6 .1.
TRATIONELE BOUW een collage n.a.v. een college in de reeks ontwerpen/uitvoeren door J.Westra/THE. INLEIDING
Het verhaal van de traditionele bouw is ogenschijnlijk snel verteld. Het beeld dat het bouwen van een zogenaamde traditioneel bouwwerk oproept is bekend en eigenlijk al eeuwen lang. Net zoals de schilderijen uit de 17e eeuw van ijsprettaferelen zijn de bouwtaferelen ook nu nog te copieren: je moet alleen wel hier en daar de kontekst aanpassen, of niet soms .••••••
• bouwplaats en
uit Did.erot.
Traditioneel bouwen is het stapelen en vervlechten van blokken en staven. De opslag op de bouwplaats laat in hoofdzaak die twee soorten van ingredienten zien. Voeg daaraan toe enkele van te voren aangemaakte grotere onderdelen zoals kozijnen én de aanmaakmidde~en voor de specie en de beton en het arsenaal is kom~leet, of niet soms .••••••
• blokken, staven,
6.1.
6.2.
Werklieden op de traditionele bouwplaats verstaan hun vak. Zij hebben nauwelijks tekeningen op grotere schaal dan 1 : 100 nodig: de draad en de bouwplanken wijzen ze de weg. Ieder heeft een eigen nagenoeg onaantastbaar domein, zelden nemen ze werk van elkaar over. De volgorde van de aktiviteiten staat in een onzichtbaar draaiboek, steeds weer is de cyclus nagenoeg identiek. De beëindiging van een werkaktiviteit in de cyclus wordt afgeschilderd als een mijlpaal: "de stucadoor is er uit" of "het is sinds gisteren glasdicht". · Het publiek weet dan hoe het met de. bouw, is en hoe lang het nog gaat duren, of niet soms ...•.•.
pannen Traditioneel bouwen betekent vaak ook een traditioneel gebruik en een traditionele struktuur. Dat wij wonen in hoekige hokjes en niet in kalende kegels of vriendelijke frutsels heeft met de traditie van het bouwen van doen. Of omgekeerd wij willen zo wonen en daarom heeft de bouwtechniek zich in de loop der eeuwen zo ontwikkeld. En dat wij zo leuk met bakstenen en dakpannen omspringen heeft siechts te maken met het feit dat wij het eindpunt van enkele europese rivieren vormen, of niet soms ....... .
• hollandse hok:ies_, . schoorstenen, panvlakjes.
6.2.
6.3.
Traditioneel bouwen wordt meestal opgevat als'overgeleverd' bouwen .. Het bouwen dat van generatie op generatie werd door~ gegeven en nauwelijks een duidelijk te traceren beginpunt kent, zoals bijvoorbeeld bij produkten uit andere takken van nijverheid,is ondanks alle tegenwerkingen uit de afgelopen 60 jaar een onuitroeibaar fenomeen gebleven.
.
Economische reden voor het toepassen van andere boUUJWijzen worden door de officieele personen weinig naar voren gebracht, een houding waaraan eenig .--. politiek overleg wellicht niet geheel vreemd is. In streken waar breuksteen ' of baksteen tegen eenigzins redelijken prijs te verkrijgen is, denkt men ~ niet of weinig aan andere materialen, als betonwanden, e.d. ~ Een ander motief voor het zoeken naar nieuwe banen is gegrond op den bouwduur. ~ De baksteenbouw, bestaande uit eenheden, waarvan meerdere duisenden, zuiver ~ gelegd in aangegeven verband, per woning nodig zijn, voldoet inderdaad op , het eerste gezicht weinig aan eischen van snelheid en massawoningproductie . .~ Hetzelfde gel-dt voor het pannendak en alle houtconstructies, alles uit tal~ looze onderdeelen zorgvuldig samengesteld. Het is begrijpelijk, dat men daar g tegenover tracht te stellen een massale constructiewijze; de gedachten gaan :;:: naar het gieten van hui.Jen, zooals reeds eerder hier ter lande te Santpoort , geschiedde. fü Het bouwen in beton, op allerlei wijzen gevarieerd, is dan ook wel de voor@ naamste richting door velen ingeslagen om zich van de baksteenbouw vrij te ~ Vlaken. Deze pogingen dateeren overigens niet uitsluitend van na den oorlog, ook ~ voordien is menigmaal getracht nieuwe banen te scheppen voor de woningbouw~ constructie. Deze uitvindingsdrang is eerst na den oorlog in het bijzonder in Engeland epidemisch geworden. Niet minder dan + 100 nieuwe constructies we~den g' reeds door het Ministry of Health goedgekeurd.-(In "housing" zijn deze methoden ·a met een korte toe lichting gepubliceerd). ~ Dat het overigens op technische gebied zoo conservatieve Engeland hierin voorw aangaat (r.ok in Duitsland) worden vele nieuwe vormen aanbevolen) vindt zijn ~ verklaring wellicht grootendeels in het feit, dat Engeland bij het verdringen .~ van de baksteenarchitektuur weinig verliest, gezien de meerendeels zeer onz oogelijke structuur en kleur van het Engelsche product. ~ Daarnaast zal de wensch mede invloed.Jze9ben gehad, de terugkeerende gedemobiliseerden in het bouwbedrijf op te nemen, door dit geschikt te maken voor ongeschoolde arbeiders.
0
N
(j\
B
·a
6.3.
6.4.
DRIEMAAL 1 M 2. De vraag die je zou moeten stellen is -wanneer je verschillende bouwwijzen tegenover elkaar wilt plaatsen en bekommentariërenof onze traditionele bouwwijze eigenlijk niet zo volwassen is, dat termen als traditioneel en ouderwets euphemismen Zijn. Wie goed om zich heen kijkt kan interessante waarnemingen doen. Veranderingen in het hoofdgebouw (toch geen traditioneel bouwsel) worden stelselmatig met traditionele middelen uitgevoerd. Waarom, bekijk dit i .n het volgende voorbeeldje. Gegeven een eenvoudige afscheiding tussen twee ruimten. Aansluitingen rondom zijn eenvoudig. Scenario 1.
Materiaal: blokken zand cement water Gereedschap: troffel hamer voegspijker schop Hulpmiddelen: kuip meetlint/duimstok/waterpas etc. profielen touw 2 per m mat. 50 blokken 15 arb.
50 1000 8
x 30
specie + afschr.
12 3 30
6.4.
6.5.
Scenario 2.
Materiaal: staven platen bevestingingsmiddelen Gereedschap: afkortgereedschap bevestigingsgereedschap (translerend of roterend) algemeen verspanend gereedschap Hulpmiddelen: meetlint/duimstok/waterpas etc. lijmtang 1 2 Per m mat. 2 m staf 10/20 à 5/10 2 2 m plaat 20/60 à 10/30 bevestigingsmiddelen
5/5
à 5
35/85 basis arb. ~ x 30
afgewerkt 15/15 2 50/100 m
Scenario 3.
6.5.
6.6.
Materiaal: panelen (bevestigingsmiddelen) Gereedschap: bevestigingsgereedschap Hulpmiddelen: stelmiddelen 2 per m mat. paneel (ribben met beplating) arb. 1/5 x 30// 1/10 x 30 DRIEEENHEDEN HPV ETG
80/120
6/3 2 86/123 m
Een drietal uitgeklede scenario's aangedragen om een aantal markante karakteristieken te kunnen illustreren en tevens een boekje open te doen over de kontext van de onderscheiden bouwwijzen. Los van de uitstraling en betekenis die een bouwdaad heeft is bouwen toch hoe je het ook wendt of keert een verandering van hoedanigheid, plaats, vorm van materiaal. Mensen, gereedschap en energie zijn de realiserende partijen.
In de (met name werktuigbouwkundige) literatuur> wordt het begrip produktietechniek op verscheidene wijzen omschreven, grofweg samen te bundelen tot "TECHNIEK IS DOELGERICHT HANDEEEN". u De groep bouUYproduktietechnologie heeft vanaf het begin van haar bestaan duidelijkheid te verschaffen in een terminologie die productie0 '° getracht Cl technieken bespreekbaar en indeelbaar zou kunnen maken ten behoeve van 0.. bouwkundige ontwerpers. Gebleken is dat met deze, hierna uiteen te zetten, aanpak "redelijk met produktietechnieken kan worden gekommuniceerd". Dat we daarmee enkele afspraken -of definities- uit andere vakgebieden met voeten treden is bekend, maar gezien de bruikbaarheid van de terminologie en de indeling hebben we dat aanvaard. ' .\<: Q) "Een produktietechniek is het geheel van doelgerichte handelingen dat al of ·rl i:: niet met behulp van een gereedschap, werktuig of machine tot een verandering ..c:: u Q) van hoedanigheid, plaats en/of vorm van werkstukken , leidt". .µ ~ In eenvoudige bewoordingen zou men kunnen stellen dat een doelbewuste toe-~ . voeging van energie aan gereedschap de ''basis vormt" van een produktietech~ ~ niek. Wanneer we de wijze waarop energie wordt toegevoegd transmissie noemen, ~~dan ontstaat de volgende driedeling: l-4 gè ENERGIE TRANSMISSIE GEREEDSCHAP Q) Q)
·rl
.µ
(Ij
.-t Q)
c:i::
>
0
..c::
"O i::
·rl
~
Traditioneel bouwen kenmerkt.zich door relatief veel plaatsen en vormgeving van materiaal. Metselen: is in deze zin het plaatsen van materiaal en panlatten bevestigen is plaatsen en vormgeven (afkorten). We- kunnen een beeld schetsen van de bouwwijze gebaseerd op, H P V E door op een assenkruis de 'mate van' uit te zetten.
6.6.
6.7.
Il
H
ë.
ij
v
p
E----+~----JJ
v Sneeuwvlok traditioneel bouwen
BOUWWIJZEN.
noteer hier bouwwijze IGLO
Let wel de parameters en de hoeveelheden ziJn gemanipuleerd, maar de strekking van het beeld is duidelijk. Er wordt veel geplaatst, aardig wat vorm bepaald en energie en hoedanigheid spelen een ondergeschikte rol. Een andere ~pmerking is dat op het notatie moment wordt gekeken naar de oprichtingsfase van het bouwwerk. Bijzondere funderingstechnieken alsmede de gehele voorfase en afbouw ontbreken, maar daarover later meer. In het verhaal over de muurvlakjes was het tweede voorbeeld een staven/platen invulling (zie blz. 4 P.n 5). De bouwwijze die staven en platen als ingredienten heeft is houtskeletbouw, een bouwmethode die als wondermiddel een aantal jaren geleden is geintroduceerd om te prijzen te drukken en de produktie te verhogen. Geen nieuw geluid overigens wanneer we terug gaan in de tijd .
• de intrinsieke vormvrijheid in HSB uitgebuit.
6. 7.
6.8.
Zo'n veertig (!) jaar geleden schreef Bromberg in 'Doelmatig armwen en Wonen' :
~ ~
-: ~ ~ )
~ ~ ~ lol
w
~ ~ M
g
~
è ~ ~
s::
w
fü )
Ik wil allerminst aan onze architekten het nieuwe bouwen, zooals ik dat in de Vereenigde Staten heb bestudeerd, ten voorbeeld stellen, maar ik wii de opgedane ervaring weergeven, omdat wij daarmee wellicht onze bouwtechniek kunnen vernieuwen en onze inzichten verfrischen. De ontwikkeling van de bouwtechniek in de Vereenigde Staten is in sterke mate beinvloed door de oorlogs -omstandigheden, die een groot aantal tijdelijke huisvestingen noodig maakten. De oorlogs-omstandigheden hebben het gebr>uik van vele boUlJmaterialen (b.v. staal) onmogelijk gemaakt, waardoor men meer dan ooit op houtbouw aangewezen was. Er was echter een tekort aan geschoolde timmerlieden, zoodat een werkwijze gevonden moest worden, waarbij ook ongeschoolde krachten konden worden ingeschakeld. De noodbouw, welke op groote schaal bedreven moest worden, specialiseerde zich dus op houtbouw en op systemen waarbij ongeschoolde krachten te werk gesteld konden worden. Deze systemen zochten een oplossing in het gereed maken in de fabriek van zooveel mogelijk kant-en-klaar afgewerkte onderdeelen, zoodat op de bouwplaats zelf niets meer gebouwd hoeft te worden. Het monteren der in de fabriekvervaardigde huis-fragmenten moest kunnen geschieden met ongeschoolde krachten. In Zweèen heeft prefabricatie in hout eveneens een uitgebreide toepassing gevonden, maar er bestond in dat land, dat altijd bij uitstek geschikt was voor houtbouw, geen tekort aan geschoolde timmerlieden, zoodat in Zweden de systemen voor prefabricatie niet in gelijke mate werden toegespitst op uitvoering door ongeschoolde krachten. Voor ons land, waar houtbouw steeds een uiterst geringe plaats innam, gelden derhalve meer de omstandigheden zoals die in de Vereenigde Staten voorkomen, als we den woningbouw mede willen gebr>uiken als algemeene werkverschaffing en ongeschoolde arbeiders dus te werk gesteld moeten kunnen worden. In de Vereenigde Staten is niet, als in Holland, de baksteen het meest gebruikelijke bouwmateriaal. Baksteen wordt derhalve bij prefabrikatie in de Vereenigde Staten vrijwel niet toegepast. Bovendien is in de Vereenigde Staten een baksteen "muur" veelal een baks teen "décor", aangebracht tegen een houten skelet, dat feitelijk de bouwkundige constr>uctie is. Wanneer baksteen bij prefabricatie wordt gebr>uikt, is het dan ook in den vorm van "fineer;" de baksteen heeft geen dragende functi e en het zou voor de hand liggen, dat dit tot uitdr>ukking kwam in de toepassing. Dat dit niet het geval is moet worden toegeschreven aan de, in de Vereenigde Staten heerschende gewoonte om de moderne bouwconstructie te vermommen achter een of ander stijl uit het grijze verleden. Evenals men gebakken tegels als muurbekleeding bezigt, kan men echter ook gebakken steen op deze wijze toepassen. Het is geenzins noodig gebakken steen te zien als een dragende constructie. Dit is reeds één der redenen waarom de baksteen-industrie ·niet uitgeschakeld behoeft te worden zoodra andere bouwwijzen in zwang komen. Een andere reden is te vinden in de blijvende behoefte aan de traditioneele dragende baksteenmuur-constructie voor vele gevallen waarbij montagebouw niet in acmmerking-komt. Wij denken aan verbouwingen, aan openbare gebouwen en aan alle bouwwerken die niet samengesteld kunnen worden uit vooraf vervaàrdigde bouw-elementen. In de Vereenigde Staten heeft de montagebouw zich toegespitst op houtconstructies, omdat staal en beton in de oorlogsjaren niet beschikbaar waren. Het ·is moeilijk op dit ogenblik vast te stellen of in ons l and spoedig na den oorlog
B
~ ~ ~ M
gw "
~
~
6.8.
6. 9-.
weer in staal en beton gebouwd kan worden. Indien dit niet het geval is, zal prefabricatie in hout een middel zijn om snel een groot aantal woningen te kunnen leveren. Indien staal en beton wel beschikbaar zijn, zal voor ve.le gevallen prefabricatie in hout voorlopig toch aanbevelingswaardig blijken. Prefabricatie in hout heeft het groote voordeel, het stadium der kinderziekten reeds te zijn gepasseerd. In de Vereenigde Staten en Zweden is speciaal in de laatste jare een niet te onderschatten erva.ring opgedaan in houtmontagebouw, terwijl prefabricatie in staal en beton zich nergens verder konden ontwikkelen bij gebrek aan beschikbaar materiaal. De sneeuwvlok van de HSB kan op twee manieren worden ingevuld.
HSB
v
v
bouwplaats
HSB ten dele geprogrammeerd
Veel Amerikaanse en Canadese plattelandsbouw in houtskeletbouw kenmerkt zich door een nagenoeg volstrekt gebrek aan voorfase en prefabrikage. Een stapel staven en platen, eenvoudig verspanend en samenstellend gereedschap en wanneer de hoo.fdlijnen zijn uitgezet dan is de positie van de timmerman vergelijkbaar met die van de metselaar hier: werkzaamheden zijn automatismen.
bouw en zaanse gevels. Op werktekeningen wordt geen onderverdeling van stijlen aangegeven net zo min als bakstenen worden uitgetekend. M.a.w. als de bouwwij.ze volwassen is wijst het zich vanzelf: zou dat dan traditioneel heten? Zodra bouwonderdelen zijn geprogrammeerd en de verscheidenheid niet door een traditionele bouwwijze kan worden opgevangen, dan heet bouwen veelal niet meer traditioneel, maar systeembouw of elemen-
6.9.
6.10.
tenbouw of gietbouw en in ieder geval industrieel. Vaak kijkt men niet verder dan de bouwneus lang is en wordt voor het gemak de voorfase, de organisatie, de afbouw e.d. overgeslagen. En zo komt het dat zelfbouwers in Nieuwegein ambachtelijk bezig zijn en Dura met de Dura Dip woning op weg is naar industrieel bou wen .. . .... . of niet soms .•..
---P
p
v ~za
dip -wand blokk...,
Ofl
_L
· -~~-1111 . .. 1
· filJ ! -
' ·. . .
1
•
lli··H
.. . ··-·1'__:_ l .. , ....J i___ __L i _j J
6.10.
6 ~11.
v RUWBOUW/AFBOUW.
v
Hierin vertegenwoordigt I globaal de zogenaamde ruwbouwfase (een begrip dat een gezondere blik op bouwen niet ten goede komt) en II de afbouwfase (idem) . Wat opvalt is dat de macht over het materiaal en daarmee samenhangend de aantastbaarheid in de tweede fase verschillend ligt. Dat is logisch uiteraard, omdat Dura Dip in de afbouwfase nauwelijks nog ongeprogrammeerd materiaal aanvoert. Het is zelfs zo dat de programmering zorg draagt voor een perfekte maatvoering zodat meten overbodig wordt en zelfs ter voorkoming van fouten moet worden vermeden. De HZB daarentegen kent een schier eindeloze nabewerking om bouwfouten weg te werken en de oorspronkelijke konstruktie in te pakken. Die gang langs verschillende gebouwdelen kan vele malen worden volbracht door wisselende ploegen en ambachten in dit geval verenigd in de zelfbouwer.
Dura Dip methode: huisje--in het huis.
Haal een echt industrieel apparaat uit elkaar en bekijk het 'kaal'. Vaak is het dan nog fraaier en beter afgewerkt dan wanneer het in een modieus jasje is gestoken. Haal eens een bouwwerk uit elkaar of steek eens een schroevedraaier t.ussen de schrootjes en in de meeste gevallen verschijnt een onafgewerkte verlaten ruïne, metselwerk of timmerwerk geheten. In zijn inleiding tot 'The native and function of ant, more especially of architecture' schrijft Eidlitz: 'American archticture- Hr the art of covering one thing with another thing to imitate a third thing which, if genuine, would not be desirable'.
6.11.
6.12.
Dat was precies een eeuw gel~den en nog steeds bedekken we zaken om ze te laten lijken op ièts wat we -als we het zuiver zouden stellen- niet eens zouden willen hebben.
Maar welke mogelijkhede~ zijn er om de bouwrompslomp te vermijden en een helder inzicht te krijgen in wie wat kan, tegen welke prijs aangenomen dat we weten wat we willen •••• Een triviale omschrijving van wetenschappelijk onderzoek, dat heden wordt gevraagd en verricht. Niet zo gemakkelijk ook, niet vanwege de technische parameters maar vanwege verregaande verstrengeling van sociale, economische en ruimtelijke faktoren, aldus Brandle. ) BOUWEN '05 -
'35. Alfred Farwell Bemis, heeft destijds in 1936 'The Evolving House' geschreven. In het derde deel somt hij de dan geldende bouwsystemen voor de woningbouw op. Een fascinerend document, omdat daaruit blij.kt dat onze pogingen nu de bouw te willen verleggen naar andere banen, aan die periode (1905 - 1935) gemeten, uiterst armetierig is. Hieronder volgen een aantal 'highlights' uit de verzameling met kommentaar en sneeuwvlok.
Rationalization of the housing industry must clearly begin with the rationalization of the completcd house, involving first the rcdesign of its physical units with a view to mass production, convenient transport, and ready assembly. lts objective is to provide suita.ble homes at rcasonnble cost for the cntire popula.tion and at the sa.me time to compensate all contributing producers as the e.xisting economy, whatevcr it be, shall require. In the process of attaining this objcctive, finance, employmcnt, purchasing power, rent, ma.rketability, architecture, building rcgulations, the standard of fo·ing - that is, a.11 the additionnl factors involved in the provision of housing,._witJ:i the possible exception of land and ta:xcs - will becomc rationa.lizcd.
6.12.
6.13.
Edison
EDISON TYH SPONSH
CMcreh formed In Situ tdison Cement Corpor-atlon
COUMT'l.Y
United Sla les
T'!Jp• II. Co:
Hï.tory. The ..-orld-!amous in1·rntor, Thomn.• A. Edison, wu
tor year. intcrcstcd in the problcm or prcxlucinq inc~p•nsi1·e
housn or pourrd concnte. In l!lO'T he prophc•iod this h · p• of low-cost housing, and his ide1t• "•re gi1·cn con
.8f:'
column a.nd truss arrangement.
The top of the form structurc inc!uded a ccntrallv loc1lted funnel into which the concrete "" pouted. This ""' co~ncctcd to the various pRrts of the structurc b.v distributing pipcs or troughs, "hich radintcd out from the !unncl. Air vents ..-ere placcd in the Aoor pl&tcs to prcvcnt air pockets. A •!"'cial concrete mixer "". located ne&r the structure, til
Atterbury
AîTtUU2.Y TYH
Ponel HOISOl lussell Sa9e r....,datlon •nd Gro"enor ltterbi.rq
tOUITlY
Unöt
t~--..C~+.;'!11.---
OHt- 1907
y
C[/UKTITIOUS
waoo ftDOl
noot C[ILIH-~AIKHO
HA&
p
Tgp• V. PA"J:L Spo111orr: Ruuell Sage Foundation and Groavcnor Atterbury
Hütory. n is impossible, in any 1uch short summary as this, to do justi~ to the e:rtent of Grosvenor Atterbury's "ork in the field of pre-fabricated housing. He "•• a pioneer in the field and in the years 1902-1925, during "hich hi.s researches "." being prosecuted, first entirely at his own exptnse and 1ubsequently ";th funds from philanthropic sources (sin.-. j907, principally by the RusseU Sage Foundation), he received*compensat.ion (or his se"ice1. Moreover, the rcsults of the . including the use of patents. have ~n olFered to any " non• ftfit institution "illing to continue the •ork along proper lines loo'Wl\g to•ards a scientific solution of the housing problem." • In 1902 Atterbury began an invcstigation of currcnt corutruction metho
lt la Oct" tb.1.1 1lat«meat tMt the W'f'llcr niles tor U.. S48
SlU
6.13.
6 .14.
SUSHllSIOH
Suspensioo Steel
STEEL
TYP( lleta 1 frame· Close· spa eed SPUSot S1upenslon Stee l Concrete COUNTlY Yn;ted Sta les
Tyru IVb. Mi:TA.L Fa...:iu: - CLon~rAcZD Sptttuo": Suspension Steel Coacrde Co111pan7
Compan~
Il Tf • l909
Hi1tory. A house"'•• built b7 this system in Gloneoe, Illinoi•, in 1909. Su~u•ntly the construction is reported to have been used ia 3!1 buildings; few of these, ho,..ever, •ere dwelliag.. It hu apparently not hffn used recently. It i• not aow possible to be cert4in as to all the detai~ o( the con1truction, and the svstem ,..ould not h.. sho..,, were it not such an early effort and so different from almost anything else that hu bftn attempted, at least in this country. It has a resemblanee to IO!lle of the experimcnts of Hugo Junkers in Gcnnany •ith stl'IJc· tun. based oo the airplane principle of wirc t..,sioning. Slnu:t11u. The basic frame consisted of pipes tilled with concrete and joined to each other in the plaaes of walls, lloors, ·and roofs b7 bolts through angle llanlr". Arouad these pipa ,.;..., ttialorcO!llent wu 1r?'apped and tensioned so that in eff.,.t the whole wire aad pipe structure was tight. Where wires went both ways !rom a pipe in any given plane, their tensions balanced and 110 h..nding reinforcement o( the pipes was ~uired. At outside girt lcYels in the horizontal plane and at the top·ftoor lenl in the Yertical plane compensating tcnsions ...ere not available and the pipa ••re reinforced against bending by strutl o( the queen· post tn>e. Alter the frame was erected, metal lath or wire mesh "as applied to the wires, ahrays behind them ( that i.s, the surface of the te111ioned wires was a•arer to the llnuhed sur!aces of wall•, ftoors, or eeilinr than was the mesh or expanded metal lath). Plutu aad 1tucéo •ere apparently applied to the Yarioua forms o( lathing as required. C'""1rlml. There seerm little doubt that adequately ton1ioocd wircs u uaed would pro•ideo suJllcient strength bath in tloor and in wall.. The tensioaing might be difficult to obtain. The frame 1hould h.. light and cost would depend upoa how good a win wu required in order to stand the tenaioning. Bibliagr-apli.g. U, ~.
'°"'"
lllfS
UI
Olmsted
OLMSTED TYP ( Concrete Formeel In Situ and Preasl Unit S PUS ot 4. 1. Olmsted CO U "Tl Y United St•tes H T(·l!lO·l!
Typ• Il-lll. Co1
Pu:-C..u-r UJnT Sp<>fltor: A. H. Olm.tod Hûtorg. This monolithic wal! aad Boor system ha1 been UHd lor four dweUings at Rye, New York, and a few others elaewti.re. In th• 1pring of 193.5 it was used Cor a t"ol•~roorn houae for Dr. Michael William• ia Wutport, Connecticut. Slnu:tur1. The "'•lis conaist of concrete studs, pre-cut tlatwiae in gang molds on the j ob, 16" on eentcrs, with wood lurring strip1 cut on thcm. These !urring 1trips alao act &1 divi.den bet.reen IZIOlds. Tlia 1tuds are put in place with tempo,.,.ry bracing. Stilr boÜdtype iiuulation ;. sprung betwcen the studs on the inside. to H " 9 &1 lol'!lll and as permanent insulatioa. 'Vood lol'!lll an attached to the outside aad horizontal rcinforcement ia pasaed through the openingo cut in the stud1. The concrete i1 poured between the forms and flow1 through the stud opcaings, lockiag the duda togethu. Floon are poured llab and reinforeed rib joi•b. In the latat u:ample, the \Villia1DS house, the lloor constniction wu of p...,. cut concrete joislt and pre-cast lightweii;ht concrete slabs with oalc ftooring abov•. Oatside finish may be stucco clirectly on the concrete, or sidiag nail~eded to fhurringd stri~1 cut. on thde studs. InsFlidc linuboh ts .1-:th; -=\ na to t . e stu urnag stnps, an p 1aster, oors a •e 1n•mg quarten have a flat pluter ceiling. c.,,,..,,,..,,t. E xami11atioa of ltD•J"r-old houm ia 11.id to han lhown them to be in u :cellent condition.
J
r.;r 1" r ote ED
R.l~HD
FLOOl
1
Bil>Uograpllg. 50.
6 .14.
6.15.
-,---·--:-. · ·· ·. -:--Universal UNIVEQ.SAL
'..;;;:-:::-·::.o~~-:·,, .__
TYH Panel SPONSOV. Uni•ersal Kou~ing Corpor-atlon COUNTH United State!
01Tt- 19ll
ir--a.,......---r
SHt ~ FLOOQ HITS
SPU~
v.
PA:<JCL
Hutof'1/. 1t i• the announccd policy of thi• corporation to produee houses for lo•-income familios. In 1033 an experimental hoUH was encted in Ohio. The first house was built with a tubular lr&111e, but the Crameleu systcm shown here has sub•oquently been developcd. We have no record o( further construetion. Structu". ( Compare with Armco, Ferro-Enamel, and Whttling. The UniYeruJ systom is somewhat sirnpler than thc.•e.) Exterior siding panels or l~gauge ingot iron are bolted togethcr, and to a frame o( the type shown, through their tlanges. The iron, troated •ith one.mei paint, serYH as the cxtcrior Snish. Units mBdc by American RoUing ~(iU &re used lor Boon and rno(s; ultimately thHe wilt be asnmbled in lar~ seetion. in the (aetory. Window sash, frames, and bucks are of stoel, doors and trim o( wood. The subffoor is gypsum board with "ood or mosaictile ftnish. The roo( is of built-up asphalturn over l/z" insulating board. Insulating board is also placed against the panels on the inside as finish, alter treatment with plastic paint. The spaee betwoen wallboard and metal siding i• filled with spun glau (or (urther ia1ulatioa. Com1n1nt. None. BibUograpli.y. 28.
S" t ET
_,,-:·..,~-1--1-1-...-H-+1--w+I:" SUl
Typit
Sp0111or' Universa! Housing Corporation, Zanesville, Ohio
Ul01
GLAS
--~-+-1-+--+'f---+++-WAll
~OHO
S~
Armco
~2.MCO
Ty(H V. p AHIU.
TTH Pand SP0"50l A""'rican lolling 111111 Comp1ny to YKTlY Unitod Sldes
Sf1MUor: .Amtricaa Rolling Mill Corapaay, through Inaulated . Steel, Ine:.
OlH • "ll
v
VF
Wlll UMIT
'L'HC.T 1H flOOt UIT
JOtU HO
WIH ' CO~OUIT H 0
mu~ .
JOllT l(U
flOOl HlllU CKHHL
OfTAll OF 510lK6 JOINT
Hütory. The fint house or this type, dnigaed by Robert Smith, Jr" architect, and Mills G. Clark. enginttr, wu built by Inaulau.I Stttl, lncorporated, in CICYeland in 1932. It .,,.._. (ollowcd by other houses, iacluding the oac l>rst built at the Century ·of Progreu in Chicago by American Rolling !'>Iill Comp4ny. Subaequeat to that building, others hue been encted, (airly wideapread u to locatioo, The total nuraber of 1uch houses to date doe. aot appear great, nor han there beea aoy ndical change! iiadeaip. There hu been couiderable conlusion about sponoonh.ip u be1 'tw.o.u thi.s hoau, th• houoe o( UniYersal HowÎllg Corporation, aad . tlM Ferro-Enamel bouoe. The latter is &11 entirely separate thing, u deacnl>ed on p. na, aad is related to the building he,.. under di.cuuioa only bec&UM Ferro-Enamel siding •as used on an Armco house.. Americaa Rolling Mill spoosonhip is coafined to the Armco hou.se 11.Dd to the Univenal Hou1ing Corporatioa · houae. Slnu:t•"'· The atructure of this house ,...ally doH repr"ent a ntw departure ia America - the intraduction ol an all-metal chuaia (Or the houae. Th• building i1 praduced with a rclatively anall awnber ol parti. W.U. are made up ol double-reverHd ehannel 1ectioo1 o( •all heiglit. Because of their. contour, coasiderable ffuibility of wal! .-:dimen.sioa may be gained merely by sliding ooe seetîon over the out one. The seetions ar• of 20-gauge steel, roughly 16" wide and 2'" thiek. Other width1 hue sub1equeatly bttn experimenltd with. includîng another 1eetion consiatiag or a double doublechannel. The section.s are arc-welded to each other in the !dd.. A Soor hearing ehannel, c:arrying rire conduit, i.s thta ~ded
,......,rsed
su
6 .15.
I
6.16.
DE AARD VAN DE BOUW(PLAATS)MATERIALEN. Dat de wijze van noteren (een uitgekleed binnenhoekje) aanspreekt moge blijken uit de presentatie van een aantal voorgestelde bouwwijzen in het kader van hun afstudeerwerk door Hans van Bokhoven en Wim Weide. In tegenstelling tot de verzameling bij Bemis niet geënt op wat bestaand is, maar opgebouwd in een opklimmende reeks van onderdelen naar ruimtelijke elementen. Vergelijk in dat verband de eerder vermelde scenario's. Wat opvalt zijn steeds weer opnieuw de thematische tritsen: bouwplaats .•.•...• tussenvorm ..•...•. fabriek onderdeel . . . . . . . . . tussenvorm ...•.••. geheel uitvoeren .....•... tussenvorm ....•..• prefabriceren doen •...•......... tussenvorm ..•...•. denken
A
R.U/MTE..N
I
VF·
SF 6 .16.
6.17.------------------
H
VF
"
"OM PONE.NTEN )
VF
v ij
v
SP
ON DEIU)ELè:. IV 6 .17.
Terug naar Bemis, 1936, een aantal fundamentele aspekten met betrekking tot bouwen. Bemis onderscheidt drie klassen bouwmaterialen, nl. de - vezelachtige - waaronder hout - gebakken of gegoten materialen - metalen Materialen die niet in strikte zin een konstruktieve rol vervullen zoals bv. isolatiematerialen zijn niet in de drie deling betrokken. Bemis was QP zoek naar een geschikte bouwwijze gekoppeld aan zijn pogingen_ de gehele bouwproduktenmarkt en dus ook de gebouwen in maat te koordineren: de voorvader van de huidige modulaire koordinatie voorvechters. Hij tast de drie materiaal groepen af met de blik ondertussen op een grote produktie in de toekomst.
In this country, wood is the predominating buiUJ.ing materiaZ for houses. AZthough the supply is by no means inexhaustibZe and the cost of certain kinds aZready forces many substitutions, wood is still one of the cheapest structurai ..ó materiaZs. It does not, however, Zend itseZf weZZ to a high degree of stan~ dardization. Except aZong the grain, it undergoes appreciabZe changes in - dimension with changes in moisture content, and this vai>iation is frequentZy ~ accompanied by wa:rrping and twisting. Not only must care be taken at the time B of manufacture to see that the wood is of uniform moisture content through its ~ entire cross-section, but it is equaZZy important that móisture be controlZed ~ during manufacture and subsequent storage, if parts are to be of standardized ; dimension at the time of erection. This fundamentaZ and characteristic property ·g of wood demands the use of expensive and eZaborate equipment to accomplish ~ even the small degree of standardization thus far attained. It is especiaZly ~ t~oubZesome when timber, such as girts, is framed cross-grained to other timber, ~ such.as studs; and finish is Zikely to bulge or split because of the unequal ~ contraction and expansion of the members to which it is fastened. ~ Except for this expansion and contraction, and its tendency to wa:rrp and twist, g wood is an ideaZ building material. It is reZatively light per unit of strenght ~ and may be shipped cheapZy: it is still plentifuZ and inexpensive: with the ~ protective means now devised, it is reasonabZy durable for both inside and ·; outside use; it is a reZativeZy good thermal insuZator, though onZy moderateZy ~ effective against the passage of sound; it is susceptibZe of a wide variety ~ of esthetic treatments, and is easiZy worked in the shop. It is of course, not ~ fireproof, aZthough its fire-resisting quaZities are said to be improved by ~ certain chemicaZ treatments. Renewed attention to termites and other wood" destroying insects suggests new questions as to its durabiZity. But within ~ the range of present knowZedge, wood remains one of the most interesting of ~ materiaZs - and perhaps the most promising of all for the future. · Quite recentZy the development of improved glues, for exampZe synthetic resins, has resuZted in new pZywoods that are said to have enduring structuraZ strength and Zasting moisture resistance. PZyweod resists change of dimension and warping to a great extent, is manufaa-tured with a minimum waste of raw materiaZ, and is reZativeZy inexpensive. It is availabZe in a wide range of sizes, and in a wide variety of woods, showing to inareased advantage the naturaZ grain and texture of each.
6.18.
6 .19.
•Wood tèchnology has advanced in other directions. European inventors offer metal toothed and ring connectors for timber that fit wood for truss design andoffer promise for use, after suitable improvement, in the small house. Experiment with wood as aggregate for concrete is still attempted, despite many failures in the past. Costly and exotic woods in very thin films of veneer backed with cloth are available as finish in moderate price ranges. Wood pulp, long used for paper, is naw made into rigid baard, and although the first fiberboards were light and relatively weak, pressed boards and now though, thin, and really durable, certainly for inside use. Wood flour is a aornm.on base for many of the plastics that may be used, perhaps for structure as well as finish, in the house of the future. For all these reasons the continued use of wood, bath as structural and as finish material for the house, may confidently be expected. •Masonry has certain properties that make it unsuited to economical factory manufacture. Whether the members are to be burned o~ cast plastic as units, it is very difficult, because of shrinkage and the rather brittle nature of all such products, to manufacture them accurately with self-keying features. This is a serious disadvantage when the keys are accessarily small. Nor are masonry units well adapted to use with automatic features. Even when the units are made of the new lightweight ceramics and concretes, if story height or room span in lenght, they may be too heavy to be brected rapidly. Also, although masonry is not combustible and does not ordinarily disintegrate in the presence of moisture, it is not water-tight. As interior finish it is not entirely satisfactory without the inclusion of heat insulation, and if other finishes must be applied, the difficulty in providing automatic keying devices is again noticeable. The strength of masonry makes it well suited to walls, but its relatively low tensile stength seriously limits its use for floors. Also, accessories and their services can be installed only with difficulty. Masonry is a very rt:,tractive material for outside surfaces, but it is broadly suited neither to integrated constru.ctions nor to structural frames. Under these limitations, the future of stone, brick, and concrete in the extended use of standardized materials is uncertain. Notable recent advances in masonry products are light-aggregate concrete, new ceramic tiles, glass bricks and tiles, gypsum slabs for floors, synthetic stones, and acrated ceramics. Many of the finest examples of architecture, even in modern design, have been in brick. Hollow tiles still form one of the cheapest and most satisfactory walls that can be built by conventional methods, while cinderconcrete blocks and aerated gypsum and cements all have their place in past and ]uture construction. A recent notable advance in concrete technique has been made in the form of thin panels of mosaic concrete for house exteriors. So used, concrete is admirable; it weathers well and provides fire resistance and strength. In advanced standardized construction, then, cementitous and masonry materials may be most appropriately used in the form of keyed-on finish panels in a wide variety of treatment . • concrete poured in place between farms is a standard method of providing foundation walls and footings. It has_.only been used frequently for super~ structure, reinforced-:_,for-floors or roof decks, or in the mass, with or without reinforcing, for waUs. Used in this way, it farms a strong and durable building material. Despite the faat that it requires farms that ordinarily do not become a part of the building and introduce serious problems of cost, and despite the hand methods necessary for mixing and placing, and thè -
6.19.
difficulty of pouring in cold weather, poured concrete is a relatively aheap material for building. On the score of oost alone, concrete poured in place cannot be disaarde from current building praatiae, though adva:naing teahnique may make it obsolete. It is, moreover, eminently satisfaatory as regards strength, and fire- and weather-resistanae. In the hands of a good designer its plasticity makes it an entirely suitable material for exterior finish or detail. For interiors, however, its texture is rather aoarse and offends the tact1'. z~ sense. •Although they have offsetting disadvantages, metals as a group offer just the properties that wood lacks as an ideal material for housing. As framing and positioning material they are theoretically much more adaptable. Metals change but slightly in dimension, not at aU with humidity, and only in a minor way within the temperature range of any climate. Although not fireproof, sinae heat destroys their strength by softening them, they are not aombustible. Some metals, suah as aopper and lead, are too soft, too duatile, or insufficiently strong to make good struatural materials; others, like aluminium, have a rather low modulus of elastiaity, making them less rigid. The dominant position of steel and its alloys may in time be challenged, but at the present time "metal frame" and "steel frame" are almost synonymous. It is probable that for many years the load-bearing steel frame will, in this country at least, oost more than a corresponding wood frame. Not only is the base oost more, but beaause of the high heat aonductivity of steel great care must be exercised to prevent aondensation and resulting damage, and this usually results in a higher insulating oost. But for purposes of bonding, aligning, and providing a base of constant dimension in the assembly of other parts, steel and its alloys, with protective coatings, should prove invaluable in modularized structure. •These notes on building materials indiaate the aomplexity of ahoiae for the engineer. After seleation among them he must determine a type of aonstruation appropriate to his ahosen materials and to his general purpose. He is designing not parts for one house but parts for a speaific type of aonstruction. All members must be so designed that by varying their over-all dimensions, always modularly, the architect may have ready means for the construction of any layout of that specific type of struature. Nagenoeg tegelijkertijd met het verschijnen van The Evolving House wordt in Nederland de prijsvraag 'goedkope arbeidswoningen' afgerond. Het voorwoord bij de publikatie van de plannen door ·de Jonge van Ellemeet zou menig huidig bewindsman niet misstaan, zou menige ambtenaar op bouw- en woning toezicht vandaag de dag doen huiveren bij de gedachte aan de uitwerking van die kritiek en zal voor de gemiddelde student net zo onbekend zijn, als het voor zijn lotgenoot uit 1936 oninteressant was.
Het klinkt a priori onwaarschijnlijk, dat de groote woningproductie zoo weinig op liet "goed en goedkoop" is ingesteld. Dat zou ook zeker wèl het geval zi.Jn, indien niet de aard en de werkwijze vä:n-het bouwbedrijf en van het daaraan . verbonden financieringsysteem medebraaht, dat het product niet in de allereerste plaats geschikt moet zijn voor het huisvesten van een gezin, maar als object voor den geldbelegger, die begrijpelijk vooral "iets aourants" zoekt
6.20.
6.21.
en dus een zekeren tegenzin voelt voor wat van het gewone afwijkt, terwijl hij zich over de doelmatigheid van zijn projekt in het algemee~ weinig zorgen - maakt. Hij wordt daarin gesteund door een overeenkomstig conservatisme bij ,~vele huurders, terwijl de lange levensduur van de woning in de beschoWiJing van co- bovenbedoelde categorieën zelden die aandacht verkrijgt, die zij toch onge~ twijfeld verdient. :::. ~ De laatste decennia hebben - en waarlijk niet alleen in Nederland - onder de @~ architecten een strooming doen groeien, die zich ten doel stelt, het boWiJWerk ~~zoo klaar mogelijk uit de opgaaf te ontwikkelen, waarin men wel eens een ·a ~ materialistische tendenz plaegt te zien, maar welke naar mijn bescheiden ~ , meening meer is - en behoort te zijn - een zich ondergeschikt maken aan de ~ ~ gestelde taak. Het is gezien het bovenstaande begrijpelijk, dat deze stroming, ~ ~ in tegenstelling met vorige generaties, zich in het bijzonder voor de woning ·@~ is gaan interesseeren, waaraan, juist uit dien gezichtshoek bezien, zoo heel ~ ~ veel mankeert en welke toch het hoofdelement in den opbouw der stad vormt. ~ ~ En evenmin is het toeval, dat in dezen prijskamp om het onbereikbare alleen ~ w ontwerpen in dien geest een premie konden verwerven. oo~ ~ En ziehier nu, wat de prijsvraag ons als richtlijn voor de toekomst heeft .i.:: .i.:: ~ - ~ opgeleverd. Voortschrijdend op de oude paden, zullen wij geen stap nader bij ~ ~ het doel komen. Slechts voortgezette studie van de eischen, aan de woning te ~ H stellen als geordend samenstel van die woningen en van de voorzieningen, welke ~ die woningen gemeenschappelijk behoeven, kan ons in de richting voeren van de . ~ goede en tevens goedkope woning voor het arbeidersgezin. Vooralsnog zal die richtlijn inderdaad hoogstend een asymptoot kunnen blijken.
s
~
In dezelfde publikatie schrijft van Tijen over bouwtechniek en de relatie met de aard en de grootte van het bouwbedrijf.
BOUWTECHNIEK. In de prijsvraagontwerpen is de bouwtechnische basis van de ·volkshuisvesting het minst intensief behandeld. Vrijwel alle à.a:ndacht der ~inzenders bleef gereserveerd voor verkaveling en woningindeling. Wel werd in 'O' ~-enkele ontwerpen op de noodzaak van een vervanging der metsel- en houtbouw ~ , door skeletbouw gewezen, maar daarbij bleef het. ; ~.Dit is zeer begrijpelijk en komt overeen met het reële standpunt, dat over i::: ~het algemeen door de inzenders is ingenomen. Vraagstukken als montagebouw en ~~·industrialisatie van woningboUlJJ lenen zich niet voor behandeling middels een i::: en • d. ·.-1 :il i.nzen i.ng. § ,Zij moeten in jarenlange, systematische proefnemingen en practische ervaringen ~~worden opgebouwd en tot grote schade van de woningbouw zijn hier nog pas de ~~allereerste stappen gedaan. 2Men concludeerde nl. uit het uitblijven van belangrijke voorstellen in dit ~ ~ opzicht vooral niet, dat deze kant van het vraagstuk onbelangrijk zou zijn. ~ Het tegendeel is natuurlijk het geval. ~-w Een werkelijk doelmatige gave en harmonische volkshuisvesting kan nimmer ~ Eworden bereikt op de basis van een primitief kleinbed.rijf als de woningbouw al~ nog internationaal is en.waarvan de technische en organisatorische achterlijkS w heid t.o.v. andere bedrijven spreekwoordelijk zijn. " H Vóór in de woningbouw de methoden van industrialisering en bed.rijfsorganisatie ~ worden toegepast, die in het gehele verdere bed.rijfsleven de onmisbare basis ·.-! ~ voor economische productie zijn gebleken, zullen gave oplossingen onbereikbaar blijven.
2
6.21.
6.22.
Daar staat tegenover, dat de technische vervolmaking van de woningboWJJ eerst mogelijk begint te worden door de zuiverder inzichten op gebied van verkaveling en woningindeling. Individualistische tendenzen, als o.a. in de na-oorlogsjaren in de woningbouw hoogtij vierden, belerruneren elke technische vooruitgang. Wie b.v. de geschiedenis van de proeven met betonbouw uit de dagen kent, weet wat toen behoefte aan accenten, schuine daken en "architectuur" bedorven heeft. Eerst in de strokenbouw en de moderne woningplattegronden is de basis gelegd voor industriële woningbouw. Van Tijen heeft zelf niet lang daarna enkele opmerkelijke woongebouwen ontworpen in Rotterdam. Stalen strukturen met invullingen in zeer korte tijd meergezet, echter de bouwwijze is door de oorlog geinterwnpeerd (staal tekorten) en is in de naoorlogse bouw niet meer aan bod gekomen.
DE TAAL
Als je wordt gevraagd de traditionele bouw te presenteren aan de hand van een konkreet projekt, zoals bijvoorbeeld een woning, dan rijst bij de verwerving van het materiaal twijfel ten aanzien van wat traditioneel dan eigenlijk wel is zoals uit het voorgaande blijkt. De terminologie die gewoonlijk wordt gebruikt voor de beschrijving van bouWWiJZen is naar mijn mening ook misleidend. Neem een term als geprefabriceerd. Het is zeker in onze maatschappij nagenoeg onmogelijk zonder geprefabriceerde onderdelen en elementen te bouwen. Eskimo's doen dat wel en modderbouwers zoals in Mali en misschien gietbouweir 0.9 de ENCI. Bouwmateriaal. wordt aange-
bouwen met materiaal uit de naaste omgeving.
6.22.
~ Q)
·.-!
.êu Q)
.µ
O'
voerd/aangemaakt/aangepast omdat er geen materiaal verwerving op de bouwplaats mogelijk is. Neem de term geindustrialiseerd. Er zijn auteurs die het begrip industrialisatie nog steeds hanteren indien het produkt gebouw dan wel volledig in een fabriek tot stand gekomen is, dan wel dat op de bouwplaats doeltreffend gebruik wordt gemaakt van op elkaar afgesterrrle elementen in serieproduktie zijn vervaardigd; de woningen in Breda voldoen aan de eerste omschrijving, de meeste andere bouwwijzen behoudens gietbouw voldoen in meer of mindere mate aan de tweede omschrijving, zeker de zogenaamde traditionele bouw. Een andere verwarrende en veel voorkomende term is systeembouw (of bouwsysteem , tenzij men de verzameling bouwsystemen systeembouw noemt, maar dat is veelal niet zo: een systeembouwer 'heeft' slechts één of twee bouwsystemen). Een Belgisch rondschrijven uit 1978 omschrijft systeembouw als een geheel van elementen, een struktuur, een mantel, eventueel (!) met afwerking en uitrusting: vervaardigd in fabriek vlug beschikbaar, katalogus met specificaties snelle eenvoudige plaatsing, geprogrammeerde afmetingen, toleranties etc. . los van een plan ontworpen Geen wonder als je dit leest, dat de Fransen de systeembouw vaak omschrijven als 'le systèm meccano' genoemd naar het in 1930 uitgevonden speelgoed. Voorts wordt de indeling van bouwsystemen gebaseerd op de aanduiding OPEN of GESLOTEN. Open systemen zijn de systemen waarvan komponenten . en/of elementen onderling verwisselbaar zijn. Gesloten systemen zijn systemen, die daar niet aan voldoen. Interessant is de overigens heilloze discussie over gesloten en open te betrekken op bijzondere onderdelen van gebouwen zoals de verbindende onderdelen en de vtillende onderdelen en tevens of de kwalif ikatie open of gesloten invloed heeft op de maatvoering en op de detaillering. Voorstanders van open systemen wijzen op de autoindustrie, voorraadproduktie, drage r-inbouw konsepten> de tegenstanders op de kosten van de omschakeling, de veranderde bouwopgave, . de toenemende voorraad bouwwerken en de katalogusbouw.
i::
·.-!
> Een modulair systeem moet gebaseerd worden op een gesloten-systeem van alle verbindingselementen, tussen deze elementen kan het dan mogelijk worden om op ~0 basis van eenvoudige maat~ en kwaliteitsafspraken een grote vrijheid ten Q)
o-
<1>
aanzien van de keuze van "vuieiementen" (ruimtebepalende elementen) te bereiken.
~
De diskussie of we z.g. open- of gestoten systemen moeten ontwikkelen is haast
>
·.-! .µ M
& even zinloos ais die over de beste moduulkeus. Onder een gestoten systeem
" wordt over het algemeen een systeem v èrstáan dat in één enkele vorm (varianten :;: zijn mogelijk) door één groepering op de markt worden gebracht. :1 Een open systeem is dan een systeem dat zich baseert op dusdanige afspraken
6.23.
6.24.
dat verschillende elementen door verschillende groeperingen kunnen worden aangeboden, zodanig dat het geheel op elkaar past. Het is mijn overtuiging dat, op basis van de door mij gegeven definitie van "systeem" en "element", een echt open technisch niet tot de mogelijkhedett behoort, zeker als we ons uitsluitend baseren op maatafspraken (S.A.R.).
ANDERE TAKKEN
In deze tijd wordt zowel de toep om open bouwsystemen als het aanbod van gesloten bouwsystemen groter. Dat komt omdat de bouwwereld (dus alle betrokkenen in, om en bij het bouwen) ondanks de historische exemplaren van 'anders bouwen' eigenlijk nooit geinteresseerd is geweest. Mensen die dat wel waren probeerden hun ideeën in nieuwe landen te realiseren.
Ze vonden steun bij verschillende soorten van produktiebedrijven in andere takken van nijverheid zoals vliegtuigbouw, scheepsbouw, staalplaat halffabrikaten etc. Een schitterende onderneming ontstond in amerika in 1946 toen Carl Strandlund, werktuigbouwer, de markt opging.
Lustron Homes was organized prior to World World II by Carl Strandlund, an enigineer inventor whose most accomplishment during that period of depression had been the raising of the gross income of the Oliver Farm Equipment Companu from $20 to $120 miUion per year. At the end of the war Strandlund ultls vice-president of Chicago Vitreous Enamel Co.-a company which_held patents on a proces to porcelain ename l aold-rolled sheet steel as an alternative to the more expensive special enameling iron then corrunonly used. From steel washing machine finishes Chigago Vitreous moved into the production of porcelain enamel panels as a veneer for store fronts and hamburger stands. Stra:ndlund convinced Standa.rd Oil of Indiana to use these panels as part of an all-steel gasoline station. But, in the press of Postware material shortages, the governement banned the proposal as non-essential. They suggested Strandlund produce houses instead. Three months after the government's pràposal., éarly in 1946, Strandlund appeared in Washington with four hand trucks fu"ll of drawings and applications. He,requested financing, a curplus war plant, and allocations of building steel. His appeal was to the Reconstruction Finance Corporation (RFC) under legislation passed in 1946 which authorized government loans· to as sist f actory-bui lt housing. ·- -. · · Strandlund found many friends, was backed by many supporters, among them Senator Ralph Flanders, a former engineer. ~he Senator supported the proposal. before the Senate Banking Corrunittee and assisted Strandlund in obtaining the necessa.ry
6.24.
6.25.
~
~
,
~ ~ ~
~
, ~ (\) ](\) ~ ~
,
~
~
~
·.-l
s
~
(\)
·rl
>1 ~
~ ~
(\)
(\)
..c ~ ~
·.-l
.\<:
u
~
~ u
~
Z
·a
support. A laan of $15~ million was approved by the RFC 15 minutes before its emergency leruii;.g puwers r!eased en c1une 30, 1946. Subsequent extension by the RFC would lead to additional loans. $10 million in the summer of 1948 and $7 million in February 1949. These were granted to protect the government's original commitment to the Lustron Homes project. Strandlund was awarded a factory to work in as well. After the head of the government's housing program, an avid Lustron supporter, resigned when Lustron was not given the Chigago Dodge manufacturing plant, arrangements were made for the use of the farmer Curtiss-Wright fighter plane factory outside of Columbus, Ohio. Strandlund aimed high. Less than two years after the formation of the company, the plant was finished. Spread out over 23 acres, the plant could produce four houses an hour, almost 100 houses a day. The heart of the factory was a conveyor belt moving at 20 feet per minute. No wonder that the Architectural Forum wrote: "It is the first real demonstration of the seductive theory that houses can be. urned out like automobiles ..... " The basis of Strandlund's plan was a 1,025 square-foot house built of mass produced steel parts. Using a host of automotive assembly line techniques in~ cluding the conveyor, automatic assembly equipement, sheet steel stampings, wall, roof and ceiling panels, and the porcelain enameling process acquired from Chigago Vitreous, a house made from mat-finished enamelde steel panels over steel framing was produced. Innovation was found in almost every aspect of product and process. Many, naw familiar, details appeared. Fiberglass insulation and rubber gasketing were used to eliminate the problem of thermal conductivity inherent in a steel house. Taking advantage of the steel ceiling, a radiant heating system based on a plenum above the eeiling was used. To attract buyers in the middle income one third of the housing market for·which the Lustron Home was intended, built-in cabinets and storage walls, an automa.tic dishwasher, and a washing machine were included in the basic house. From the initial 3,000 parts loaded onto each trailer, a group of 37 factorybuilt site-assembled elements evolved. In comparison, a similar size wood frame house contained roughly 30,000 site-assembled paz>ts.
Eventually, the only major item of site work which remained was the preparation of the slab-on-grade which was its foundation and floor. A comparable wood framed house required almost 1600 hours to assemble. Lustron Homes used 280 hours of factàry work with an estimated 350 hours of site assembly. Assembly time was originally almost 1,000 hours when an unfamiliar crew began erection. With practice, time was reduced to 350 hours. Savings in labor more than made up for the cost of shiping a house within the large target area envisioned by Lustron. The West Coast was least accessible, but Strandlund had an idea of how to ~each it. He began negotiating rates whith the railroads to ship his trailers on flatcars in a manner similar to today's "piggy-back" s hipping. Financing a house from factory to site was a major problem. A dealer had to pay $6,000 before a trailer left t~ factory. Few dealers could afford to purchase a house or several houses until bank financing has paid them in advance. Some banks would not finance a·-prefabricated house while most would release money only in small payments, in accordance with their construction financing practices for conventional construction. Approvals of loans and all of the traditional practices of bank home financing could not produce mortgages as quickly as Lustron produced houses. Thus the dealer who could sell
6.25.
·· -
1
houses rapidly found himself in an impossible cash flow position. For each house he sold $6,000 was tied up for the many months it taak to close the mortgage. It is impossible to evaluate definitively whether Lustron could have eventually overcome its marketing problems and become a successful manufacturer of massproduced prefabricated homes. What is clear is that efforts of this sart must deal with a restructuring of every aspect of the housing process if they are to succeed. De konstatering onlangs in PLAN dat de veranderingen in de woningbouw geleidelijk moeten zijn en niet te ver van de huidige gebouwprodukten mogen af staan wordt door Lustron Homes gelogenstraft. De mensen stonden er voor in de rij en toch ging het .bedrijf uiteindelijk failliet omdat het vraag aanbod niet kon organiseren. Maar de kreten dat de bouw zich dan maar eens op andere terreinen moet ori~nteren zodat ze zich dan eindelijk kan industrialiseren zijn hol. Zij ontkennen het bijzondere van bouwwerken, zoals Brandle in Systems Approach to Building' schrijft wanneer hij stelt dat de studie van de produktie van automobielen en vliegtuigen of andere produkten van complexe (!) aard zinvol is, doch dat zulke studies niet moeten worden gerelateerd aan totale bouwsystemen maar een subsystemen in gebouwen, tenzij een gebouwde mobil-home-omgeving als leefkonditie acceptabel is voor de meerderheid van de bevolking, in tegenstelling tot een te verwaarlozen minderheid nu. Maar dat was tien jaar geleden en in die tijáspanne is de maatschappelijke kontekst danig veranderd. In Breda zouden eind 1981 800 geinteresseerden zijn voor de aluminiumwoningen en in Tilburg kwamen na een oproep om goedkope woningen zo'n 80 offertes met bouwsystemen op de tafel van de toenmalige wethouder. En binnenkort hoopt een producent van koelwagens en vriescellen in Wolvega de eerste woningen te gaan bouwen. Zijn dat druppels op een afkoelende plaat of tekenen van een doorzettende nieuwe tendehs?
~
<
Aluminium woningen in Breda Scheiding verblijfs- en infraruimten in Wolvega. en Japan: al jaren vooruit
6.26.
6.27.
DE KONTEKST
In het voorgaande heb ik hopelijk enige twijfel gezaaid over de terminologie zoals die wordt gehanteerd, wanneer de wijzen van bouwen worden gerubriceerd. De totstandkoming-van bouwwerken vanaf het eerste initiatief tot aan het gebruik is ondoorzichtig en komplex. We gaan niet meer het bos in om spanten uit te zoeken de lokale smid vervaardigt geen ankers meer, balken en planken worden niet meer op de bouwplaats uit stammen gezaagd en gekantrecht; de voorfase is een anoniem gebeuren. De produktieomstandigheden met bet~ekking tot de op de bouwplaats aangevoerde onderdelen en elementen zijn voor de meeste analitici onbekend. Een levensgroot misverstand over de voortgang van de bouw naar industrialisatie kan dan ontstaan. De kunststof woningen die worden voorgesteld in de zestiger jaren en waarvan enkele prototypen zijn gebouwd, wekken op de bouwplaats de indruk te behoren tot de kategorie industriele bouwelementen. Wie in de voorfase de produktie aanschouwt en ziet hoe met veel ijver laag voor laag is aangebracht met een kwast komt tot heel andere gedachten. (handlay-up method) . Eveneens is de afwerkings- of afbouwfase een interessante graadmeter. Een snelle oprichtingsfase wil niet zeggen om korte totale bouwtijd. Zelfbouwers of afbouwers van kasko's verzuchten dat hèt (werken) pas begint wanneer je denkt dat je haast klaar bent. In deze tijd onder de goed/goedkoop vraag na het truttig/duur aanbod uit de zeventiger jaren lijkt mij een bezinning op een bouwwijze, waarin de vervaardigingpotentie van de specifieke produktiebedrijven als ook de traditionele bouwkracht van de gangbare uitvoerende bouwbedrijven harmonisch zijn verenigd, noodzakelijk. Te vaak wordt geschermd met de een of de ander, maar de en/en variant komt zelden aan bod. Dura DIP is in zekere zin en in zekere mate een voorbeeld: specifieke invulling met generieke mantel. Bepaald niet goedkoop, overigens, althans nog niet, maar wel interessant als je prijzen tegenover kwaliteit zet. Beide zijn markt- en kontekst gevoelig, zodat inzicht in de kosten nauwlijks te verkrijgen is. En ondanks de zondvloed van SBR rapporten (A41, A72, A36, .... ) geschreven door mensen van het hoogste gehalte is het bouwkostenvraagstuk niet transparanter geworden. De laatste honderd jaar zijn.steeds Q?nieuw deskundigen opgestaan die hebben gesteld, dat fundamentele veranderingen in het bouwen slechts optreden na fundamentele kontekst veranderingen het bouwen van d6elgebouwen zinloos is, en dat louter voorwaarden tot gebruik moeten worden gegenereerd zolang mensen meer-g~interesseerd zijn in hebben dan in (wel)Zijn de bouwopgave statisch blijft zolang wonen geen recht is maar een gunst wendingen marginaal zullen blijven
6.27.
6.28.
gevoel e"n verstand in de opleiding tot b.i. verder uit elkaar zijn komen liggen etcetera, etcetera .. Men zou kunnen spreken van een beweging waarin discussies over zulke thema's in vakliteratuur en bij professionele samenscholingen hoogtij viert. Met name het geschreven woord wordt veelvuldig gehanteerd als uitingsvorm door lieden die tot voor kort koppenmaten uitzetten. We leven wat dat betreft in een tijdperk van kenteringen, keerpunten en ombuigingen. De tijd dat bouwen nog heel gewoon was is passé: ruim baan voor de publicisten en onderzoekers. Buiten het officiële, gangbare circuit worden stelselmatig pogingen gedaan de platgetreden banen te verlaten. De roep om alternatieve bouw- en woonwijzen wordt ondanks de burokratiscl1e behoudzucht en argwaan groter. De extreme voorvechters uitten zich weliswaar op volstrekt verschillende wijzen, maar het gemeenschappelijke geluid is dat niet zij maar wij dienen te kunnen bestemmen, bepalen en te bouwen. Een van de qrote ombuigers is Walter Segal, van middelgroot architektenburo tot eenmans zaak afgeslankt, omdat in feite gewoon bouwen zo simpel is dat je de rompslomp van het formele bouwen kunt missen als kiespijn. Hij dient zijn plannen in op A4-formaat (getekend op de keukentafel uit de hand) hij maakt de standaard berekeningen van kolommen en balken zonder rekenmachines handgeschreven op A4-formaat, maar de ambtenaar achter het loket vertelt hem dat dat niet kan, omdat alleen A4 gevouwen tekeningen kunnen worden ingewacht. Segal heeft toen de A4 vellen ter plekke aan elkaar geplakt en afgegeven. Nu is de ambtelijke storm geluwd, voorschriften zijn bijgesteld en men kent hem en zijn projekten, maar het blijft een aardige demonstratie van de wet van het behoud van ingeworteld onbegrip. Segalis vurig pleiter voor de afstraffing van alles wat op regelementen en opzichters lijkt. Mensen zijn zelf mans genoeg hun woongraad te bepalen mits ze zich laten adviseren door ter zake deskundigen over de mogelijkheden en konsequenties. Ambtenaren doen dat niet en kunnen dat in bestaande strukturen ook nauwelijks.
The answer to all these problems and impasses lies in the need for the public in this country to gain control of its controllers, to limit not only the scope of their activities but also their numbers and to bring order and efficiency into the jungle of housing that successive goveT?11T1ents have allowed to develop. Public opinion must be informed and mobilized to put pressure on the Government. !_n this it will have the full support of the industry and professions; in a democratie country concerted action can produce changes. Hitherto the GoVeT?11Tlent has r eacted to all protests evasively and with futil e promises or even lies, mainly because the public i s not yet involved and its level of awareness of the s tate of condition thatprevails in planning and housing is too low. However resistance is growing. There is unison of opinion among all those that had contact with the w~b of conspiracy that protects the existing control apparatus and its manipulators.
6.28.
0 It is obvious that present housing polieies will not achieve any effective ~
reduction of the housingshortage for many years. That means that the - intolerable housing queues will continue unless a new housing policy can be 2 forced upon the Government. ~Planning control of small houseprojects which will be the majority of the § housing schemes of the near future and, one may hope, beyond must at long ~ last be abandoned and be replaced by what may be called 'amenity control' which ;would cover practical matters such as access, parking, spacing of buildings ~ in relation to sunlighting, daylighting and privacy, private and common open ~ spaces and the like. At a time of such diversity in the visual appearance of ~ buildings it is absurd to enforce conformity which merely degenerates into ~ uniformity. With the acceptance of the principles of the gradual renewal ~ of environment it is desirable to follow the practices of the past in which m they were applied: each period putting its new building next to those of ; earlier times and without taking up design e-ements formerly in use. This 'b.. is healthy practice, unaffected by tack of confidenee or by the morbid desire ~ to let the past control the present. It has protected the urban and semi-urban ~ areas of bygone afes from becoming musewns and it makes for the delight of so ~ many English towns where the buildings of different periods stand cheek by ~ jowl together and where the history of the towns can be read from the ~ difference of their buildings. ~ ~ On a more serious level is the question of building control. This has gone ü w completely away with offiaials without building experience taking a hand ~ at designing and constructing and where a aontinuous flow of "legi,stration, ~ ü not written to be understood , together with enshrined bad practices of the ~ time of yore, will, if unchecked, eventually bring production in the field ~ of housing to a standstill. At present it is merely putting years on com·3 pletions and throws casts out of balance. There are very few officials in this country the possess a thoroughworking knowledge of the vast number of trivial regulations that constitute this impossible body of legistration which, applied in toto, can strangle almost any building project. Fortunately, most building inspectors are not entirely aware of this. What is most urgently needed is a ten-year moratorium to stop any further lègislation. Necessary, too, as an irrunediate temporary measure, is the introduation of automatic relaxations to precede the revocations that will e~entually have to be applied. Such relaxations will assist in briqging the gap between the present legislation and the practical instruments that will replace it. Unwinding the apparatus should defer redundazies. In both planning and building control new poliaies are bound to reduce the amount of required administration and to result in economies from which this country will draw considerable benefib. ~
6.29.
6.30.
TRATIONELE BOUW Bouwwijzen zijn moeilijk te analyseren. Wetmatigheden lijken aantoonbaar, maar vervliegen wanneer de fase voor of na het meetpunt erbij wordt betrokken. De sneeuwvlokken van de bouwfase en de voorfase m.b.t. de traditionele bouw zijn komplementair: in de voorfase wordt het materiaal aangemaakt, in de bouwfase geplaatst. De ver doorgevoerde geindustrialiseerde bouw vertoont hetzelfde beeld. Mengvormen zoals houtskeletbouw zijn naar gelang de aanpak te manipuleren tot nagenoeg identieke plaatjes van de voorfase en de bouwfase. Als een van de kenmerken van indus~ trieel bouwen de verschuiving naar de voorfase zou zijn, dan klopt dat per onderzochte fase wel; voor de totale verzameling fasen met betrekking tot de totstandkoming van een bouwwerk is dat noodzakelijkerwijs niet zo. Eveneens is de stelling dat juist bij het industriële bouwen de programmering van de bouwmaterialen ver(der)gaand is, betrekkelijk. Juist bij het traditionele bouwen is de programmering in de voorfase bijzonder hoqg, zij het dat men daarop nagenoeg geen invloed kan uitoefenen. Het is voor een beter begrip van de bouwwijze wellicht verhelderend nog eens te bezien wie wanneer toelevert op de bouwplaats en waarmee dat materiaal wordt verwerkt. Een zogenaamde ATOGI, waarin de letters staan voor autochtoon traditioneel open gesloten industrieel De toeleveringsbedrijven verdeel ik in klassiek (zand, grint,stenen,planken,pannen etc.) standaard (kozijnen,ankers,trappen,goten, etc.) speciaal (kolommen, profielen,koepels, etc.) de gereedschappen, werktuigen en hulpmiddelen in: standaard (hamer, zaag,schop,troffel) speciaal (beitels,schaven,boren op specifikatie) montage (sleutels, schroevendraaiers,knevels) tussen de toeleveringsbedrijven en het gereedschap worden de transportaktiviteiten naar de bouwplaats genoteerd.
6.30.
6.31.
__....:::::!!
111111 111111 111111 111 Il lllUI
KJ.. .St.. t:,p.
JU
n
n
11111
llllll
111UJ 111111
11111
/111
1111
JJll
Il
"'
Il 111111
mm
111111111
11111
1111111
Kl. St.
11111
Ullll IUJI 1111
u 11111111111 11111 11111
~
~
-
111
lllll 111111 /llJ/ 11 11 111/l J1111Il111111111/fltl/D Jllll 111111"Jl1111 Il" llli IHU 111 l
~ ~t:.
---=--
~
lllll I
!111111
lllllllllll 1111 111
Jlllll
11111
n""
1111 ~p. ï
q ,st. C,.S,P·
11111111 c::; "'·
•Het bouwplaatsplaatje zoals dat aan de hand van de aktiviteiten kan worden opgetekend: van iets met niets naar meer met minder Evenals de sneeuwvlokken tonen laat dit schema zien, dat men over minder ambachtelijk (meer industrieel) bouwen spreekt wanneer de bouwplaatsaktiviteiten worden gekoncentreerd of gebundeld, doch in ieder geval worden verminderd. In hoeverre dat een belangrijk kriterium is, staat te bezien. De opdeling in fasen laat zien dat bouwplaatswinst betrekkelijk kan zijn. Winst in de ene fase betekent veelal verlies in een andere fase. De vraag is dan ook of het bouwen niet moet worden losgeweekt van de etikettering. Wanneer de bouwopgave steeds opnieuw wordt bezien als een bijzondere vraag op een bijzonder moment en op een bijzondere plaats, dan kan het repertoire niet geijkt zijn: de ingredienten dienen zorgvuldig te worden geselekteerd uit de totale bouwpotentie. Het organiseren en realiseren van bouwopgaven volgens een 'selected choice' methode kan noch alleen in handen van deskundigen noch in handen van gebruikers zijn.
Als trationele bouw wil staan voor 'afgewogen bouwwijze', dan is het noodzakelijk dat eerst - de deskundigen het bouwarsenaal ontmaskeren - de gebruikers toetsstenen aandragen en - de overheid het scenario schrijft. Het zal duidelijk zijn dat e.e.a. niet los gezien kan worden van drastische wijzigingen in de bouwopgave op langere termijn.
6.31.