Van Picasso tot Sol LeWitt Kunstenaarsboeken uit de BFA collectie, Koninklijke Bibliotheek en Museum Meermanno Gastconservatoren José en Hans Brokken (BFA) 15 maart t/m 29 juni 2014 Museum Meermanno | Huis van het boek
1
2
Van Picasso tot Sol LeWitt Kunstenaarsboeken uit de BFA collectie, Koninklijke Bibliotheek en Museum Meermanno Gastconservatoren José en Hans Brokken (BFA) 15 maart t/m 29 juni 2014 Museum Meermanno | Huis van het boek
Projectbeschrijving
5
Tentoonstelling
9
Educatief programma
19
Dekkingsplan en kostenoverzicht
21
Bijlage A. Uitwerking thema’s tentoonstelling
23
Bijlage B. Kunstenaars
27
3
4
Van Picasso tot Sol LeWitt. Het kunstenaarsboek na 1950 “Picasso was de laatste negentiende-eeuwse schilder in de twintigste eeuw” is een bekende uitspraak van Guiseppe Panza di Biumo, één van de grootste verzamelaars van minimalistische en conceptuele kunst van na 1945. Picasso markeert inderdaad de overgang van de moderne kunst in de eerste naar de hedendaagse kunst in de tweede helft van de twintigste eeuw. Het is de weg van figuratie naar spel van lijnen en kleur en non-figuratieve kleurvlakken alsmede nieuwe figuratie. Deze ontwikkeling manifesteert zich in al haar facetten ook in het kunstenaarsboek dat als nieuw fenomeen in de naoorlogse kunst vorm heeft gekregen en met deze tentoonstelling in beeld wordt gebracht. Voor de samenstelling van deze tentoonstelling is een selectie gemaakt uit de collecties van de Brokken Zijp Foundation of Art (hierna BFA), het Museum Meermanno en de Koninklijke Bibliotheek. Als aanknopingspunt met de voorgeschiedenis is het in 1957 verschenen boek Corps mémorable van Paul Éluard en Pablo Picasso uit de Koopman Collectie van de KB opgenomen, tevens als schakel met eerdere publicaties met illustraties van bekende beeldend kunstenaars in de eerste helft van de twintigste eeuw. Stimulator hiervan was onder meer de Parijse kunsthandelaar Ambroise Vollard. Na 1950 kreeg het kunstenaarsboek een ander karakter. Het werd een kunstwerk in boekvorm waarbij de beeldend kunstenaar een overwegende invloed kreeg op inhoud en vormgeving. Beeldend kunstenaars grepen de mogelijkheid aan in het kunstenaarsboek uitdrukking te geven aan hun idee, concept of visie, soms ook als medium om hun kunst meer bekendheid te geven en voor een breder publiek toegankelijk te maken. Er verscheen een breed scala aan kunstenaarsboeken in de hedendaagse internationale kunstwereld, waarvan in deze tentoonstelling een selectief, maar representatief beeld wordt gegeven. Aan het begin staan werken van Dieter Roth en Ed Ruscha die als voorlopers of grondleggers van het nieuwe kunstenaarsboek gelden. Dan zijn er bijvoorbeeld kunstenaarsboeken te zien van Sol LeWitt, Daniel Göttin, Louise Bourgeois, Giacometti, Elsworth Kelly, James Turrell , Richard Tuttle, herman de vries, Francois Morellet, Robert Barry, John Baldessari, Christopher Wool, Paul Goede, James Lee Byars,Timothy Ely, Sjoerd Hofstra, Cy Twombly, 5
6
Raymond Pettibon. Damian Hirst, David Shrigley, Roni Horn en Gerhard Richter. Kortom, ruimschoots voldoende om het kunstenaarsboek na 1950 als nieuw kunstwerk in de hedendaagse kunst in beeld te brengen. Komt dat zien en wees getuige van dit nieuwe fenomeen!
7
8
Tentoonstelling
De ontwikkeling van het kunstenaarsboek vond aanvankelijk vooral plaats in de Verenigde Staten en in West-Europa. Inmiddels is het een nieuwe kunstdiscipline dat wereldwijd wordt gehanteerd. Deze kunstenaarsboeken worden door musea beschouwd als zelfstandige kunstwerken. Als kunstvorm zijn juist kunstenaarsboeken zeer geschikt om (recente) ontwikkelingen in de beeldende kunst opeen toegankelijke manier zichtbaar te maken voor het publiek. Een voorbeeld van een tentoonstelling met kunstenaarsboeken in de hoofdrol is die van het MOMA in New York. Tot nu toe hebben Nederlandse musea weinig aandacht besteed aan deze kunstvorm. Dit komt mede omdat kunstenaarsboeken vaak geen onderdeel uitmaken van de vaste collectie van het museum, maar worden ondergebracht in de bibliotheekcollectie. Dit zal de eerste museale overzichtstentoonstelling zijn over kunstenaarsboeken in Nederland die gericht is op een breed publiek. Daarnaast is tijdens de eerste voorbereidingen duidelijk geworden dat er vanuit het buitenland veel belangstelling is voor deze tentoonstelling, o.a. wegens de deelname van een aantal buitenlandse kunstenaars. Meestal gaat de aandacht uit naar speciaal ontworpen boeken. Kunstenaarsboeken zijn een nog onbekend fenomeen en met de tentoonstelling in Museum Meermanno wil men van onbekend, maakt onbemind, bekend en bemind maken! Museum Meermanno is in Nederland dé aangewezen organisatie om deze tentoonstelling te maken. Het onderwerp past naadloos in de doelstelling van het museum en het heeft dan ook een grote eigen collectie kunstenaarsboeken. In combinatie met de collectie van BFA en de Koninklijke Bibliotheek kan Museum Meermanno een tentoonstelling neerzetten die zich kan meten met de tentoonstelling in het MoMa. Indeling en thema’s tentoonstelling De tentoonstelling wordt samengesteld uit de collectie kunstenaarsboeken van de Brokken Zijp Foundation of modern and contemporary Art, van het Museum Meermanno, en van de Koninklijke Bibliotheek.
9
10
FO C U S De focus van deze expositie zijn de kunstenaarsboeken van na 1950. De volgende definitie voor het kunstenaarsboek wordt gebruikt voor de tentoonstelling: ”Een kunstenaarsboek is een zelfstandig origineel kunstwerk in boekvorm, in enkelvoudige of meervoudige oplage vervaardigd, waarbij de beeldend kunstenaar een essentiële of overwegende invloed heeft gehad op inhoud en vormgeving”. Hoewel er in het verleden veel aandacht is besteed aan het vinden van een eensluidende algemene definitie, is deze nog niet geformuleerd. De door ons gebruikte definitie voor de tentoonstelling is nauw verwant met de bovenstaande bewoording. K U N ST EN A A R S In de tentoonstelling zullen kunstenaarsboeken getoond worden van beeldend kunstenaars van een geheel verschillende nationaliteit en die gepubliceerd zijn tussen 1950 -2013. Een aantal van deze kunstenaars zijn wereldwijd bekend, zoals Louise Bourgeois, John Baldessari, Daniel Buren, Timothy Ely, Sjoerd Hofstra, Roni Horn, Gunnar Kaldewey, Ellsworth Kelly, Sol LeWitt, Claes Oldenburg, Raymond Pettibon, Picasso, Gerhard Richter, Dieter Roth, Ed Ruscha, Richard Tuttle, Cy Twombly, Bram van Velde, herman de vries en Christopher Wool. Ook kunstenaarsboeken van enkele jongere kunstenaars, zoals Tauga Auerbach, Daniel Göttin, Fransje Killaars, Dan Perjovschi, Anri Sala en David Shrigley, zullen getoond worden. Z A L EN In iedere zaal zullen enkele andere relevante kunstwerken worden getoond van kunstenaars in combinatie met de kunstenaarsboeken (o.a. van Picasso, Sol LeWitt, Roni Horn, Sjoerd Hofstra, Claes Oldenburg en herman de vries) met als doel de relatie tussen beide kunstvormen van de hand van dezelfde kunstenaar ook visueel aanschouwelijk te maken. Ook zullen enkele (tijdelijke) installaties van Daniel Göttin worden aangebracht, die speciaal voor deze tentoonstelling zijn ontworpen. M EER ZI EN Om de toegankelijkheid van de tentoonstelling voor een breder publiek te vergroten zal er gebruik gemaakt worden van Dvd’s, video’s en tablets om de getoonde kunstenaarsboeken verder toe te lichten en om meerdere pagina’s uit één kunstenaarsboek te kunnen tonen. In iedere zaal het specifieke thema met een korte tekst worden aangegeven. 11
12
T H EM A’S De kunstenaarsboeken, die gepubliceerd zijn tussen 1950 -2013 zijn zeer verschillend van inhoud en vormgeving. Om aan de bezoeker toch een overzichtelijke tentoonstelling te tonen is er gekozen voor enkele separate thema’s, die belangrijk zijn voor de ontwikkeling in de beeldende kunst na 1950 en in het bijzonder van het kunstenaarsboek. Bij de selectie is gekozen voor die boeken waarin het specifiek gebruik van de (abstracte) lijn als visueel element een belangrijke rol speelt. Dit aspect speelt ook vaak in andere kunstwerken na 1950 een belangrijke rol. De thema’s zijn hieronder kort genoemd en worden in de bijlage nader toegelicht. A. Kunstenaarsboeken met zowel tekst als beeld B. Kunstenaarsboeken waarin de lijn/grid en/of andere (abstracte) beeldvormen en/of kleur belangrijk zijn C. Kunstenaarsboeken met nadruk op het gebruik van losse letters, schrift, getallen en/of losse woorden D. Kunstenaarsboeken met voornamelijk boekobject karakter. E. Kunstenaarsboeken over installaties I N S PI R AT I EB R O N In één zaal zal uitgebreid aandacht besteedt worden aan de kunstenaarsboeken van Dieter Roth en Ed Ruscha. Beiden zijn zeer belangrijk geweest als voorloper en inspiratiebron voor het maken van kunstwerken in ‘boekvorm’ na 1950. Ook zullen in deze zaal vroege kunstenaarsboeken van Sol LeWitt en herman de vries worden getoond. Beide kunstenaars hebben na 1950 in een vroeg stadium veel bijgedragen aan de nieuwe ontwikkelingen op het terrein van het kunstenaarsboek. A A N R A K EN Kunstenaarsboeken zijn kwetsbaar en kostbaar en zullen daarom in speciale vitrines worden tentoongesteld. Het voelen aan en aanraken van kunstenaarsboeken is een speciale ervaring en daarom zullen enkele kunstenaarsboeken ter inzage liggen om deze zelf in de hand te nemen. In deze zaal zullen ook enkele mooie Design boeken gepresenteerd worden om te laten zien waarom deze boeken geen kunstenaarsboeken zijn. Daniel Göttin, een levende kunstenaar uit Zwitserland Naast de tentoonstelling wordt er speciale aandacht aan het thema kunstenaarsboeken gegeven door de Zwitserse kunstenaar Daniel Göttin. Deze kunstenaar, in Nederland vooral bekend om de installatie die hij maakt voor het afscheid van Wim Duisenberg bij de Nederlandse Bank, heeft verschillende kunstenaarsboeken 13
14
gemaakt. Voor de tentoonstelling in Museum Meermanno ontwikkeld hij een kunstwerk. Göttin gebruikt altijd industriële materialen voor zijn installaties, beelden en objecten. Hij werkt enerzijds in de traditie van de Minimal Art en Arte Povera, anderzijds in die van het Amerikaanse constructivisme. Göttin studeerde dan ook onder meer bij de Amerikaanse kunstenaar Donald Judd, die ook werk van hem heeft aangekocht voor zijn museum. Göttin werkt vooral buiten Nederland (Bern, Sydney, Edinburgh, New York). Samenwerking Museum Meermanno werkt nauw samen met verschillende wetenschappers en universitaire instellingen om de kwaliteit van de tentoonstellingen en het onderzoek dat daaraan vooraf gaat te waarborgen en het werkt graag samen met particuliere experts. In dit geval met het echtpaar José en Hans Brokken die in de loop der jaren een indrukwekkende privéverzameling hebben opgebouwd en die als geen ander de wereld van de kunstenaarsboeken kennen. Het echtpaar Brokken heeft samen met Rickey Tax, conservator moderne collectie van het museum, de tentoonstelling samengesteld. Naast de samenwerking met de BFA heeft het museum ook contact gezocht met de Zwitserse ambassade en zal de mogelijkheden tot samenwerking onderzoeken met andere musea die werken van kunstenaars in de collectie hebben. Het gaat om het van Abbemuseum, Museum Boijmans Van Beuningen en het Stedelijk Museum Amsterdam. Verder zal er weer nauw samengewerkt worden met bekende samenwerkingspartners als de Koninklijke Bibliotheek. Ook zij hebben een belangrijke verzameling kunstenaarsboeken. Over de gastconservatoren Hans Brokken en José Brokken-Zijp zijn de oprichters van de Brokken Zijp Stichting (BFA). Zij verzamelen vanaf 1985 internationale hedendaagse kunst, waaronder veel kunstenaarsboeken. Het echtpaar heeft sindsdien veel kennis over deze discipline opgebouwd. Omdat hun verzameling zich niet alleen beperkt tot kunstenaarsboeken, kunnen zij over de grenzen van deze kunstvorm kijken en verbanden leggen. Museum Meermanno is zeer gelukkig dat zij toegezegd hebben gastconservator te willen zijn.
15
16
PR en marketing en educatie Het museum is verantwoordelijk voor de PR en marketing voor deze tentoonstelling in de vorm van digitale media, flyers, affiches en advertenties. Het museum benadert zijn doelgroepen actief. Dit zijn liefhebbers van boeken, grafische, moderne en hedendaagse kunst, cultureel geïnteresseerden, boekwetenschappers, studenten uit het kunstenonderwijs. De opening van de tentoonstelling valt samen met de Tefaf in Maastricht en daarom zal de tentoonstelling ook daar onder de aandacht worden gebracht. Verder worden via de educatie ook met speciale pakketten kinderen uit het middelbaar onderwijs en lager onderwijs benaderd. Aan de buitenkant van het museum zal een groot kunstenaarsobject worden gerealiseerd van Daniel Göttin waarmee speciale aandacht wordt gevestigd op het museum en de tentoonstelling.
17
18
Educatie
Museum Meermanno biedt een aantal educatieve projecten voor zowel kinderen als volwassenen Daarbij staat het maken en illustreren van het kunstenaarsboek voorop: letters drukken, sjablonen gebruiken en boekjes inbinden. Naast de eigen educatieve dienst van Museum Meermanno zal de kunstenaar Daniel Götting een reeks speciale workshops verzorgen. De focus van het educatieve programma ligt op schoolklassen en kindergroepen. Voor volwassenen zijn er diverse workshops door Nederlandse kunstenaars, margedrukkers en boekbinders over boeken maken en illustreren. Verder zullen de gastconservatoren diverse lezingen houden en zijn er, vanzelfsprekend, uitgebreide rondleidingen te boeken over de tentoonstelling.
19
20
Dekkingsplan en kostenoverzicht
Begroting tentoonstelling en publicatie UITGAVEN Gastconservator Fee gastconservatoren Hans & José Brokken Reiskosten gastconservatoren Projectcoordinatie Spitsboog
€ 0 500 2.500 sub
project Daniel Göttin Fee kunstenaar DG (incl. lesgeven en workshops) Reiskosten Verblijfkosten Installatie kunstwerk en materiaalkosten
5.000 1.000 3.000 1.500 sub
Presentatie Grafische vormgeving tentoonstelling Verzekeringskosten (transpot+verzekering) Kosten bruiklenen
5.000 10.000 3.500 sub
Educatie Schoolprogramma personeel en materiaal Workshops personeel, materiaal en inhuur Inrichting souterrain Meermanno, materiaal Rondleidingen personeel en materiaal
€ INKOMSTEN Eigen bijdragen Museum Meermanno Entreegelden, workshops, rondleidingen, horeca
€
€
10.000 10.000 sub
3.000 Sponsoring bedrijfsleven en fondsen Fonds 1 Fonds 2 Fonds 3 Fonds 4 bijdrage vrienden 10.500 Sponsoring project Daniël Göttin Bijdrage Brokken Foundation Bijdrage ambassade Zwitserland Bijdrage Pro Helvetia
20.000 10.000 5.000 5.000 7.500 2.200 5.000 2.000 2.000
sub
38.700
18.500 2.000 500 200 750
sub PR en Marketing Advertenties/abri affiches/ontwerp Affiche, folder, uitnodigingskaart (ontwerp, druk) Verspreiding affiche Porti Openingskosten
3.450 10.000 1.500 1.000 1.000 2.000
sub Onvoorzien Affiche, folder, uitnodigingskaart (ontwerp, druk) Verspreiding affiche Porti Openingskosten
15.500 1.500 1.000 1.000 2.000
sub Onvoorzien TOTAAL
5.500 2.250 58.700 TOTAAL
58.700
21
22
Bijlage A. Uitwerking thema’s tentoonstelling Deze deeltentoonstellingen zijn niet gericht op het tonen van kunstenaarsboeken van een specifieke kunstenaar, maar gericht op kunstenaarsboeken met een specifiek thema. De keuze zal vooral uitgaan naar kunstenaarsboeken die duidelijk aantonen dat het boek een kunstwerk is van hoge kwaliteit. Om te benadrukken dat deze kunststroming wereldwijd wordt beoefend zullen veel kunstenaarsboeken van buitenlandse beeldend kunstenaars getoond worden. A . Ku n s te n a a r s b o e ke n m et zowe l te k s t a l s b e e l d In de vroege livre de peintre van voor 1950 werd altijd zowel tekst als beeld opgenomen. Aanvankelijk was de afbeelding bedoeld als toelichting bij een deel van er vlak bij afgedrukte tekst. Geleidelijk kreeg de afbeelding een steeds belangrijker rol en het resulteerde soms in kunstenaarsboeken waarin alleen visuele informatie werd opgenomen. Hoewel de visuele informatie steeds belangrijker werd wordt, ook na 1950, de combinatie van tekst en beeld nog regelmatig gebruikt in het huidige kunstenaarsboek. Aan de hand van een 25- tal getoonde kunstenaarsboeken zal dit mede met behulp van dvd, iPad en enkele andere verwante kunstwerken nader duidelijk worden gemaakt.. B. Ku n s te n a a r s b o e ke n wa a r i n d e l i j n /g r i d e n /of a n d e r e (a b s t r a c te) b e e l d vo r m e n e n /of k l e u r b e l a n g r i j k z i j n. Mede door de opkomst van de conceptuele, minimalistische en concrete kunst na 1950 is er een hernieuwde grote belangstelling ontstaan bij kunstenaars voor het specifiek gebruik van enkele basisvormen, zoals de lijn en grid in hun beeldcompositie naast het gebruik van monochrome kleur of kleurcontrasten. los van tekst woord of letters. Ook het gebruik van series van naast elkaar staande onderdelen in één kunstwerk werd binnen deze kunststromingen sterk gestimuleerd. Het kunstenaarsboek leende zich bij uitstek als kunstvorm voor deze nieuwe benaderingen. Vaak werd het gebruik van woord en tekst in deze boeken tot het minimum beperkt. Aan de hand van een 50-tal kunstenaarsboeken zal dit mede met behulp van dvd en iPad en enkele andere verwante kunstwerken nader worden duidelijk gemaakt.
23
24
C. Ku n s te n a a r s b o e ke n m et n a d r u k o p h et g e b r u i k va n l o s s e l et te r s, s c h r i f t, g et a l l e n e n /of l o s s e wo o rd e n. Mede door de opkomst van de concrete en visuele poëzie wordt het gebruik van losse letters, woorden, getallen en (bijna) abstracte teksten weer veelvuldig gebruikt door beeldend kunstenaars in een kunstwerk. Het kunstenaarsboek bleek een zeer geschikte kunstvorm om hun ideeën met behulp van deze elementen vorm te geven. Aan de hand van een 30-tal kunstenaarsboeken zal dit mede met behulp van iPad, video en enkele andere verwante kunstwerken nader worden toegelicht. D. Ku n s te n a a r s b o e ke n m et vo o r n a m e l i j k b o e ko b j e c t k a r a k te r. Ook is er na 1950 veel aandacht besteed aan het driedimensionale karakter van het boek en aan de mogelijkheid om de pagina’s en/ of de omslag op specifieke wijze als drie-dimensioneel beeldend element te gebruiken in het ontwerp. Aan de hand van een 30-tal kunstenaarsboeken zal dit mede met behulp van enkele andere verwante kunstwerken nader worden aanschouwelijk gemaakt. E. Ku n s te n a a r s b o e ke n ove r i n s t a l l at i e s. In de beeldende kunst na 1950 zijn het ontwerpen van driedimensionale installaties een steeds belangrijker rol gaan spelen. Velen van deze installaties waren slechts tijdelijk van karakter of werden soms in het geheel niet gerealiseerd in de praktijk. Bovendien bevinden vele van de permanente installaties zich in lastig toegankelijke gebieden. Het kunstenaarsboek heeft zowel wat betreft als document achteraf, als in de ontwerpfase een belangrijke rol gespeeld. Een 25-tal voorbeelden van dit type kunstenaarsboeken aangevuld met enkele andere kunstwerken zullen bij elkaar in één aparte zaal getoond worden.
25
26
Bijlage B Kunstenaars
Carl Andre
Helmut Löhr
Tauga Auerbach
Henri Matisse en Andr é Rouveyre
John Baldessari
Francois Morellet
Robert Barry
Claes Oldenburg
Louise Bourgeois
Dan Perjovschi
Louise Bourgeois en Arthur Miller
Raymond Pettibon
Louise Bourgeois and Tracey Emin,
Pablo Picasso en Paul Éluard
Daniel Buren
Dan Perjovschi
James Lee Byars
Tom Phillips
Anne Carson, Louise Bourgeois,
Sigmund Polke
Helène Cixous and John Waters.
Raymond Queneau
Janine Cohen
Martine Rassineux en François Da Ros
Hanne Darboven
Gerhard Richter
Mirtha Dermisache
Dieter Roth
Helen Douglas en Telfer Stokes
Dieter Roth en herman de vries
Johanna Drucker
Gerhard Rühm
Timothy Ely
Ed Ruscha
Cerith Wyn Evans
Anri Sala
Alberto Giacometti
David Shrigley
Alberto Giacometti en André du Bouchet
Ann Sperry en Maguerite Duras
Paul Goede
Antoni Tapies
Daniel Göttin
Antoni Tapies en Edmond Jabès
Richard Hell
James Turrell
Damien Hirst
Richard Tuttle
Sjoerd Hofsta
Richard Tuttle en Barbara Guest
Roni Horn
Richard Tuttle en W.H. Auden
Karin Innerling
Cy Twombly
Alfred Jensen
Cy Twombly en Octavio Paz
Gunnar A. Kaldewey
Vasarely
Elsworth Kelly,
Bram van Velde
William Kentridge,
Bram van Velde en Charles Juliet
Fransje Killaars
Jan Voss
Cor Knops
herman de vries
Ruth Laxson
Lawrence Weiner
Ferdinand Léger
Emmett Williams
Sol LeWitt
Christopher Wool
Sol LeWitt, Paladino en Bruno Cora
Christopher Wool en Richard Hell 27
28
Contact Museum Meermanno | Huis van het boek Maartje de Haan, directeur
[email protected] 070 346 27 00 of 06 547 22 877 Rebecca Roskam, projectcoördinator
[email protected] 070 346 27 00 of 06 238 46 921 Prinsessegracht 30 2514 AP Den Haag 070 346 27 00 Bezoekersinformatie Algemene informatie Museum Meermanno Openingstijden: dinsdag tot en met zondag van 11-17 uur. Museum Meermanno | Huis van het Boek Prinsessegracht 30 2514 AP Den Haag www.meermanno.nl
29
30
