Van graduaat naar bachelor: de curriculumaanpassingen in de Vlaamse Bibliotheekscholen 1

Van graduaat naar bachelor: de curriculumaanpassingen in de Vlaamse Bibliotheekscholen 1

Karin Vandenabeele Coördinator Bibliotheekschool Gent Edgard Tinelstraat 92 9040 Gent Tel.: 09-228 89 72 E-mail: [email protected]

Jan Van Hee Docent en coördinator Bibliotheekschool Gent Edgard Tinelstraat 92 9040 Gent Tel.: 09-228 89 72 E-mail: [email protected]

A R T I K E L

Vanaf het schooljaar 2003-2004 bieden de Vlaamse bibliotheekscholen een modulaire graduaatsopleiding aan. De Raad Volwassenenonderwijs van de Vlaamse Onderwijsraad (Vlor) liet zich bijzonder lovend uit over het voorstel dat de opleidingen daartoe hebben ingediend. Voor studenten en docenten betekent de modulaire opleiding het einde van de tweede zittijd, het leren denken in semesters en een grotere flexibiliteit in het traject van de opleiding. Om diploma’s op bachelorniveau te kunnen uitreiken, vragen de Centra voor Volwassenonderwijs (CVO) dezelfde faciliteiten voor accreditering als hogescholen.

INLEIDING Het zal niemand ontgaan zijn dat onze sector een ware gedaanteverandering heeft ondergaan. Sleutelwoorden zijn professionalisering, informatisering en commercialisering. Ook in onze algehele kennismaatschappij neemt informatie een steeds belangrijker plaats in. Goed geïnformeerd zijn is voor zowel mensen als organisaties van levensbelang om optimaal te functioneren. Maar de veelheid van informatie maakt het voor de leek moeilijk om snel en doeltreffend een antwoord te vinden op zijn vragen. Bibliothecarissen, documentalisten, of beter, informatiebemiddelaars, vervullen een dynamische schakelfunctie tussen de gebruiker en de informatie uit boeken, tijdschriften, audiovisuele materialen, elektronische databanken... Deze opdracht vraagt, naast een dienstverlenende ingesteldheid, een

3

BIBLIOTHEEK- & ARCHIEFGIDS, 79 (2003) 3

brede maatschappelijke belangstelling en een degelijke vaktechnische vorming. Tegenwoordig onderscheiden we drie subsectoren 2 in het werkveld, met name bibliotheken en informatiediensten, archieven en tenslotte documentatiediensten van voornamelijk bedrijven. De kernfunctie is de informatiebemiddeling, die opereert tussen degene die informatie vraagt, het massale aanbod van informatie en het technologisch instrumentarium om de gewenste informatie te vinden. Verzamelen, opslaan, organiseren, bewaren, ontsluiten en toegankelijk maken van informatie zijn essentieel voor bemiddeling. De dienstverlening kan gericht zijn op het leveren van informatie of op het aanleren en begeleiden hoe iemand het instrumentarium moet gebruiken om zelf informatie te zoeken. Uiteraard zijn bibliotheken, archieven en documentatiecentra, met hun historische ervaring, traditioneel de basis van de sector informatievoorziening. De Serv ontwikkelt, in samenspraak met de BDI-sector en de opleidingen, op dit moment de beroepsprofielen van bibliotheekmedewerker, informatiebemiddelaar, bibliothecaris en informatiemanager. De eerste twee zijn inmiddels afgewerkt en beschikbaar bij de Serv. Informatie is een economisch product geworden. Dat impliceert dat informatiebemiddelaars een commerciële

A R T I K E L

Van graduaat naar bachelor in de bibliotheekscholen

marktspeler kunnen worden, maar ook dat de traditionele diensten zich bewust moeten zijn van hun maatschappelijke functie met betrekking tot het principiële recht van de mens op gelijke toegang tot informatie. Ondertussen doorstonden de openbare bibliotheken de storm van het decreet op het plaatselijke cultuurbeleid. Eén van de negatieve aspecten van dit decreet was de ontkenning van de specifieke professionaliteit van de sector. Specifieke vakbekwaamheden en vaardigheden waren plots overbodig, enkel een indicatie van het opleidingsniveau werd verstrekt. In de beleidsplannen van de openbare bibliotheken zou de personeelsbezetting in relatie tot de vereiste deskundigheid beschreven moeten worden.

Zes Centra voor Volwassenenonderwijs (in Antwerpen, Brugge, Brussel, Genk, Gent en Leuven) bieden de opleiding ‘Initiatie tot de bibliotheek-, documentatie- en informatiekunde’ aan, de opvolger van de vroegere Akte van Bekwaamheid. In Antwerpen, Genk, Gent en Leuven kunnen cursisten op dit moment ook terecht voor de opleiding ‘Graduaat in het bibliotheekwezen en de documentaire informatiekunde’, een opleiding binnen het ‘Hoger Onderwijs van het Korte Type voor Sociale Promotie’. Daarnaast bestaat een Voortgezette Academische Opleiding ‘Informatie- en Bibliotheekwetenschap’. Het decreet op het Volwassenenonderwijs van 2 maart 1999 zorgde voor enkele grondige wijzigingen bij de Centra voor Volwassenenonderwijs, waartoe ook de Bibliotheekscholen behoren.

BIBLIOTHEEKONDERWIJS

De afdeling ‘Initiatie tot de bibliotheek-, documentatie- en informatiekunde’, die nu al behoort tot het secundair onderwijs, wordt ingedeeld in de derde graad Technisch Secundair Onderwijs. Deze basisopleiding van twee semesters bereidt cursisten voor op technisch-uitvoerende functies in bibliotheken en – sinds het schooljaar 2000-2001 en voorlopig enkel in Gent – in archieven. Cursisten leren op een klantvriendelijke en correcte manier inlichtingen te verschaffen aan de bibliotheek- en archiefgebruikers, en krijgen de belangrijkste technische vaardigheden aangeleerd voor het bibliotheek- en archiefwerk ‘achter de schermen’. Dit gaat van het selecteren uit het enorme aanbod van boeken, cd's, video's en andere materialen voor de bibliotheek of het archief, over het toegankelijk maken van informatie tot het – in deze tijd onontbeerlijke – werken met pc, internet en gegevensbanken.

Wie in Vlaanderen een bibliotheekdiploma wil halen, komt – noodgedwongen – in het onderwijs met beperkt leerplan (Volwassenenonderwijs) terecht.

De positionering van de graduaatsopleiding in het Volwassenenonderwijs hypothekeert de doelstelling, met name het afleveren van leidinggevende informatiebemiddelaars voorzien van

Alle waarnemers zijn het erover eens: in enkele jaren tijd is ons vakgebied grondig gewijzigd en alles wijst erop dat er nog grote veranderingen op stapel staan. Maar zullen (toekomstige) bibliothecarissen en informatieprofessionals voldoende kunnen anticiperen op deze aanpassingen? Een deel van het antwoord ligt in de mate waarin de bibliotheekopleidingen in Vlaanderen afgestemd zijn op de evolutie in de informatiesector. Gelukkig hebben verschillende verantwoordelijken het initiatief genomen om de curricula te hervormen. De bibliotheekopleidingen zitten in een stroomversnelling…

EVOLUTIES IN HET VLAAMSE

4

BIBLIOTHEEK- & ARCHIEFGIDS, 79 (2003) 3

technische kennis, communicatieve vaardigheden en managementscapaciteiten voor een zo ruim mogelijk afzetgebied. Inhoudelijke aanpassingen en daarmee gepaard gaande curriculumuitbreidingen blijken nauwelijks mogelijk in het Onderwijs voor Sociale Promotie 3. De verloning van specialisten uit de praktijk die doceren in bijambt, is bijzonder slecht. De oorspronkelijke versie van het Ontwerp van Decreet op het Volwassenenonderwijs 4 voorzag in de overheveling van afdelingen van het Hoger Onderwijs Korte Type Sociale Promotie (HOKTSP) naar de Hogescholen, met een modulaire structuur, maar in de uiteindelijke versie van het decreet is over de overheveling niks terug te vinden. Door deze maatschappelijke, sectoriële en onderwijskundige evoluties bracht de Coördinatiecommissie Bibliotheekopleiding (Cocobi) op 9 oktober 2001 in een concepttekst een advies uit aan de Vlor inzake de opleidingsstructuur documentaire informatiekunde 5. De Cocobi was van oordeel dat de meer traditionele en de nieuwe deskundigheidsvereisten zo complementair zijn dat ze niet kunnen worden opgesplitst. Het vakgebied mocht noch tot een economische, noch tot een technische, noch tot een sociaal-agogische benadering worden gereduceerd. De commissie stelde een samenhangende opleidingsstructuur voor waarin tegenover de specifieke beroepseisen opleidingsmogelijkheden moeten staan op drie niveaus: een hoger secundair niveau voor het zuiver uitvoerende werk, een bachelorniveau met een praktijkgericht opleidingsprofiel voor hoger uitvoerend werk, management of beheer van kleinere diensten, assisterend beheer in grotere diensten en het beantwoorden van complexe informatievragen, en tot slot het masterniveau met een meer conceptueel gericht opleidingsprofiel, voor het management of beheer, het wetenschappelijk onderzoek en de ontwikkeling van producten en diensten. Verder benadrukte Cocobi het belang van een modulaire opleiding. In de

praktijk kan dit concept perfect uitgewerkt worden binnen de bestaande opleidingen.

DE MODULAIRE GRADUAATSOPLEIDING

In september 1999 heeft de Gentse Bibliotheekschool haar graduaatsopleiding grondig hervormd. De herschikking was erop gericht de opleiding kwalitatief verder uit te bouwen, vooral het onderdeel ‘management en sociaal-agogische vaardigheden’ en de ‘gesuperviseerde beroepspraktijk’. De driejarige opleiding werd uitgebreid tot vier jaar. Dit jaar studeert de eerste lichting van dit nieuwe curriculum af. Een werkgroep binnen de Bibliotheekschool Gent nam de vierjarige opleiding als uitgangspunt om een eerste

voorstel tot modularisering te ontwerpen. Het voorstel van Gent was in het najaar van 2002 binnen de Cocobi het uitgangspunt om in overleg met de andere Vlaamse bibliotheekopleidingen een gezamenlijk voorstel van modulaire opleiding in te dienen bij de Vlaamse overheid. Het resultaat is een voorstel tot modulair structuurschema voor de opleiding ‘graduaat bibliotheekwezen en documentaire informatiekunde’ met 2000 lestijden. De vakinhouden (modules) worden opgedeeld in vijf deelgebieden: • encyclopedie van het beroepsveld: biedt een brede oriëntatie in het BDI-veld; • documentaire automatisering: alle vakken gericht op het gebruik van ICT bij het ontsluiten en het ter beschikking stellen van informatie; • documentaire technieken: omvat

Structuurschema van de modulaire graduaatsopleiding. TV = technisch vak; BP = beroepspraktijk. De stippellijn rond E3 en E4 duidt aan dat beide modules gelijktijdig gevolgd moeten worden.

5

BIBLIOTHEEK- & ARCHIEFGIDS, 79 (2003) 3

de klassieke, bibliotheektechnische aspecten, die in vroeger tijden vaak uitsluitend manueel uitgevoerd werden, maar waarbij op dit moment de invloed van nieuwe technologieën niet onderschat mag worden; • sociaal-agogische vaardigheden en management: deze modules focussen op de bemiddelingsfunctie en reiken de cursisten als toekomstige leidinggevenden belangrijke beleidsinstrumenten aan; • gesuperviseerde beroepspraktijk: de belangrijke meerwaarde van de link tussen theorie en praktijk, zowel wat de inbreng van (volwassen en vaak werkende) cursisten betreft, als de belangrijke return vanuit het werkveld naar de opleiding, wordt gehonoreerd met flink wat lestijden. Ook het project- of eindwerk wordt als een wezenlijk onderdeel van de opleiding gezien.

A R T I K E L

Van graduaat naar bachelor in de bibliotheekscholen

De opleidingen hebben bewust geopteerd om een aantal inhouden die vroeger wél in het curriculum van de graduaatsopleiding voorkwamen, als ‘verworven’ te beschouwen. Zo wordt verondersteld dat een cursist die met de opleiding start, basiskennis van pcgebruik bezit, en dé internettaal bij uitstek, het Engels, op zijn minst passief voldoende beheerst. Het gebruik van computers, bijvoorbeeld voor tekstverwerking, internet... is zo verweven in alle inhouden van de opleiding dat het niet opportuun is dit nog als een apart vak te onderrichten. De ongelijkheid bij de instroom, vooral wat vooropleidingen en voorkennis betreft – traditiegetrouw één van de charmes maar tegelijk één van de knelpunten van het volwassenenonderwijs – wordt op die manier wat genivelleerd. Starten met een modulaire opleiding houdt voor zowel cursisten als docenten, die denken vanuit het klassieke schooljarensysteem, nogal wat veranderingen in. Modulaire opleidingen werken met semesters: elk semester vormt een afgewerkt geheel, van het inschrijven tot het delibereren van de cursist. Cursisten engageren zich in principe per semester, en kunnen gemakkelijker hun studieloopbaan onderbreken. Alle vakinhouden worden onderverdeeld in modules, met een geheel van 40, 60 of 80 lestijden. Er is tijdens de besprekingen voor gekozen om geen vaste volgorde te bepalen waarin de cursist de modules moet afwerken, maar de verschillende opleidingen kunnen uiteraard trajecten bepalen door de volgorde waarin, en de frequentie waarmee ze de modules aanbieden. Het principe van ‘tweede zittijd’ verdwijnt: slaagt een cursist niet voor het examen van een bepaalde module,

6

dan moet hij in de loop van zijn opleiding opnieuw voor die module inschrijven, lessen volgen en examens afleggen. Als hij eenmaal geslaagd is voor een module, blijft die verworven. Afgewerkte modules kunnen ook ‘meegenomen’ worden naar een van de andere Vlaamse graduaatsopleidingen. Zodra de cursist geslaagd is voor alle onderdelen van de opleiding, behaalt hij het diploma van ‘gegradueerde in het bibliotheekwezen en de documentaire informatiekunde’. Modulair onderwijs maakt het eenvoudiger om niet-diplomagericht in te schrijven. Wie zijn professionele kennis wil actualiseren of zich wil bijscholen, kiest uit het aanbod de modules die best aan zijn vragen beantwoorden. Wie examens aflegt, kan per module een attest krijgen.

Uit het Advies over het voorstel van modulair structuurschema “Bibliotheekwezen en Documentaire Informatiekunde” in het Sociaal HOKTSP van de Vlaamse Onderwijsraad:

“DE RAAD VOLWASSENENONDERWIJS FELICITEERT DE INDIENERS MET DIT VOORSTEL, OMDAT ZIJ ERIN GESLAAGD ZIJN DE GROTE VERSCHEIDENHEID QUA INIHOUD EN QUA LESVOLUME DIE IN DE LINEAIRE AFDELINGEN BESTOND, TE OVERSTIJGEN EN OMDAT ZIJ IN HET BELANG VAN DE CURSIST EN IN HET BELANG VAN DE KWALITEIT VAN DE OPLEIDING TOT EEN GEMEENSCHAPPELIJK CONCEPT ZIJN GEKOMEN DAT DOOR ALLE OPLEIDINGSVERSTREKKERS ÉN DOOR HET WERKVELD WORDT ONDERSCHREVEN”.

De opleiding van 2000 lestijden kan aan het huidige lesregime van de verschillende bibliotheekscholen perfect afgerond worden binnen de acht semesters. Cursisten die de mogelijkheid hebben om trajecten van een of meerdere scholen te combineren, kunnen op kortere tijd afstuderen. Zij hebben dus hun studieloopbaan veel meer zelf in handen!

BIBLIOTHEEK- & ARCHIEFGIDS, 79 (2003) 3

De kogel is door de kerk, op 20 mei 2003 ontvingen de bibliotheekscholen positief advies van de Vlaamse Onderwijsraad. In september 2003 wordt er in de bibliotheekopleidingen gestart met een revolutionair vernieuwd curriculum.

NIEUWE UITDAGINGEN: HOGER VOLWASSENENONDERWIJS EN BOLOGNA De Bolognaverklaring zorgt voor onverhoopte kansen voor de bibliotheekopleidingen. Tegen 2010 moeten in Europa de structuren van het hoger onderwijs beter op elkaar worden afgestemd in een systeem van twee cycli: een bachelor en een master. Dit gaat gepaard met een stelsel van accreditering. Zo hoopt men te komen tot één geïntegreerde hoger onderwijsruimte in Vlaanderen, waarbinnen de student zich flexibel kan bewegen. Helaas kunnen CVO’s, ondanks de erkenning van hun graduaatsopleiding als hoger onderwijs, nog steeds niet toetreden tot associaties. De droom van een bachelor in de vier bibliotheekscholen en een master aan de Universiteit Antwerpen wordt voorlopig dus opgeborgen. Deze problematiek van het HOKTSP zorgt natuurlijk voor onrust bij heel wat CVO’s, die dan maar de kat de bel aangebonden hebben en begonnen zijn met een gezamenlijke actie met twee grote eisen: • de CVO’s willen voor hun hogere opleidingen ten voorlopigen titel bachelor-diploma’s uitreiken, zoals ook hogescholen dit weldra zullen kunnen doen. De audits van twee jaar geleden, waarin deze opleidingen beoordeeld werden als van een goed niveau van hoger onderwijs, kunnen hiervoor als uitgangspunt gebruikt worden; • in een volgende fase kunnen de CVO’s een accredidatiecommissie (een soort van inspectiecommissie) laten oordelen of hun opleidingen voldoen aan een Europese norm voor hoger onderwijs, op dezelfde

manier als ook hogescholen dat zullen moeten bewijzen. Samenwerking, ondersteuning en taakverdeling zouden de kernbegrippen moeten zijn bij de relatie tussen het bachelorniveau en de universitaire masteropleiding. Samenwerking is nodig, omdat onze opleidingen, zowel op universitair als op niet-universitair niveau, een relatief klein beroepsveld bestrijken met een grote specialisatie. Vooral op het vlak van infrastructuur en knowhow worden kleine scholen zwaar belast en kunnen zij nieuwe ontwikkelingen niet bijhouden.

BESLUIT Natuurlijk heeft Vlaanderen nog steeds een achterstand inzake informatieen bibliotheekopleiding in vergelijking met Nederland, Scandinavië, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Toch is Vlaanderen met de nieuwe modulaire opleiding aan een sterk inhaalmanoeuvre begonnen.

NOTEN 1. Deze tekst werd opgesteld door twee medewerkers van de Bibliotheekschool Gent, maar wordt onderschreven door de graduaatsopleidingen van Antwerpen, Genk en Leuven. 2. Zie: Beroepenstructuur voor de sector informatievoorzieningen. – [Brussel] : SERV, 2001. 3. Van den Broeck, Peter, Hervormingen binnen de

DE MODULAIRE STUDENT...? niet-universitaire bibliotheekopleiding, in: Bibliotheek- & archiefgids, 74 (1998) 3; p. 117-120. 4. Decreet op het Volwassenenonderwijs. Titel III : Het modulair volwassenenonderwijs in de hoge-

SAMENVATTING

De grote omwentelingen (professionalisering, informatisering en commercialisering) in de informatiesector hebben ook hun invloed op de opleidingen in deze sector. Vooral de graduaatsopleidingen, die aangeboden worden door de Vlaamse Bibliotheekscholen, zitten in een overgangsfase. De drie- of vierjarige opleidingen met beperkt leerplan worden vanaf september in een modulaire vorm aangeboden. Aan inhouden en doelstellingen is er flink gesleuteld om onder meer de graduaatsopleiding om te vormen tot een volwaardige bachelor.

7

scholen. - 27 september 1997. 5. Cocobi, Naar een opleidingenstructuur documentaire informatiekunde: concepttekst. - Brussel: Vlor, 2001.

ABSTRACT

Important alterations in the information sector (professionalization, computerization and commercialisation) also have their influence on the training in this sector. In particular trainings on the level of higher education, organised at the Flemish library schools, find themselves in a transitional situation. From September on, their three or four-year part time trainings will be presented as a modular system. Contents and objectives have undergone a great deal of doctoring in order to remodel this training into a fully-fledged bachelor degree.

BIBLIOTHEEK- & ARCHIEFGIDS, 79 (2003) 3