge vlucht die de wetenschappelijke kennis
klimaatscenario’s zijn: ‘potentieel zeer bedreigend in
heeft genomen, kunnen risico’s beter opgespoord,
hun gevolgen, maar omgeven door talloze onderling
gemodelleerd en bestreden worden. De toegenomen
samenhangende onzekerheden over de ontwikkeling
secularisatie, het verdwijnen van het geloof in God,
van de risico’s en de effecten van maatregelen. Politiek
heeft ertoe geleid dat mensen zich aan andere dingen
is de moed hebben om beleid te maken in onzekere
vastklampen. Een goede gezondheid is één van de
situaties op basis van onvolledige kennis.’ 12
3
belangrijkste. ZICHT 2009-3
‘Voor gezondheidspersoneel kan er nog wel een adder onder het gras zitten.’
Risicomijding
Mexicaanse griep. Dat riep een verontwaardigde reactie
Een goed voorbeeld van risicomijding in de bestrijding
op van de V&VN, een beroepsorganisatie van verpleeg-
van de Mexicaanse griep is de vaccinatiecampagne
kundigen en verzorgenden.8 Met een beroep op hun
waar al enkele maanden over gesproken wordt.
beroepscode riep deze organisatie minister Klink op de
Minister Klink (VWS) plaatste al snel een optie op 34
vaccinatie voor gezondheidspersoneel verplicht te stel-
miljoen nog te produceren vaccins. De definitieve
len. Daar kan geen sprake van zijn. De Wet voor de
bestelling volgde spoedig. Per 1 oktober kan naar
Publieke Gezondheid is in dit geval van toepassing. In
verwachting de eerste lading van deze vaccins in
deze wet zijn ondermeer maatregelen opgenomen die
Nederland bezorgd worden. Met deze bestelling is een
de minister ter beschikking heeft om infectieziekten te
bedrag van maximaal 700 miljoen euro gemoeid. Niet
bestrijden. Op grond van deze wet kunnen mensen in
gering. Nederland heeft met een benodigde dubbele
quarantaine gezet worden of kunnen gebouwen geslo-
dosis naar verwachting voldoende vaccins in huis om
ten worden. Vaccinatie komt hierin niet voor. Met recht.
elke inwoner te vaccineren. Niet verwonderlijk dat het
Artikel 11 van de Nederlandse grondwet luidt niet voor
balletje van een algehele vaccinatiecampagne diverse
niets: ‘Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te
malen is opgeworpen. Op advies van de Gezondheids-
stellen beperkingen, recht op onaantastbaarheid van
raad en RIVM heeft minister Klink besloten hier niet
zijn lichaam.’
toe over te gaan, omdat het ziektebeeld van de grieppandemie tot nu toe meevalt.7 Wel zal overgegaan
Verplichte vaccinatie
worden tot het vaccineren van medische risicogroepen.
In de media werd gesuggereerd dat via de minister van
Hieronder vallen voorlopig personen die al in aanmer-
Binnenlandse Zaken (BZK) de nationale noodtoestand
king komen voor de jaarlijkse seizoensgriepvaccinatie
uitgeroepen zou kunnen worden en dat vaccinatie van
(bijvoorbeeld personen met longziekte of diabetes),
bijvoorbeeld gezondheidspersoneel dan verplicht
zwangere vrouwen die een medisch risico lopen,
gesteld zou kunnen worden. Ik betwijfel of deze route
gezonde 60-plussers, gezondheidspersoneel dat in aan-
mogelijk is. Er wordt waarschijnlijk gedoeld op de
raking komt met hiervoor genoemde personen, gezins-
Coördinatiewet uitzonderingstoestanden. Middels deze
leden en mantelzorgers van mensen met een zeer hoog
wet zou de minister-president, en niet de minister van
risico op ernstige ziekte en sterfte door griep.
BZK, de noodtoestand uit kunnen roepen. Hij heeft dan de beschikking over een reeks vergaande
Vrijwillige vaccinatie
instrumenten, genoemd in de lijsten A en B van de
Deze vaccinatiecampagne is op vrijwillige basis.
betreffende wet. Deze instrumenten vinden echter alle-
Verplichte vaccinatie is niet aan de orde. Voor gezond-
maal hun grondslag in andere wetgeving. De Wet voor
heidspersoneel kan er echter nog wel een adder onder
de Publieke Gezondheid komt op deze lijsten niet voor.
het gras zitten. Uit een opiniepeiling van de website
Een andere route die in de media werd geopperd is een
nursing.nl bleek dat een kwart van de verpleegkun-
verplichting tot vaccineren van gezondheidspersoneel
digen niet van plan is zich in te laten enten tegen de
of breder, uitgevaardigd door de WHO. Hierbij werd
ZICHT 2009-3
13
‘Van een directe verplichting tot vaccinatie kan op grond van artikel 11 van de Grondwet geen sprake zijn.’
gewezen op de artikelen 21 en 22 van de WHO-consti-
werkzaamheden of een andere functie. Dreiging met
tutie. Mijns inziens is dat onjuist. Het is waar dat de
ontslag kan de druk echter opvoeren. Een vergelijkbare
WHO een belangrijke rol speelt in de wereldwijde
situatie heeft zich voorgedaan bij vaccinatie van
aanpak van de pandemie. Haar bevoegdheden
gezondheidspersoneel tegen hepatitis B. De SGP-fractie
beperken zich echter tot de door haar lidstaten goedge9
in de Tweede Kamer kreeg signalen dat werknemers in
keurde Internationale Gezondheidsregeling (2005).
bijvoorbeeld ziekenhuizen gedreigd werden met
Lidstaten hebben de plicht om het voorkomen van
ontslag, omdat zij zich niet wilden laten vaccineren
besmettingen met een gevaarlijke infectieziekte te
tegen dit virus. De SGP heeft toen aan de bel
melden aan de WHO. Voor de bestrijding van infectie-
getrokken. De regering reageerde terughoudend 10:
ziekten kan de WHO alleen aanbevelingen doen. De
hoewel beide partijen zich in moeten spannen om tot
lidstaten zijn niet verplicht deze aanbevelingen op te
een redelijke oplossing te komen, bijvoorbeeld door de
volgen, hoewel de internationale druk groot zal zijn. In
betreffende werknemer andere werkzaamheden te laten
de Memorie van Toelichting bij de Wet voor de
verrichten, kan ontslag een uiterste maatregel zijn.
Publieke Gezondheid wordt dit nadrukkelijk
Hierbij wordt aangetekend: ‘Voor het overige zal een
aangegeven. De WHO kan dus hoogstens adviseren om
gewetensbezwaarde moeten beseffen dat het hebben
de gehele bevolking te vaccineren tegen de Mexicaanse
van gewetensbezwaren met zich brengt dat er
griep. Lidstaten, waaronder Nederland, hoeven dit
onontkoombaar enige belemmeringen op de koop toe
advies echter niet op te volgen.
genomen moeten worden in het maatschappelijk leven en functioneren.’ Hoewel de toenmalige minister van
Indirecte vaccinatiedwang
Volksgezondheid, mevr. Borst-Eilers (D66), van een
De regering lijkt zonder wetswijziging geen
ander kaliber is dan de huidige minister Klink (CDA)
mogelijkheden te hebben om vaccinatie tegen de Mexi-
zal de SGP ook nu goed moeten letten op de signalen
caanse griep verplicht te stellen. Hoe zit dat bij werkge-
die het ministerie van VWS en andere instanties
vers van gezondheidspersoneel? Van een directe
uitzenden richting gezondheidsinstellingen.
verplichting tot vaccinatie kan op grond van het eerder
14
genoemde artikel 11 van de Grondwet geen sprake zijn.
Gewetensvrijheid
Werkgevers hebben wel het instructierecht (artikel
Gewetensvrijheid heeft bij de SGP altijd al een belang-
7:660 Burgerlijk Wetboek). Ook is er het beginsel van
rijke plaats gehad 11, ook ten aanzien van vaccinatie. De
goed werknemer- en werkgeverschap (artikel 7:611
SGP heeft zich altijd als tegenstander van directe, maar
BW). Als gezondheidspersoneel met bepaalde
ook indirecte, vaccinatiedwang opgeworpen. Kern van
risicogroepen werkt, zou een werkgever van het perso-
de argumentatie is dat de overheid het geweten van
neel kunnen vragen zich in te enten tegen het nieuwe
individuele burgers tegenover God geen geweld mag
griepvirus. Een indirecte verplichting ligt hier op de
aandoen. Gewetensbezwaarden tegen vaccinatie zien
loer. Als een werknemer niet gevaccineerd wil worden,
inenten als het beschamen van het vertrouwen op Gods
moet in principe gezocht worden naar vervangende
leiding in het leven. ZICHT 2009-3
‘De SGP heeft zich altijd als tegenstander van directe, maar ook indirecte, vaccinatiedwang opgeworpen.’
Het viel mij op dat in de gerefereerde nota ook wordt
ziekenhuis en moeten hierop voorbereid zijn.
gewezen op de mogelijk verontrustende ontwikkeling
In principe zijn medische argumenten leidend. Wie een
dat kinderen steeds meer het recht krijgen om zich te
opname op de intensive care het meest nodig heeft,
laten vaccineren. Alertheid op dit punt blijft geboden.
moet het eerst geholpen worden. In crisissituaties
Meer dan een jaar geleden verscheen een proefschrift
kunnen artsen ook beslissen om die patiënten te
van de arts infectieziektenbestrijding dr. Mertens
helpen die de meeste overlevingskansen hebben. Op
waarin gewezen wordt op een mogelijk nieuwe
het hoogtepunt van de griepgolf zou dit onvoldoende
uitbraak van een polio-epidemie, waarbij sprake zou
soelaas kunnen bieden. Dan zullen ook
kunnen zijn van tientallen sterfgevallen en honderden
maatschappelijke overwegingen, als bijvoorbeeld
verlammingen. Deze arts adviseert om alle kinderen
leeftijd, maatschappelijk belang en de zorg voor kinde-
verplicht in te enten tegen polio. Naar aanleiding hier-
ren, een rol gaan spelen.
van heeft SP-Kamerlid Van Gerven zelfs voorgesteld om alle kinderen vanaf 12 jaar verplicht naar de
Criteria
jeugdarts te sturen waar zij dan zelf kunnen beslissen
Dat zal artsen voor moeilijke keuzes stellen. Terecht
12
of ze wel of niet gevaccineerd willen worden. Dat zou
hebben zij de minister daarom gevraagd een
een onacceptabele aantasting van het ouderlijke gezag
voorrangslijst op te stellen. Mogelijke overwegingen of
zijn. Het is nog niet zover, maar alertheid blijft
criteria zijn: leeftijd, maatschappelijke onmisbaarheid
geboden.
(relaties en positie) en persoonlijke verantwoordelijkheid.14 Intuïtief klinkt de keuze voor jongeren boven
Voorrangslijst
ouderen logisch. Dit zou echter aangemerkt kunnen
Een andere ethische kwestie die zich bij de verwachte
worden als discriminatie. De ethicus Douma koppelt
griepgolf zou kunnen voordoen is een voorrangslijst
hier een medisch criterium aan: het verwachte resultaat
voor patiënten voor de intensive care-afdeling van zie-
van de medische behandeling. De andere overwegingen
13
kenhuizen. Op het hoogtepunt van de griepgolf zou
roepen ook vragen op. De maatschappelijke
er door een groot aantal ernstig zieke patiënten een
onmisbaarheid zou opgedeeld kunnen worden in de
tekort aan bedden op de ic-afdelingen kunnen
aanwezigheid van belangrijke relaties, als de zorg van
ontstaan. Dat kan lastige dilemma’s opleveren. Wie
ouders voor kinderen, en de maatschappelijke positie.
wordt dan met voorrang behandeld en wie niet? Artsen
De eerste lijkt relevant, de tweede is discutabel. Voor
hebben het ministerie van VWS gevraagd om
een kind zijn ouders onmisbaar en onvervangbaar. In
duidelijkheid te geven over een eventueel voorrangsbe-
onze maatschappij is iemand op een hoge positie in de
leid. Hierover is op het moment van schrijven overleg
meeste gevallen wel te vervangen door iemand anders.
gaande tussen het ministerie en de Nederlandse Vereni-
Het andere criterium, ‘persoonlijke
ging van Ziekenhuizen. Ook huisartsen hebben de
verantwoordelijkheid’, is gevoelsmatig een begrijpelijk
koppen bij elkaar gestoken. Zij zullen in een crisissitu-
criterium. Als iemand gemeld wordt die als gevolg van
atie niet alle patiënten door kunnen sturen naar het
overmatig drankgebruik een ongeluk is overkomen en
ZICHT 2009-3
15
‘Een andere ethische kwestie die zich bij de griepgolf zou kunnen voordoen is een voorrangslijst voor patiënten voor de intensive care-afdeling van ziekenhuizen.’
een plaatsje zou moeten krijgen op een overvolle IC-
november 1918, toen de Spaanse griep dermate
afdeling, zou je kunnen zeggen: ‘Eigen schuld, anderen
huishield dat de regering geen ander reddingsmiddel
gaan dan even voor’. Dat is echter geen houding van
meer zag dan het gezamenlijk afsmeken van Gods
christelijke barmhartigheid.
hulp.’ Een bedenkelijke opmerking, in negatieve én positieve zin.
Rust Overeenstemming krijgen over een voorrangslijst zal moeilijk, zo niet onmogelijk, zijn. In het uiterste geval is loten nog een optie. In het eerder gerefereerde commentaar wordt uiterste terughoudend bepleit,
Noten 1 2
maar wordt wel aangegeven dat ‘het niet uitgesloten is
3 4
om bij een dergelijke beslissing die de spankracht van
5
het menselijk beoordelingsvermogen te boven gaat, te loten, wetende dat het beleid daarvan bij God is’.
6
Alleen dat laatste kan daadwerkelijk rust geven, of de
7
griep nu mild of ernstig is, welke ethische dilemma’s
8 9 10
zich ook voordoen. Een columnist van de Volkskrant insinueert dat minister Klink het jammer vindt dat de dreigende grieppandemie is afgewaardeerd tot een
11 12
gewoon griepje.15 Hij merkt hierbij op: ‘Misschien had Ab (niet voor niks de partij-ideoloog van het CDA) ook gelezen over de Algemene Biddag van 28
16
13 14 15
De actualiteit kan de weergave van de stand van zaken in dit artikel inmiddels ingehaald hebben. ‘Griepvirus laat ware gezicht zien’, in: Reformatorisch Dagblad, 3 juli 2009. ‘Het leed dat griep heet’, in: NRC Handelsblad, 18 augustus 2009. ‘Klink moet voor álle Nederlanders vaccin kopen’, in: Algemeen Dagblad, 18 juni 2009. ‘Griepalarm is zwaar overtrokken’, in: Algemeen Dagblad, 9 augustus 2009. Boutellier e.a. (2005), Leven in de risicosamenleving, Amsterdam University Press. Gezondheidsraad., Vaccinatie tegen pandemische influenza A/H1N1 2009: doelgroepen en prioritering, 2009. www.venvn.nl www.who.int/ihr/ Schriftelijke vragen Van der Vlies over het vaccineren in de gezondheidszorg, 1335, mei 2002. K. van der Zwaag (red.), Gewetensvrijheid, Den Haag 1994. www.sp.nl, Van Gerven wil meer aandacht voor vaccinatie, 19 januari 2009. ‘Voorrangslijst ic bij pandemie’, in: Nederlands Dagblad, 23 juli 2009. H.F. Massink en J.J. Polder, Keuzen in de zorg, Den Haag 1992. ‘De grote griep’, in: Volkskrant, 22 augustus 2009.
ZICHT 2009-3
THEMA
Overstromingsrisico in Nederland: bezorgd of onbezorgd? J. Klepper,
De Nederlander voelt zich veilig als het gaat om de
loco-dijkgraaf en heemraad
bescherming tegen overstromingen. Ondanks dat 65%
waterschap Hollandse Delta
van Nederland onder de zeespiegel ligt – Amersfoort
en portefeuillehouder Water-
aan zee – maken we ons na de Watersnoodramp van
keringen
1953 niet al te druk meer over overstromingen. De waterkeringen, onze duinen en (rivier)dijken zijn nog nooit zo sterk geweest. Een aantal ontwikkelingen
A.W. van der Vlies,
maakt echter dat we toch ingrijpende maatregelen
directeur Strategie en Planning
moeten treffen. Geen paniek maar wel anticiperen op
waterschap Hollandse Delta en
de toekomst.
hoofdproceseigenaar Waterkeringen
Bescherming tegen overstromingen is voor Nederland
Het verleden
van levensbelang, zowel voor de veiligheid van de
De strijd tegen het water is een aloude strijd voor
bewoners als wel voor de economie. In de laatste jaren
Nederland. Al in 1421 verwoestte de Sint-Elisabeths-
zijn er wereldwijd een aantal rampen geweest die de
vloed meer dan 20 dorpen in de omgeving van
discussie in Nederland over de waterveiligheid een
Dordrecht en eiste meer dan 2000 doden. De laatste
extra impuls heeft gegeven. De uitvoering van een
ramp staat ons nog goed voor ogen: de watersnood-
aantal versterkingsprogramma’s liep al. Te denken valt
ramp van 1953, die in Zuidwest Nederland toesloeg en
aan de versterking van de zwakke schakels in de kust en
in totaal 1836 doden vergde.
het HoogWaterBeschermingsProgramma 2006-2015. Een hurricane als Katrina die een stad als New Orleans
De Deltawet die op deze ramp volgde, was de aanzet
grote schade aanbracht, zette Nederland weer meer aan
voor de realisering van de Deltawerken. Dit betrof met
het denken. Mede gelet op de gevolgen van de klimaat-
name de afsluiting van diverse zeearmen. In deze
verandering was het de vraag of de veiligheid door de
Deltawet werd ook bepaald dat de rivierdijken op orde
Deltawerken en de verhoging van rivierdijken na de
moesten worden gebracht. Voor elke dijk werd een vei-
dreigende overstromingen en/of doorbraken eind
ligheidsniveau vastgesteld: een overstromingskans voor
vorige eeuw in de toekomst voldoende zouden zijn
de maatgevende waterstand die afhankelijk in het ge-
gewaarborgd. Studies als ‘Risico’s in bedijkte termen’ 1
bied 1/1.250 per jaar (bovenrivieren) tot 1/10.000 per
en het rapport van de Deltacommissie onder leiding
jaar (Midden-Holland) bedroeg. Tot op heden en ook
2
van prof. Veerman (2008) geven mede aanleiding tot
bij de vaststelling van het HoogWaterBeschermings-
deze zorg.
Programma is met deze normen gerekend. Overigens:
ZICHT 2009-3
17
‘Nederland, verhoog gerust uw dijken, maar verneder uw hart voor God!’
de vergelijking die vaak met New Orleans wordt ge-
van de waterveiligheid een belangrijke rol. Naast de
maakt gaat niet helemaal op: daar zijn dijken berekend
zorg voor de hoeveelheid en de kwaliteit van het
3
op 1/100 per jaar.
oppervlaktewater en de zorg voor het zuiveren van afvalwater hebben de waterschappen ook de zorg voor
Klimaatveranderingen
de waterkeringen. Het dagelijks beheer en onderhoud
Vele studies hebben aangetoond dat het klimaat aan
van alle waterkeringen (duinen, rivierdijken,
het veranderen is. Wereldwijd en uiteraard ook in
boezemkades en overige regionale waterkeringen), de
Nederland. ‘Global warming’ heeft geleid tot ‘Global
inspectie ervan en de bewaking bij hoog water. Waar
warning’. We weten dat ons gehele leven wordt geleid
nodig worden de waterkeringen ook versterkt door de
door de Heere God. Zo ook in dit opzicht voelen we
waterschappen.
ons afhankelijk. Dat neemt niet weg dat we moeten anticiperen op de ontwikkelingen en dat doen we
De vijfjaarlijkse toetsing
binnen de gestelde mogelijkheden ook.
Alle primaire waterkeringen (duinen en dijken)
De voorspelling hoe het klimaat zal veranderen,
worden elke vijf jaar getoetst, een soort APK. Op grond
verschilt. Het KNMI in Nederland speelt in die studies
van normen die op Rijksniveau worden vastgesteld
een belangrijke rol. Enkele jaren geleden heeft het
dienen de waterschappen en in sommige gevallen
KNMI ook de voorspellingen gepubliceerd van
Rijkswaterstaat te toetsen. Dit is een intensieve
verschillende scenario’s. Hieruit blijkt dat tot het jaar
bezigheid en vergt veel expertise. De rapportage van de
2050 de volgende veranderingen optreden: temperatuur
4
: + 0,9 tot + 2,8°C
toetsing wordt aangeboden aan de provincie, die de verzamelde resultaten rapporteert aan het Rijk. In 2011
jaarlijkse neerslag winter : + 4 tot + 14%
dient gerapporteerd te worden over de derde
jaarlijkse neerslag zomer : variërend van + 3 tot - 19%
toetsronde. De toetsing vindt plaats voor een groot
zeespiegelstijging
aantal aspecten of faalmechanismen zoals hoogte,
: + 15 tot + 35 cm
zeespiegelstijging (2100) : + 35 tot + 85 cm
stabiliteit, de mogelijkheid van ongewenste waterbewegingen in de waterkering etc. Maar ook de toestand van
Drogere zomers met meer korte, intensieve buiten en
de bekleding van dijken en de invloed van allerlei
nattere winters. Kortom: meer regen in een kortere
objecten (huizen, bomen, leidingen, sluizen, inlaatwer-
periode. En het lijkt erop alsof het proces van klimaat-
ken, etc.) wordt beoordeeld.
verandering zich al heeft voltrokken. Iedereen kent wel zo’n korte, intensieve bui. Buien met 150 mm regen in
Op grond van deze toetsingen wordt beoordeeld welke
24 uur of 75 mm in drie uur bij een jaarlijks
waterkeringen niet meer aan de huidige normen vol-
gemiddelde van 700 - 800 mm zijn niet meer uniek.
doen en op termijn voor onveiligheid zouden kunnen zorgen. De tweede toetsronde die in 2006 werd afge-
De rol van de waterschappen
5
De 26 waterschappen in Nederland spelen in het kader 18
rond, heeft geleid tot het HoogWaterBeschermingsProgramma dat tot 2016 loopt. ZICHT 2009-3
HoogWaterBeschermingsProgramma (HWBP) 6 Uit de tweede toetsing bleek dat 44 procent van de primaire waterkeringen aan de gestelde normen voldoet en 24 procent niet. Voor 32 procent van de keringen is nog onvoldoende informatie beschikbaar om een volle-
De dijkwachtorganisatie van Hollandse Delta wordt getraind om bij
dig oordeel te vellen.
calamiteiten adequaat te kunnen optreden.
Het HWBP omvat alle plekken die bij de tweede toetsing niet aan de normen voldeden (24 procent). Ongeveer honderd maatregelen, waarvan de kosten
se Delta heeft met het Rijk afgesproken deze 75 kilo-
geraamd worden op circa 2,7 miljard euro. Het Rijk, de
meter vóór 1 januari 2016 te hebben versterkt. Dit pro-
provincie en de beheerders van de waterkeringen,
gramma vergt een investering van circa 350 miljoen
waterschappen en Rijkswaterstaat, hebben in 2008 een
euro. Het Rijk betaalt en stelt normen. Het waterschap
overeenkomst getekend waarin de intentie is uitgespro-
maakt de versterkingsplannen in nauw overleg met alle
ken om dit omvangrijke programma aan verbeterings-
betrokkenen en voert deze plannen ook uit (aanbe-
maatregelen uiterlijk in 2015 te hebben gerealiseerd.
steding en begeleiding uitvoering). De provincie keurt
De maatregelen uit het HWBP komen in aanmerking
de versterkingsplannen goed.
voor volledige financiering door het Rijk.
Al met al een zeer arbeidsintensieve opgave. Ook
Het HWBP betreft niet alleen de rivierdijken, maar ook
waterschap Hollandse Delta heeft te maken met een
de zogeheten zwakke schakels langs de kust. De tien
tweetal zwakke schakels in de kust, het Flaauwe Werk
locaties langs de Noordzee die moeten worden
bij Ouddorp en de Kop van Voorne.
versterkt volgens de jongste inzichten op het gebied
Het Flaauwe Werk is al gereed. Over een lengte van
van de kracht van de golven.
anderhalve kilometer is deze zeekering verhoogd tot drie meter hoger dan eerder en maximaal dertig meter
Het HWBP en waterschap Hollandse Delta
breder geworden. Dit werk vergde 300.000 kubieke
Waterschap Hollandse Delta beheert in Zuid-Holland-
meter nieuw zand en 60.000 ton nieuw asfalt. De Kop
7
Zuid circa 350 km primaire waterkeringen op de
van Voorne zal deze winter versterkt worden waarbij
eilanden Goeree-Overflakkee, Voorne-Putten,
2,5 miljoen kuub nieuw zand zal worden aangebracht.
Hoeksche Waard, Eiland van Dordrecht en IJsselmonde. Uit de tweede toetsronde bleek dat 75 km
Van de dijkversterkingen zijn ook de eerste resultaten
primaire waterkeringen, dat is circa 20 procent, niet
al zichtbaar. De Buitenhavendijk te Middelharnis is
voldeed aan de normen en op termijn onveilig zouden
inmiddels versterkt, terwijl de Oostmolendijk te
kunnen zijn. Deze 39 plaatsen in Zuid-Holland-Zuid
Ridderkerk en de Nieuwe Stadse Zeedijk nu of binnen-
staan op het HWBP en daarom is met voortvarendheid
kort worden versterkt. Vele andere projecten verkeren
de versterking ter hand genomen. Waterschap Holland-
in de planvormingsfase, die veelal drie à vier jaren vergt.
ZICHT 2009-3
19
Versterking van het Flaauwe Werk bij Ouddorp. De versterking is inmiddels afgerond en het is een van de eerste zwakke schakels in de Nederlandse kust die gereed is. (foto Aerolin)
20
Dijkwachtorganisatie
delijke oefening gehouden in grote delen van Neder-
Alle waterschappen in Nederland, die primaire water-
land. Deze oefening kreeg de naam Waterproof mee en
keringen beheren, beschikken over een dijkwacht-
werd georganiseerd door de Taskforce Management
organisatie. In crisissituaties of een dreiging ervan
Overstromingen. Vanuit de bestaande veiligheids-
worden waterschapsactiecentra opgezet. Deze vormt de
regio’s, waarin de waterschappen ook participeren,
basis van de calamiteitenorganisatie, die verder opge-
werd in samenwerking van overheden en hulpdiensten
schaald kan worden.
allerlei Ergst Denkbare Scenario’s beoefend.
De grootste dreiging is extreem hoog water. Deze drei-
In de regio Dordrecht/Rotterdam waar een waterover-
ging wordt veelal veroorzaakt door een combinatie van
stroming nog steeds het hoogste risico vormt, zijn
factoren zoals opstuwing door storm vanuit zee, hoge
mogelijke dijkdoorbraken met evacuaties beoefend.
rivierafvoeren en/of veel neerslag. De dijken en duinen
Inmiddels is een landelijke stuurgroep Management
worden dan geïnspecteerd door een daartoe opgeleid
Overstromingen in het leven geroepen om de
dijkleger.
vervolgacties te coördineren.
Als voorbeeld: voor waterschap Hollandse Delta
De toekomst
bestaat dit dijkleger uit circa 500 leden, grotendeels
In 2008 heeft de Deltacommissie het rapport ‘Samen-
vrijwilligers vanuit het gebied, aangevuld met daartoe
werken met water; een land dat leeft, bouwt aan zijn
aangewezen medewerkers. Een aantal keren per jaar
toekomst’ uitgebracht. De opdracht van deze commis-
wordt er ook geoefend. Meestal is dit een oefening
sie, ook wel bekend als de commissie Veerman, was een
binnen het waterschap. In november 2008 is er een lan-
advies uit te brengen over de bescherming van NederZICHT 2009-3
‘In afhankelijkheid van onze Schepper en met de huidige kennis en inzichten moeten we ons tot het uiterste inzetten om rampen te voorkomen.’
land tegen de gevolgen van klimaatveranderingen. Daar-
Het rapport van de Deltacommissie geeft een heldere
bij ging het om de vraag hoe Nederland zo ingericht kan
schets van de problematiek, die niet acuut is maar wel
worden dat het ook op de zeer lange termijn klimaat-
urgent. Het schetst de bovengrens van wat ons te doen
bestendig is, veilig tegen overstromingen en een
staat.
aantrekkelijke plaats is en blijft om te leven: wonen,
In het algemeen worden de conclusies van de Delta-
werken, recreëren en investeren.
commissie 2008 onderschreven. Op onderdelen wordt
De bevindingen van de Deltacommissie zijn gebaseerd
ook kritiek geleverd. De aanbevelingen van de Delta-
op zogenaamde worst case scenario’s:
commissie zijn verwerkt in het Nationale Waterplan
• een zeespiegelrijzing van 0,65 tot 1,30 m in 2100 en
dat nu in ontwerp gereed is.8
van 2 tot 4 meter in 2200; • een maximale Rijnafvoer rond 2100 van ongeveer 18.000 m3/s (nu 16.000 m3/s);
Slotbeschouwing Ondanks het feit dat de burger zich veilig voelt, wordt
3
• een maximale Maasafvoer van 4.600 m /s (nu 3.800 3
m /s); • door allerlei oorzaken komt de zoetwatervoorziening van Nederland onder druk te staan.
er op allerlei niveaus en in allerlei verbanden weer veel aandacht besteed aan de veiligheid tegen overstromingen van Nederland. De waterveiligheid staat weer expliciet op de bestuurlijke en politieke agenda. Het klimaat verandert snel, de zeespiegel stijgt en de
Enkele aanbevelingen van de commissie
(extreme) variatie in rivierafvoeren neemt toe. De
Veerman zijn:
normen dienen naar boven bijgesteld te worden. Dit
• voer het huidige HoogWaterBeschermingsProgramma
alles moet er voor zorgen dat in de komende 50-100
onverkort uit; • op termijn (2050) moet het huidige veiligheidsniveau met een factor 10 verbeteren;
jaar Nederland behoed wordt voor onveilige situaties. Kan er dan nooit een overstroming plaatsvinden? Die garantie is nooit te geven. In afhankelijkheid van
• bestudeer voor het Rijmond-gebied een ‘afsluitbaar
onze Schepper en met de huidige kennis en inzichten
open’ variant, deels als vervanger van bestaande
moeten we ons tot het uiterste inzetten om rampen te
stormvloedkeringen;
voorkomen.
• het IJsselmeer wordt aangewezen als het zoetwaterreservoir voor Nederland. Een peilstijging van max. 1,5 meter is daarvoor noodzakelijk; • zoetwatervoorziening en bestrijding van verzilting is in West-Nederland synoniem; • de kosten van deze maatregelen om Nederland te behouden bedragen 1 à 1,5 miljard euro per jaar; • een Deltawet, een Deltafonds en een Deltaregisseur zijn noodzakelijk. ZICHT 2009-3
Noten 1 Risico’s in bedijkte termen, Milieu- en Natuurplanbureau, 2004 2 Samen werken met water, bevindingen van de Deltacommissie, 2008 3 After the Storm, WEZT. www.wef.org/magazine, december 2006 4 Bron: vier KNMI klimaatscenario’s 5 www.uvw.nl en www.wshd.nl 6 Veilig achter duin en dijk, HoogWaterBeschermingsProgramma, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2007 7 Buitendijk, die grenst aan een zeearm of meer. 8 Ontwerp Nationaal Waterplan, Rijksoverheid, december 2008, www.nederlandleeftmetwater.nl
21
THEMA
Veiligheids- en defensiebeleid: verleden, heden en toekomst Nederland moet zijn internationale verantwoordelijk-
Dr. M. de Haas,
heid kennen als één van de rijkste landen ter wereld.
krijgskundig onderzoeker
Dat betekent dat we klaar moeten staan om overal
Clingendael
ter wereld indien noodzakelijk ook met militaire middelen onrecht te bestrijden en op te komen voor mensen wiens bestaan bedreigd wordt.
Defensie is een instrument van het Nederlandse veilig-
bij. Toen de Bosnisch-Servische troepen de zogenaam-
heidsbeleid. Na het einde van de Koude Oorlog is de
de ‘safe haven’ binnenvielen waren de militaire krachts-
aandacht verlegd van collectieve verdediging naar
verhoudingen duidelijk ten ongunste van het
collectieve veiligheid, om met vredesoperaties de inter-
Nederlandse VN-bataljon. De (minimale) luchtsteun
nationale rechtsorde te bevorderen. Die veranderde
van de NAVO op verzoek van de VN bereikte het
taakstelling is op zijn beurt ook weer geëvolueerd, van
gebied pas toen de strijd al gestreden was. Na de
het klassieke scheiden van strijdende partijen
mislukte VN-operatie in Somalië, een paar jaar eerder,
(Cambodja, Joegoslavië) naar gecompliceerde operaties
demonstreerde het optreden in voormalig Joegoslavië
met soms veel geweld, waarbij naast militair optreden
nog veel sterker het falen van de VN bij de oplossing
wederopbouw van het land centraal staat (Irak, Afgha-
van gewapende conflicten. De NAVO nam die rol over
nistan). Thans voert Defensie samen met andere bij het
van internationale ‘politieman’. Bovendien was nieuw
veiligheidsbeleid betrokken departementen een onder-
dat de militairen van een internationale vredesmacht
zoek uit, de ‘Verkenningen’, naar de toekomstige ambi-
zonodig geweld zouden gebruiken en indien noodzake-
ties voor de Nederlandse defensie-inspanning en het
lijk ook zonder VN-mandaat: in 1999 greep de NAVO
daarbij behorende niveau van de defensiebestedingen.
in Kosovo militair in tegen Servië dat de Albaneze min-
In dit artikel zal ik naast de ontwikkeling van de inzet
derheid ombracht.
van de krijgsmacht en de ‘Verkenningen’ aandacht besteden aan de vigerende visie van de SGP op
Toetsingskader
veiligheids- en defensiebeleid en welke positie de SGP
‘Screbrenica’ had ook grote gevolgen voor politiek Den
kan innemen bij de discussie over de toekomst van dit
Haag. Voor militaire inzet moest nu een helder afwe-
beleid.
gingsproces komen. Dat resulteerde in het zogenaamde ‘Toetsingskader’ aan de hand waarvan de Tweede
Ontwikkelingen
Kamer beslist of Nederlandse deelname gewenst is.
In ruim tien jaar tijd is de wijze waarop het Neder1
22
Verder heeft de ervaring met gecompliceerde operaties
landse leger wordt ingezet aanzienlijk veranderd. Het
– zoals die in Bosnië, Kosovo, Irak en Afghanistan –
échec van Screbrenica in juli 1995 staat een ieder nog
geleerd dat naast militaire inzet langdurige sociaal-ecoZICHT 2009-3
‘Naast militaire inzet zijn langdurige sociaal-economische en staatsopbouwprojecten nodig voor een structurele oplossing van crisishaarden.’
nomische en staatsopbouwprojecten nodig zijn voor
defensienota van de PvdA wil de krijgsmacht ontdoen
een structurele oplossing van crisishaarden. Dat kan
van zware wapens en ombouwen tot een instrument
Defensie niet alleen en daarom werkt dit departement
van Ontwikkelingssamenwerking, vooral in te zetten in
hiertoe structureel nauw samen met Buitenlandse
Afrika. Niet Algemene Zaken van de premier, maar
2
Zaken en Ontwikkelingssamenwerking.
Binnenlandse Zaken was verantwoordelijk was voor de
Deze ontwikkelingen hebben ook gevolgen gehad voor
Nederlandse veiligheidsstrategie. Daardoor sloeg de
de structuur en het optreden van de krijgsmacht. De
balans in dit document door naar interne veiligheid en
politieke ambitie van een expeditionaire krijgsmacht
ontbeerde het een afgewogen, allesomvattende aanpak
die op korte termijn wereldwijd inzetbaar is heeft
van het veiligheidsbeleid. Zowel de partijpolitieke
gigantische consequenties gehad voor de opbouw van
defensienota’s als de veiligheidsstrategie van het
de strijdkrachten. De krijgsmacht is naar taken en
kabinet waren ad-hoc visies die aantoonden dat het in
structuur omgebouwd van een log dienstplichtleger
de Nederlandse politiek ontbrak aan consensus over
naar een expeditionaire strijdmacht. Daarbij heeft
het veiligheids- en defensiebeleid.
‘Screbrenica’ een omslag bewerkstelligd in het militaire denken. De ontplooiing van Nederlandse militaire een-
Verkenningen
heden zou nooit meer geïsoleerd plaatsvinden, maar
Het kabinet besloot voorjaar 2008 tot het ‘Verkennin-
altijd als onderdeel van en in samenwerking met
gen’ onderzoek, gericht op de defensiebestedingen op
troepen van één of meerdere andere landen. De
de langere termijn, maar naar de aanpak en inhoud in
militairen traden voortaan zwaarbewapend een gebied
feite een herijking van het gehele veiligheids- en defen-
binnen – om zonodig met geweld op te treden – om
siebeleid. Het onderzoek beoogde de taken en de mid-
pas als de omstandigheden dit toelieten over te gaan tot
delen van de krijgsmacht ook op de langere termijn in
een vredeshandhavende macht, met de mogelijkheid
evenwicht te houden. Geen ad-hoc besluiten meer
dit weer om te keren. Verder moest de krijgsmacht voor
– zoals nieuwe bezuinigingen, plotselinge koersverleg-
ondersteuning niet meer afhankelijk zijn van anderen
gingen van de militaire inzet of een kortzichtige opvat-
maar dit in eigen beheer regelen. Zo wordt de
ting over nationale veiligheid – maar een visie op
Nederlandse troepenmacht in Afghanistan gesteund
toekomstige veiligheidsambities en een daaruit voort-
door eigen jachtvliegtuigen, gevechtshelikopters en
vloeiende samenstelling van het leger en omvang van
zware artillerie. Naar internationale inzet kan de
defensiebestedingen. Dan zou het aantal nieuwe (JSF?-
Nederlandse krijgsmacht zich meten met die van
) gevechtsvliegtuigen niet meer afhankelijk kunnen zijn
landen als Engeland en Frankrijk.
van prijsstijgingen en zou een Afghanistanmissie noodgedwongen niet meer (deels) betaald worden door
Gebrek aan consensus
materieelverkoop.
Enkele jaren geleden lanceerden de PvdA en het CDA
Het onderzoek omvatte aan de vraagzijde de ontwikke-
eigen defensienota’s. Daarnaast presenteerde Binnen-
lingen rond het beroep dat in de toekomst op de krijgs-
landse Zaken een nationale veiligheidsstrategie. De
macht wordt gedaan. Bijvoorbeeld als gevolg van het
ZICHT 2009-3
23
‘De partijpolitieke defensienota’s en de veiligheidsstrategie van het kabinet toonden aan dat het in de Nederlandse politiek ontbrak aan consensus over het veiligheids- en defensiebeleid.’ confronterende veiligheidsbeleid van Rusland, de
in de strijd tegen het terrorisme. Maar de internationale
opkomende mogendheden China en India, het bestaan
inzet van Nederlandse militairen mag niet ten koste
van fragiele staten (Afghanistan, Kongo en Somalië),
gaan van de veiligheid van, en dus de noodzakelijke
en dreigingen zoals terrorisme en verspreiding van
aanwezigheid in eigen land. Verdere bezuinigingen op
massavernietigingswapens. Aan de aanbodzijde onder-
defensie achtte de SGP onaanvaardbaar; de ondergrens
zocht men omstandigheden die van invloed zijn op de
was allang overschreden in een situatie dat Nederland
krijgsmacht als organisatie, zoals de veranderende mili-
de nationale en internationale plichten nauwelijks nog
taire inzet en operationele ontwikkelingen, zoals
kon nakomen. Daarom toonde de SGP zich
hierboven beschreven.
voorstander van verhoging van het defensiebudget om investeringen te plegen in de vervanging van de F-16
Nieuw kabinet
door de JSF, in lucht- en zeetransportmiddelen, in ver-
Waarschijnlijk rond de jaarwisseling 2009/2010 zal het
sterking van de inlichtingencapaciteit, en in verminde-
kabinet het rapport van de ‘Verkenningen’ bekend
ring van de uitzenddruk door uitbreiding van het
maken. Vervolgens is de vraag wat er mee gebeurt. Het
aantal inzetbare troepen.3
kabinet heeft echter vooraf al laten weten dat dit onderzoek geen consequenties zal hebben voor het
Vragen
beleid in deze kabinetsperiode. Maar wat daarna? Geen
Wat zou de visie van de SGP kunnen zijn op de
enkel nieuw kabinet – van welke samenstelling dan ook
toekomst van het Nederlandse veiligheids- en defensie-
– is verplicht zich daaraan gebonden te voelen. Het zou
beleid? Net als kabinet en parlement zou de SGP met
zeer spijtig zijn als een dergelijk doorwrocht beleidsbe-
de uitkomsten van het ‘Verkenningen’ rapport voor
palend onderzoek in de la zou verdwijnen. Na het
zijn beleidsbepaling zich een aantal vragen moeten
verschijnen van het rapport zouden kabinet en
stellen. Bijvoorbeeld, welke doeleinden willen we met
parlement, met het oog op een consistent beleid dat
de krijgsmacht internationaal bereiken? Moet
breed gedragen wordt, zich toch zeker moeten inspan-
Nederland wereldwijd actief zijn of zich concentreren
nen dat de uitkomsten van de ‘Verkenningen’ niet
op bepaalde regio’s? Willen we ook na 2010 nog
verloren gaan, maar zowel naar ambities als
militair in Afghanistan zitten, en zo ja, met welke capa-
bestedingen geïmplementeerd worden in het
citeit? Of verleggen we de koers naar Afrika of andere
veiligheids- en defensiebeleid.
continenten, en waarom? Zien we ontwikkelingssamenwerking als onderdeel van het veiligheidsbeleid
24
SGP-visie
of staat dat op zichzelf? Is bij wederopbouw van landen
In het verkiezingsprogramma van 2006 gaf de SGP
stabiliteit belangrijker dan democratisering? Als we die
onder meer aan dat het van belang is te erkennen dat
ambities hebben vastgesteld, wat mag Defensie dan
interne (binnenlandse) en externe (internationale) vei-
kosten? En bepalen we de hoogte door een vast BNP-
ligheid steeds meer samenvallen. De Nederlandse troe-
percentage of door een specifiek bedrag voor een kabi-
pen in Afghanistan vormen een eerste verdedigingswal
netsperiode? ZICHT 2009-3
‘Nederland moet zijn internationale verantwoordelijkheid kennen als één van de rijkste landen ter wereld.’
Advies
kan internationaal vrede, welvaart en stabiliteit
Mijn advies is dat Nederland zijn internationale
bevorderen, ook met inzet van militaire macht,
verantwoordelijkheid moet kennen als één van de rijk-
allereerst in NAVO en EU verband.5 Zo is voor de SGP
ste landen ter wereld. Dat betekent dat we klaar moeten
niet (behoud of versterking van) onze internationale
staan om overal ter wereld – want een mens is een
positie maar het bijbelse beginsel van bevordering van
mens in Afrika en in Azië – indien noodzakelijk ook
vrede en gerechtigheid uitgangspunt van het
met militaire middelen onrecht te bestrijden en op te
veiligheidsbeleid. Waarbij de SGP zich heel goed
komen voor mensen wiens bestaan bedreigd wordt.
realiseert dat de ware vrede, shalom, niet van deze
Wel zullen Nederland, de NAVO en de EU de volgorde
wereld is. Dat ontslaat ons echter niet van de plicht om
van prioriteit zijn, conform de hoofdtaken van
op te komen voor onze medemens in nood.
Defensie en de verplichtingen binnen de Alliantie en tegenover onze buren. Maar we zullen ook onze economische belangen – denk aan energieroutes – moeten verdedigen om de status te behouden van een land dat voorspoed kan brengen elders in de wereld.4 Deze ambitie vergt een dienovereenkomstig gefinancierd defensieapparaat, dat niet onderhevig mag zijn aan opportunistische (bezuinigings)maatregelen. Als kabinet en parlement die standvastigheid niet tonen moet de consequentie zijn dat we ons internationale
Noten 1. M. de Haas, ‘Dutch military power: From Screbrenica to Uruzgan’, The Officer magazine, Vol. 19, Issue 2, July/August 2007, pp. 14-16. 2. Nederlandse Defensie Doctrine, Ministerie van Defensie: Den Haag, 1 september 2005, pp. 35-36, http://www.defensie.nl/onderwerpen/ beleid_en_financien/defensie_doctrine/ 3. Naar eer en geweten, SGP verkiezingsprogramma 2006-2011, Gouda, november 2006, pp. 58-60. 4. M. de Haas, ‘Energieveiligheid als militaire taak van Oost en West’, Atlantisch Perspectief, jaargang 31, nr. 5, augustus 2007, pp. 16-21. 5. M. de Haas e.a., Geeft acht. Visie op Europees veiligheidsbeleid in een onzekere wereld, Gouda: Guido de Brès-Stichting, januari 2007, pp. 127-128.
(militaire) ambitieniveau omlaag brengen; dan maar minder invloed op wereldschaal.
Bevorderen van vrede en gerechtigheid Bij al deze concrete overwegingen zal de SGP zich van andere politieke partijen die het goed voor hebben met Defensie onderscheiden met bijbelse principes als uitgangspunt. De SGP onderkent dat we in Nederland met vrede, welvaart en stabiliteit gezegend zijn. Maar een wereld waarin de welvaart ongelijk is verdeeld roept spanning en strijd op. Helaas zijn er mogendheden en groeperingen die met een combinatie van
Bureau voor nieuwbouw – verbouw – renovatie – restauratie
Wij bouwen waar wonen nog een lust is.
politieke en militaire macht proberen hun wil op te leggen aan anderen. De SGP ziet militaire macht als een noodzakelijk kwaad om dat te stoppen. Nederland ZICHT 2009-3
Lage Valkseweg 97 - 6741 GB Lunteren - Tel. 0318-461749 E-mail:
[email protected]
25
THEMA
Registratie van etniciteit bij criminaliteit
Etnische registratie kan nuttig zijn om verkeerde
Jaques Rozendaal,
beeldvorming van bepaalde groepen tegen te gaan.
voorzitter SGP-Jongeren
Problemen die jongeren van allochtone afkomst veroorzaken kunnen we niet altijd onder de term ‘integratie’ onderbrengen. Het is belangrijk een optimaal beeld te hebben van criminelen en probleemjongeren. Dirk-Jan Nijsink MA, jeugdwerkadviseur Een docent vraagt zijn klas voor een kort gedachte-
SGP-jongeren
experiment over beeldvorming: “Stel, je loopt ’s avonds laat door de winkelstraat in Gouda. Opeens komt er een auto met een noodgang aanrijden en ramt verderop de voorgevel van een dure juwelierszaak. Je ziet twee mannen, hoe zien ze er uit?” Eén van de leerlingen is zo slim om snel te antwoorden: “Dat kan ik niet zien, want
overlast is die allochtonen en vooral Nederlanders van
ze dragen bivakmutsen.” Gelijk daarna roepen een
allochtone afkomst veroorzaken? Of gaat dit idee alle
aantal leerlingen in koor: “Zwarte mannen natuurlijk!”
normen van fatsoen voorbij en is er sprake van keihard
De leraar zegt dat dit toch niet gelijk zo hoeft te zijn,
racisme? Wat levert etnische registratie op?
maar meteen werpt heel de klas hem tegen: “Dat kunt
26
u toch wel nagaan!” Een anekdote die veel zegt over
Ter Horst
beeldvorming rondom criminaliteit. Ook de kersverse
Vorig jaar opperde minister Ter Horst (PvdA) het plan
– eerste allochtone – korpschef van de politie Twente,
om de etnische achtergrond van criminelen te registre-
Martin Sitalsing, gaf zelf tijdens een interview met de
ren. De minister: “Het registreren wordt altijd in een
EO aan dat er wel een gevaar is om negatief tegen een
negatief daglicht gezet en dat is helemaal niet nodig.”
bepaalde bevolkingsgroep aan te kijken. Op dit mo-
Volgens haar gaat het om een “neutrale doelgroep-
ment zijn het vooral Marokkaanse en Antilliaanse jon-
analyse”. In Het Parool zei de bewindsvrouw: “Als je een
geren die een negatief imago hebben. Hun hinderlijke
probleem wilt oplossen, moet je goed weten wie dat
aanwezigheid in de openbare ruimte krijgt veel aandacht
veroorzaakt”.1
van de media en daardoor ook van politici. In berichten
De status quo was dat nationaliteit, als objectief
in dagbladen en op televisie zouden Marokkanen te
gegeven, werd vastgelegd, maar niet de etniciteit. Wel
vaak genoemd worden dan de misdaadcijfers doen ver-
werd de geboorteplaats geregistreerd. Dit leverde als
moeden. Inderdaad bestaat er een duidelijk beeld van
groot nadeel op dat Nederlanders van allochtone
Marokkaanse jongeren. Is dit beeld terecht? Zou het
afkomst – de zogenaamde tweede en derde generatie –
niet de moeite lonen inzichtelijk te maken hoe groot de
niet als een afzonderlijke groep geregistreerd konden ZICHT 2009-3
‘Vaak wordt criminaliteit verbonden aan de moeizame integratie van allochtonen.’
worden. Volgens Ter Horst moest dit taboe doorbroken
In de samenleving maken mensen zich al jaren lang
worden. Met het voorstel van minister Ter Horst zitten
zorgen over toenemende criminaliteit. Ook jongeren
we midden in de thematiek van integratie, veiligheid en
raakt dit. Begin 2009 publiceerden de SGP-jongeren de
criminaliteit. Drie belangrijke thema’s waar overheid
resultaten van een onderzoek onder reformatorische
en politieke partijen niet altijd de juiste antwoorden op
jongeren over hun mening over politiek en samen-
hebben geformuleerd.
leving. Criminaliteit, als grootste probleem, scoorde
Guusje ter Horst kreeg de nodige kritiek te verduren.
heel erg hoog.4 Vaak wordt criminaliteit verbonden
Partijgenoot Han Noten, fractievoorzitter van de PvdA
aan de moeizame integratie van allochtonen. Vooral
in de Eerste Kamer, noemde het voorstel vorig jaar
jongeren van de tweede generatie – geboren in Neder-
“onbespreekbaar”. Het zou in strijd zijn met de grond-
land – zijn in de beeldvorming, wel of niet terecht, vaak
wet. Ook raadsleden van de sociaal-democraten in
betrokken bij criminaliteit. De perceptie die de samen-
Amsterdam wilden geen registratie. In Trouw schreven
leving heeft van Marokkaanse jongeren leidt tot veel
zij ook over de gevaren van het voorstel: “Het leidt
debat, maar ook tot wetenschappelijke studies.
onherroepelijk tot stigmatisering, en alle risico’s die daarmee samenhangen. Op basis van bestaande
Integratie
registratie is al bekend dat bepaalde bevolkinggroepen
Onlangs bleek dat juist de ‘geïntegreerde’ jongeren
oververtegenwoordigd zijn (…). De vraag is eerder hoe
meer problemen veroorzaken. Het gaat hierbij om jon-
het komt dat bepaalde groepen zijn oververtegenwoor-
geren die in Nederland geboren zijn. Juist die jongens
2
digd.” Binnen de PvdA begon het een issue te worden.
die hier al langer zijn lijken, volgens het onderzoek van
Inmiddels is de discussie over dit punt weggezakt. Af
de Universiteit Utrecht, vaker de fout in te gaan dan
en toe laait deze even op, bijvoorbeeld op het vorige
andere Marokkaanse jongeren.5 Zij hebben Neder-
partijcongres van de PvdA. Ook in maart 2009 was het
landse vrienden, spreken geen Berber of Arabisch. Juist
weer even een kwestie toen de politiek de etnische ach-
de jongeren die meer geïntegreerd zijn in de Neder-
tergrond van twee verdachten van een mogelijke terro-
landse samenleving dan andere Marokkaanse jongeren
ristische aanslag bekendmaakte.
zijn vaker verdachten in misdaadzaken. Onderliggende oorzaak: er bestaat een theorie dat mensen die snel
Perceptie
willen integreren vaker te maken hebben met discrimi-
In een stad als Rotterdam wordt al sinds 2002 de etnische
natie en vooroordelen.6 Wat goed geïntegreerd, volgens
achtergrond van alle risicojongeren tot 24 jaar geregis-
het onderzoek, betekent laten we nu in het midden.
3
treerd. Volgens het CPB in strijd met de wet. Ook de
Wel is duidelijk dat rond de integratie van jonge
Raad van State, het hoogste adviesorgaan van de rege-
Marokkanen problemen ontstaan. Daarbij komt dat
ring, adviseerde in de verwijsindex risicojongeren niet
juist een groep jongeren die hier geboren zijn, maar
op etniciteit te registreren, omdat niet kan worden aan-
wel van allochtone afkomst zijn – Nederlanders met
getoond dat etnische registratie “nuttig of noodzake-
een Noord Afrikaanse etniciteit – vaker betrokken
lijk” is.
lijken te zijn bij criminaliteit dan andere, minder goed
ZICHT 2009-3
27
‘Juist de jongeren die meer geïntegreerd zijn in de Nederlandse samenleving dan andere Marokkaanse jongeren zijn vaker verdachten in misdaadzaken.’
geïntegreerde jongeren. Integratie is geen toverwoord,
mensen zelf in hun omgeving waarnemen. Voor veel
zo blijkt. Problemen worden vaak ondergebracht onder
tegenstanders van registratie van etniciteit speelt
een vage term als ‘integratie’. Er zijn tal van voorbeel-
beeldvorming een cruciale rol. Registratie leidt tot
den op te noemen in de geschiedenis van Nederland
stigmatisering van groepen in de samenleving – lees:
van groepen die nooit zijn geïntegreerd, maar ook niet
Marokkanen. Wanneer we gaan registreren zal in elk
voor problemen zorgden, zoals Joden en Chinezen.
geval duidelijk worden welk beeld reëel is. Wellicht zijn
Andere groepen die ook het moeilijke proces van inte-
tegenstanders van registratie beducht voor de harde
greren hebben doorgemaakt zijn ook niet de verkeerde
cijfers. Elsevier.nl noemde de afwijzende reactie van
kant op gegaan. Wel zijn er parallellen te trekken tussen
Han Noten – het registreren van etniciteit is “onbe-
grotere groepen immigranten in de twintigste eeuw.
spreekbaar” – een “fraai staaltje struisvogelpolitiek”.7
‘Integratie’ lijkt ons echter een foute etikettering van
Vooroordelen hebben vrij spel als duidelijke cijfers
een ander probleem. Het zal toch duidelijk zijn dat er
ontbreken, dat geldt voor de ene kant van het verhaal,
nergens een land in de wereld te vinden is waar het
maar ook voor de andere kant. Het belangrijkste is dat
normaal wordt gevonden dat bushokjes worden
er een helder doel wordt geformuleerd om deze
afgebroken, autoruiten sneuvelen en buschauffeurs
informatie te registreren. De informatie mag alleen
mishandeld worden. Moeizame integratie mag hier
voor dit doel worden gebruikt en is het doel bereikt
geen excuus zijn. Bij etnische registratie gaat het om
dan is dergelijke informatie niet meer relevant.
een helder beeld te krijgen van daders en de achtergrond van het probleem. Feit is dat jongeren van
Conclusie
allochtone afkomst relatief vaak de fout ingaan, in
De komst van nieuwe medeburgers brengt altijd span-
ieder geval in de perceptie van de gemiddelde Neder-
ning met zich mee. Een multiculturele samenleving is
lander. Hier blijft het nut van etnische registratie juist
een utopie gebleken. In een samenleving waarin
bestaan.
verschillende culturen naast elkaar leven, dreigen altijd religieuze, culturele en zelfs etnische spanningen. In
28
Nut van registratie
Nederland heerst teveel de neiging om alles te labellen
Vreemd genoeg zijn het juist dezelfde groepen en indi-
en onder te brengen onder een bepaalde, soms tamelijk
viduen die zich verzetten tegen het registreren van cri-
vage, term, zoals ‘integratie’. Het is daarom goed om –
minaliteit en tegelijkertijd stellen dat er een verkeerd
tegen elke vorm van verkeerde perceptie in – te zorgen
beeld van bepaalde groepen wordt gecreëerd, met
voor een heldere analyse van de groep veelplegers. Het
name door de verschillende media. Dagbladen zouden
registreren van etniciteit kan ten goede komen aan de
niet objectief berichten over, bijvoorbeeld,
samenleving, maar ook aan de groepen waar het om
Marokkanen en hun aandeel bij criminele activiteiten.
draait. Het kan de oplossing van het probleem dichter-
Misschien is het daarom toch een goed plan om ook de
bij brengen, maar het kan ook de vermeende discrimi-
etniciteit te registreren. Duidelijkheid voor alles, zeker
natie – waar zoveel over gesproken wordt – aan het
ook, omdat de publieke opinie gevoed wordt door wat
licht brengen. Politiek gezien is registratie ook handig, ZICHT 2009-3
‘Bij etnische registratie gaat het erom een helder beeld te krijgen van daders en de achtergrond van het probleem.’
het slaat populisten argumentatie op basis van heersende onderbuikgevoelens uit handen. Wel zal uiterst discreet omgegaan moeten worden met de gegevens en mogen ze niet voor andere doelen gebruikt worden.
4.
Noten 1. ‘Misdaad ook etnisch registreren’ In: Het Parool (16 september 2008). 2. Mohamed Mahdi en Ria Logtenberg, ‘Registratie op afkomst is zelden relevant’ in: Trouw (28 april 2009). 3. ‘CPB: etniciteit van probleemjongeren niet registreren’ in: NRC Handelsblad (10 april 2009). Het CPB oordeelde: ‘Er is geen wettelijke grondslag voor de verwerking van gegevens omtrent etniciteit
ZICHT 2009-3
5. 6. 7.
(…) Dit betekent dat de verwerking van deze bijzondere persoonsgegevens, voor zover zij nog plaatsvindt, thans onrechtmatig is en dus onmiddellijk stopgezet dient te worden.’ In: De Volkskrant (10 april 2009). Islam staat onder jongeren bovenaan, gevolgd door criminaliteit met ruim 18 procent. Zie verder: Dirk-Jan Nijsink: ‘Bezorgd over de islam, trouw aan de SGP’ in: Kees de Groot en Sander Kok (red.), Bruggenbouwers. 75 jaar SGP-jongeren (Gouda 2009) 131153, aldaar 135. ‘Ondanks integratie toch crimineel’ in: De Volkskrant (8 september 2009). De Volkskrant (8 september 2009). Gerlof Leistra, ‘Etnische registratie juist toe te juichen’: http://www.elsevier.nl/web/Artikel/203928/Etnische-registratiejuist-toe-te-juichen.htm.
29
THEMA
Geen digidromenland zonder bytegevaar
Alles waar mensen van dromen schijnt werkelijkheid te
Ir. A. van Maldegem,
kunnen worden met digitale techniek. Zo lijken de
raadgevend ingenieur
vanouds als goddelijke eigenschappen beschouwde alwetendheid en alomtegenwoordigheid nu met internetzoekmachines en mobiele media binnen bereik van iedereen te kunnen komen.
Maar die vrijheid vol onbegrensde mogelijkheden
risico’s. In dit stuk zullen daartoe beknopt een aantal
blijkt toch ook minder aangename kanten te hebben.
kernaspecten van de digitalisering met betrekking tot
Vroeger was het voor velen al een onprettig idee dat er
vrijheid en veiligheid nader worden uitgewerkt.
een God was Die alles wist en alles zag, maar dat nu
30
daarbij ook niet alleen de overheid, maar zelfs alle
Technische digitrends
medeburgers ieders doen en laten kunnen volgen voelt
Basis voor de digitale ontwikkelingen is de technische
ronduit beklemmend. De vele nieuwe manieren om
vooruitgang op het gebied van materiaalbeheersing. De
informatie te manipuleren en zelfs om iemands identi-
bouwstenen voor de verwerking, opslag, presentatie, en
teit te stelen, maken de situatie er niet veiliger op.
overdracht van informatie zijn schakelaars die aan en
Leven in een via bytes weergegeven werkelijkheid
uit gezet kunnen worden. Door stapsgewijze miniaturi-
wordt zo als wakker zijn in een nachtmerrie. Het daar-
satie is er per schakelelement steeds minder materiaal
aan ontvluchten kan ook digitaal via een virtuele reali-
nodig, waardoor de hardware van processors, geheu-
teit, maar dan wordt de werkelijkheid een droom in
gens, beeldschermen, en datacommunicatie voort-
plaats van andersom.
durend kleiner, sneller, geavanceerder, hanteerbaarder,
Duidelijk is dat de samenleving er met digitale techno-
energiezuiniger, en goedkoper wordt. Tevens vergroot
logie wel automatisch anders uit komt te zien, maar
de software door slimmere programmeertechnieken,
niet noodzakelijkerwijs beter. Wat enerzijds aan
toegenomen standaardisatie, bedieningsvriendelijker
vrijheid en veiligheid wordt verkregen, gaat anderzijds
uitvoering, en lagere kostprijs (vaak zelfs gratis) het
weer verloren. Digitalisering is echter ondanks het
aantal toepassingsmogelijkheden enorm. De nu
schijnbaar ongerichte karakter geen stuurloos
grotendeels automatisch werkende ICT-apparatuur
verschijnsel. Zoals bij elke door mensen ontwikkelde
communiceert in toenemende mate via draadloze net-
techniek kan er wel degelijk invloed op worden
werken, die met relatief geringe investeringen zelfs in
uitgeoefend. Door wet- en regelgeving kunnen oneven-
perifere gebieden rendabel toegepast kunnen worden.
wichtigheden worden bestreden, en bij tijdige signa-
Zo komt wereldwijd steeds meer digitale functionaliteit
lering zijn excessen te vermijden. Nodig is het dan wel
binnen bereik van steeds meer mensen.
om de techniek goed te analyseren qua opties en
Hoewel de miniaturisering van de schakelcomponenZICHT 2009-3
‘De vele nieuwe manieren om informatie te manipuleren en zelfs om iemands identiteit te stelen, maken de situatie er niet veiliger op.’
ten binnen een tiental jaren begrensd wordt op atomair
preventieve of corrigerende maatregelen wordt in die
niveau zijn er door overgang van binaire techniek naar
concurrentieslag overgelaten aan de publieke sector.
met meer statusniveaus werkende basismodules,
Risico’s van digitale technologie komen derhalve pas in
vervanging van elektronische door optische en bio-
een laat stadium ter discussie bij de overheid, die aldus
moleculaire componenten, verdere integratie van pro-
allesbehalve sturend bezig is. Kritische burgers en
grammatuurfuncties, en efficiëntere automatisering en
bedrijven, al dan niet in samenwerking met niet-
standaardisatie nog decennialang vergaande ontwikke-
gouvernementele organisaties, zijn en blijven de
lingen in digitale systemen mogelijk. Een perspectief-
eersten die digitale innovaties weloverwogen kunnen
rijke trend vormen de via netwerken communicerende
aanvaarden of afwijzen. Door het grote aanbod aan
intelligente robotmodules, met varianten als MEMS
tegenstrijdige informatie blijft de massa meestal steken
(micro-elektro-mechanische systemen) op basis van
in een grillige wirwar van positieve en negatieve hypes.
nanotechniek, autonome mobiele (mini)vlieg- / vaar- /
Een meer bezonnen analyse kost tijd en inspanning, en
voertuigen , en volledig automatisch functionerende
wordt zelden goed benut.
productiesystemen. Welke technologische opties werkelijk gerealiseerd zullen worden hangt af van de
Gevaren
maatschappelijke sturing en acceptatie.
In het algemeen kunnen de gevaren voor de menselijke samenleving in drie hoofdcategorieën worden gerang-
Innovatiemotieven
schikt: natuurlijke bedreigingen, technologische
Zoals bij alle innovaties verlopen ook de digitale
risico’s, en schadelijk gedrag.
vernieuwingen meer grillig dan voorspelbaar. Het zijn
Natuurrampen als orkanen, droogte, insectenplagen,
niet altijd de meest nobele overwegingen die leiden tot
en epidemieën kunnen met digitale technologie beter
succes. Op de lange termijn zijn de nuchtere financieel-
worden gedetecteerd wat de veiligheid ten goede komt.
economische voordelen bepalend voor de
Dat geldt ook voor het bewaken van technische infrast-
levensvatbaarheid, maar in het starttraject zijn machts-
ructuur zoals transportverbindingen of energienetten,
competitie en genotzucht vaak dominante factoren.
en voor de signalering van bijvoorbeeld vervuiling of
Schimmig opererende defensieministeries en porno-
storingen. Naarmate de ICT-systemen zelf echter meer
bedrijven gaven meerdere malen het startschot voor of
een onmisbare voorziening worden betekenen storin-
stimuleerden de marktpenetratie van nu algemeen
gen daarin ook een groter risico voor de samenleving.
gebruikte digitale standaardtechnieken. Omdat
Daarnaast kunnen digitale apparaten ook een directe
vanwege standaardisatievoordelen een vroeg marktlei-
bedreiging vormen voor de fysieke leefbaarheid, door
derschap vrijwel automatisch leidt tot een monopolie-
uitstoot van schadelijke stoffen of gevaarlijke straling.
positie vinden digitale ontwikkelingen helaas maar in
Zo zijn er aanwijzingen dat bijenvolken worden
geringe mate plaats op basis van kwaliteit en integriteit
verstoord door zendmasten voor mobiele communica-
van aanleverende bedrijven. Het onderzoek doen naar
tie. Anderzijds kunnen met ICT-technieken aanwezige
eventuele schadelijke effecten en het nemen van
voorzieningen efficiënter, minder milieuvervuilend, en
ZICHT 2009-3
31
‘Kritische burgers en bedrijven zijn en blijven de eersten die digitale innovaties weloverwogen kunnen aanvaarden of afwijzen.’
minder riskant worden gemaakt. Ruimte ontbreekt
tot een basale continuïteit van de materiële voorzienin-
hier voor verdere uitwerking, maar per saldo kan
gen met handhaving van een evenwichtige rechtsorde
worden gesteld dat in totaliteit digitale systemen de
zullen de steeds hoger opgeleide en over meer informa-
natuurlijke en technologische fysieke gevaren helpen
tie beschikkende burgers hun eigen belangen ferventer
reduceren.
verdedigen, daarbij gretig gebruik makend van de
Wat betreft de categorie schadelijk gedrag is het lastiger
voortdurend laagdrempeliger wordende organisa-
om het totaaleffect van digitalisering te beoordelen.
torische en publicitaire netwerken. Het altijd kleinere
Publieke en private partijen krijgen beide aanzienlijk
aantal ambtenaren, die zelf de overmaat aan wet- en
meer mogelijkheden tot interactie met personen en
regelgeving niet meer kunnen overzien, zal zich
met processen, en dus grotere keuzevrijheid, maar
moeizaam door procedures en dossiers heen moeten
lopen daardoor ook meer risico’s, wat resulteert in
ploeteren. Alleen als overheden onderling mondiaal
minder veiligheid. Omgekeerd blijkt in de praktijk dat
samenwerken zijn ze in staat om internationale
vergroting van veiligheid vrijwel onontkoombaar leidt
actiegroepen en multinationale bedrijven te contro-
tot vermindering van vrijheid, en dus zal per item en
leren, en om milieuregelgeving effectief ingevoerd te
per situatie tot een acceptabel evenwicht gekomen
krijgen. De digitalisering maakt onderdanen tot
moeten worden. Ter illustratie zullen nu een aantal
wereldburgers, maar wringt tevens naties in een
opdoemende digitale ontwikkelingsdilemma’s kort
wereldrijk. Resultaat is een grootschaligheid en
worden uitgelicht, gerangschikt onder de drie
complexiteit die de menselijke maat bedreigend ver te
kerntaken voor de overheid: bestuur en regelgeving,
boven gaat, in combinatie met een mondiaal in
ordehandhaving en beheer van de collectieve
consensus geteelde visieloosheid. De paradox van de
infrastructuur.
digitale revolutie is dat overheid en burger steeds meer weten maar steeds minder te vertellen hebben.
Bestuur en regelgeving
32
Overheden hebben nog steeds een territoriaal
Ordehandhaving
mandaat, maar hun burgers zijn zelden nog cultureel
Door het wegvallen van sociale controle vergt het
homogeen, en hun wet- en regelgeving wordt steeds
handhaven van de openbare orde meer werk. De
meer ondergeschikt aan mondiale gremia. De wereld-
digitale technologie biedt de overheden in potentie veel
wijde digitale netwerken doorbreken de oorspronke-
mogelijkheden voor het monitoren, het classificeren,
lijke gebiedsgebondenheid van burgers, bedrijven, en
en zo nodig het corrigeren van gedrag.
organisaties, confronteren hen met uiteenlopende en
Nu reeds zijn op de openbare weg en in collectieve net-
tegenstrijdige normen en waarden, en dragen er toe bij
werken de volgende informatiebronnen actief: beveili-
dat de locale sociale cohesie afbrokkelt. Het wordt voor
gingscamera’s en nummerbordscanners, microfoons,
politici lastiger om een gemeenschappelijke visie of
vaste en mobiele telefonie- en internetapparatuur,
samenhangend beleid te formuleren, en nog moeilijker
RFID- en magneetstrips in labels en pasjes, en vinger-
om het uitgevoerd te krijgen. Zelfs als zij zich beperken
afdruk- en irisscanners. Deze apparatuur maakt onontZICHT 2009-3
‘Diffuse dreigingen zijn niet met geconcentreerde kracht te overwinnen, maar wel met communicerende intelligenties.’
koombaar deel uit van het straatmeubilair, het
versies kunnen ook ongewapende burgers doden, maar
betalingsverkeer, de communicatienetwerken, het
vergeleken met van 40 km ver schietende houwitsers is
openbaar vervoer, de commerciële sector, de
het risico op onbedoelde slachtoffers toch reeds kleiner
gezondheidszorg, en specifieke checkpoints bij douane
geworden. Het vermijden van doden aan zowel de
en soortgelijke identiteitsgevoelige diensten. Door de
eigen zijde als bij de tegenstander is - nu via de media-
per individu unieke combinatie van elektronische
netwerken de hele wereldbevolking meekijkt - bij con-
sporen kan bij opslag en combinatie van die gegevens
flictbeheersing van levensbelang. De digitalisering
een vrij gedetailleerd overzicht van identiteit en gedrag
biedt het leger niet alleen mogelijkheden tot inzet van
van een persoon worden gereconstrueerd. Voor grotere
intelligentere en non-letale wapensystemen, maar
aantallen personen is dit alleen uitvoerbaar door het
dwingt tegelijkertijd ook het gebruik ervan af. In een
inzetten van software agents: autonoom werkende
mondiaal geïntegreerde netwerksamenleving zijn mili-
computerprogramma’s die specifieke informatiepatro-
tairen niet meer bezig met oorlogen tussen natiestaten
nen kunnen opsporen en rapporteren. Cruciaal bij dit
maar met bestrijding van terrorisme, piraterij, en
proces is het definiëren van alarmsituaties: niet elk
andere vormen van gewapende criminaliteit. Ook dat
afwijkend gedrag is bedreigend of strafbaar. Onjuiste
noopt tot vervanging van traditionele doctrines.
registratie kan zeer schadelijk zijn: een gezinsfoto van
Diffuse dreigingen zijn niet met geconcentreerde
een peuter in bad digitaal als kinderporno classificeren
kracht te overwinnen, maar wel met communicerende
kan iemand jarenlang een pariastatus bezorgen. Nog
intelligenties. Wie sterk wil wezen moet slim zijn.
bedreigender wordt het als ook sancties automatisch door een dergelijk autonoom systeem kunnen worden
Infrastructuurbeheer
opgelegd tenzij een burger zelf met ontlastend bewijs
Van digitale technologie hebben politici hoge verwach-
komt. Voor snelheidsovertredingen hanteert de
tingen voor het verbeteren van basisvoorzieningen
overheid deze efficiënte methode al, dus is uitbreiding
zoals bijvoorbeeld het transportstelsel en de gezond-
naar andere overtredingen te verwachten.
heidszorg.
Zeer riskant wordt het als niet alleen politie- en
Ter vermindering van de verkeersdruk worden al
justitietaken maar ook militaire bevoegdheden worden
genoemd: telewerken, kilometerheffing, congestie-
overgedragen op fysiek handelende netwerkrobots. Op
preventieve verkeersregeling, efficiëntere logistieke
zich is die digitalisering logisch, nu militairen met
planning, actuele route- en parkeerinformatie, auto-
steeds meer bedreigingen worden geconfronteerd die
matische openbaar-vervoerunits, en de OV-chipkaart.
niet zomaar kapot te schieten zijn. Bij het tot nu toe
Inmiddels is duidelijk dat aparte digitale overheidssys-
bijna folkloristisch aandoende soldatenoptreden in
temen geen snelle en goedkope file-oplossing bieden,
Afghanistan en Irak, dat behalve zeer kostbaar tevens
maar dat een doorontwikkeling van de nu reeds popu-
beschamend ineffectief blijkt, worden inmiddels onbe-
laire persoonlijke “telemulties” (draagbare multi-
mensde robotvliegtuigjes ingezet. Deze nog op afstand
functionele ICT-apparatuur) en voertuiggekoppelde
door mensen bediende en met raketten bewapende
navigatieboxen (met route-info, botspreventie, taxpay-
ZICHT 2009-3
33
‘Het doet steeds meer denken aan het in het bijbelboek Openbaring aangekondigde Beest’
chip, autopilot) meer perspectief biedt. Met augmented
parameters worden bewaakt dan er mensen zijn, en
reality (informatieverstrekking op basis van straat-
moet met steeds minder energie en minder materiaal
beeldherkenning) verliezen bewegwijzering en vaste
een steeds omvangrijkere mondiale proceslogistiek
verkeersregelinstallaties hun nut, net zoals met GSM de
worden gerealiseerd. Zonder verdere ontwikkeling van
praatpalen nu stom staan te zijn. Ondanks gevaren als
digitale technologie lukt dat niet. Per persoon komen
privacyverlies, complete chaos bij netwerkstoring, lasti-
binnenkort een paar miljard (!) digitale numerieke
ger kostenoverzicht, virtuele graffity, en onduidelijke
adrescodes beschikbaar, zodat iedereen straks een
verantwoordelijkheden is verdere digitalisering in
virtuele wolk aan dna-sporen om zich heen verspreidt.
dichtbevolkte stedelijke agglomeraties even onont-
Door de burger moet onvermijdbaar privacy worden
koombaar als verdere elektrificering van het transport-
ingeleverd: zonder identificatie geen accreditatie.
stelsel. Schaarse ruimte en energie moeten efficiënter
Langzaam maar zeker doemt een wereldwijd systeem
worden benut.
op van bovenmenselijke proporties waarbinnen alle
In de gezondheidszorg zijn patiëntenfiles, personeelste-
materiële interacties op efficiënte maar onpersoonlijke
korten, en kostenstijgingen de voornaamste drijfveer
wijze kunnen worden gerealiseerd overeenkomstig col-
voor digitale projecten met patiëntendossiers, tele-
lectief bepaalde regels waarop individuen geen signifi-
consults, afstandsoperaties, zorgrobots, sensor- en
cante invloed meer kunnen uitoefenen, en waarbij een
doseerchips, driedimensionale scans, en genetische dia-
dermate grote afhankelijkheid ontstaat dat
gnostiek. Permanente monitoring met bijvoorbeeld
buitensluiting tot een onleefbare positie leidt. Het doet
een elektronische snuffelneus kan kanker vroegtijdig
steeds meer denken aan het in het bijbelboek Openba-
signaleren, en DNA-analyse maakt preventieve behan-
ring aangekondigde Beest, symbool voor een
deling mogelijk. Maar de effecten van continue
onbezielde materiële entiteit met autonome actiemoge-
medicalisering, privacyverlies, en onverzekerbaarheid
lijkheden waarmee geen relationele communicatie te
maken ook deze ontwikkelingen niet risicoloos. Wie
voeren is. Het blijkt het onontkoombare perspectief
digitalisering als wonderolie ziet zal nog menige bittere
van de seculier- materialistische utopie. Door deze ont-
pil moeten slikken.
wikkeling neemt het belang toe van het wereldomvattende netwerk van de christelijke gemeen-
34
Slot
schap, waarin men geen burgerschapsnummer of digi-
Toepassing van digitale technologie heeft beduidend
taal adres nodig heeft omdat daarin persoonlijke
meer aspecten dan hier kunnen worden aangestipt. Wel
relaties centraal staan, met liefde die niet in bytes is om
kan geconcludeerd worden dat om in de levensbehoef-
te zetten. Het lijkt nu bijbels correct, gezien de
ten van meer dan 7 miljard mensen te kunnen
aangekondigde strijd om de wereldheerschappij van
voorzien een aanzienlijk duurzamere benutting van de
het Beest tegen de Geest, om de digitale technologie te
natuurlijke hulpbronnen en een betere regulering van
demoniseren. Toch is dat onjuist: dit resultaat van cul-
het menselijk gedrag nodig zijn. Daarvoor moet meer
tuurontwikkeling op zich is een logisch gevolg van de
kennis worden benut dan te leren valt, moeten meer
Schepping, het kwaad zit in het verkeerde gebruik ZICHT 2009-3
ervan. De mens is zowel een materieel als een spiritueel wezen: wie één van beide aspecten wil uitbannen, gaat tegen de scheppingsorde in, en verstoort de vrede. Evenwichtigheid is geboden. Christenen moeten ook in hun omgang met digitale technologie nuchter zijn, waakzaam blijven, en bovenal elkaar niet verbyten.
Nieuwe Tiendweg 16 2923 AE Krimpen aan den IJssel Telefoon 0180-599830 Telefax 0180-599831 E-mail
[email protected]
ZICHT 2009-3
35
THEMA
Privacybeperkende maatregelen naar meer veiligheid? Het waarborgen van de veiligheid van de burgers is één
Dirk-Jan Boon,
van de voornaamste taken van een overheid. Heden-
lid commissie Binnenland SGP-
daagse bedreigingen van de veiligheid hebben vaak ge-
Jongeren
meen dat ze minder goed zichtbaar en lokaliseerbaar zijn als een fysieke vijand, maar zich daarentegen bevinden in de samenleving om ons heen. Dit maakt het waarborgen van veiligheid voor de overheid ingewikkelder.
Technologische ontwikkelingen op het gebied van
noemer vallen allerlei vormen van geweld die worden
informatieverkeer en -verwerking bieden mogelijk-
ingezet met een politiek of religieus doel. Het lastige
heden voor de overheid. Belangrijk nadeel hiervan kan
voor een overheid aan deze vorm van geweld is dat het
echter wel zijn dat dit steeds meer de privacy van indi-
zich midden in de samenleving onder de burgers
viduele burgers en gemeenschappen aantast. In dit
bevindt. Het wegvallen van landsgrenzen en de globali-
artikel geven we een visie van de SGP-Jongeren op het
sering maken terrorisme ook steeds mobieler, zodat
handelen van de overheid betreffende veiligheid en pri-
geen plek gevrijwaard kan worden van deze vorm van
vacy van de burger.
geweld. Deze vorm van geweld is niet zozeer gekoppeld aan een fysieke plaats of uitvalsbasis, maar aan een ide-
Overheid voor veiligheid
ologie die leeft in de hoofden van mensen. De moderne
In de hele geschiedenis blijkt dat het nodig is dat
informatietechnieken zorgen ervoor dat deze
gemeenschappen gereguleerd worden door overheden.
ideologieën overal kunnen opduiken. Veel ideologieën
De belangrijkste taken van deze overheden zijn het
leven voort op internet.
waarborgen van leven, veiligheid en vrijheid zodat de
36
burgers in vrede en welvaart kunnen leven. In onze
Aanpak veiligheidsproblematiek
democratie wordt het bestuur door de burgers gekozen
Deze hedendaagse gevaren voor de veiligheid van bur-
en is de volksvertegenwoordiging erg belangrijk. Men is
gers vragen een geheel andere aanpak dan de aloude
er bijna algemeen van overtuigd dat deze regerings-
criminaliteit, piraterij en vijandigheden tussen landen.
vorm het best de belangen van de burgers behartigt en
Landsgrenzen en stadsmuren zijn niet langer voldoende,
haar rechten en waarden waarborgt. Toch kunnen
er zijn middelen nodig op het informatienetwerk om
verschillende visies op en invullingen van de demo-
tegen deze vormen van geweld in te kunnen gaan. De
cratie de behartiging van de belangen van de burger
Nederlandse overheid heeft daartoe na de belangrijke
ingrijpend beïnvloeden, zodat ook een democratie niet
terroristische aanslagen aan het begin van de 21e eeuw
altijd veilig is voor elke burger.
steeds meer controlemaatregelen ingevoerd die gebruik
Het belangrijkste gevaar voor de veiligheid van de
maken van de informatienetwerken en technologieën.
burger is tegenwoordig het terrorisme. Onder deze
Zo worden steeds meer gegevens van burgers opgeslagen, ZICHT 2009-3
‘Het wegvallen van landsgrenzen en de globalisering maken terrorisme steeds mobieler.’
bijeengevoegd en gecontroleerd. Ook is de overheid
van de overheid. De overheid is probleemeigenaar, niet
steeds meer bevoegd om informatie over burgers te
alleen op het gebied van zorg, maar ook op het gebied
verzamelen door camera’s en ondervragingen op straat
van veiligheid. Verder zijn er veel mensen die door de
en dit op te slaan. Deze maatregelen hebben niet alleen
individualisering erg afgescheiden van anderen leven,
impact op de veiligheid, maar ook een wisselwerking
en zo hun eigen gang kunnen gaan zonder opgemerkt
met de samenleving als geheel. De burger reageert hier
te worden. Er is dus niet alleen onwil in de samen-
namelijk op door zijn gedrag aan te passen zoals
leving om veiligheid te garanderen, maar de noodzake-
hieronder beschreven is. De maatregelen impliceren
lijke communicatie daarvoor ontbreekt ook. Deze
veranderingen in het takenpakket en speerpunten van
ontwikkeling tast dus de maatschappelijke controle en
de overheid. Deze gevolgen moeten onderkend worden
samenhang aan, zodat de maatschappij zelf steeds
om te kunnen oordelen of deze maatregelen al dan niet
minder in staat is om veiligheid te garanderen.
de Nederlandse staat en samenleving goed zullen doen.
Jammer is dat de overheid het belang van hechte
De functie van klassieke grondrechten om de burger
gemeenschappen voor de veiligheid niet inziet, of in
tegen teveel overheidsmacht te beschermen, raakt in
ieder geval niet laat terugkomen in het beleid. Ze
het regeringsbeleid van tegenwoordig steeds meer
draagt juist uit dat het individu belangrijker is dan
ondergesneeuwd. De klassieke grondrechten worden
gemeenschappen, zoals we zien in de brief die minister
omgevormd tot sociaal grondrecht (rechten die sociale
Plasterk stuurde aan alle scholen. Daarin drong hij
voorzieningen garanderen) of worden actief door de
erop aan om geen onderscheid te maken tussen
overheid ingezet om bepaalde idealen in te voeren. Zo
praktiserende homodocenten en heterodocenten.
wordt bijvoorbeeld het recht op gelijke behandeling
Plasterk stelt dus dat het belang van het individu om in
gebruikt om bepaalde idealen door te voeren, zoals
vrijheid te handelen boven het belang van een school-
gelijke behandeling van homo’s. Dit tast weer de vrij-
gemeenschap gaat, terwijl daar juist de toekomst van
heid van de ambtenaren van de burgerlijke stand aan.
een groot aantal mensen gevormd wordt. Het belang van het individu boven het belang van een gemeen-
Individualisering
schap zien we dus duidelijk terug in het gebruik van de
Verder zien we dat de zich nog steeds ontwikkelende
verschillende grondrechten in het regeringsbeleid.
verzorgingsstaat op allerlei terrein een groot aandachtspunt van de overheid is. De burgers lopen
Vertrouwen in de overheid
hierdoor steeds minder risico, zijn minder verantwoor-
Door het toenemen van het aantal verantwoordelijk-
delijk voor hun handelen en zijn steeds minder op
heden die de overheid op het gebied van sociale
elkaar aangewezen. Doordat mensen minder op elkaar
voorzieningen op zich neemt, kijkt de burger vaker
aangewezen zijn en elkaar minder nodig hebben,
naar de overheid. Zijn vertrouwen in de overheid
worden relaties en banden binnen gemeenschappen
wordt hierdoor steeds groter. De kritiekloosheid die
ook losser en vallen weg. Dit heeft de individualisering
leeft bij de invoering van de vaak privacyinperkende
bevorderd. De burger verwacht hierdoor steeds meer
veiligheidsmaatregelen, getuigt van een hoge mate van
ZICHT 2009-3
37
‘De individualisering tast de maatschappelijke controle en samenhang aan, zodat de maatschappij zelf steeds minder in staat is om veiligheid te garanderen.’
vertrouwen in de overheid. Het is echter de vraag of zo’n
Privacynoodzaak in het licht van de toekomst
groot vertrouwen in de overheid gerechtvaardigd is.
Als laatste beschouwen we de samenleving en politiek
Ten eerste moeten we ons afvragen hoever een
in het licht van de toekomst. Groen van Prinsterer
overheid mag gaan met maatregelen in te voeren die
benadrukte dat het begrip algemene overeenstemming
een burger steeds meer afhankelijk maken van de over-
gezagwaardig is, echter het begrip publieke opinie niet.2
heid en die zijn privacy inperken. De macht van de
Onder algemene overeenstemming verstond hij die
overheid over de burger wordt hierdoor vergroot.
dingen waar in verschillende tijden en in verschillende
Zeker op het gebied van privacy is het gezegde ‘kennis
meningsgroepen en gemeenschappen hetzelfde werd
maakt macht’ van toepassing. De vraag is hier aan de
gedacht. De publieke opinie is echter de mening van de
orde of een menselijk instituut, dat altijd in de fout zou
meerderheid op een bepaald moment. Hij zag dat
kunnen gaan, in staat is zo’n grote macht en verant-
beginselloosheid gevaarlijk is voor meningsvorming.
woordelijkheid te dragen. Verder zou een te machtige
De praktijk van vandaag is dat beginselen losgelaten
overheid totaal niet passen in het idee van een demo-
zijn, er geen meningsgroepen en gemeenschappen
cratie, een uit veel verschillende gemeenschappen
meer bestaan en dat de mening van individuen in hoge
opgebouwde staat die in het teken staat van diversiteit.
mate veranderlijk is. Door de invloed van massamedia
Een machtige en veelomvattende overheid zou name-
is zo de mening van bijna het gehele volk te sturen en
lijk altijd gekleurd zijn door een bepaalde gemeen-
te beïnvloeden. Algemene overeenstemming is
schap, die maar een deel is van de democratische
tegenwoordig nauwelijks anders meer dan de publieke
samenleving.
opinie, en deze publieke opinie heeft volgens velen het hoogste woord. Zij heeft zelfs meer zeggingskracht dan
Ten tweede kunnen we ons afvragen of de ontwikkelin-
datgene wat de religie, de natuur, de geschiedenis en de
gen van vandaag ons vertrouwen in de overheid
wetenschap ons leert. Het politieke toneel heeft aange-
zouden moeten vergroten. Mijns inziens niet. We zien
toond dat dit de weg opent voor charismatische perso-
namelijk dat de klassieke grondrechten in haar functie
nen met een perverse mening om snel opgang te
om de burger te beschermen tegen teveel overheids-
maken over de gebaande paden van onze democratie.
invloed minder belangrijk worden, en de overheid
Juist in tijden van onbehagen en gevoelens van
steeds meer de vorm krijgt van moederstaat die voor
onveiligheid kunnen demagogen inspelen op het volks-
de burger zorgt en hem opvoedt. Het lijkt er steeds
gevoelen om opgang te maken en strenge maatregelen in te voeren. Een te groot vertrouwen in de huidige
meer op dat de overheid haar ideologie probeert door 1
te voeren met behulp van de democratische rechtsstaat.
overheid houdt zo automatisch ook in een overgave
En het geval wil dat deze ideologie een tegennatuurlijke
aan deze misschien toekomstige politieke ‘lichten’.
ideologie is die afrekent met de christelijke traditie en
38
door haar individualistische insteek de samenleving
Conclusie
afbreekt. Wat dit betreft zouden we juist weinig
De tegenwoordige dreigingen noodzaken de overheid
vertrouwen in de overheid moeten hebben.
door haar aard tot het nemen van maatregelen die in ZICHT 2009-3
‘Juist in tijden van onbehagen en gevoelens van onveiligheid kunnen demagogen inspelen op het volksgevoelen om opgang te maken en strenge maatregelen in te voeren.’ de privacysfeer van de burger liggen. Sociale controle
zo min mogelijk en pas na zorgvuldige overwegingen
zou een zeer effectief middel zijn, effectiever vaak dan
ingevoerd worden. De praktijk van vandaag is door de
de informatiecontrole technieken van de overheid. De
commissie Suyver tegen het licht gehouden 3, hier kwam
overheid bevordert door haar beleid de tendens die
uit dat er weinig samenhang in de antiterrorismemaat-
gemeenschappen overbodig maakt en de samenleving
regelen is. Er is voor de overheid op dit gebied dus nog heel
tot een verzameling van individuen maakt. Hierdoor is
wat te doen, te herevalueren en zo nodig aan te passen.
ze mede debet aan het ontbreken van sociale controle. In plaats van kriskras invoeren van allerlei antiterrorismemaatregelen die privacy inperken, zou de overheid moeten inzetten op het vergroten van de solidariteit en sociale controle in gemeenschappen. Hoewel harde maatregelen van de overheid altijd nodig blijven, moeten ze
Noten 1. Hengstmengel, B., ‘Tegen het totalitaire gelijkheidsdenken’, in: Reformatorisch Dagblad, 3 juli 2009. 2. Groen van Prinsterer, G., Proeve over de middelen waardoor de waarheid wordt gekend en gestaafd. Amsterdam 1858. 3. Commissie evaluatie antiterrorismebeleid (2009). Naar een integrale evaluatie van antiterrorismemaatregelen.
Zicht op proef? Geef u op voor een kennismakingsabonnement. (Eén jaar €12,50) Bel: 0182-696902, of mail naar
[email protected]
ZICHT 2009-3
39
LOKAAL VIZIER
Veiligheid begint bij jezelf!
De basis voor het thema veiligheid hoort bij de lokale
Dhr. K.J.G. Kats,
overheid thuis. Dat spreekt voor zich. De gemeente is
burgemeester Liesveld
immers de overheid die het dichtst bij de burger staat. Aardig in dit verband is dat ondergetekende burgemeester is van de op één na veiligste gemeente van Nederland, volgens de AD Misdaadmeter 2008.
Veiligheid is een relatief en subjectief begrip
geeft als verklaring voor veilig: vrij van gevaar of
(geworden). De overheid wordt onterecht teveel
beschermd tegen gevaar. In een steeds complexere,
verantwoordelijkheid op dit thema in de schoenen
mondiale, samenleving is de veiligheidsvraag steeds
geschoven. Soms moet je voor veiligheid rare
belangrijker geworden. Het is daarom niet zonder
bokkensprongen maken! Me dunkt een drieslag die een
reden dat bij nieuw beleid en het opstellen van uitvoe-
nadere toelichting vereist.
ringsregels veiligheid veelal speciale aandacht krijgt.
Relatief en subjectief
Doorgeschoten
Het onderwerp veiligheid is een begrip dat op vrijwel
Of het allemaal uitvoerbaar is, blijft de vraag. Hierover
alles van toepassing kan worden verklaard. Veiligheid
de volgende anekdote. De regelgeving, voornamelijk
op straat, in huis, op school, in de zorg, in de winkel,
gericht op veiligheid, voor het bouwen van woningen
op internet etc. Wat voor de één veilig is, kan voor een
en andere panden is in Nederland geregeld in het
ander onveilig zijn. Je hebt objectieve veiligheid:
‘bouwbesluit’. Regelmatig controleert het ministerie
hoeveel politieaangiftes worden er gedaan. En er is sub-
van VROM bij gemeenten of zij dit bouwbesluit goed
jectieve veiligheid. Voor mij is fietsen ’s avonds in het
toepassen en controleren bij vergunningaanvragen. Bij
donker de normaalste zaak en voel ik mij veilig. Een
een controle in mijn gemeente werden we een keer op
ander komt na het avondeten, vanwege het gevoel van
de vingers getikt, omdat wij geen beleid geformuleerd
onveiligheid het huis niet uit. Voor velen is een groep
hadden over wàt uit het bouwbesluit wordt gecontro-
van tien jongelui, hangend bij een winkelcentrum, een
leerd; immers, u kunt niet alles controleren was het
reden om een andere keer boodschappen te doen. Een
commentaar van VROM.
ander maakt een praatje en ontdekt dat je best een
40
boom met ze op kunt zetten en is getuige dat een ‘don-
Na deze relativering zijn er natuurlijk ook vruchten die
kere’ knul een senior helpt bij het oprapen van gevallen
het veiligheidsdenken afwerpt. Van onbewust onbe-
boodschappen.
kwaam zijn we in ieder geval bewust onbekwaam en
Hoe veilig is veilig? Bestaat een beetje veilig? Voordat
misschien soms bewust bekwaam geworden. Hoe vaak
het al te filosofisch wordt, terug naar de basis. Van Dale
hoor je in Nederland dat als gevolg van constructieZICHT 2009-3
‘Het veiligheidsdenken is op veel terreinen doorgeschoten.’
fouten panden onveilig zijn of wanneer is een woning
Het ging zover dat als de deurmat niet van het juiste
voor het laatst onbewoonbaar verklaard (externe
(moeilijk brandbaar) materiaal was, de vergunning niet
omstandigheden daargelaten, denk aan Noord-Zuid
werd verstrekt.
lijn in Amsterdam). Ja, wat regelgeving betreft hebben
Verder heeft de verscherpte regelgeving na Volendam
we heel veel goed voor elkaar. Regelgeving in
ook forse discussies opgeleverd met eigenaren en
preventieve zin: het genoemde bouwbesluit, allerhande
gebruikers van monumentale panden zoals kerken. De
milieuwetgeving, verkeersregelgeving, wetgeving voor
deuren moesten ineens naar buiten toe opendraaien,
controle van alles en nog wat: van peuterspeelzalen tot
zodat bij brand de mensen (in paniek?) snel naar
rioolleidingen, van brandbaarheid van materialen in
buiten kunnen. Dit heeft overigens ook aardige patstel-
openbare ruimtes tot promillages alcohol in je bloed
lingen bij het bestuur opgeleverd. De brandweer die
als je nog achter het stuur gaat.
eist dat die deuren naar buiten toe moeten open-
Maar met regels alleen kom je er niet. Voor veel regels
draaien en de monumentencommissie die weigert toe-
is ook bepaald dat vooraf getoetst wordt of ze goed
stemming voor de aanpassing te verlenen vanwege
worden toegepast. Van andere regels is het zo dat de
aantasting van het karakter van het pand.
overheid er vanuit gaat dat iedereen ze toepast en wordt er (al dan niet steekproefsgewijs) gecontroleerd.
Verantwoordelijkheid
Het veiligheidsdenken is op veel terreinen ook doorge-
Bij het verschrikkelijke drama (augustus jl.) in Kampen,
schoten.
waarbij vier kleine kinderen bij een brand omkwamen, gingen er ook meteen weer stemmen op om rook-
Verscherpte regelgeving
melders in bestaande woningen verplicht te stellen (dat
De laatste decennia zijn grote ongelukken en rampen
is het al bij nieuwbouwwoningen).
aanleiding om allerlei regelgeving tegen het licht te
Daarmee kom ik op de scheidslijn van de verantwoor-
houden en aan te scherpen. Op zichzelf is dat terecht,
delijkheid van individu en overheid. Elk weldenkend
maar vaak worden te kort door de bocht conclusies
mens met verantwoordelijkheidsgevoel heeft toch
getrokken. Het beter toepassen, naleven en controleren
meerdere rookmelders in huis? Ik stel het bewust wat
van de regels biedt beter soelaas. Voorbeelden hiervan
scherp.
zijn natuurlijk de vuurwerkramp in Enschede en de
Nemen wij wel onze verantwoordelijkheid? Lokt de over-
oudejaarsbrand in Volendam.
heid met al haar regels en bemoeizucht niet juist uit dat
Het gevolg van ‘Enschede’ was een woud aan extra
mensen hun verantwoordelijkheid niet meer nemen?
regelgeving rondom vuurwerkopslag, terwijl nooit echt
Als het verkeerslicht op rood staat dan rijdt u toch ook
helder is geworden of alle regels nageleefd zijn
niet door?! Daarnaast komt de vraag naar boven, zijn
(opgeslagen hoeveelheid en soort vuurwerk).
alle risico’s altijd te vermijden of, verwijzend naar Van
‘Volendam’ zorgde er voor dat alle publiek toegankelijke
Dale, kunnen we elkaar altijd beschermen tegen
ruimtes een gebruiksvergunning moesten hebben.
gevaar? Nee dus. Maar dit ontslaat ons duidelijk niet
Hierin werd in detail geregeld wat wel en niet mocht.
van onze verantwoordelijkheidsplicht.
ZICHT 2009-3
41
‘Het is soms te gek voor woorden welke eisen er aan gemeentes worden gesteld om een rampenorganisatie in stand te houden.’
Maakbare samenleving Zo zien we ook duidelijk de lijn van de maakbare samenleving terug in allerhande wetgeving rondom rampenbestrijding. Alsof alle mogelijke risico’s op elk moment van de dag op elke locatie vijf minuten na een ramp bestreden kunnen worden. Het is soms te gek voor woorden welke eisen er wat dat betreft aan gemeentes worden gesteld om een rampenorganisatie
Verbazing
in stand te houden. Klein voorbeeld hierbij mag zijn de
Enige tijd meelopend in het bestuur van een gemeente
vrijwillige brandweerman of -vrouw. De eisen aan
heb ik mij ook op andere veiligheidsterreinen aan
opleiding en oefening kan een normaal mens naast een
meerdere kanten verbaasd. Een paar voorbeelden:
baan of een gezin amper opbrengen. En dan vinden we
Met de regelmaat van de kalender duiken er in de
het gek dat we geen vrijwilligers meer kunnen krijgen.
verschillende kernen van mijn gemeente groepjes
Daartegenover was het wel nodig om een professionali-
jongelui op die er een hobby van maken om hangend,
seringsslag, met name bij de brandweer, te maken. Nog
soms alcohol en (soft-)drugs gebruikend, de openbare
niet zo heel lang geleden waren er brandweerkorpsen
ruimte te bezetten. Vaak op een plekje waar ook droog
die het niveau van een uit de hand gelopen hobby niet
gestaan kan worden. De meesten hebben dopjes in de
ontstegen.
oren, maar daarnaast staat er ook steevast een scooter of auto met een geluidsinstallatie op hoog volume. Soms
42
Aan de andere kant meet de overheid soms ook met
vernielen ze wat. Vaker vervuilen ze de omgeving. Maar
twee maten. Ik roep in herinnering de realisatie van
over het algemeen zijn er niet al teveel sporen als ze weg
grote infrastructurele werken zoals de Betuwelijn, de
zijn. Bij dit soort ‘overlast’ heb ik aan meerdere kanten
HSL lijn en de Westerscheldetunnel. Collega Van
verbazing. Aan de ene kant de leegheid en doelloosheid
Belzen uit Barendrecht heeft heel wat uren zitten in
van de kinderen, maar ook de ongeïnteresseerdheid van
overleg met het rijk om minimale
de ouders. Uitnodigingen van mij om over zoon/doch-
veiligheidsvoorzieningen gerealiseerd te krijgen in de
terlief in groepsverband te praten, worden door 70%
tunnels van de Betuwe- en HSL lijn. Die waren voor de
genegeerd en van de resterende 30% vindt meer dan de
financiële haalbaarheid al te makkelijk aan de kant
helft dat het een probleem van de gemeente is.
geschoven. Dit was één van de redenen waarom deze
Misschien één ouderpaar is geschokt van de ruwe taal,
projecten zo vertraagd zijn. De Westerscheldetunnel
het gebruik van stimulerende middelen etc. Aan de an-
bijvoorbeeld is aangelegd met geld van het rijk en
dere kant hebben de buurtbewoners van geliefde plek-
private investeerders. Maar de dagelijkse veiligheid
ken ook steeds minder gevoel voor hun omgeving. Bij
moest maar geborgd worden door de brandweer-
het langsrijden van een brommer wordt soms al ge-
korpsen van de betreffende gemeenten, terwijl er niet
klaagd over geluidsoverlast. Van enig contact, laat staan
of nauwelijks geld voor ter beschikking kwam.
een geïnteresseerd gesprek met de jongelui hebben ZICHT 2009-3
‘Gelukkig heb ik met veel kerken in mijn gemeente afspraken kunnen maken dat zij ’s nachts de deuren van de verenigingsgebouwen openen om de jongelui op te vangen.’ velen nooit gehoord. Hoezo, individualisme? Gelukkig
neer of zij weten waar hun kinderen zijn bij de ‘tradities’.
heb ik buurtagenten die beide partijen op hun
Ga er maar niet vanuit dat zij alleen maar op de achter-
verantwoordelijkheid en incasseringsvermogen wijzen.
ste rij staan om te kijken.
Tradities
Graag eindig ik met de titel van dit stuk: Veiligheid
Nog zo’n fenomeen, veelal in plaatsen liggend op de
begint bij jezelf! Neem uw verantwoordelijkheid;
Biblebelt (hand in eigen boezem). Ook in mijn gemeente
vervul uw burgerplicht; ga uw kinderen voor ook op
is het traditie geweest om in de nacht van Oud- op
dit gebied en geloof niet dat ze alleen een sterretje
Nieuwjaar alles wat los en vast zit, in de openbare
afsteken.
ruimte, maar ook uit tuinen, bij elkaar te slepen en op te stapelen op het plein. Evenals het verzamelen van brandbare zaken om flinke branden te stoken. Enkele jaren geleden hebben de gemeente, een paar verenigingen en vele vrijwilligers de koppen bij elkaar gestoken en een nieuwe traditie geïntroduceerd: het nieuwjaarsfeest. Hiervoor worden vergunningen (en zo nodig ontheffing van de Zondagswet) door de burgemeester verleend en geeft de gemeente subsidie. Je kunt niet anders dan vergunning verlenen, omdat de enige toets die je als burgemeester kan doen die van openbare orde en veiligheid is. Een andere conclusie dan dat het de openbare orde en veiligheid bevordert, is niet opportuun. Wij krijgen nogal eens de vraag, van leden van de achterban en van kerkenraden, of dat niet anders kan. Dan moet ik vaak tot mijn schaamte vertellen dat veelal onze achterban de jongelui levert die de ergste raddraaiers zijn. Er zijn zelf ouders die opscheppen dat zij het ‘vroeger’ nog bonter maakten.
Neem uw verantwoordelijkheid Gelukkig heb ik met veel kerken in mijn gemeente afspraken kunnen maken dat zij ’s nachts de deuren van de verenigingsgebouwen openen om de jongelui op te vangen. Maar graag leg ik de vraag bij ouders ZICHT 2009-3
43
POLITIEK KL ASSIEK
Een grondige diepteboring van de secularisatie Wie een diepgravende beschouwing wil lezen over het
Dr. K. van der Zwaag,
onderwerp religie in het publieke domein, kan niet om
redactielid van Zicht
het werk van de Canadese filosoof Charles Taylor heen. Hij geeft in zijn werk A Secular Age, nu vertaald onder de titel Een seculiere tijd, een grondige analyse en diepteboring van het fenomeen secularisatie.1
Zijn stelling is dat moderniteit en religiositeit niet
niet meer in God of enige transcendente werkelijkheid.
haaks op elkaar staan, maar elkaar juist omarmen. De
De religieuze cultuur heeft zich ontwikkeld tot een
gangbare secularisatie-these verwerpt hij, want gods-
moderne, ‘horizontale’ maatschappij, waarin een a-reli-
dienst heeft ook in de huidige cultuur haar plaats bij
gieus humanisme vanzelfsprekend is geworden. Het
lange na niet verloren.
ongeloof is dominant in onze cultuur op een manier
Charles Taylor (1931) is een uit Canada afkomstige
die zijn weerga niet kent, aldus Taylor. We hebben ons
filosoof die indrukwekkende studies publiceerde over
ontwikkeld van een “enchanted” (betoverde) kosmos
Hegel, het multiculturalisme en de bronnen van het
naar een universum waar wetenschap en plat
moderne denken. In zijn boek Een seculiere tijd
materialisme de dienst uitmaken.
(voortaan geciteerd als ST), dat eigenlijk een bewerking
Toch is er volgens Taylor geen sprake van ‘het einde van
van een verzameling lezingen is aan de Universiteit van
de religie’. Integendeel, tussen een radicaal humanisme
Edinburgh, peilt hij de geschiedenis van de seculari-
aan de ene kant en de traditioneel-orthodoxe uitingen
sering van het Westen. De centrale vraag luidt: “Hoe
van religie aan de andere kant, is er een breed spectrum
komt het dat rond 1500 voor de meeste westerlingen
ontstaan van allerlei mengvormen onder de noemer
het geloof een vanzelfsprekende zaak was, terwijl anno
van ‘spiritualiteit’. Terwijl religie zich terugtrekt uit het
2007 het geloof hooguit nog een optie is, en dan nog
publieke domein blijft het levend in het privé-domein.
een zeer betwistbare in de ogen van de meerderheid?”
Taylor wil niet spreken van een neergang van religie,
Het boek heeft verschillende lagen: een historisch-filo-
wel van een transformatie, een hernieuwde belang-
sofische analyse van het ontstaan van de geseculari-
stelling voor het sacrale en spirituele in het
seerde samenleving, een poging tot begrijpen van de
persoonlijke en sociale leven.
culturele revolutie van de jaren zestig uitlopend in de
Taylor ziet de populaire opvatting dat de moderne
huidige ’pluralistische’ maatschappij, en ten slotte een
wetenschap het geloof overbodig heeft gemaakt als te
diagnose van de huidige tijd op spiritueel gebied.
eenzijdig. Geloofsafval heeft niet direct te maken met wetenschappelijke oorzaken. ‘Afvalligen’ waren meestal
44
Moderne maatschappij
al door andere factoren beïnvloed, zoals afkeer van ker-
Vele moderne mensen (vooral intellectuelen) geloven
kelijke hiërarchie en het traditionele zondebegrip, of ZICHT 2009-3
‘Terwijl religie zich terugtrekt uit het publieke domein blijft het levend in het privé-domein.’
leidden al geruime tijd een leven waarin geen plaats of
typerend voor de moderniteit het materialisme, het
tijd meer was voor religieuze praktijken. Het traditio-
mechanistische wereldbeeld, een radicaal humanisme
nele antwoord dat de evolutie naar een geseculari-
en het atheïsme.
seerde samenleving zich ‘natuurlijk’ of ‘logisch’
In het laatste deel van Een seculiere tijd gaat Taylor in
voltrekt, een soort volwassen worden van de mensheid,
op “de dilemma’s van deze tijd”. Hij doorbreekt het
een geleidelijke ontvoogding uit primitieve, irrationele
geijkte beeld van de tegenstelling tussen gelovigen en
voorstellingen en houdingen, is totaal ontoereikend om
ongelovigen. Hij laat zien dat zowel gelovigen als onge-
de subtiele combinaties van moderniteit en religiositeit
lovigen worstelen met dezelfde dilemma’s en
te kunnen begrijpen. De moderniteit ontwikkelde zich
paradoxen als het gaat om het beantwoorden van de
uit het religieuze wereldbeeld: niet als een revolutio-
laatste vragen, vragen rond zinloosheid, geweld, dood
naire ontkenning, maar eerder als een ontwikkeling
en het zoeken naar een geslaagd leven. Hij probeert iets
van wat zich daarin reeds vanaf heel vroeg begon aan
te vinden dat gelovigen en ongelovigen gemeen
het kondigen, aldus Ger Groot in zijn inleiding op Een
hebben, namelijk de zoektocht naar ‘fullness’,
seculiere tijd.
‘levensvervulling’, het verlangen naar heelheid. Je hoeft niet gelovig te zijn om zoiets mee te kunnen maken.
Reformatie
Taylor citeert uit de autobiografie van Vaclav Havel, die
Taylor spreekt over de Reformatie als een periode
zo’n ervaring had toen hij op een dag in de gevangenis
waarin de betoverde kosmos afgeschaft werd en een
naar een in bloei staande boom keek. Aan de andere
humanistisch alternatief ontstond voor het geloof.
kant beschrijft Taylor een uniek fenomeen: moderne
“Hervorming onttovert niet alleen, maar disciplineert
bekeringen, niet zelden van individuen die tot de elite
en herordent het leven en de samenleving. Naast
behoren, al zijn het in dit geval vooral bekeringen tot
beschaafdheid leidt dit tot een notie van morele orde
de Rooms-Katholieke Kerk (waar Taylor zelf lid van is).
die een nieuwe betekenis aan het christendom en aan de eisen van het geloof geeft” (ST 1008). De Reformatie
Publieke domein
impliceerde een bevrijding die leidde tot de ontwikke-
Taylor beschouwt het publieke domein als een centraal
ling van de moderne wetenschap. Het heilige werd nu
kenmerk van de moderne samenleving. Dit domein is
beleefd midden in het dagelijkse leven. Mensen
radicaal geseculariseerd, in die zin dat God, religie en
herinterpreteerden en bestudeerden de wereld en de
het spirituele geheel uit de publieke ruimte zijn
natuur omwille van henzelf. De christelijke fundering
verdwenen. Dat is niet plotseling gebeurd, maar via de
maakte plaats voor een eigenwettelijke benadering.
tussenweg van wat Taylor noemt het “deïsme van de
Belangrijk kenmerk van de moderne samenleving is
voorzienigheid.” “Via dit tussenstadium werd in onze
het individualisme. Niet de goddelijke en hiërarchische
beschaving ruimte gemaakt voor ongeloof ” (ST 404).
orde staat meer centraal, maar een onpersoonlijke
De samenleving heeft geen goddelijk fundament meer
gelijkheidssamenleving, waarin wederzijds respect en
maar is geheel afhankelijk van de vrije toestemming
wederzijdse dienst de dienst uitmaken. Verder zijn
van haar leden. Zij is “een verbond dat uitsluitend door
ZICHT 2009-3
45
‘De samenleving heeft geen goddelijk fundament meer maar is geheel afhankelijk van de vrije toestemming van haar leden.’
ons gemeenschappelijke handelen daarin wordt
simpelweg beschouwd kunnen worden vanuit het per-
bepaald, namelijk om door middel van gedachtewisse-
spectief van de eeuwigheid. Men moet rekening
ling zo mogelijk tot overeenstemming te komen, en
houden met het tijdperk waarin gebeurtenissen zich
door niets wat erbuiten ligt” (ST 277).
afspeelden. “De moderniteit was een tijdperk zonder
Taylor spreekt van “het ontbreken van een grondslag
precedent” (ST 309).
die transcendent was aan het handelen: moderne maat-
Tegelijkertijd is juist dit publieke domein het toneel
schappelijke vormen bestaan uitsluitend in de seculiere
van een opleving van nieuwe religieuze vormen, zo
tijd (ST 298, 299). Voorheen was God aanwezig in het
constateerden we reeds in een ander verband. Taylors
staatsbestel, nu is daarvoor in de plaats gekomen wat
visie op de secularisering staat en valt met zijn these
Taylor noemt de Moderne Morele Orde. De individuen
dat er méér is dan verval van religie. Er is sprake van
zijn niet meer opgenomen in een hiërarchische orde,
“een nieuwe plaatsing van het heilige of het spirituele
maar zijn losstaande individuen die zich met elkaar
in relatie tot het individu en het maatschappelijke
verbinden. “We zijn van een hiërarchische orde van
leven. Deze nieuwe plaatsing is nu de aanleiding voor
verpersoonlijkte verbanden overgegaan naar een
herschikkingen van het spirituele leven in nieuwe
onpersoonlijke, egalitaire orde, van een verticale wereld
vormen en voor nieuwe bestaanswijzen, in relatie tot
van bemiddelde toegankelijkheid naar horizontale,
God of niet in relatie tot God” (ST 580, 581).
direct toegankelijke samenlevingen” (ST 298). Taylors conclusie is dat politieke samenlevingen niet langer
Bronnen In zijn werk Bronnen van het zelf heeft Taylor de bronnen van de moderniteit onderzocht. Taylor gebruikt voor zijn beschrijving van de secularisering het aan
Over Charles Taylor
Max Weber ontleende begrip van de ‘onttoverde
Charles Taylor is een Canadees filosoof. Hij werd op 5
wereld’, soms ook Webers beeld van de samenleving als
november 1931 in Québec, Canada geboren. In 1952
een ‘ijzeren kooi’ (‘stahlhartes Gehäuse’). Kenmerk van
studeerde hij af aan McGill-universiteit (geschiedenis) en
de moderniteit is “het onthechte zelf ”. De moderne
vervolgde zijn opleiding te Oxford (filosofie en economie,
mens is “geatomiseerd” en “wereldloos”, losgeweekt uit
doctor in de filosofie in 1961). Hij promoveerde op Hegel.
de allesomvattende ordeningen die tot dan toe zin ver-
Hij was aangesteld aan de Oxford University als hoogleraar
leenden aan de wereld en aan het menselijk handelen.
voor ethiek en keerde later als hoogleraar filosofie terug naar
De moderne mens is ontheemd en beweegt zich in een
McGill-universiteit. Hij schreef onder meer Hegel (1975),
zinsvacuüm dat door de successen van techniek en
Hegel and Modern Society (1979), Sources of the Self: The
wetenschap niet kan worden opgevuld. Het vacuüm
Making of Modern Identity (1989), The Malaise of Modernity
van deze cultuur wordt ingenomen door de rede van
(1991), heruitgegeven als The Ethics of Authenticity (1992),
het autonome subject, dat geen enkele hogere instantie
Multiculturalism (1994), Modern Social Imaginaries (2004).
erkent. Tegenover dit verlichtingsideaal van een modern
46
ZICHT 2009-3
‘De dominante positie van de techniek heeft bijgedragen tot de versmalling en vervlakking van het leven.’
subject dat de wereld en de natuur autonoom tegemoet
ideaal van vrijheid, en ook de techniek heeft geleid tot
treedt, ontstaat het romantische verlangen naar droom
verbetering van de levensstandaard en kan in dienst
en poëzie. Waar de Verlichting een vrij en creatief sub-
van de mensheid haar goede werk doen.
ject ontwierp dat voor de vrijheid wel de prijs van een
Taylor wil de morele bronnen van de moderniteit (hij
ballingschap in een van God verlaten wereld moest
spreekt van een morele ontologie) opnieuw tot leven
betalen, kwam het bij de romantici tot een hereniging
wekken, zoals die van vrijheid, altruïsme en univer-
met het goddelijke ten koste van de menselijke autono-
salisme. Taylor doet een pleidooi om de onthechte rede
mie.
van het moderne ik te vervangen door een wij-
Het boek Bronnen van het zelf bestaat vooral uit ideeën-
gemeenschap. Waarden bepaal ik immers niet wille-
geschiedenis, namelijk hoe onze ideeën van het ‘zelf ’,
keurig en individueel, maar zijn aanwezig tegen een
de innerlijkheid en autonomie van de mens, zich heb-
gemeenschappelijke horizon. Taylors ideaal is een com-
ben ontwikkeld, van de Griekse denkers via Augustinus
munitaristische burgermaatschappij waarin de publieke
(ontdekking van de innerlijkheid!), Descartes en Locke,
zaak weer wordt gedragen door het als gemeenschap-
naar de Verlichting, en daarna – als tegenbeweging – de
pelijk ervaren goede. Een democratie die zich alleen
Romantiek (ontdekking van de natuur), Nietzsche en
bezighoudt met de uitoefening van individuele rechten
Dostojevski.
en de verdediging van een inhoudsloze vrijheid, ver-
Taylors analyse van de moderniteit bestaat voor een
armt en leidt tot een gefragmentariseerde, atomistische
groot deel uit de vastgestelde contradictie tussen de
samenleving.
naturalistische wereldvisie van de Verlichting (met haar
Als praktiserend rooms-katholiek doet hij een pleidooi
instrumentele rede en het technische denken) enerzijds
voor overkoepelende waarden en normen die het chris-
en de romantisch-expressionistische wereldbeschou-
tendom inhoudt, die recht doen aan het wezen van de
wing anderzijds. De dominante positie van de techniek
mens. De mens kan pas mens zijn in relatie tot een
heeft bijgedragen tot de versmalling en vervlakking van
ander. Waarden en normen kunnen de mens vinden in
het leven. De idealen van de onthechte rede en de
de “sacrale horizon”, zoals Taylor een deel van de over-
romantische zelfontplooiing berusten volgens Taylor
koepelende waarden en normen noemt.
beide op een opvatting van het zelf als eenheid. Het
Het herontdekken van de bronnen van die hoop, daar
uiteenvallen van het zelf als eenheid is daarom een van
is het Taylor om te doen: ,,De bedoeling van dit werk
de terugkerende thema’s van de twintigste eeuw.
was terugvinden (..) en zo ervoor te zorgen dat deze
Het probleem van het onthechte subject en zijn morele
bronnen ons weer kracht geven en de lucht doen terug-
ontworteling is meer dan een filosofisch probleem,
keren in de half ingeklapte longen van de geest.”
maar een probleem van onze huidige samenleving. Taylor wil de moderniteit genuanceerd tegemoet
Scherpe cultuuranalyse
treden. De moderniteit ziet hij als een “unieke combi-
Het gedachtegoed van Taylor is inspirerend. Hij biedt
natie van grootsheid en gevaar”. Voorbeeld: ook de ins-
een scherpe cultuuranalyse van de bronnen van de
trumentele rede is oorspronkelijk geworteld in een
moderne cultuur waarbij hij een lans breekt voor de
ZICHT 2009-3
47
‘De kracht van zijn werk is dat hij breekt met de oude gedachte dat wetenschap of secularisatie godsdienst overbodig maken.’
transcendente God van het joods-christelijke theïsme.
ele zoektocht. “Dit komt vaak voort uit een diepe onte-
De oplossing die hij aandraagt wekt sympathie, al is
vredenheid over een leven dat volkomen binnen de
zijn betoogtrant vaak abstract en is het niet altijd
immanente orde is opgesloten. Men ervaart dat dit
gemakkelijk om de rode draad vast te houden te
leven leeg is, vlak, verstoken van een hoger doel” (ST
midden van de honderden pagina’s beschouwingen
667). De ethiek van authenticiteit is gericht op het
over cultuur, wetenschap en religie.
individu, ten koste van institutionele religie.
De kracht van zijn werk is dat hij breekt met de oude
Taylor stelt dat de westerse samenleving in historische
gedachte dat wetenschap of secularisatie godsdienst
zin altijd doordrongen zal blijven van het christendom,
overbodig maken. Hij stelt haarscherp dat veel jonge
maar de vanzelfsprekendheid is verdwenen. Hij
mensen op zoek zijn naar bevrediging van hun spiritu-
benoemt dat met ‘de terugtocht van de christenheid’. Daarmee bedoelt hij “dat het voor mensen steeds minder gewoon zal worden om tot een geloof te worden aangetrokken of daar trouw aan te blijven op basis van een krachtige politieke identiteit of groepsidentiteit, of vanuit het besef dat ze maatschappelijke essentiële ethiek ondersteunen” (ST 676, 677). Taylor betitelt het volgende dilemma als vals, namelijk dat je óf volkomen in deze wereld aanwezig bent en dus niet werkelijk in God kunt geloven, óf je leeft binnen de moderniteit in zekere zin als vreemdeling (ST 745). Hij schetst daarmee een positie in de cultuur die ook voor de christen actueel is: je mag en moet je plaats weten in de moderne cultuur, maar tegelijkertijd deze kritisch tegemoet treden vanuit de bijbelse normen. Daarbij is grondige kennis van deze cultuur en haar secularisering een vereiste, willen onze argumenten ook hout snijden.
Noten 1 Charles Taylor, Een seculiere tijd; vertaald door Marjolein Stoltenkamp en ingeleid door Ger Groot; uitgeverij Lemniscaat Rotterdam, 2009; 1146 blz.; prijs €59,95. Twee jaar geleden verscheen in het Nederlands van Charles Taylor, Bronnen van het zelf. De ontstaansgeschiedenis van de moderne identiteit, vert. Marjolijn Stoltenkamp; ingeleid door Joep Dohmen; uitgeverij Lemniscaat Rotterdam, 2007; 773 blz., prijs €59,95; zie ook de interessante studie van Ingeborg Breuer, Taylor; vertaald door Hessel Daalder; (serie Kopstukken Filosofie); uitgeverij Lemniscaat, 2005; 156 blz.; (tweede druk); prijs €12,50.
48
ZICHT 2009-3
ACTUALITEIT
Emissiehandel na 2013
Drs. M.H. Korteland,
In december 2008 is op Europees niveau een akkoord
projectmedewerker bij milieuad-
bereikt over het energie- en klimaatbeleid tot 2020.
viesbureau CE Delft
Eén van de onderdelen is de vormgeving van het Europese emissiehandelssysteem (EU ETS) in de handelsperiode 2013-2020. Vooral de allocatie van emissierechten en de limieten op de import van emissiereducties, gerealiseerd in niet-EU landen,
Dr. J. Blokland,
waren belangrijke aspecten in de onderhandelingen
oud-Europarlementariër
tussen de Europese Commissie, de Raad van Ministers
ChristenUnie-SGP
en het Europese Parlement.
Op 5 juni 2009 is de nieuwe EU ETS richtlijn officieel
de modernisatie van elektriciteitsopwekking te stimu-
gepubliceerd (EU, 2009). Vragen die hieromtrent rijzen
leren. Lidstaten dienen minimaal een bedrag ter
zijn: Wat is er nu uiteindelijk besloten? Wat zijn de
grootte van 50% van de totale veilingopbrengsten (box
concrete beleidsconsequenties en de gevolgen voor toe-
1 en box 2) aan te wenden voor ‘goede doelen’ zoals
komstige emissiehandelsprijzen? Wat zijn de
klimaatadaptatie, emissiereductie en bosbehoud. Het
verwachtingen voor de internationale klimaat-
gaat hier zowel om investeringen in Europa als in ont-
onderhandelingen in Kopenhagen eind dit jaar?
wikkelingslanden.
Typen allocatie emissierechten
Box 2: tijdelijk gratis uitgifte
Aan het begin van iedere handelsperiode wordt de
Alle sectoren behalve elektriciteit krijgen 80% van hun
totale hoeveelheid uitgegeven rechten verdeeld over de
rechten gratis in 2013, teruglopend tot 30% gratis allo-
bedrijven die onder het handelssysteem vallen.
1
catie in 2020. Het overige deel van de rechten wordt
De manier waarop dit gebeurt wordt EU breed
geveild. Gratis uitgifte wordt gebaseerd op ex-ante en
geharmoniseerd. Er zijn drie typen allocatie te
geharmoniseerde benchmarks, waarbij wordt uitge-
onderscheiden.
gaan van de beste 10% technologieën in Europa in 2007-2008. De benchmark wordt vermenigvuldigd met
Box 1: volledige veiling van emissierechten.
de fysieke productie van een bedrijf. Ook sectoren die
Emissierechten voor de elektriciteitssector zullen
op indirecte wijze een verslechtering van hun concur-
volledig geveild worden omdat het risico op
rentiepositie verwachten, dus via hogere elektriciteits2
koolstoflekkage nagenoeg nihil wordt beschouwd.
prijzen, kunnen extra compensatie krijgen op basis van
Alleen Polen zal tijdelijk gratis allocatie ontvangen om
benchmarks.
ZICHT 2009-3
49
‘De harmonisatie van allocatieregels is te verwelkomen. Hierdoor wordt het systeem transparanter en neemt de geloofwaardigheid ervan toe.’
Box 3: gratis uitgifte
maximum gebruik van credits gelimiteerd tot 50% van
Sectoren die worden geacht een hoog risico op
de reducties in EU ETS sectoren gedurende de periode
koolstoflekkage te kennen bij uitblijven van een
2008-2020 en 50% van de reductie in nieuwe sectoren
internationaal klimaatakkoord, zullen permanent
en luchtvaart t.o.v. emissieniveaus in 2005.
gratis rechten ontvangen. Dit geldt ook voor
Wat betreft de kwaliteit van credits, zijn op dit moment
stadsverwarming, levering van warmte en koeling door
nog geen expliciete eisen gesteld. Alle projecttypen die
Warmte Kracht Koppeling (WKK) en de uitstoot van
nu worden toegestaan, lijken ook na 2013 geldig te zijn.
industriële (afval)gassen.
Er wordt wel een procedure opgestart zodat bepaalde
Het risico op koolstoflekkage wordt ingeschat op basis
typen projecten uitgesloten kunnen worden.
van een kwalitatieve of kwantitatieve risicoanalyse. Bij een kwantitatieve beoordeling wordt gekeken naar de
Gratis emissierechten
stijging in productiekosten als gevolg van directe of
In principe is de harmonisatie van allocatieregels te
indirecte CO2 kosten t.o.v. Gross Value Added en naar
verwelkomen. Hierdoor wordt het systeem transparan-
bestaande handelsintensiteiten met niet-EU regionen.
ter en neemt de geloofwaardigheid ervan toe.
Een sector die te maken krijgt met een prijsstijging
Tegelijkertijd valt echter wel het een en ander af te
hoger dan 5% én een handelsintensiteit kent van meer
dingen op deze regels.
dan 10%, wordt geacht een hoog risico op koolstoflek-
Allereerst zijn de eisen die aan sectoren gesteld worden
kage te hebben. Een verwachtte prijsstijging of
om in aanmerking te komen voor volledige gratis allo-
handelsintensiteit van boven de 30% wordt sowieso
catie dermate soepel dat naar verwachting 90% van de
beschouwd als een indicatie van risico
industriële sectoren in Nederland niet zullen hoeven te betalen voor hun rechten. Uit de voorlopige resultaten,
Import van credits
op 29 April 2009 gepresenteerd door de Europese
Lidstaten kunnen een deel van hun emissiedoelstellin-
Commissie, blijkt dat vrijwel iedere sector in Europa in
gen halen door emissiereducties in niet Annex 1
aanmerking komt voor gratis emissierechten, omdat zij
3
50
landen te realiseren. De criteria die gesteld worden aan
voldoet aan het 30% criterium ofwel een relatieve
het gebruik van CDM credits door lidstaten om te vol-
prijsstijging kent van meer dan 5% en een
doen aan emissiedoelstellingen bepalen hoeveel
handelsintensiteit van boven de 10%.
emissiereductie Europa zelf voor zijn rekening moet
De hoeveelheid gratis rechten wordt vervolgens
nemen en hoeveel geïmporteerd mag worden.
bepaald door benchmarking, waarbij het de vraag is
In de handelsperiode 2013-2020 mogen credits uit de
hoe dit proces in zijn werk zal gaan. Wordt er een een-
periode voor 2013 gebruikt worden om
malige verdeelsleutel opgesteld op basis van historische
reductiedoelstellingen te behalen. Het zou hier gaan
productiecijfers of zal deze periodiek worden
om circa 1400 Mton aan credits. Verder mogen er extra
bijgesteld? Dit is niet geheel duidelijk, terwijl de keuze
credits ingezet worden. Het is echter nog niet duidelijk
sterke gevolgen kan hebben voor de efficiency van het
om hoeveel credits het precies zal gaan. Wel is het
EU ETS systeem. Bij de zogenaamde “updated” benchZICHT 2009-3
‘In principe heeft veilen een grotere impact op de concurrentiepositie van Europese bedrijven dan gratis uitgifte.’
mark wordt namelijk een perverse prikkel gegeven aan
kelijk geveild gaan worden. Immers, iedere sector zal
producenten om output te verhogen. Immers, hoe
lobbyen om voor gratis rechten in aanmerking te
hoger de actuele productie, hoe meer emissierechten
komen. Alleen voor de elektriciteitssector ligt het
toegewezen worden. Hierdoor zullen bedrijven minder
allocatiemechanisme echt vast. Verder is het zo dat niet
snel emissiereductie genereren door vermindering van
zozeer de veilingopbrengsten zelf aan goede doelen
productie, terwijl dit in sommige gevallen goedkoper is
besteed moeten worden. Het gaat om een equivalent
dan het efficiënter maken van het productieproces. De
bedrag. Landen die nu al relatief veel besteden aan deze
Bruyn et al. (2008) wijdden al een eerder artikel aan dit
doelen, zoals Nederland, kunnen de veilingopbrengsten
probleem. Tevens bestaat het risico dat bedrijven
dus vrij besteden aan andere zaken.
alsnog de prijs van emissierechten in hun productprijzen door berekenen omdat hun concurrentiepositie dat
Emissiereductie
toelaat, ook al ontvangen zij de rechten gratis. Zij
De limiet op CDM gebruik na 2013 lijkt ruimer te zijn
maken dan ‘windfall’ profits, waarvoor de consument
dan voorheen, ook al is de precieze omvang nog ondui-
betaalt.
delijk. ETS sectoren kunnen tot 50% van hun benodigde inspanning om hun doelstellingen te halen
Veiling emissierechten
afdekken door CDM credits. Daarnaast mogen zij cre-
Naar onze mening was het verstandiger geweest alle
dits gebruiken die worden overgehouden uit de
rechten te veilen en de veilingopbrengsten terug te slui-
voorgaande periode. Dit kunnen er veel zijn wanneer
zen om zo de effecten van EU ETS op de economieën
emissies de komende tijd dalen als gevolg van de
van lidstaten zo laag mogelijk te houden. In principe
kredietcrisis en er dus minder compenserende credits
heeft veilen een grotere impact op de concurrentieposi-
ingezet hoeven te worden.
tie van Europese bedrijven dan gratis uitgifte. Via een
Ook al werkt CDM mogelijk niet perfect, toch is het
verlaging van belastingen of gerichte terugsluis van vei-
goed dat CDM credits worden toegestaan, omdat het
lingopbrengsten via energie(besparing)subsidies
een goedkope manier is om emissies te reduceren.
kunnen bedrijven echter gecompenseerd worden voor
Zonder dit mechanisme zou de emissiehandelsprijs erg
CO2 kosten en wordt koolstoflekkage ook voorkomen.
hoog kunnen worden. CDM drukt de kosten van het
Ook kunnen overheden veilingopbrengsten aanwenden
Europees klimaatbeleid (zie ook Koutstaal en
om consumenten te compenseren voor gestegen
Veenendaal, 2008). Bovendien is het politiek gezien
product- en elektriciteitsprijzen.
belangrijk om niet-Annex I landen bij het
In plaats daarvan heeft de EU tal van “goede
klimaatbeleid te betrekken. Het is, daarentegen, niet de
bestemmingen” geformuleerd voor 50% van de
bedoeling dat de EU alle emissiereductie buiten haar
binnengekomen veilingopbrengsten. De lidstaten
grenzen realiseert. Ook intern dienen er inspanningen
worden geacht zich hieraan te houden. De vraag is
geleverd te worden aan de transitie richting een
echter of hier in de praktijk iets van terecht komt.
duurzamere economie. Dit is niet alleen van belang uit
Allereerst is het onbekend hoeveel rechten er daadwer-
het oogpunt van solidariteit, maar ook vanwege de
ZICHT 2009-3
51
‘De CO2 prijs mag niet te laag worden, omdat in dat geval de emittent goedkoper uit is door niet te investeren in emissiereductie.’
effectiviteit van EU ETS. In principe bepaalt de hoogte
meer geneigd zijn lagere reductiedoelen te zetten omdat
van het emissieplafond de milieuwinst die behaald
zij de kosten voor het bedrijfsleven beperkt willen hou-
wordt. Deze veronderstelling is echter alleen houdbaar
den. Met name in economisch moeilijke tijden kan dit
als de kwaliteit van emissiereducties onder CDM even
argument zwaar meewegen in de politieke besluit-
hoog is als de emissiereducties binnen Europa. CDM
vorming. Met het oog op het vaststellen van klimaat-
critici plaatsen nogal eens vraagtekens bij de hardheid
doelstellingen in de toekomst, is het dan ook van
van reductieclaims. Allereerst vanwege de onzekerheid
belang dat de prijs niet te hoog wordt. Dit is mogelijk
rond de additionaliteit van projecten. Additionaliteit
de reden dat er relatief veel ruimte is voor inbreng van
houdt in dat er als gevolg van een project een
CDM credits. Dit mechanisme drukt de prijs van
duidelijke, kwantificeerbare emissiereductie extra
emissierechten.
optreedt ten opzichte van de autonome situatie
Aan de andere kant mag de CO2 prijs ook niet te laag
(baseline). Als een project ook zou worden uitgevoerd
worden, omdat in dat geval de emittent (uitstoter van
zonder dat de CO2-credits aangeboden worden, is het
broeikasgassen) goedkoper uit is door niet te investeren
project niet additioneel en hebben de CO2-credits niet
in emissiereductie. Dat is tevens het gevaar van de hui-
bijgedragen aan emissiereducties. Daarnaast is nog niet
dige recessie, waardoor lagere productie leidt tot lagere
duidelijk hoe er bij een eventueel internationaal
CO2 uitstoot, waardoor doelstellingen eerder gehaald
klimaatakkoord wordt omgegaan met CDM credits.
lijken te worden zonder dat de productieprocessen ver-
Europese landen boeken de emissiereducties als gevolg
nieuwd zijn. Overigens leiden schommelingen in de CO2
van CDM projecten in. Er is echter een risico op
prijs tot onzekerheid bij het voorbereiden van gerichte
dubbeltelling als landen waarin deze projecten hebben
CO2 reducerende investeringen. Er zou dus een mecha-
plaatsgevonden zouden deelnemen aan het klimaat-
nisme moeten komen om schommelingen te beperken.
akkoord en de baseline op 1990 zetten. Als deze landen de tot nu toe behaalde reducties op eigen conto zouden
Verwachting onderhandelingen in Kopenhagen
schrijven en de EU deze niet afboekt, wordt één
In december 2009 moeten de internationale klimaat-
emissiereductie twee keer meegeteld.
onderhandelingen in Kopenhagen worden afgesloten met een internationaal klimaatakkoord als opvolger
52
Impact op toekomstige emissiehandelsprijzen
van het Kyoto protocol. Dat akkoord moet naast de EU
Wanneer het benchmark-mechanisme voor gratis
ook de VS, China, India, Rusland en Brazilië als belang-
uitgifte van rechten periodiek wordt vastgesteld, is er
rijkste landen omvatten.
een impliciete productiesubsidie. Hierdoor zal de prijs
De Europese top van maart 2009 stond ingeboekt als
voor CO2 rechten hoger worden ten opzichte van het
de top die ruimte moest creëren voor een doorbraak
veilen van rechten omdat er meer technische maatrege-
op weg naar een internationaal klimaatakkoord in
len nodig zijn om een bepaalde emissiereductie te
Kopenhagen. In plaats van leiderschap te tonen bij de
bewerkstelligen. De vraag is echter of politici een hoge
transitie naar een koolstofarme wereld, bleef men
CO2 prijs laten voortbestaan. Regeringsleiders zullen
steken in de details. Gelet op de bedragen die gestoken ZICHT 2009-3
‘De handel in emissierechten werkt alleen dan optimaal als alle belangrijke spelers deelnemen.’
worden in het weer op gang brengen van het financieel systeem, steken de bedragen die noodzakelijk zijn voor het tegengaan van klimaatverandering schamel af. De ontwikkelingslanden hebben het minste bijgedragen aan de opwarming van de aarde en dreigen er wel de grootste slachtoffers van te worden. Het is daarom niet meer dan billijk dat eerdere afspraken gemaakt in Bali en Poznan daadwerkelijk worden nagekomen. Het saneren van financiële, economische en ecolo-
Referenties • Bruyn,S. de, M. Davidson en M. Korteland (2008). Lagere kosten door veilen van rechten. ESB 93(4544), 3 oktober 2008, 603-605. • Koutstaal, P. en P. Veenendaal (2008). Economische gevolgen van Schoon en Zuinig in 2020. No. 174. Den Haag: Centraal Planbureau (CPB), oktober 2008. • Europese Commissie (2009). Results of the quantitative assessment of sectors at NACE 4 level (state of 29-04-09). Beschikbaar via: http://ec.europa. eu/environment/climat/emission/pdf/20090429results_quantitative_ assess_sectors_nace4.pdf • Europese Unie (2009). Directive 2009/29/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009 amending Directive 2003/87/EC so as to improve and extend the greenhouse gas emission allowance trading scheme of the Community. Official Journal of the European Union, L 140/63, 5.6.2009.
gische crises moet in samenhang gebeuren en niet geïsoleerd. We lossen de armoede en de honger in de wereld alleen op als we bereid zijn integraal te denken en te handelen. Anders is slechts sprake van kostbaar stop- en lapwerk en dragen latere generaties de lasten van ons falen.
Conclusie Het huidige EU klimaat- en energiepakket pakt naar
Noten 1 Het totaal aantal rechten zal ieder jaar dalen met 1.74% om in 2020 een 20% reductie te bewerkstelligen t.o.v. 1990. EU landen committeren zich aan een striktere eis van -30% in 2020 wanneer eind dit jaar in Kopenhagen een internationaal klimaatakkoord tot stand komt. 2 Koolstoflekkage ontstaat wanneer emissies zich verplaatsen van een gereguleerd systeem als EU ETS naar een systeem zonder regulatie, zoals in niet-Annex 1 landen. Dit kan gebeuren via een fysieke verhuizing van productiefaciliteiten of via toenemende import substitutie. Koolstoflekkage treedt op ongeacht de relatieve CO2 efficiency van installaties. 3 Het gaat om landen die geen reductiedoelstellingen kennen onder het Kyoto protocol, maar dit protocol wel geratificeerd hebben. Bovendien worden deze landen door de UNFCCC aangemerkt als gevoelig voor klimaatverandering. Het gaat veelal om ontwikkelingslanden.
verwachting gunstig uit voor het bedrijfsleven, omdat een groot aantal sectoren gratis emissierechten zal ontvangen, ook al kunnen zij de CO2 kosten zonder gevaar voor hun concurrentiepositie doorberekenen aan hun afnemers. Hierdoor bestaat het risico dat de consument uiteindelijk de rekening van klimaatbeleid gaat betalen. Daarnaast is de effectiviteit van het handelssysteem mogelijk niet optimaal omdat er relatief veel ruimte is voor CDM credits. Voor het emissiehandelssysteem is het te hopen dat de onderhandelingen in Kopenhagen wordt afgesloten met een wereldwijd akkoord, omdat de handel in emissierechten alleen dan optimaal werkt als alle belangrijke spelers deelnemen. Dan zijn we ook af van koolstoflekkages, gratis rechten en “windfall profits”. Dan is ook zeker dat we de koolstofreductie doeltreffend en doelmatig kunnen realiseren tegen de laagste kosten. ZICHT 2009-3
53
BOEKENSC HAP J. A. A. van Doorn, Nederlandse
Dr. K. van der Zwaag,
democratie. Historische en socio-
lid van de redactie van Zicht
logische verkenningen; samengesteld en ingeleid door Jos de Beus en Piet de Rooy; uitgeverij Mets & Schilt, Amsterdam, 2009; 576 blz.; prijs €29,90. De socioloog en historicus J. A. A. van Doorn (1925-2008) was
dagelijks gebeuren als een soort particuliere krant de publici-
een spraakmakend en scherp
teit in te sturen. Resultaat is een “destructuralisering’ van het
columnist in Trouw en HP/De
maatschappelijk bestel, inclusief van de culturele en morele
Tijd. In deze bundel is vooral het wat oudere werk
bovenbouw. Kranten laten steeds meer lezers kiezen tussen
opgenomen, bestaande uit historische en sociologische
vaak ingewikkelde standpunten “om over de uitslag
beschouwingen over de politiek. Van Doorn, van 1960 tot
vervolgens te rapporteren alsof men de steen der wijzen heeft
1987 hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit in
gevonden.” Van Doorn schrijft dat het verleden in veel
Rotterdam, wordt in de inleiding de grootmeester van de
opzichten een verzameling curiosa is geworden. Het is geen
Nederlandse sociologie genoemd. Zijn bespiegelingen zijn
collectieve navelstreng meer. Zonder een gedegen kennis van
over het algemeen conservatief en historisch. De jaren zestig
het christendom is echter de Europese geschiedenis niet te
genazen hem van een progressieve kijk op de samenleving,
begrijpen, en de Europese kunstgeschiedenis al helemaal niet.
het bespeuren van wetmatige ontwikkelingen in de samenle-
Een bundel met zonder meer boeiende beschouwingen van
ving. Speciaal voor deze bundel is geschreven de “herfsttij der
een markant (cultuur)socioloog.
democratie. Over de huidige malaise in de Nederlandse politiek.” Deze bijdrage typeert Van Doorn ten voeten uit. Hij is uitermate kritisch over het populisme in de Nederlandse poli-
Luuk van Middelaar, De passage
tiek, het ontstaan van de calculerende individualistische
naar Europa. Geschiedenis van
burger, die op zijn rechten staat, terwijl de overheid haar
een begin; uitg. Historische Uit-
cliënt op zijn wenken moet bedienen. Van Doorn constateert
geverij, Groningen, 2009; 528
dat de oude partijendemocratie in een diepe malaise verkeert.
blz.; prijs €35.
Partijen zijn sterk op hun retour, programma’s en politici
54
richten zich -gesteund door de media- rechtstreeks tot het
Luuk van Middelaar schreef een
volk. Solide democratische organen functioneren amper. Ook
uitvoerig boek over de totstand-
het mislukken van het integratieproject is een forse nederlaag
koming van het moderne
voor het democratisch bestel, aldus Van Doorn. Het politieke
Europa van de laatste vijftig
handwerk degenereert tot ‘beleid’, zonder werkelijke visies.
jaar. De schrijver, filosoof en
Kamerleden hebben steeds minder gedegen kennis van staat-
historicus, kent als politiek
kundige instituties en worden steeds jonger. “Een populaire
adviseur de Brusselse en Haagse politiek als geen ander. Hij
uitstraling en enige handigheid in de omgang met de media
beschrijft de geboorte van politiek Europa. Hij onderscheidt
gelden als meer dan voldoende.” Van Doorn spreekt in navol-
inzake de Europese politiek drie “grondvertogen”: de staten,
ging van Jos de Beus van het ‘theater van de toeschouwers-
de burgers en de kantoren; of een traditionelere benaming:
democratie’. De politieke acteurs hebben hun rol terdege
confederalisme, federalisme en functionalisme. Het boek
ingestudeerd. “Ze zijn getraind in het vertolken van
bevat een uitputtend verslag van de totstandkoming van het
standpunten en in het ontwijken van vragen.”
huidige Europa. Maar ook daarvóór worden de grondlijnen
Van Doorn is ook uitermate kritisch over de nieuwe ideologie
van het komende Europa geschetst. De contouren daarvan
van het consumentisme. “Het oude adagium ‘wie niet werkt,
waren al zichtbaar sinds de zestiende eeuw. Er deed zich een
zal niet eten’ wordt overstemd door de wijsheid dat wie niet
ontwikkeling voor van een Europese christenheid onder verti-
uitgeeft, de economische groei in gevaar brengt.” Er is een
caal, politiek-theologisch gezag van Rome naar een gezelschap
nieuw type samenleving ontstaan, een postmodern tijdperk
van soevereine staten, van theologen naar diplomaten en
waar de voorheen actieve burger is afgelost door de passieve,
juristen. Europa blijft politiek echter een leeg begrip is de
niet in politiek geïnteresseerde consument. Hij laakt de trend
conclusie van de schrijver. De droom van de stichters zestig
van duizenden ‘bloggers’ om hun waarnemingen van het
jaar geleden is niet uitgekomen. “De bouwplaats van het
ZICHT 2009-3
Europese project heeft veel bereikt, maar geen eenwording
religieuze inzicht in onze tijd meer aandacht.” Het boek is
van de staten tot stand gebracht.” Europa blijft in de ogen van
geïnspireerd door de bijbelse noties van gerechtigheid, liefde,
de gewone burger een vaag, onbestemd begrip. De
solidariteit, liefde voor de naaste, verzoening en vrede. Er is
onzekerheid over de Europese democratie blijft groot. De
volgens de auteurs ommekeer mogelijk, maar dat betekent
Europese politiek lukt het niet om het publiek voldoende te
dat we leren afzien van zelfzucht ten gunste van bevrijde
boeien, zo signaleert de schrijver als groot probleem. De veel-
arbeid en consumptie. Geen enkele boom kan immers tot de
taligheid (23 officiële talen op 27 lidstaten!) bemoeilijkt het
hemel groeien. “Net als een boom hoort ook een samenleving
ontstaan van een “Europese publieke sfeer”, in de zin van een
zich op de duur in te stellen op het omzetten van haar expan-
debatruimte waar alle Europese naties of
sieve, verticale groei in een bloei op basis van vormen of seg-
taalgemeenschappen op hetzelfde moment over dezelfde
menten van verzadiging.” Technologie en economie, geld en
dingen spreken. Er wreekt zich ook een consensusgerichte
markt, hebben op zich niets kwaads in zich, maar in een
Europese politiek. “Ideologische en politieke breuklijnen
maakbaar geachte samenleving gaan ze als goden over ons
tussen links en rechts, tussen arm en rijk, tussen noord en
heersen en oefenen een hypnotische invloed uit.
zuid worden gedempt in de techniek en compromis. De coalities tussen landen wisselen voortdurend. Besluiten in de EU worden zelden bij meerderheid genomen.”
Ernst van den Hemel, Calvinisme en politiek. Tussen verzet en berusting, uitg. Boom, Meppel,
B. Goudzwaard e.a., Wegen van
Amsterdam, 2009; 168 blz.; prijs
hoop in tijden van crisis; uitg.
€19,95.
Buyten & Schipperheijn, Amsterdam, 208; 303 blz.; prijs €25.
Het calvinisme stond vaak aan de basis van grote politieke
Een alarmerend boek over de
veranderingen, stelt Van den
grote mondiale crisis: armoede,
Hemel. Zijn boek behandelt vijf
milieubederf en onveiligheid.
cruciale momenten in de
Het is een vertaling van een
geschiedenis van het calvinisme:
Engelse uitgave uit 2007. De
Willem van Oranje, Abraham Kuyper, de Tweede Wereldoor-
diepste hoop zien de schrijvers
log (wel of niet verzet?, K. Schilder contra H. H. Kuyper) en
verankerd in het feit dat deze
de apartheid in Zuid-Afrika. Het calvinisme is niet alleen een
wereld niet is geschapen om in een baaierd van chaos en ont-
conservatieve kracht geweest, maar heeft zich ook verbonden
reddering te eindigen. Er is in deze wereld sprake van een
met een vorm van politiek engagement dat zich keerde tegen
oplossingsparadox: tal van aangedragen oplossingen tegen de
vormen van fundamentalisme. Het is deze kant die volgens
crisis hebben de problemen alleen maar versterkt. Er wordt
de auteur in het huidige debat compleet afwezig lijkt te zijn.
weinig gekeken naar de fundamentele oorzaken. Zo wordt
Op de opiniepagina’s wordt maar al te vaak de scheiding
aangaande de kredietcrisis nauwelijks aan de orde gesteld de
gemaakt tussen enerzijds de ouderwetse of oubollige religie
rol van het geld en de financiële markten, terwijl daar toch de
en anderzijds seculiere westerse waarden. De schrijver, die een
diepste oorzaak van de crisis ligt, aldus de auteurs. Er wordt
interdisciplinaire dissertatie over Calvijn voorbereidt, keert
evenmin gekeken naar de schaduwkanten van de
zich sterk tegen het verlichtingsfundamentalisme zoals dat tot
hooggeroemde vooruitgang (verworden tot een seculiere reli-
uiting komt in het denken van Herman Philipse en Paul
gie), de maximale groei, het willen bereiken van een grotere
Cliteur. Deze laatste ziet Willem van Oranje als een 16-de-
materiële welvaart. Het boek wil bij de huidige zakelijke
eeuwse Theo van Gogh, een seculier voorvechter van de niet-
discussie over mondiale problemen de verwaarloosde
religieuze vrijheid van meningsuiting en daar ook slachtoffer
elementen van religie en spiritualiteit toevoegen, elementen
van geworden is. Het calvinisme laat zien dat daar waar God
die ten diepste gefundeerd zijn op het geloof in de Schepper
centraal staat, de door de mens geconstrueerde systemen
van hemel en aarde. In de zogenoemde moderne beschaving
onder kritiek komen. Dus religie heeft een kritisch potentieel
heeft zich een patroon van geestvernauwing genesteld. De
richting totalitaire neigingen. De tegenstelling tussen geloof
auteurs constateren dat de door de mens gemaakte of
en Verlichting leidt tot paradoxen en valse tegenstellingen.
vereerde dingen of krachten hun makers beginnen te beheer-
Van den Hemel ziet ook bij B. J. Spruyt (in zijn boek De
sen zodat het bedrog van de goden nu aan het licht komt.
toekomst van de stad) het gevaar van een seculier
“Naar onze mening verdient dit klassieke culturele en
fundamentalisme opduiken, namelijk door tegenover het
ZICHT 2009-3
55
moslimfundamentalisme de verworvenheden van het Westen
Michael Burleigh, Bloed en
centraal te stellen. Hij citeert onder meer de opmerking van
woede. Een culturele geschiedenis
Spruyt dat de politiek geen uitspraken kan en mag doen over
van het terrorisme; uitg. De
de waarheid van religies, maar wel kan erkennen dat bepaalde
Bezige Bij, Amsterdam, 2009;
religies een fundamentele bijdrage hebben geleverd aan het
652 blz.; prijs €39,90.
ontstaan van de westerse beschaving. Van den Hemel levert een boeiende studie in het Calvijn-jaar.
Het terrorisme is helaas een bekend verschijnsel geworden in de moderne wereld. De
Tom Holland, De gang naar
inmiddels befaamde Britse his-
Canossa. De westerse revolutie
toricus (verschillende werken
rond het jaar 1000; uitg.
van hem werden in het
Athenaeum-Polak & Van
Nederlands vertaald) beschrijft hoe het verschijnsel vele
Gennep, Amsterdam 2009; 474
decennia lang de moderne wereld teisterde en nog steeds teis-
blz.; €29,95.
tert. Hij schildert een breed palet, van de Rote Armee Fraktion tot allerlei islamitische terreurorganisaties. Doel van
56
De scheiding van kerk en staat
alle terreur is om zoveel mogelijk slachtoffers te maken. Het
is niet zo maar een verworven-
terroristische milieu geeft blijk van “morele ranzigheid, als het
heid geworden in de westerse
al niet puur crimineel is.” Doelstelling van Al-Qaeda is een
cultuurgeschiedenis, zo blijkt
“nihilistische dodencultus.” “De jihadistisch-salafisten hebben
uit dit boek van Tom Holland.
geen enkele positief toekomstbeeld, ze hebben alleen het ver-
Hij verhaalt hoe de strijd tussen geestelijke en wereldlijke
langen om elders chaos en bloedvergieten te veroorzaken.” De
macht over de hegemonie in het westen uiteindelijk beslecht
schrijver schenkt veel aandacht aan de culturele
werd in een scheiding der machten. Hij geeft een uitvoerig
achtergronden en peilt de ideologische wortels van het
historisch relaas waar Vikingen, Byzantijnen en moslims in
terrorisme. Het islamitisch terrorisme zal zijns inziens pas
de tiende en elfde eeuw de strijd voerden over de hegemonie
verdwijnen als de zaak waarvoor ze strijden in diskrediet
over het Westen. De Nederlandse titel is overigens een geheel
raakt, al zullen de koppigsten nooit opgeven, zo voegt hij
andere dan de Engelse die luidt Millennium. The End of the
eraan toe. De schrijver moet niets hebben van het zogeheten
World and the Forging of Christendom. De Nederlandse titel
multiculturalisme dat in links-liberale media domineert en
focust op de boetedoening van de Duitse koning (later
het westen feitelijk weerloos maakt voor radicale denkbeelden
keizer) Hendrik IV in het Italiaanse Canossa, waar hij zijn
die hun ontlading vinden in terroristische acties. Misbruik
hoofd buigt voor de paus Gregorius VII om zijn excommuni-
wordt gemaakt van de Europese sociale wetgeving, die wordt
catie ongedaan te maken. Canossa staat voor de knieval van
beheerd door aanhangers van het multiculturele geloof. “De
de kiezer voor de kerk, maar feitelijk is het een scheiding van
Europese traditie van vrijheid van godsdienst betekent dat de
kerk en staat die voortaan eigen wegen gaan. De gebeurtenis
voornaamste centra van islamitische activiteiten door een
beëindigt het door de keizer veronderstelde recht om zelf bis-
sterk taboe beschermd worden: ze zijn onschendbaar.
schoppen te benoemen. De kerk nam zelf het recht in
Moskeeën, samen met netwerken van buurt- of wijkcentra
handen en is in die zin de winnaar geweest in dit proces.
daaromheen, zijn de voornaamste knooppunten van een
Terecht spreekt de titel van een westerse revolutie en is in die
groot, pan-Europees jihadistisch netwerk.” Hij hekelt ook het
zin Canossa een begrip geworden. De gekwelde koning werd
voorstel van de Anglicaanse aartsbisschop Rowan Williams
‘geabsolveerd’ met een pontificale kus, schrijft Holland. “Zo
om een milde vorm van sharia voor te stellen in Engeland.
werd een episode bezegeld die de geschiedenis van Europa
Dat ondermijnt volgens Burleigh het Engelse rechtssysteem,
een beslissende wending heeft gegeven.” Fundamenteel is
effent het pad voor een ‘harde’ shariawetgeving en scheidt
voortaan dat kerk en wereld gescheiden werelden zijn gewor-
steeds meer buitenlanders af in getto’s en ‘schotelsteden’. We
den. Beiden accepteerden geen enkele inmenging van
zijn vaak te lief tegenover de islam, vindt Burleigh. Waarom
buitenaf. Volgens Holland is de “pikante paradox”dat het
niet erkennen dat er in de afgelopen 400 jaar in de moslimwe-
hele idee van een seculiere samenleving uiteindelijk aan het
reld geen belangrijke wetenschappelijke ontdekking is meer
pausdom te danken is. “Voltaire en het eerste amendement
gedaan? De islam kent een jihad, maar in het Westen is er
van de Amerikaanse Grondwet, het multiculturalisme en het
geen enkele oproep gedaan om een kruisvaart tegen moslims
homohuwelijk: stuk voor stuk mijlpalen op de weg na
te beginnen. De BBC helpt in dit alles een handje door terro-
Canossa.”
risten automatisch nooit in verband te brengen met het stem-
ZICHT 2009-3
district waarin ze opereren, zelfs niet als de laatste woorden
openbaring.” Daarbij zijn ook oplossingen denkbaar die
van de zelfmoordenaar “Allah, Allah” luidden. De schrijver
binnen het kader van de Grote Scheiding godsdienst toch
vindt dat bekendheid gegeven moet worden hoe
weer een plaats willen geven, zoals bij Kant, Rousseau en
moslimsamenlevingen met andersgelovigen omgaan. Een
Hegel het geval was. De schrijver stelt dat de hedendaagse
duidelijk citaat: “De Britse regering moet ronduit verbieden
liberale democratieën de godsdienst een plek hebben weten te
dat er een enorme moskee wordt gebouwd in Oost-Londen
geven zonder sektarisch geweld te veroorzaken of theocratie
totdat alle christelijke gemeenschappen in alle moslimlanden
aan te moedigen, wat zijns inziens een historische prestatie is.
onbeperkt hun geloof mogen belijden zonder bang te hoeven
Toch missen zij het vocabulaire om de godsdienst te
te zijn voor vervolging.”
begrijpen. De schrijver laat duidelijk het failliet zien van de liberale theologie die cultuur en godsdienst wilde verzoenen, maar toen de crisis kwam in de Europese cultuur zou deze
Mark Lilla, De doodgeboren
afgod, aldus Lilla, aan de kant worden gezet ten gunste van
God. Godsdienst, politiek en het
een sterke, verlossende God.
moderne Westen; uitg. Atlas, Amsterdam, 2009; 343 blz.; prijs €19,90.
Remieg Aerts, Het aanzien van de politiek. Geschiedenis van een
Mark Lilla, hoogleraar religie
functionele fictie; uitg. Bert
aan de Columbia University in
Bakker, Amsterdam, 2009; 138
de VS, geeft een inkijkje in het
blz.; prijs €17,95.
eeuwenoude conflict tussen kerk en staat en zijn impact op
Er wordt al lange tijd geklaagd
de vorming van het westerse
over de kloof tussen politiek en
gedachtegoed. De moderne politieke filosofie is volgens hem
burger en ook over het aanzien
een betrekkelijk recente innovatie, zelfs in het Westen, waar
van de politiek. Remieg Aerts,
de christelijke politieke theologie meer dan duizend jaar het
hoogleraar politieke geschiede-
hele menselijk leven onder Gods gezag plaatste. “Meer dan
nis aan de Radboud Univer-
duizend jaar lang werd het lot van het Westen bepaald door
siteit in Nijmegen, betoogt dat geen van deze klachten over
het christelijke beeld van een drie-enige God die heerst over
politiek en parlementair bestel van de afgelopen veertig jaar
een geschapen kosmos en die de mensen leiding geeft door
nieuw is. Onvrede over het bestel dateert van de
openbaring, innerlijke overtuiging en de natuurlijke orde.” De
emancipatiebeweging in de jaren zestig van de vorige eeuw,
nieuwe filosofie, in gang gezet door denkers als Hobbes,
maar ook daarvoor en zelfs in de negentiende eeuw werden
Hume en Locke, hadden de ambitie om politiek uitsluitend te
deze geluiden gehoord. Toen politiek een instrument begon
zien als een menselijke aangelegenheid, zonder enig beroep
te worden ten behoeve van de emancipatie van achtergestelde
op goddelijke openbaring of kosmologische speculatie. Toen
groepen keerde de maatschappelijke bovenlaag zich van dit
kwam de “Grote Scheiding”, zoals de auteur het noemt, een
bedrijf af. Een actief politiek leven bestond er tot halverwege
beslissende breuk tussen de westerse politieke filosofie
de negentiende eeuw nauwelijks. Vele eeuwen daarvoor was
enerzijds en (christelijke) kosmologie en theologie anderzijds.
het Machiavelli die bewust brak met het christelijk ideaal van
Het boek verkent de spanning tussen politieke theologie en
een vorstenspiegel (onder meer bij Erasmus) en politiek niets
moderne politieke filosofie die in de afgelopen vierhonderd
anders zag dan de techniek om macht te verkrijgen en te
jaar in het Westen is beoefend. De schrijver biedt een scherp
behouden: politiek is het inzetten van doelmatige middelen
inzicht in de seculiere wortels van het moderne politiek
om iets te bereiken, indien nodig ten koste van de belangen
denken, waarvan hij ook de messiaanse politieke theologie in
en wensen van anderen. Toch kreeg politiek sinds de
Duitsland beschrijft in het nazisme als een reactie op de
achttiende eeuw een positievere betekenis dan alleen het ins-
ineenstorting van het Europa van de bourgeoisie. Politieke
trumentele redebegrip van de ‘staatsraison’. In de late
theologie definieert hij als “het spreken over politiek gezag op
achttiende eeuw voltrok zich de radicale “desacralisering”
grond van een geopenbaarde goddelijke samenhang. “De
van het vorstelijk gezag en van de gevestigde orde. Gratie
revolte tegen de politieke theologie in het Westen was gericht
Gods en dynastieke rechten maakten plaats voor een koning-
tegen een christelijke denktraditie. Er gebeurde iets
schap op basis van nationale geschiedenis en het cultiveren
ongekends: er ontstond een echt nieuwe manier van omgaan
van een emotionele band tussen bevolking en vorstenhuis.
met politieke vraagstukken, vrij van discussies over goddelijke
Toen de politiek na 1917 burgerlijker en democratischer
ZICHT 2009-3
57
58
werd, daalde de status voor de maatschappelijke elites die
ventileren daar hun plannen, in plaats van in het parlement.
voorheen een monopolie hadden op het openbaar bestuur, al
“Zij verzwakken daardoor het belang van deze institutie. Voor
was bij de emanciperende groepen (gereformeerden, socialis-
de politiek zijn de media een huurleger, maar bondgenoten
ten, etc.) juist politiek een heilige zaak ter bereiking van hun
heeft zij niet meer.”
hooggestemde idealen.
De schrijver pleit voor aanzien in de politiek, gebaseerd op
Momenteel wordt de politiek door de burger gezien als
moreel gezag en zelfvertrouwen, gevoel voor kwaliteit en een
uitvoerder van zijn eigen wensen, aldus Aerts. Politici moeten
zekere grootheid. Dat betekent dat zij ook de publieke
luisteren en vervolgens de zaken voor de burger regelen! De
opinie moet durven trotseren. Belangrijk is dat politici
schrijver hekelt de tendens om als politicus vooral de ‘gewo-
waardering afdwingen voor hun metier, door het met “trots,
ne’ man uit te hangen, populair zijn in de media en deze laat-
zwier en ernst” te hanteren. Het is een misvatting dat demo-
ste voortdurend zoekend. Dan blijkt echter dat politici
cratische politiek zich perse moet manifesteren in
doorgaans tamelijk middelmatig figuren te zijn met een
gewoonheid en egalitarisme. “Dat er een ‘kloof ’ bestaat
geringe uitstraling en beperkt verbale vermogen. “Dat is
tussen burgers en politiek is eerder een voorwaarde dan een
waarschijnlijk nooit heel anders geweest, maar ook nooit
gebrek. Die kloof is namelijk geen leegte; het is een tijdelijke
eerder was die middelmatigheid zo frequent in beeld”, aldus
overdracht van gezag, op basis van voorwaardelijk
een pregnante uitspraak. Politici zoeken nu zelf de media en
vertrouwen.”
ZICHT 2009-3
ZICHT 2009-3 – Inhoud op alfabetische volgorde auteursnaam
Inhoudsopgave 34e jaargang (2008) Auteur
Titel (evt. onderwerp)
Rubriek
Nr
Pag.
Adelaar, G.A.A.
Theocratische politiek in de parlementaire democratie.
Thema
2
30-35
Belder, B.
Barack Obama en Israël: potentiële frictie?
Focus
4
13-15
Beldman, B.
Met meer markt niet altijd meer mans (OV)
Thema
3
44-49
Berkum, J.W. van
Regeren zonder rood
Boekenschap
1
53-55
Berkum, J.W. van
Boekenschap (1) (CU op het pluche)
Boekenschap
3
54
Boonzaaijer, W.
Dierenwelzijn: gevangen tussen ethiek en financieel belang
Kwartaalstelling
1
25-27
Bruijne, A.L.Th. de
Een theocratisch bepaalde uitdaging aan theocratische politiek (O’Donovan en SGP)
Thema
2
39-44
Ontwikkelingen in de agrarische sector
Thema
1
13-18
Diepenbeek, J.H. Dijk, G. van
Democratie en de grote economie
Thema
3
26-30
Dijkgraaf, E.
Bijwerkingen van marktwerking
Focus
3
31-33
Haas, Marcel de
Uruzgan: militair, mens, missie
Boeken
1
52
Hofman, T.M.
Het spreken van de kerk in het maatschappelijk debat
Thema
2
50-53
Holdijk, G.
Burgerschap en vreemdelingschap (II)
Bezinning
1
45-51
Holdijk, G.
Dictatuur in de democratie
Forum
2
1-2
Hove, J.M.ten
Een goed boek over de Koude Oorlog
Boekenschap
4
55
Homan, C.
Accentverschuiving in Nederlands buitenlands Thema
4
16-20
Jansen-Gijsbertse, M.P. China’s handel en wandel in Afrika
Thema
4
26-29
Jong, A. de
Afkeer van verdraagzaamheid
Thema
2
17-21
Jong, G.J. de
Is ‘Den Haag’ de markt meester?
Thema
3
13-18
Kieviet, ds. J.M.J.
Een loflied tot eer van de Schepper (Ps. 104)
Bijbelstudie
1
3-5
Kieviet, ds. J.M.J.
Burger van twee werelden (1 Petrus 2)
Bijbelstudie
2
3-5
Kieviet, ds. J.M.J.
Aandacht voor het maatschappelijke leven (Exodus 20-23)
Bijbelstudie
3
4-6
Kieviet, ds. J.M.J.
Vrede in plaats van oorlog (Jesaja 2)
Bijbelstudie
4
3-6
Kievit, H.
De markt faalt, de burger betaalt?!
Forum
3
1-3
Kloosterman, J.
Confessions in the jurisdiction (1)
Politiek klassiek
2
63-66
Kloosterman, J.
Confessions in the jurisdiction (2)
Politiek klassiek
4
50-54
Maldegem, A. van
Het roer moet om! (Overheidsinnovatiebeleid)
Kwartaalstelling
3
40-43
Maljaars, H.
Risico’s van ‘gentech’ onderbelicht
Thema
1
19-24
Maljaars, J.
Er is meer dan geld
Forum
4
1-2
Meeuse, Joke
Varen wij wel bij de welvaart? (Voeding en gezondheid)
Thema
1
28-33
Nieuwenhuizen, L.
Het oog van de naald (Prof. J.J. Graafland)
Thema
3
19-21
Pasterkamp, R.
“Wij kunnen het aan” (Uruzgan)
Thema
4
21-25
beleid naar Europa
ZICHT 2009-3
59
Auteur
Titel (evt. onderwerp)
Rubriek
Nr
Pag.
Pater, A. de
Geloofsvervolging en politieke verantwoordelijkheid (Open Doors)
Thema
4
30-36
Ploeg, G.
Marktwerking op de Valleilijn
Thema
3
50-53
Polder, J.J.
De economische inzichten van Thomas Chalmers (1780-1847)
Politiek klassiek
3
34-39
Polinder, S.
Reinhold Niebuhr: een profeet uit Amerika
Politiek klassiek
4
45-49
Schippers, J.A.
“De groene ruimte is van ons allemaal” (Prof. dr. C.P. Veerman)
Interview
1
6-12
Maat houden
Focus
1
34-35
Schippers, J.A.
“Theocraat in hart en nieren” (Dr. Ir. J. van der Graaf)
Interview
2
6-13
Schippers, J.A. (red.)
Hoe neutraal is de overheid? (Vragen aan Ing. E. Bilder Thema
2
22-29
Interview
3
7-12
(Prof. dr. Coby van der Linde)
Interview
4
6-12
Schothorst, H.J. van
Van autocratie naar democratie (NIMD en Tanzania)
Thema
4
37-41
Silfhout, ds. W.
De kerk en haar stem in het maatschappelijk debat
Thema
2
54-56
Veldman, J.D.
Oog voor de ‘Maatschappelijk Verantwoorde Mens’ (J. Visser van RMU)
Interview
3
22-25
Maaike Verhoeks
Vergeefs op zoek naar Agur (Rentmeesterschap)
Discussie
1
36-44
Verhoeks, G.C.
Theocratie: een wazig ideaal of troostrijk houvast?
Kwartaalstelling
2
36-38
Verhoeks, G.C.
De val van Beursplein 5 (Oorzaak crisis)
Kwartaalstelling
4
42-44
Verhoeve, P.
Publieke religie? (Kierkegaard en Hegel)
Politiek klassiek
2
57-62
Vlies, B.J. van der
Tedere ogen van de staat (Geloof en politiek)
Focus
2
14-16
Zevenbergen, P.A.
Grenzen aan tolerantie (Tolerantie binnen de SGP)
Thema
2
45-49
Zwaag, K. van der
Ver-wildering van de samenleving
Forum
1
1-2
Zwaag, K. van der
Theocratie opnieuw doordenken Boekenschap
2
67-68
Boekenschap
3
55-60
Boekenschap
4
57-59
Schippers, J.A.
(CDA), drs. A. Slob (CU) en mr. C.G. van der Staaij (SGP)) Schippers, J.A.
“Geen ethiek zonder pijn” (Prof. dr. M. Kaptein; ondernemingsethiek)
Schippers, J.A.
“Energiebeleid is internationale politieke kwestie”
Verhoeks, Gerrold en
(Een land van minderheden) Zwaag, K. van der
Boekenschap (2) (Religie in politiek en samenleving, tolerantie e.a.)
Zwaag, K. van der
Van geschiedenis kun je veel leren (Groen van Prinsterer; CHU)
60
ZICHT 2009-3
