Voorwoord U gaat in twaalf tochten de Eerste Wereldoorlog op uw eigen manier beleven. U komt op historische plekken, waarvan u waarschijnlijk het bestaan nooit geweten heeft en leert mooie streken en onbekende gebieden kennen. De tochten voeren u over kleine, verharde binnenweggetjes door België en Frankrijk. Maar ook over de wegen die langs en door de velden van de Eerste Wereldoorlog liggen, waarbij in Frankrijk natuurlijk ook de cols opgenomen zijn. Elke tocht begint met een beschrijving van de route en een greep uit de hedendaagse bezienswaardigheden zoals u ze vanuit een toeristisch oogpunt kunt bekijken. Ook worden handige adressen zoals musea, hotels en campings voor u op een rijtje gezet. Op de cd-rom staan onder andere e-book, routekaartjes, gps-files voor Garmin, TomTom en andere navigatiesystemen en foto’s, verder heel veel foto’s die persoonlijk gemaakt zijn. Tevens is van elke tocht een overzicht van alle monumenten en bezienswaardigheden opgenomen. Veel toergenot! Tom Boudewijns
Met dank aan: Gerard de Jong, Marc Steenbergen, Frederik Vandewiere, Menno Wielinga en www.veertienachttien.nl
Bronvermelding • 14-18 De Eerste Wereldoorlog, Drs. R.L. Schuursma, Prof. dr. Z.R. Dittrich, Prof. dr. P.W. Klein, Prof. dr. A.F. Manning, Drs. A.H. Paape, Prof. dr. M. de Vroede, Amsterdam Boek B.V., 1975 • The Origins of the First World War, James Joll and Gordon Martel, Longman, derde editie, 2006 • Velden van weleer, Chrisje en Kees Brants, Nijgh & Van Ditmar, zevende editie, 2005 • Zacht en eervol. Leo van Bergen, SDU Uitgevers • Rehearsals-The German Army in Belgium, Jeff Lipkes, Leuven University Press, 2007 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
De Slag aan de grenzen, Jean-Pierre Maessen www.wikipedia.org www.wereldoorlog1418.nl www.ssew.nl www.ethesis.net www.warchronicle.com www.firstworldwar.com www.wo1.be www.somme14-18.com www.caverne-du-dragon.fr www.linge1915.com www.forumeerstewereldoorlog.nl/wiki www.wereldpagina.nl www.trois-frontieres.be www.nieuwpoort.be www.veurne.be www.tourisme-lorraine.fr www.cr-lorraine.fr www.tourisme-meuse.com www.somme-tourisme.com www.amiens.com www.aisne.com www.evasion-aisne.com www.tourisme-meurtheetmoselle.fr www.la-vallee-de-munster.com www.tourism-alsace.com www.tourfrankrijk.nl
Inleiding De oorzaak van de Eerste Wereldoorlog Keizer Wilhelm II wilde een Duitse ‘Weltmacht’, want de grote Duitse natie verdiende in zijn ogen een plaats op de eerste rang in de politieke, economische en culturele wereld van die tijd, ‘ein Platz an der Sonne’. Bij die plaats hoorde een navenante militaire macht. Vanaf 1890 ging Duitsland onder aanvoering van Wilhelm II werken aan de verwezenlijking van het idee van de Weltmacht. Het land genoot in dat jaar nog groot aanzien in Europa, mede op wetenschappelijk terrein. De Duitse universiteiten waren toonaangevend en vele buitenlandse studenten studeerden in Berlijn. Er was zelfs sprake van bewondering voor de enorme bloei en kracht van de Duitse economie en de voortgang in de techniek die daarmee gepaard ging. In 1899 werd nog getracht de banden tussen Engeland en Duitsland aan te halen. Tegelijkertijd werd door Duitsland echter gewerkt aan de uitbreiding van de militaire macht, met name de vlootopbouw. Deze moest minstens dezelfde omvang en slagkracht krijgen als die van de Engelsen. Engeland voelde zich door die vlootopbouw steeds meer bedreigd in zijn veiligheid. Het wilde tegen elke prijs de grootste maritieme macht ter wereld blijven en beantwoordde de Duitse opbouw met steeds grotere en krachtigere slagschepen. Hierdoor ontstond een geldverslindende wapenwedloop. Het gedrag van Duitsland, en vooral dat van Wilhelm II, ging veel landen irriteren en leidde tot een aaneenschakeling van politieke incidenten. Het internationale aanzien van Duitsland veranderde daardoor. Steeds meer werd het land gezien als een natie die zorgde voor moeilijkheden, verstoring van de internationale orde en militaire dreiging. Daar kan nog aan toegevoegd worden dat Frankrijk al vanaf 1871 een enorme rancune voelde jegens Duitsland. De Fransen waren vernederd toen na een verloren oorlog in nota bene Versailles het keizerrijk Duitsland werd uitgeroepen. Het land verloor Elzas en Lotharingen aan Duitsland, hetgeen bijna tot een nationale obsessie leidde en reden was voor een levendige revanchegedachte.
Duitsland vreesde intussen de Russische legeropbouw en de spoorlijnen die het land richting het westen aanlegde. De Duitsers gingen ervan uit dat Rusland vroeg of laat een grote bedreiging voor hen zou gaan worden. De aanleiding; het vuur in het buskruit Algemeen wordt de moord op de Oostenrijks-Hongaarse kroonprins Franz-Ferdinand en zijn vrouw op 28 juni 1914 in Sarajevo gezien als de aanleiding voor de dubbelmonarchie om een ultimatum te stellen aan Servië. Een ultimatum waaraan dat land niet geheel voldeed in de ogen van Oostenrijk. Achteraf bleek dat ook de bedoeling, en zo vormde de aanslag het excuus om Servië binnen te vallen, wat dan ook prompt gebeurde. Deze moordaanslag was dus een aanleiding voor een oorlog, maar niet de oorzaak van de Eerste Wereldoorlog. Een bijkomend fenomeen was dat veel landen wederzijdse bijstandsverdragen hadden afgesloten. Zo had Oostenrijk-Hongarije een bijstandsverdrag afgesloten met Duitsland. Servië had een alliantie met Rusland, waardoor het land een beroep deed op Russische militaire steun. Rusland op zijn beurt had ook weer een alliantie met Frankrijk, terwijl Frankrijk weer verbonden was met Engeland. Dit netwerk van verdragen verklaart waarom Rusland, tegen de verwachting van Duitsland en Oostenrijk in, Servië te hulp schoot. Voor Duitsland was dat aanleiding om de door hen gevreesde opkomende grootmacht Rusland aan te vallen. Het was niet raadzaam te wachten tot Rusland zo sterk geworden was dat het een werkelijke bedreiging voor Duitsland was geworden. Vanwege het Russisch-Franse bijstandsverdrag moest dan eerst met Frankrijk worden afgerekend. Daarna konden de Duitsers richting het oosten trekken, want anders zou er een ‘tweefrontenoorlog’ ontstaan, wat militair gezien niet verantwoord was. Uiteindelijk zou dit vanwege het vastlopen van de Duitse oorlogsmachine in de loopgraven van Noord-Frankrijk toch gebeuren. Aangezien in 1870 de verovering van Frankrijk relatief gemakkelijk was verlopen, zou het verslaan van Frankrijk ook nu slechts een korte oorlog inhouden, ‘ein frischer, fröhlicher Krieg’, maar dat laatste viel tegen.
Nederland wilde neutraal blijven, maar voelde zich wel ernstig bedreigd. België wilde ook neutraal blijven, maar zat in een moeilijke positie omdat Duitsland België dwong, door middel van een ultimatum, partij te kiezen. In dit ultimatum werd van België geëist, dat het Duitse troepen over zijn grondgebied zou laten trekken. Deze Duitse troepen zouden dan Frankrijk vanuit het noorden kunnen aanvallen met Luxemburg als keerpunt. Zo kon Duitsland het zwak verdedigde Noord-Frankrijk binnenvallen. Maar België verwierp het ultimatum van Duitsland, waarop Duitsland besloot België aan te vallen. België hoorde nu bij Frankrijk, Rusland en Servië. Duitsland kreeg er zodoende nog een vijand bij. Toen Duitsland bovendien via België Frankrijk binnenviel, werd ook Engeland partij. Engeland had namelijk na de afscheiding van Nederland in 1839 de neutraliteit van België bij verdrag gewaarborgd. Duitsland en Oostenrijk-Hongarije zaten nu vrijwel geheel ingeklemd tussen de vijanden. Alleen in het noorden van Europa bevonden zich nog neutrale landen die aan het Duitse grondgebied grensden. De Eerste Wereldoorlog was een feit. De ‘Grote Oorlog’ was een feit geworden Op zondag 2 augustus 1914 overhandigde de Duitse gezant in Brussel een nota. Daarin stond dat de Duitsers over informatie beschikten dat het Franse leger van plan was om langs de route Givet-Namen op te rukken en Duitsland aan te vallen. Duitsland gaf in de nota aan dat het de aanval van de Fransen voor wilde zijn en vroeg zo om een vrije doortocht door België. België moest het betreden van Duitse troepen op Belgisch grondgebied niet zien als een vijandelijke daad tegen België zelf. Binnen twaalf uur verwachtte Duitsland een duidelijk antwoord van de Belgische regering. Op maandag 3 augustus werd ’s morgens vroeg aan de Duitse gezant medegedeeld dat de Belgische regering vastbesloten was zich tegen iedere aanval op haar rechten te zullen verdedigen. De Duitsers gingen hierop tot onmiddellijke militaire acties over. Op dezelfde middag van 3 augustus gaf de Duitse bevelhebber Von Moltke het bevel tot de aanval. Er moest een opmars worden ingezet ten zuiden van de Nederlandse grens langs alle wegen in de richting van Luik.
Ook moesten de Maasovergangen bij Visé bezet worden en werd er in de nachtelijke uren een offensief tegen Luik en zijn vestingwerken ontketend. De aanvalsformatie was enorm en bestond onder andere uit 25.000 man infanterie, 8.000 man cavalerie en 125 stuks zwaar geschut. Op 4 augustus om acht uur in de ochtend kwamen de eerste Duitse soldaten in ongeveer 150 gepantserde auto’s ten zuiden van Vaals de Belgische grens over, met daarachter de zogenaamde ‘Uhlanen’. Deze cavalerie-eenheden droegen lange lansen met stalen punten en hadden sabels, pistolen en geweren bij zich. Zij moesten de boel verkennen. De groep reed door tot de omgeving van Berneau, waar zij de eerste weerstand ondervond. Bij het uitbreken van de oorlog lagen miljoenen legers tegenover elkaar, maar de stemming in de oorlogvoerende landen was opperbest en de algemene verwachting was dat het een hevige, maar korte oorlog zou worden. Met Kerstmis zou iedereen immers weer thuis zijn. Het bleek allemaal een gruwelijke misrekening.
Korte omschrijving van alle tochten 1. Aachen - Sint-Truiden (159 km) Op 4 augustus 1914 kwamen de Duitsers de Belgische grens bij Gemmenich over. Via Visé, waar getracht werd om de bruggen op te blazen, ging de opmars verder. Van 5 tot 16 augustus 1914 werden de forten van de vesting Luik belegerd. Hier kreeg de inzet van de Duitse ‘Dicke Berthas’ zijn primeur. U begint in het heuvelachtige gebied van de Geul, waar de rust nog volop aanwezig is. De Voerstreek ligt voor u open en brengt u naar de Maas bij Visé, waarna u dieper in de Vesdrevallei en de Herve duikt. U gaat dwars door Luik en zoekt daarna de stille dorpen in het vruchtbare Haspengouw, met de vele kersengaarden op. U passeert de Romeinse nederzettingen in de streek van Ambiorix, neemt de holle wegen door Gelmen en vindt uw slaapplaats in Sint-Truiden. 2. Sint-Truiden - Brussel (166 km) Achter Sint-Truiden, bij het plaatsje Halen, waar een negentiende-eeuws aandoende cavaleriecharge plaatsvond, is de ‘Slag der Zilveren Helmen’ uitgevochten. Ook op de vlakte tussen Houtem en Linter is hevig gevochten, waarbij honderden slachtoffers vielen. Bij het drama van Aarschot werden ruim honderd mensen geëxecuteerd, waaronder de burgemeester. In Leuven barstte op 25 augustus 1914 de hel los, de stad ging gedurende vijf dagen gebukt onder brandstichting en plundering door het Duitse leger. Zelfs de universiteitsbibliotheek, met al zijn wiegendrukken werd in brand gestoken. Sint-Truiden heeft niet alleen een gezellig stadscentrum, maar is ook het centrum van de kersenteelt. U toert door het Hageland met de sporen van steengroeven, abdijen en wijnbouw. U bezoekt de Getevallei en de oude Romeinse nederzetting Tienen, waarna de volgende vallei, de vallei van de Demer al op u wacht. Het Oranjestadje Diest mag daar natuurlijk niet overgeslagen worden. Vervolgens bezoekt u Leuven en Brussel.
3. Brussel - Gent (181 km) Brussel had geen verdediging, de Duitsers konden er zo binnenwandelen. Anders was het in Antwerpen, waar een fortengordel lag en een hevige slag werd geleverd. Ook daar werden de ‘Dicke Berthas’ ingezet. De schrik van de grensbewoners was het ‘elektrisch hek’, stroomdraden die in 1915 door de Duitsers vanaf Vaals tot Cadzand langs de Nederlandse grens waren gespannen. Een extra dagje Brussel is aan te raden, het is een stad die bol staat van het bruisende leven en historische gebouwen. Deze vindt u ook volop in het gezellige Mechelen, Lier en Antwerpen. U kruipt door de Waaslandtunnel en komt in een andere wereld. Onbekende dorpen zoals Bazel, Rupelmonde en het gezellige Temse gaat u bekijken, waarna u een duik in het Donkmeer kunt maken. Iets verder wacht Gent op u. 4. Gent - Ieper (172 km) Op 12 oktober 1914 trokken de Duitsers Gent binnen, de geallieerden hadden zich achter de rivier de IJzer teruggetrokken. Op 19 en 20 oktober begon de ‘Slag om de IJzer’ en de ‘Eerste Slag bij Ieper’. Ook werden onder andere de sluizen van Nieuwpoort opengezet om de Duitse opmars te stoppen. Het was het begin van vier lange jaren van mensonwaardige loopgravengevechten met de grootst mogelijke gruwelen. U begint in de Leiestreek met een mooie rivier, natuur en kastelen. Ook de Hallentoren in Tielt en het strand van Nieuwpoort zijn een uitdaging. Maar de realiteit krijgt u toch spoedig onder ogen. Dit wordt de tocht van de loopgravenoorlog, waarbij u bijna alle plaatsen der verschrikking bezoekt. Toch zijn er nog lichtpuntjes, zoals het mooie Veurne en de geheel heropgebouwde, bruisende stad Ieper.
5. Ieper - Arras (165 km) De Britten en de Fransen namen de verdediging van Ieper op zich, terwijl buiten de stad de Ieperboog lag, een boogvormige frontlijn. Het onvermijdelijke gevolg waren de ‘Vier Slagen van Ieper’. Bij Fromelles sneuvelden op 19 juli 1916 meer dan vijfduizend soldaten. Een jaar later, in de lente van 1917, werden er in de slag bij Arras meer dan 190.000 soldaten gedood, gewond of gevangen genomen. De Last Post aan de Menenstraat en een bezoek aan ‘In Flanders Fields Museum’ in Ieper moet u beslist meemaken. Daarna gaat u lekker toeren door het heuvelachtige landschap van Zuid-België. Natuurlijk ligt het in deze streek vol met oorlogsherinneringen, maar probeer er doorheen te kijken en geniet ook van de uitzichten en de fijne toerweggetjes. Een aparte tocht die u alleen daar kunt beleven. 6. Arras - Roye (133 km) De ‘Slag om de Marne’ werd hier van 6 tot 9 september 1914 uitgevochten. Het was een slag waarbij ongeveer 2,5 miljoen militairen betrokken waren. Circa een half miljoen van hen sneuvelden hier. Het record is echter gebroken tijdens de ‘Slag aan de Somme’; in één uur tijd werden er dertigduizend Britse militairen gedood of verwond. De prachtige, met geschiedenis overladen pleinen en de 155 barokgevels van Arras zullen u bevallen. Datzelfde geldt voor de eerste uitzichten en de glooiende streek met bossen die vol kleine dorpen liggen. U kunt hier de Somme en het monument in Beaumont-Hamel bezoeken. Hoog steekt het monument van Thiepval boven het landschap uit, net zoals de Kathedraal Notre-Dame in Amiens. Aan het einde van uw reis ligt Roye rustig op u te wachten.
7. Roye - Reims (184 km) Chemin des Dames, ‘weg van vreugde, weg van verdriet’. De Fransen vielen op 16 april 1917 tijdens het ‘Nivelle Offensief’ bij Chemin des Dames de Duitsers aan, één van de slagen waarbij tanks gebruikt zijn. In plaats van honderdduizend krijgsgevangenen die de Fransen in twee dagen wilden maken, vielen er aan eigen zijde honderd-twintigduizend doden en gewonden. De strijd laaide hier in 1918 weer op. Bossen bepalen het beeld in de Oise, vroeger al een geliefde streek voor koningen en keizers. Hier vindt u schitterende kastelen. Compiègne, bekend van de treinwagon van Hitler, ligt binnen handbereik. Het komende Aisne-dal ligt er uitnodigend bij en laat u genieten van al zijn schoonheid. Het museum ‘Caverne Du Dragon’ met ondergrondse rondleidingen vertelt u alles over het ‘Nivelle Offensief’. Stop op het ‘Plateau de Californie’ en geniet van het enorme uitzicht. Langs de eerste tanks bereikt u Reims. 8. Reims - Verdun (190 km) In september 1915 zette de Franse opperbevelhebber Joffre ‘De Slag in de Champagne’ in. De natuur veranderde in een maanlandschap, Frankrijk betreurde dertigduizend doden en de Britten verloren zestienduizend manschappen. In de Argonne werden door de Duitsers voor het eerst vlammenwerpers ingezet en werden tunnels gegraven. Er woedde een mijnenoorlog in Vauquois; Côte 304, 265, 295 en Le Mort Homme bestonden alleen nog maar uit granaattrechters. Hier vonden de gruwelijkste gevechten rond Verdun plaats. Neem een lekker glaasje champagne in Reims en bezoek de kunst-, geschiedenis- en champagnestad. Langs Fort de la Pompelle gaat u op zoek naar verdwenen dorpen en dat zijn er vandaag de dag aardig wat. Prachtige vergezichten over glooiende landschappen brengen u door een stil en kaal landschap naar een groene Argonne. U ziet veel monumenten, loopgraven, abri’s en ‘blockhäuser’. Het is goed toeven in de bossen en op de heuvels achter de diep onder u stromende Meuse.
9. Verdun - Heudicourt-sous-les-Côtes (108 km) Over Verdun valt veel te vertellen, boeken worden er over volgeschreven. Beschietingen met zware kanonnen, granaatregens, vlammenwerpers, bajonetgevechten, gasaanvallen en nog veel meer ellende, u kunt het overal opzoeken. Hier en aan de IJzer hebben de zwaarste gevechten van de Eerste Wereldoorlog plaatsgevonden. Er is veel verwoest en voor altijd verloren gegaan. In de bossen en op de voormalige slagvelden moet u oppassen in verband met het nog altijd aanwezige oorlogstuig. Het eerste deel van de tocht is het bezoeken van alle herinneringen aan de Eerste Wereldoorlog in deze streek. Na Damloup gaat het veranderen, er opent zich een nieuwe wereld vol smalle toerweggetjes die door de Woëvre slingeren. Vanuit het mooie dal kijkt u hoog op tegen de 346 meter hoge heuvelrug bij Les Éparges, die u iets verder gaat beklimmen om vervolgens weer diep het volgende dal in te zakken. U bezoekt typisch Franse dorpen en toert langs het Lac de Madine naar het einde. 10. Heudicourt-sous-les-Côtes – Nancy (135 km) In 1871 bepaalde een verdrag dat de Elzas en een deel van Lotharingen bij Duitsland zouden gaan behoren, tot groot ongenoegen van de Fransen. Op 7 augustus 1914 zagen ze hun kans schoon en vielen bij Altkirch Duitsland aan, de ‘Slag om Lotharingen’. Maar ze moesten hun leven duur verkopen. De ‘Saillant van Saint-Mihiel’ en een loopgravenoorlog ontstond. Ook werden er zeppelins en vliegtuigen ingezet. Een enorme dodenlijst en een Franse terreinwinst van driehonderd vierkante kilometer was het resultaat. U gaat lekker genieten van het mooie Lac de Madine en de verdere schoonheid van de Lorraine. Het golvende groene Lorraine is een aardige vakantieregio, bezaaid met natuurparken, bossen en meertjes. U bezoekt dichte moerasbossen in een streek die pas in de elfde eeuw ontgonnen is. De jurakalkstenen van de ‘Côtes de Moselle’ kunt u bekijken en u maakt de schitterende afdaling van vijftien kilometer door ‘La Petit Suisse Lorraine’, waarna u in Nancy komt.
11. Nancy - Saint-Dié-des-Vosges (173 km) In deze streek wilden de Fransen in augustus 1914 de aanval op Duitsland openen. De cols op de Haute-Alsace en op de Vogezen moesten veroverd worden. De Franse successen volgden hier elkaar snel op. Meer naar het oosten in de bergachtige streek van de Donon ging het minder goed en werden zware verliezen geleden. De oplossing was een snelle opmars door de Valée-dela-Bruche, die zou de Duitsers in verwarring moeten brengen. Er ontstond een langdurig gevecht met opnieuw veel slachtoffers. Nancy is het kloppend hart van Lotharingen en heeft verschillende bloeiperioden gekend. Het heeft een indrukwekkend centrum met het mooie Stanislasplein als middelpunt. In de omliggende smalle straatjes vol gezellige restaurants binnen handbereik, voelt u zich meteen thuis. Datzelfde geldt voor deze tocht, die u over de heuvels naar de bergen brengt. U bezoekt enkele van de bekende aardewerkdorpen, beklimt de Col de la Chapelotte en de Le Donon. Door mooie dalen zakt u vervolgens langs een Keltenkamp naar Saint-Dié. 12. Saint-Dié-des-Vosges - Thann (135 km) Tot eind 1915 werd er strijd geleverd om de Tête des Faux, Lingekopf, Hartmannswillerkopf, Hirzstein, Schratzmännele, Bärenkopf, Reichsackerkopf, Sattelkopf en Hilsenfirst. De Tête des Faux was, net als de Lingekopf en de Hartmannswillerkopf, voor de Duitsers en de Fransen van grote strategische waarde. Ze moesten dan ook ten koste van alles in hun bezit komen. De resultaten waren er ook naar; verwoeste bergen, massagraven en ontelbare slachtoffers. De Vogezen is een gebied met een prachtige natuur en heuvels die in het oosten boven de duizend meter uitkomen. Het hoogste punt is de Grand Ballon met 1.424 meter. Uw tocht begint in het dal, waarna u spoedig de versnelling in zijn twee moet zetten op weg naar de Col de Ste-Marie. Iets verderop kunt u een zilvermijn bezoeken en vervolgt u over Col Le Bonhomme naar de Tête des Faux en de Du Wettstein. Le Linge met het monument wacht op u, evenals Le Grand Ballon met de indrukwekkende Hartmannswillerkopf. In Thann stopt deze laatste tocht.
