“Project” Auschwitz Met dank aan de burgemeester
Thema’s
“Project” Auschwitz Meer dan vernietigen alleen Observaties: Hoe gaan de Polen om met hun (joods) verleden ?
“Met dank aan de burgemeester” De laatste gang van 200 Limburgse joden Zij zouden buren kunnen zijn geweest
Inhoud 1. Context 2. Aspecten “Project” Auschwitz 3. Hoe gaan Polen om met dit verleden ? 4. Paralellen met nu ? 5. Deportatie van 200 joodse provinciegenoten
Locatie Auschwitz
Context
Aantal joden in Europa voor 1940: 9 mln Huidig aantal: 1.5 mln Aantal joden in Polen voor 1940: 3.3 mln (10%). Huidig aantal: 30.000 (aantal geregistreerden stijgt)
Aantal Joden in Nederland voor 1940: 130.000 (1.5%) Huidig aantal: 35.000 Aantal vermoordde joden en zigeuners: 5.4 mln - Poolse nationaliteit: 60% - Vermoord in Auschwitz: ca 25%
Waarom zo veel Polen ? Waarom locatie Auschwitz ?
Polen als groot koninkrijk en gemenebest
Auschwitz = Pools
Polen houdt op te bestaan als natie
Auschwitz = Oostenrijks
Polen wordt weer een natie
Kaiser Wilhelm ll Duitsland
Kaiser Franz Jozef l Oostenrijk
Tsaar Nicolaas ll Rusland
Status november 1918 • Grote delen van Polen en Baltische staten zijn Duits bezet + Oekraïne is vazalstaat • Verliezers: Duitsland en Oostenrijk. • Rusland zit midden in de revolutieperikelen • 1918-1923: groot stuk “niemandsland” • 1923: Polen als natie herboren
Polen is weer een natie
1923: Auschwitz is weer Pools
Opkomst Nazi’s na Weimar Republiek
Situatie Duitse volk in 1933
Vruchtbare bodem voor Nazi’s
Vernederende effecten verdrag Versailles Wereldwijde crisis op dieptepunt Negatieve sfeer rond “democratie”: absolute macht NSDAP Beperkte internationale status en nationale trots Van ouds wijdverbreid latent antisemitisme in Europa
Hitler’s sociale agenda en successen 1933-1938
Hitler’s sociale agenda en successen 1933-1938
Hitler’s successen 1933-1938
Bron: Das Deutsche Wirtschaftswunder 1933-1939 van H.Priester
Index industr. productie
1928
1929
1933
1934
1935
1936
1937
1938
Totaal
100
100
66
83
96
107
117
125
Kapitaalgoederen
100
102
56
81
99
114
130
144
Consumptiegoederen
100
97
80
91
95
100
107
116
Nat. ink.(x miljard RM)
72
44
50
57
64
72
80
Uitgaven defensie in % van nationaal inkomen Groot-Brittannië USA
1 2 1
3 1 1
6 3 1
8 2 1
13 5 1
13 7 1
17 8 1
Werkloosheid
1 2 1
1943: 61 63 42
Hitler’s successen 1933-1938
Nationale trots en eigenwaarde
Wat heeft aanvankelijk meegeholpen ?
Charismatisch leiderschap Effectieve propagandamachine Negatieve aspecten onderbelicht of geaccepteerd Reactieve NSDAP Nog relatief beperkte Gestapo
Vermogen van de joden Financiële steun industriëlen Internationale acceptatie
Polen houdt weer op te bestaan als natie
Auschwitz weer Duits
Opmaat naar “Endlösung”
Perceptie Nazi’s m.b.t. joden Nazi-beleid tot 1940: intimidatie en discriminatie Beperkte opname Duitse joden door andere landen V.a. 1938 opvang in arbeidskampen en getto’s Na Duitse inval in Polen en Rusland neemt aantal joden fors toe logistiek probleem Start in 1941 met doden op grotere schaal Behoefte aan “Endlösung der Judenfrage”. Wannsee Konferenz, jan. 1942.
“Wolfschanze 18. XII.41” “Judenfrage” “Wie Partisanen auszurotten”
Wannsee Conferentie
Wannsee Conferentie
Besluiten Wannsee Konferenz - 20 januari 1942
Formele bevestiging massale/systematische vernietiging van joden/zigeuners in(bezet)Europa Aanscherping Nürnberger Rassengesetze (m.n.“Mischlingen”en gemengd huwelijk probleem) Coördinatie en samenwerking en bevestiging SS als leidende partij in vernietiging Planning en uniforme techn/org. aanpak
Zeven aspecten van “project” Auschwitz
2. Het “Project” Auschwitz 1. 2. 3.
4. 5. 6.
7.
Verduitsing geannexeerd (Opper) Silezië en regio Auschwitz in het bijzonder Stammlager Auschwitz l Lokale land- en tuinbouw Schmelt dynastie: Reichsautobahnen Militair-industrieel complex: IG Farben en bijbehorend arbeidskamp Monowitz (Auschwitz lll) Vernichtungslager Birkenau Auschwitz ll Experimenten (land/tuinbouw, medisch)
Gemeenschappelijke noemer: Onderlinge samenhang en innige samenwerking tussen: SS-(chemische) bedrijven-burgerautoriteiten-spoorwegen
Schmeltkampen
Locaties Auschwitz project
Verduitsing van stad en regio Auschwitz
• • • • •
Silezië integraal onderdeel Duitsland Joden van stad (65% ) maart 1941gedeporteerd naar oosten Nazi modelstad m.m.v. diverse Nazi architecten Ec. Centrum/spoorknooppunt voor IG Farben en land/tuinbouw Stad groeit van 13000 zielen in 1939 naar 45.000 in 1941
Stammlager Auschwitz l
• • • • • • • • • • •
Genoemd naar stadje Oswiecim (Auschwitz). Poolse kazerne (uit Oostenrijkse tijd), in dezelfde stijl uitgebreid Mei 1940- 27 januari 1945 (bevrijd door Russen), onder toezicht SS Centraal arbeiderskamp IG-Farben, Krupp, SS onderh.wpl. en landbouwcentra. Basiskamp voor 45 grotere en kleinere kampen in de regio Niet opgezet als vernietigingskamp Industrie betaalt per geleverde arbeider 3RM/dag aan SS Kamp "capaciteit" 28.000 gevangenen (Birkenau: 130.000). Medische experimenten op vrouwen o.l.v. Jozef Mengele. Eerste experimenten met Zyclon-B Eerste kampcommandant: Rudolf Höss (landbouw ingenieur)
Impressies
Stammlager Auschwitz l
“Milde”leefomstandigheden
Gemiddelde bezetting: 15.000-20.000 bewoners. Top: 28.000 Totaal 200.000 bewoners in 4.5 jaar Streng regime m.b.t. productiequota en ontsnappingen Menu: 1300-1700 cal voeding/dag - “Ontbijt”: ½ l graankoffie + brood vorige dag - “Lunch”: waterige soep met (rotte) aardappels, schil en meel - ‘s avonds: 300 gr brood + kaas + jam of margarine. Deel voor ontbijt
In eerste maanden 20-25 kg gewichtsverlies, resulterend in ziektes, waaraan velen bezweken Voeding naast eten ook ruilmiddel en straf/ beloning/Kapo’s 11 uur/dag, 6 dagen/week. Zondag “wasdag” voor lijf en kleding 750 personen per barak (26). 2 (later 3) personen per bed 700 ontsnappingspogingen, 300 geslaagd (alle Auschwitz kampen) Van totaal 200.000 bewoners 30% in kamp bezweken (vooral joden)
Land-en tuinbouw
• • • •
Regio Auschwitz: vruchtbare grond Behoefte aan voeding voor Duitse leger en steden Landbouw, kassen en viskweekvijvers onder beheer SS Relatief mild klimaat voor te werk gestelde gevangenen
Schmelt dynastie
• Kleinere kampen, beheerd door burgerautoriteiten • Albrecht Schmelt: gouverneur Opper Silezië. • Reichsautobahn Berlijn – Odessa (1740 km), door regio Auschwitz. • Centraal uitzendbureau: 3 RM/dag per gevangene • 17 kampen, 8.000(Joodse) gevangenen, waaronder 180 Limburgers • Later groei naar 50.000 arbeiders in “kaartenbak”
Schmelt dynastie
Berlijn
(Breslau)
Auschwitz Odessa
Rol IG Farben • • • •
InteressenGemeinschaft 60-tal chemische bedrijven Coöperatie zelfstandige bedrijven Opgericht na WO1; bescherming chemische sector Steun aan oorlogsinspanning: Zyclon-B, synthetische rubber en benzine, financiering experimenten, beheer eigen kamp en selectie joden kamp Birkenau
Rol IG Farben
Andere betrokken bedrijven bij Auschwitz project
Kamp Monowitz (Auschwitz lll)
• Arbeidslager IG Farben • Door IG Farben opgezet en beheerd okt 1942 – jan 1945 • Even wreed regime als bij SS • Van in totaal 70.000 slechts 300 honderd overleefd • Gevangenen ingezet voor bouw van BUNA fabrieken • Voormalig kampterrein is nu dorp
Vernichtungslager Auschwitz-Birkenau
Vernichtungslager Auschwitz-Birkenau
Birkenau (Auschwitz ll: de moordfabriek)
Gebouwd door Russische krijgsgevangenen Doel: arbeidslager voor mijnen en oorlogsindustrie, medische experimenten en (vooral)vernietiging 1.3 mln gevangenen van voorjaar 1942- januari 1945 (34 mnd). 6.000 achterblijvers bij bevrijding. Topjaar 1944: 120.000 gevangenen tegelijk gehuisvest 1.1mln vergassingen. (3.3 mln vergassingen in alle kampen tezamen). Per transport (gem.1000 personen) wordt 70-90% meteen vergast Overlevingsduur: enkele uren - enkele maanden (kapo’s overleven langer)
Vernichtungslager Auschwitz-Birkenau
Vernichtungslager Auschwitz-Birkenau
Centraal opvangkamp Europa Hongarije: 440.000 Polen: 300.000 Frankrijk: 70.000 Nederland: 60.000 Griekenland: 55.000 Tjechië: 50.000 Slowakije: 30.000 België: 25.000 Duitsl./Oostenr. 25.000 Joegoslavië: 10.000 Italië: 8.000 Overige landen: 27.000 Totaal: 1.100.000
Impressies
Impressies
Experimenten
Belangrijkste programma’s: Land-en tuinbouwgewassen (regio Rasjko) - alternatieve planten voor latex natuurrubber - 250 vrouwelijke gevangenen Medische toepassingen(Auschwitz - Mengele e.a.
I en Birkenau)
- huidonderzoek, - genetische manipulatie op ontwikkeling/gedrag tweelingen, - effecten injectie ziektekiemen (o.a. tbc,tyfus), - sterilisatie vrouwen als oplossing“Judenfrage” - elektrocutie (welke dosis stroomsterkte kan men verdragen) -> basis huidige aardlekschakelaars !
Waarom was locatie Auschwitz zo ideaal ?
Algemene economische achtergronden
Engelse
blokkades Strategisch risico olie/gasgebieden Duitsers IG Farben: synthetische rubbers en olie Chronisch gebrek aan arbeidskrachten Lange aanvoerwegen
Waarom was locatie Auschwitz zo ideaal ?
Regio Auschwitz,een perfecte locatie Steenkool en zout Goede infrastructuur en schoon water Vlak terrein en goed te bewaken Arbeidspotentieel en huisvesting Buiten bereik vijandige vliegtuigen Vruchtbare gronden Nabijheid “afzet markten” Centrale ligging
Hoe gaan Polen om met verleden ? 1. “Verchristelijken” van de Jodenvervolging
Veel monumenten en gebouwen, die herinneren aan Nazi tijd, vaak met katholieke symbolen of bestemmingen Accent ligt vaak op het lijden van (katholieke) Poolse volk en niet expliciet op het lijden van joden
2. Integratie van verleden in dagelijkse leven
Voormalige panden, barakken, loodsen, fabrieken nog in gebruik of oorspronkelijk materiaal ingepast in huidige infrastructuur Interessante locaties, zonder aanduiding, die niet in normale toeristische routes liggen, maar op min of meer privé terreinen Dagelijkse strijd om bestaan prevaleert boven historische interesse/besef
Hoe gaan Polen om met verleden ?
Hoe gaan Polen om met verleden ?
Hoe gaan Polen om met verleden ?
"Wie het verleden vergeet, is gedoemd om haar later opnieuw te beleven" George Santayana (Spaans-Amerikaans filosoof)
Paralellen met nu ?
Crisis: een volk in crisis reageert anders; neiging sterk leiderschap te volgen (Gebrek aan) opvang van vluchtelingen Aantrekkelijke sociaaleconomische partijprogramma, met discriminatie agenda’s Onbalans in defensie Gebrek aan internationale bemoeienis, vooral als er geen sprake is van economische belangen of bij behoefte aan “rust”
Uitsluiting:
integratie of wederzijds respect ?
Pers/propaganda: beïnvloeding publieke opinie (sensatie) Versimpeling schuldvraag: De bankiers of Islam zijn (net als de joden toen) ”schuld” aan alle ellende in de wereld
“Met dank aan de burgemeester” De laatste gang van 200 Limburgse joden
Joden in Limburg
Oproep 23-24 augustus 1941
• Oproep per brief voor “arbeidsverruiming” in het oosten • Gericht aan 600 joden • 320 melden zich in Maastricht • Rest “niet thuis”, ondergedoken of heeft vrijstelling • In Maastricht krijgen alsnog 30 personen een vrijstelling
Maastricht 25 augustus 1942
Vertrek ‘s nachts uit Wijck naar Westerbork met personentrein Uiteindelijk gaan 290 Limburgers op transport
Westerbork Vertrek uit Westebork • 27 augustus 1942 • 208 Limburgse joden
Goederenstation Kosel
Aankomst op goederen station (Cosel) Kosel (in het Westen van Opper Silezië) Late middag van 29 augustus 1942
Scheiding der wegen
• Waarom in Kosel stoppen ? Schmelt organisatie • Op station moeten alle mannen tussen 15-50 uitstappen, waaronder 78 Limburgers • De 130 in de trein achterblijvende Limburgse joden vertrekken rechtstreeks naar de gaskamers van Auschwitz (80 km verder) • De achterblijvers op het station gaan per vrachtauto naar verzamelkamp Sakrau en later naar andere arbeidskampen
Scheiding der wegen Auschwitz/Birkenau 29 augustus 1942
• De 130 Limburgers, die achter zijn gebleven in de trein, stappen later uit op “alte Judenrampe” , 2 km van Auschwitz/Birkenau • Te voet of per open vrachtauto naar kamp (aftakking van rails naar kamp op de foto, bestond toen nog niet)
Auschwitz/Birkenau
Aankomst in het kamp en selectie voor de gaskamers
•
•
Restanten van das “weisse Haus”, een oudere/kleinere gaskamer, waar de Limburgers in de nacht van 29/30 augustus zijn vergast Hun lichamen zijn eerst begraven en later alsnog in de open lucht verbrand. As uitgestrooid op veld
Kamp Sakrau •
•
•
Locatie voormalig verzamelkamp Sakrau
• • •
De 78 mannelijke Limburgse joden werden eerst tewerkgesteld in verzamelkamp Sakrau (t.b.v. aanleg Reichsautobahn) Dat kamp was bij aankomst nog in opbouw, hetgeen enkele Limburgse joden de mogelijkheid gaf om bevoorrechte posities te verwerven en langer te overleven. Zwaar graafwerk: nauwelijks machines, afbeulen, weinig/slecht eten Later ingezet in diverse andere kampen van de Schmelt organisatie, m.n. Blechhammer en Sytkowitce Begraven op nabije locaties of alsnog gestorven tijdens dodenmarsen van januari 1945 Slecht 8 Limburgers zouden overleven
Massagraf Gogolin
Massagraf nabijgelegen Gogolin, met daarin naar vermoeden 3 Limburgse joden (zonder enig teken !)
Kamp Blechhammer • • • • •
“Mild” kamp IG-Farben Cap: 5.000 Eigen crema Meesten hebben overleefd, maar stierven alsnog in dodenmars
Joodse begraafplaats Zator • • • •
Van kamp Sytkowice niets meer over, wel van nabijgelegen joodse begraafplaats in Zator Het kamp heeft maar 3 maanden gefunctioneerd en is mede opgebouwd m.b.v. de Limburgse joden van het 25 augustus transport Het kende een zeer hoog sterftecijfer door de vele ontberingen Zeker 8 Limburgers van dat transport zijn hier overleden (en begraven ?)
Van de 208 Limburgse joden van het “25 augustus” transport, zijn er 8 levend teruggekeerd naar huis
Slachtoffers per regio
Heerlen:
40% (v.Grunsven !) Maastricht, Geleen, Beek, Venlo,: 50-55% Kerkrade, Roermond: 60-65% Valkenburg/Gulpen: 70% Sittard: 80% (Welters-NSB’er) Afhankelijk
van leeftijd, burgemeester, locale steun en ambtelijk apparaat
Vergelijking met Nederland
130.000 joden in Nederland, waarvan A’dam: 70.000 (op bevolking van 8.500.000) 80% omgekomen 1.500 joden in Limburg (op bevolking van 620.000 ) 55% omgekomen
Overlevingskans Limburgse jood groter dan in rest van Nederland
Vergelijking met Nederland
Grotere overlevingskans in Limburg
Vervolging kwam pas relatief laat op gang: aug.1942 - Regio A’dam, R’dam, Haarlem: 1941/begin 1942
- Daar meer razzia’s i.p.v. oproepen (hogere concentratie)
Aanvankelijk veel vrijstellingen - Ouderen werden tot april 1943 met rust gelaten, men wist toen meer
Meer mogelijkheden om vroegtijdig onder te duiken - 35% van Limburgse joden is niet opgepakt (gevlucht, ondergedoken, vrijgesteld)
Minder verraad en veel hulp voor onderduikers - Veel hulp van gereformeerden - Overlevingskans Limburgse onderduiker: 90%, landelijk: 65-70%
Geringe overlevingskans, als men opgepakt was - Van de 65% gearresteerden is 90% vermoord.
Bijlagen
Hitler’s sociale agenda en successen 1933-1938 Financiering via: Introductie progressieve belastingen Verhoging winst-en dividendbelastingen Allerlei financieringstrucks: Obligaties/ wissels van schijnondernemingen (mmv o.a. Siemens, Krupp, Rheinmetall) Beroving joods vermogen en later ook veroverde gebieden Dwangarbeid Goud/valuta reserves Oostenrijk Geldpers
Door het Duitse Rijk afgestane Gebieden
1. Noord-Sleeswijk: aan Denemarken 2. Posen en WestPruisen (grotendeels): aan Polen 3. Vrije stad Danzig 4. Memelland: aan Litouwen 5. Oost-Opper-Silezië: aan Polen 6. Hultschiner landje: aan Tsjecho-Slowakije 7. Elzas-Lotharingen: aan Frankrijk 8. Eupen en Malmédy: aan België
Verdrag van Versailles 1919
Situatie Duitse volk in 1933
Misleiding Oproep
“Werkverruiming” in het oosten Aanvankelijk velen uitgezonderd:
- <16 jaar en > 60 jaar - “Onmisbaar voor bedrijf of Joodsche Raad - Gemengd gehuwden - Zieken en gehandicapten
Transport
Men mocht koffers met persoonlijke spullen meenemen Men ging naar Westerbork, met een betere reputatie dan kamp Vught Tijdens reis werd soep en water uitgedeeld Aanvankelijk geen geweld, wel bij uitstappen
Vergassing
Ziekenauto voorop (met gifgas aan boord) Men kreeg nummer voor kleding en koffers Douchekoppen Overlijdensadvertenties
