De architectuur in de
van
het
schoolcomplex (1842-1972)
Belgische analyse en interpretatie van het scholenbouwdiscours, van de iconografie van het schoolgebeuren en van het architectuurontwerp context
Kritische
The Architecture of the Educational in the
Complex 1972) Interpretation of the
Belgian Context (1842
A Critical
Analysis
Discourse
on
the
and
-
Building of Schools,
of the and
Iconography of Schooling, of the Design of the School Architecture
Maarten Van Den Driessche
Promotor:
prof. dr. B. Verschaffel ingediend tot het behalen
Proefschrift
Doctor in de
Ingenieurswetenschappen:
Vakgroep Architectuur Voorzitter:
van
en
de
graad
van
Architectuur
Stedenbouw
dr. B. Verschaffel
prof. Ingenieurswetenschappen Academiejaar 2009 2010 Facuiteit
-
UNIVERSITEIT GENT
INHOUDSOPGAVE
Inleiding
o
38
0.1
Hetschoolcomplexalsontwerpvraagstelling:methodologie
0.1.1
Eerste
0.1.2
type bronnen Tweede type bronnen
-
Design Manuals -
contextualiserende literatuur
0.1.3
1842 -1972, net officiele scholenbouwdiscours
0.1.4
Primair bronnenmateriaal: wetteksten,
politiek-pedagogische manifesten 0.2
Opbouwvandescriptie
0.2.1
Drie
delen,
drie
in de
44
46
type bronnen: teksten, afbeeldingen, projecten körte
hoofdstukken
0.3
Enkele theoretische uitgangspunten
0.3.1
De relatieve duurzaamheid van de architecturale vorm
0.3.4 0.3.5
samenvatting
46
47
52
53 endeveranderlijkheidvandefunctie Het schoolprogramma ende relatieve autonomic van de architectuur Hardware / software / gebruik 58 Structurele tijd / Conjuncturele tijd / Het evenement 60 Het 'architectuurontwerp' als evenement: een moment van
42
hygienetraktaten,
Opbouw scriptie,
0.3.3
39
Belgische context
0.2.2
0.3.2
38
38
reflectie
en
kritiek
56
63
DEEL I
ELEMENTEN VAN HET SCHOLENBOUWDISCOURS
1
de
1.1
de en
Aflijnen, aanduiden, afmeten, optekenen: de Belgische scholenbouw-wetgeving (1842-1932) 67
architectuurtekening in
verzelfstandiging van de schoolse ruimte het ontstaan van de 'school' als instelling
76
1.2
Beschrijvingvanhetprogramma,bij wijzevanverordening
1.2.1
De
1.2.2 1.2.3
Deontwikkelingvanmodelleerprogramma's De school als totaalomgeving 93
1.3
De
metrische
1.4
De
architectuurtekening
onaangepaste klas als literair motief
objectiveringen de -
de
endenietbeschrevenrand
87 91
normalisatie
belijning,
de
102
30
figuur
97
86
De standaardisatiebladen: van
2
naar
2.1 2.1.1 2.1.2
modelproject
bouwmodule (1875-1972)
Van de moduleerbaarheid naar de standaardisatie
115
120
Dewegnaarhetmodulairenormalisatie De introductie van de schoolplicht, de specialisatie van het schoolprogramma 122
en
de uitbreiding van het normenstelsel
133
2.1.3
Denormalisatieendeindustrialiseringvanhetbouwen
2.2
De normalisatiebladen: een
2.2.1
De
2.2.2
Van metrisch stelsel
naar
2.2.3
De normalisatie
het ontwerpproces: bouwelementen, functionele
vorm van
bijzonder format, de vorm van het systeem
het systeem
van
141
modulair raster
ontwerpmodulen, gebouwtypes 2.3
De industriele
138
149
gehelen,
155
standaardisatie, het einde van de vernaculaire,
ambachtelijke bouwtraditie?
158
Het lichaam als maatstaf, maten als lichaamsbeeld:
3
het vitruviaanse
schema,
de
gemiddelde
man &
het kind als inverse figuur (1835-1907/iAc)' 3.1
De medische
3.1.1
Het meetbare lichaam als
3.1.2
Het lichaam in het architectuurtraktaat: de Vitruviaanse
3.1.3
Van het
inspectie,
de
173
thoracograaf en de vitruviaanse figuur norm
3.1.4
Figuur fenomenologische lichaam naar het algebraische en geometrische lichaamsbeeld 188 De stafvan het kompas versus de stiftvan de thoracograaf 190
3.2
antropometrie, demografie, quetelets "gemiddelde als lichaamsideaal
De context van het werk
3.2.2
De verruiming van een mathematische methode
3.2.2
De
man"
197
3.2.2
gemiddelde man als onderzoeksmethode De gemiddelde man als concept 204
3.3
Het kind als inverse figuur
idioot, de
185
194
3.2.1
de
181
182
crimineel,...
-
de zieke, de 207
31
199 202
onzindelijke, de onmondige,
140
Bouwhuid, schoolbank, spelmateriaal: van het ideale lichaam 211 naar de optimale omgeving (1869-1935)
4
4.1
De referentie aan het lichaam, verschillende
schaalniveaus,
het lichaam als 4.1.1
213 meervoudig schaalelement De dimensies van de klas: vanuit het perspectief van de leerling
of van de leerkracht 4.1.2 4.1.3
4.1.4
214
Het lichaam als schaalelement
218
219 Demografle,wetgevingendepolitiekeruimte Het geometrische gabariet, plan en het plot van het schoolgebouw
de
4.1.5
Schoolbank,
4.1.6
De
opstelling
4.2
Het oogonderzoek als
4.2.1
De medische
4.2.2
De
4.2.3
Het
4.3
De
van
het meubilair
en
het klaslokaal
schoolbank, het lichaam, het meettoestel blik,
klasdispositief
220
220
221
223
de mechaniek van het oog
proefopstelling als klasdispositief
224
226
oogonderzoek: Signalen en ruis
232
het klimaat, het lichaamscomfort
bouwhuid, schoolregime:
& het
het
gebouw als zonnewijzer
bouwenveloppe als technische filter
4.3.1
de
4.3.2
HetVitruviaanse schema als zonnewijzer
233
234
238
4.3.4
verlichting: de inplanting, de orientatie, het venster, 242 inrichting en decoratie Van het binnenklimaat, naar het lichaamscomfort en het schoolregime
4.4
Het
4.3.3
De
4.4.4
meubelontwerp, de maat van het lichaam & de figuur van het kind 249 Zithouding, de variabele lichaamsmaat en het lichaamscomfort De groei van het kind, de gebruiksregime; of hoe de genormaliseerde lichaamsmaten ontoereikend zijn om de werking van het schoolmeubiliair te beschrijven 252 Van variabele zithouding naar variabel regime, 255 Het schoolgebouw, het meubilair en de vorming 258
4.5
Kritiek op het schoolmeubilair, het ontstaan van de
4.4.1 4.4.2
4.4.3
en
4.5.1
het
spelmateraal (het geval Montessori)
De Reformpedagogiek: ambivalente kritiek op het gemedicaliseerde kindbeeld
4.5.2
4.5.3
leeromgeving
252
263
268 Leeromgeving als een genormaliseerd milieu Ontwikkelingsmateriaal, test- en meetapparatuur?
32
272
246
248
Fatsoen en leefregel: van maatstok naar speelveld 277 (beknopte genealogie van de hygieneliteratuur)
Hygiene,
5
praktijken Stromingen
5.1
Drieverschillende vertoogtypes-hetvertoog versus
5.1.1
De
5.1.2
Het discours versus
5.2
De
5.2.1
De fatsoenliteratuur: de semantiek van het
beschaafdheid,
de monastieke traditie: twee
praktijken
281
282
285
5.2.3
287 Wik, de kledij, het speelveld... aspecten van het schoolprogramma gezicht en de verschijningsruimte 289 Het lichaam als gewaad: het uniform, de mode en de bescherming 293 Het gebouw als speelveld: de theatrale logica in de fatsoenliteratuur 25s
5.3
Lichaamsbeeld, architectuuropvatting
5.2.2
Over de
6
gelaagdheid van de schoolse ruimte: De tekenles, 305 schoolmuseum, de studiereis (17 Oktober 1875)
het
6.1
302
Twee
stichtingsreden en de schoolse ruimte,
of hoe de
in de
beperkingen van de schoolarchitectuur
toespraken worden blootgelegd
309
ideaaltypische onderwijssituatie
6.2
De tekenles als
6.2.1
In de
6.2.2
De
6.2.3
Het atelier van de
6.2.4
De
6.3
Het
6.3.1
Aard
313
marge: Tekenen, deductieenrepresentatievankennis
315
tekenles, het 'Vom Kinde Aus' en de crisis van het meesterlijke gezag
320
meester-ambachtsman, het schoolgebouw, de fabriek
324
froebelgiften: Tekenen en het speien als imitatie van..., en anticipatie op het werkelijke leven 328
6.3.2
334 kring van het leren van collectie, tijd van de mechanische reproductie 337 de museale scenografie: geheugentheater, enscenering van het leren
6.3.3
Het
6.3.4
Van schoolmuseum naar
6.4
De
schoolmuseum, de
de
het museum in een
schoolgebouw en het curriculum
schoolreis,
-
geheugendispositief?
schooltelevisie,
een wereld buken
het
de school?
33
oplossen van het plan 367
341
352 359
DEEL II ILLUSTRATIES ALS
modelproject als utopisch ideaal
de school, het
Beeidkatern I
Beeld
Beeidkatern II
Van lichaamsmaat
van
DENKBEELDEN: ICONOGRAfiSCHE ATLAS
naar
het vitruviaanse schema Beeldkatem III Beeidkatern IV
3S1
lichaamsbeeld: 445
Meetapparatuur schoolmeubilair, spelmateriaal Klasportretten: het klasgebeuren als situatie,
495
-
hetklasvertrekalslocatie
545
DEEL in DE
ReAeXTVITEIT VAN DE ONTWERPPROCES:
DRIE PROJECTEN EN ENKELE BEDENKINGEN
Denkbeeidige
reconstructies
het ontwerpproces als methode
Intermezzo: het kind als denkbeeld:
7 een
1
van
manier om het schoolontwerp te lezen
Het kind als personage
601
602
3
607 Defiguurvanhetkindendeontwerppraktijk Deherinnering,deverbeeldingendedeconstructievandeidylle
4
Infantia en de conditie van het kindzijn
2
'De Man onder de Boom'...
8 en
de ruimte
van
het
samen-zijn
623
1
Over Tektonieken de referentie aan historische voorbeelden
2
Het'programma van eisen'versus de'bestaanswil van de school'
3
Het schoolideaal de'Man onder de Boom'
4
Van het schoolideaal naar het
5 6
8
611
616
630
ontwerpvoorstel het ontstaan van de planfiguur 638 642 bedenken, fabriceren, stichten De vertelling, de kamer ende ruimte van het samenzijn -
Illustraties
34
649
645
625 527
595
De
9
primitieve hut, het hinkelraster
en
de lege tussenruimte
657
tektoniek: banale, seriele bouwsels als referentie
662
1
over
2
WC-otten als ready-mades, 'as found' als ontwerpstrategie De
4
Schoolideaal (I) Speiende kinderen in de Chisendale Road in het
5
Schoolidealen en de
lege gebouwen
gebruik
iconografle de woestijn (III) Het plan: patio en paviljoen 691 de studeercel (II)
6
en
het variable
667
3
van
de
en
671
682
Illustraties
9
De
10
en
1
de nieuwe
2
zwakke grenzen
de
701
scenografie van het schoolgebeuren 709 negatieve ruimte van de school
inplanting en het belang van duidelijkheid en achterkantplekken 714
3
dubbele Massen: de'binnenklas'& de'buitenklas'
4
voorkant
5
Parcours' of
6
...
&
een
en
achterkant
en
ontwerpvraagstelling
1
De omgang met de site
2
de referentie
3
de architectuur als
4
11
726
Naschrift: de drie
11
aan
716
72s
Illustraties
10
711
723
gematerialiseerde trajecten
blik op de wereld
de
UR-grid
Heilige Hieronymus:
-
735
projecten afgeleide figuren
enkele
744
de lichaamsgestalte
750 setting figuren en de architectuurtekening
747
754
Illustraties
35
756
743
675
DEEL IV
BIJ WIJZE VAN BESLUIT:
i
Het scholenbouwdiscours, de
%
De
3
Het en
architectuurtekening en
opdracht en het moment van het ontwerp
de introductie
van
het beeld
768
ontwerp als kritisch reflexieve praktijk,
de relatieve autonomic van de architectuur
771
DEEL V
BIBLIOGRAfiE
1
Primair bronnenmateriaal Deel I- Hoofdstuk 1 & 2
DeelI-Hoofdstuk3,4(&5) Deel I-Hoofdstuk 5
782
Deel III-Teksti
78z
DeelIII-Tekst2
783
DeelIII-Tekst3
784
Modellenboeken, ontwerpgidsen, themanummers tijdschriften
negentiende eeuw
twintigste eeuw
784 786
eeuw
788
Secundaire Literatuur
789
eenentwintigste 3
780
781
Deel I-Hoofdstuk 6
z
780
780
36
784
764
