limaatverandering is een belangrijk ontwikkelingsthema. Als de wereldwijde opwarming geen halt wordt toegeroepen, zal de frequentie van droogtes en overstromingen waarschijnlijk toenemen, het verspreidingsgebied van ziekten zal groter worden en veel ecosystemen, zoals mangroven en koraalriffen, komen onder grote stress. Samengevat: wat bereikt is in de strijd tegen ziekte, honger, armoede en milieudegradatie dreigt ongedaan gemaakt te worden door klimaatverandering."
"K
Jeffrey Sachs Directeur van het VN Millennium Project
Uitgave Nationaal Instituut voor Milieu en Ontwikkeling in Suriname (NIMOS) Samenstelling The Caribbean Institute Druk Drukkerij Leo Victor Januari 2006
INHOUD
Introductie: Het wordt heter!
4
Deel I. Wat is klimaatverandering? 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7
Het broeikaseffect De vier belangrijkste broeikasgassen De kooldioxidebalans De atmosfeer uit balans Bedreigingen van klimaatverandering Het Klimaatverdrag en het Kyoto Protocol Het Clean Development Mechanism (CDM)
5 7 10 11 12 15 17
Deel II. Klimaatverandering en ontwikkeling 2.1 2.2 2.3 2.4
De nieuwe kwetsbaarheid Klimaatverandering in het Caraïbisch Gebied De gevolgen voor Suriname Aanpassingsmaatregelen in Suriname
18 20 22 24
Conclusie
25
Geraadpleegde bronnen
26
Websites
27
Productie team
28
INTRODUCTIE
Het wordt heter! limaatverandering is het meest ernstige milieuvraagstuk op dit moment. Er is voorspeld dat klimaatverandering ingrijpende veranderingen teweeg zal brengen in ons milieu en in onze levensstijl. Op internationale conferenties wordt er daarom steeds gesproken over de veranderingen in ons gedrag die nodig zijn om de veranderingen in het klimaat te stoppen.
K
Suriname zal niet gespaard blijven van de effecten van klimaatverandering. We zullen overstromingen van de kustvlakte meemaken die gepaard zullen gaan met enorme verliezen aan land, bezittingen en economische investeringen. Daarnaast zullen we ook veel langere periodes van droogte kennen met veel schade voor de landbouw en onze watervoorziening. Ook onze waterkrachtcentrale in Brokopondo zal ernstige nadelen van langdurige droogtes ondervinden. De wereldwijde klimaatverandering is een gevolg van menselijk handelen in de afgelopen 150 jaar. Dit heeft gemaakt dat de gemiddelde temperatuur op aarde dramatisch is gestegen in een zeer korte tijd. Wereldwijd verbranden mensen steeds grotere hoeveelheden fossiele brandstoffen zoals olie, gas, en kolen. Ook het kappen van bossen en bepaalde landbouw methoden dragen bij aan de stijging van de temperatuur op aarde. Warmer weer is misschien wel prettig voor de mensen in koude landen zoals Canada, Rusland, en Nederland. Maar klimaatverandering is veel meer dan temperatuurstijging, ook 'mondiale opwarming' (in het Engels 'global warming') genoemd. Bijvoorbeeld, door warmer weer wordt het water in de oceanen warmer en zet hierdoor uit. Dit leidt tot zeespiegelstijging en overstromingen zoals we die nu steeds vaker zien in Coronie en Commewijne.
We zullen veel meer hete dagen hebben en dit zal negatieve effecten hebben op onder andere de landbouw. De aarde heeft, vanaf haar ontstaan zo'n 4.5 miljard jaar geleden, altijd afwisselend koude en warme perioden gekend. Er zijn ijstijden geweest maar ook perioden van grote hitte en weinig regen. Maar gedurende de laatste 10.000 jaren is het klimaat stabiel geweest. Dat wil zeggen: er is niet veel veranderd. Alleen is in de afgelopen 100 jaar de snelheid waarmee de temperatuur op aarde verandert veel sneller geweest dan ooit het geval is geweest in de afgelopen 10.000 jaar! De werelwijde klimaatverandering is een gevolg van menselijk handelen in de afgelopen 150 jaar. Dit heeft gemaakt dat de gemiddelde temperatuur op aarde tussen 1900 en 2000 dramatisch is gestegen met 0.6 graden. Men verwacht dat in 2100 de temperatuur tussen de 1.4 en 5.8 graden Celsius zal zijn gestegen. Zelfs als de temperatuur van de aarde maar met 1.4 graden omhoog gaat, zal deze stijging groter zijn dan ooit is vertoond in de afgelopen 10.000 jaar, met dramatische gevolgen. Voor ontwikkelingslanden als Suriname zijn de effecten van klimaatverandering dramatisch omdat onze economie erg kwetsbaar is. We zullen daarom maatregelen moeten treffen om ons te beschermen tegen de effecten van klimaatverandering op onze economie en ons milieu.
In deze informatiegids wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste oorzaken van klimaatverandering, de effecten op ons leven, en wat we eraan kunnen doen.
Klimaatverandering en temperatuurstijging: wat is het verschil? Soms wordt het heter worden van de wereld 'mondiale opwarming' (in het Engels: 'global warming') genoemd. 'Klimaatverandering' beschrijft het gehele spectrum van veranderingen die het klimaat ondergaat, want er gebeurt meer dan alleen het warmer worden van het weer. Enkele van deze veranderingen zijn: Sommige plaatsen krijgen meer regen dan normaal, terwijl andere veel droger worden. Sommige regio's kunnen zelfs nog kouder worden. Klimaatverandering heeft ook effect op windpatronen, wolkbedekking en oceaanstromen. De jaren-90 zijn de warmste jaren geweest van de laatste 1000 jaar en 1998 was het warmste jaar.
4
1
WAT IS KLIMAATVERANDERING?
1.1 Het broeikaseffect Box 1
e aarde wordt versneld heter omdat de mens in de afgelopen 150 jaar steeds meer broeikasgassen produceert" is een veel gehoorde uitspraak. Men zou dan al heel gauw denken dat broeikasgassen de grote boosdoeners zijn van klimaatverandering. Maar dit is niet helemaal waar omdat broeikasgassen heel belangrijk zijn voor het leven op aarde. Ze houden een deel van de zonnewarmte vast.
"D
Het klimaat en de gemiddelde temperatuur van het aardoppervlak zijn afhankelijk van de energie die de zon uitstraalt en de energie, in de vorm van infrarode straling, die de aarde uitzendt. De broeikasgassen houden een deel van de infrarode stralen vast, waardoor de aarde een gemiddelde temperatuur heeft van 15 graden Celsius. Zonder dit natuurlijke broeikaseffect zou de temperatuur op aarde ver beneden het vriespunt zijn.
Hoe werkt de broeikas? Om de aarde heen is er een laag gassen die we de atmosfeer noemen. Wanneer de zon schijnt, wordt een deel van haar energie door deze gassen teruggekaatst naar de ruimte. Maar het grootste deel van deze energie, dat wil zeggen de hitte van de zon, bereikt gelukkig de aarde en wordt door land en water opgenomen. Zowel overdag als 's avonds wordt deze energie in de vorm van infrarode stralen heel langzaam weer losgelaten in de atmosfeer. De atmosfeer houdt vervolgens een deel van deze hitte vast. Als we geen atmosfeer hadden, zou de wereld heel erg koud zijn: rond -18 graden Celsius. Dit is de gemiddelde temperatuur van Antarctica. En als dit de temperatuur was op aarde zou er weinig of zelfs helemaal geen vloeibaar water zijn op de planeet, dus ook geen levende wezens. (Zie ook Box 1).
Enkele van de gassen in de atmosfeer houden de hitte van de zon vast. Deze gassen noemt men broeikasgassen. Kooldioxide (CO2), methaan (CH4), lachgas of stikstofmonoxide (N2O) en de fluorverbindingen (HFKs, PFKs en SF6) zijn de vier meest voorkomende broeikasgassen. We hebben precies het juiste aantal broeikasgassen nodig om de juiste hoeveelheid hitte voor ons vast te houden. Teveel of te weinig hitte is heel slecht voor de mens en voor het milieu.
We kunnen het belang van broeikasgassen heel duidelijk zien wanneer we de temperatuur op Mars en Venus vergelijken met die op Aarde. Op Mars zijn er nauwelijks broeikasgassen aanwezig in de atmosfeer zodat de hitte van de zon bijna helemaal wordt teruggekaatst naar de ruimte. De gemiddelde temperatuur op Mars is daarom -50 graden Celsius. Venus heeft een hele dikke atmosfeer, die voor 95% bestaat uit CO2. Dit betekent dus dat er heel veel hitte van de zon wordt vastgehouden. Vandaar dat de gemiddelde temperatuur op Venus +420 graden Celsius is. De atmosfeer van onze planeet Aarde bestaat voor maar 0.03% uit C02, die precies de juiste hoeveelheid hitte vasthoudt om leven op aarde mogelijk te maken. De gemiddelde temperatuur van de aarde is daarom een aangename +15 graden Celsius.
Daarom kan de atmosfeer gezien worden als een deken of een broeikas ('greenhouse'). Hij houdt de hitte van de zon vast en vertraagt het afgeven van deze hitte aan de ruimte.
5
Het probleem is ontstaan toen mensen veel te veel broeikasgassen zijn gaan toevoegen aan de atmosfeer. We hebben nu teveel broeikasgassen die teveel hitte vasthouden. Dit wordt het versterkt broeikaseffect genoemd. Door de menselijke uitstoot van deze gassen is het natuurlijke evenwicht verstoord en daarom verandert ons klimaat. De extra broeikasgassen produceren we op verschillende manieren: we verbranden fossiele brandstoffen wanneer we autorijden, met het vliegtuig op reis gaan, elektriciteit produceren en fabrieken laten draaien. Door het verbranden van gas, diesel, benzine, en andere fossiele brandstoffen, produceren we heel veel extra kooldioxide (CO2) die in de atmosfeer terecht komt en extra hitte vasthoudt. Onze broeikas wordt daarom steeds heter en brengt het leven op aarde in gevaar.
Weer en klimaat We praten steeds over klimaat verandering, maar wat we tot nu toe dagelijks ervaren zijn veranderingen in het weer. Eén dag regent het, een andere dag schijnt de zon, en soms is het bewolkt. Zijn klimaat en het weer hetzelfde? Klimaat is gebaseerd op het weer. Het klimaat is het lange termijnpatroon van het weer dat we dagelijks ervaren. Je zou de volgende vergelijking kunnen maken: "klimaat = weer + weer + nog meer weer". Klimaat is wat we verwachten dat het hele jaar door zal gebeuren. Als we naar Nederland gaan in december verwachten we sneeuw, omdat dat bij het klimaat van Nederland hoort. Als we naar Ghana gaan in december verwachten we zon en hitte omdat dat bij het klimaat van Ghana hoort. We verwachten regen in december in Suriname, omdat ons klimaat verschillende jaargetijden heeft. We weten dat het weer dagelijks verandert, we zien het elke dag. Klimaat verandert ook, maar zeer langzaam over hele lange perioden, honderden tot duizenden jaren. Broeikasgassen spelen een belangrijke rol in de stabiliteit van het klimaat over langere tijd. Maar omdat we nu veel meer broeikasgassen produceren wordt de aarde heter met als gevolg dat er allerlei klimaatveranderingen versneld optreden. En deze versnelling heeft dramatische gevolgen voor de mens en voor de natuur.
6
1.2 De vier belangrijkste broeikasgassen Kooldioxide (CO2) Kooldioxide komt uit de uitlaat van auto's, maar wordt ook geproduceerd door bosbranden en houtvuur. Ook industrieën (denk maar aan Paranam en Staatsolie) en energiecentrales die elektriciteit opwekken (bijvoorbeeld de EBS) zorgen voor een overschot aan CO2. Mensen en dieren ademen kooldioxide uit. Bomen en planten ademen juist kooldioxide in wanneer ze overdag hun voedsel produceren (fotosynthese). En wanneer deze bomen en planten doodgaan, komt er kooldioxide vrij. Ontbossing is een belangrijke bron van CO2. CO2 draagt wereldwijd voor meer dan 50% bij aan het versterkt broeikaseffect. Methaan (CH4) Methaan wordt geproduceerd door dieren zoals koeien, schapen, geiten en kamelen. Ze worden herkauwers genoemd omdat hun maag uit verschillende delen bestaat om hun voedsel te verwerken. In de grootste maag van deze dieren wordt hun voedsel afgebroken door kleine microben. Dit maakt een gas in de darmen, genaamd methaan, dat met of zonder geluid naar buiten komt: een puf. Mensen produceren ook methaan maar bij lange na niet zoveel als herkauwers. Organisch afval produceert ook methaan: etensresten, gemaaid gras en weggegooid papier die allemaal op een afvalhoop terecht komen, produceren methaan terwijl ze verrotten. Dit kan voorkomen worden door het afval regelmatig om te scheppen zodat zuurstof zich kan verbinden met het organisch afval. Andere grote bronnen van methaan zijn rijstbouw en de verliezen bij de olie- en gaswinning. Methaan draagt wereldwijd voor zo'n 20% bij aan het versterkt broeikaseffect. Lachgas (N2O) of stikstofmonoxide Stikstofmonoxide is een gasvormige stikstofverbinding die ontstaat door verrotting van uitwerpselen van vee. Maar ook chemische meststoffen die in de landbouw
gebruikt worden, zijn een bron van lachgas wanneer ze afbreken. Net als bij methaan is de uitstoot betrekkeljk klein. Er komt veel minder lachgas in de atmosfeer dan bijvoorbeeld CO2, maar een molecuul N2O blijft wel 150 jaar in de atmosfeer. Het broeikaseffect van stikstofmonoxide is daardoor 310 keer sterker dan dat van kooldioxide. Stikstofmonoxide is van nature ook opgeslagen in de aarde. Wanneer boeren het land omploegen voordat ze gaan planten, komt er vaak stikstofmonoxide vrij. Lachgas komt ook voor bij de verbranding van fossiele brandstoffen. De landbouw is de grootste producent van stikstofmonoxide omdat dit in kunstmest zit. Daarnaast komt stikstofmonoxide vrij bij de productie van salpeterzuur, een grondstof voor kunstmest. Fluorverbindingen (HFKs, PFKs en SF6) : HFK's zijn gehalogeneerde fluorkoolwaterstoffen. Halogeneren betekent het vervangen van waterstof door bijvoorbeeld chloor, broom of jodium. Ze komen vrij bij de productie van HCFK's en worden vooral gebruikt in koelinstallaties, schoonmaakmiddelen, airconditioning, brandblusapparaten en bij de productie van schuimplastic. PFK's zijn perfluorkoolwaterstoffen. Ze bestaan uit een mengsel van tetrafluormethaan (CF4) en hexafluorethaan (C2F3F3). PFK's worden vooral gebruikt in koelinstallaties, schoonmaakmiddelen, airconditioning, brandblusapparaten en bij de productie van schuimplastic. SF6 staat voor zwavelhexafluoride. Deze fluorverbinding wordt gebruikt als isolatorgas in hoogspanningsschakelaars en komt vrij door lekkage. Zwavel-hexafluoride is 23.000 maal 'sterker' dan CO2. Het is het broeikasgas dat per kg de grootste bijdrage levert aan het broeikaseffect.
7
© HIJN BIJNEN
Extreme droogte in Daanpati (2005)
De verdunning van de ozonlaag en het broeikaseffect Vernietiging van de ozonlaag wordt vaak verward met het broeikaseffect, maar in feite zijn het twee verschillende processen met verschillende oorzaken.
Samenvatting
De ozonlaag bevindt zich tussen de 15 en 30 km hoogte in een luchtlaag binnen onze atmosfeer die we kennen als de stratosfeer. De ozonlaag zorgt ervoor dat schadelijke ultraviolet (UV) zonlicht de aarde niet kan bereiken. UV stralen kunnen namelijk het afweersysteem aantasten, huidkanker, vroegtijdige huidveroudering en cataract veroorzaken. Ook kunnen UV stralen landbouwgewassen aantasten. Sinds de jaren tachtig is de ozonlaag dunner geworden door chemische stoffen die wij gebruiken. Deze chemische stoffen worden ook wel ozonlaagafbrekende stoffen genoemd. Voorbeelden hiervan zijn chloorfluorkoolstoffen of CFK's en chloorfluorkoolwaterstoffen of HCFK's. Deze worden gebruikt in spuitbussen, koel- en vrieskasten, ijsmachines, waterkoelers en airco's. Andere chemische stoffen die de ozonlaag afbreken zijn halonen, die voorkomen in brandblusapparaten, en methylbromide die gebruikt wordt in bestrijdingsmiddelen.
Broeikasgassen komen van nature voor in de atmosfeer. Ze zijn belangrijk omdat ze een deel van de zonnewarmte op aarde vasthouden zodat onze planeet niet in een ijskast verandert. Maar mensen zijn steeds meer extra broeikasgassen gaan toevoegen aan de atmosfeer. Deze extra broeikasgassen houden ook extra warmte vast met als gevolg dat de temperatuur op aarde steeds hoger wordt.
In de loop der jaren zijn deze stoffen in de stratosfeer terechtgekomen, waar ze door het intens ultraviolet zonlicht worden ontleed. Hierbij komen chloor of broom vrij, waarvan ieder atoom vervolgens duizenden ozonmoleculen kan afbreken. Bij het broeikaseffect gaat het om menselijke activiteiten die hoge concentraties broeikasgassen in de atmosfeer doen terechtkomen. Dit heeft klimaatverandering tot gevolg.
8
© WILLEM KOLVOORT/STINASU
9
1.3. De kooldioxide balans aten we kijken naar CO2, één van de belangrijkste broeikasgassen, om te begrijpen waarom het te warm wordt in onze broeikas. CO2 draagt voor ongeveer 50% bij aan het broeikaseffect en neemt jaarlijks toe met 0,4%. Het is daarom een zeer belangrijk broeikasgas.
L
Een aantal zaken brengt kooldioxide in de atmosfeer: Bosbranden en vulkaanuitbarstingen zijn natuurlijke bronnen van kooldioxide. Bomen en planten bevatten ook heel veel koolstof. Wanneer ze doodgaan en verrotten komt de helft van de koolstof die in de bomen en planten zit terecht in de atmosfeer als kooldioxide. De andere helft wordt door de bodem opgenomen. Maar de bodem verrot ook langzaam, vooral als ze verstoord wordt door brand en andere processen. Dit laat ook meer CO2 los in de atmosfeer. Mensen, dieren en insecten eten planten die koolstof bevatten. Veel van de koolstof in planten wordt weer in de atmosfeer gebracht wanneer mensen, dieren en insecten CO2 uitademen. Oceanen hebben enorme hoeveelheden kooldioxide die vanuit hun oppervlak in de lucht terecht komen.
Een aantal zaken verwijdert kooldioxide uit de atmosfeer: Planten en bomen nemen kooldioxide op wanneer ze voedsel aanmaken met behulp van de energie van de zon (fotosynthese). Oceanen absorberen ook grote hoeveelheden kooldioxide in hun wateroppervlak. Deze CO2 lost in het oceaanwater op als het gas in een soft drink. Kleine organismen (fytoplankton) die in de oceaan ronddrijven nemen een groot deel van de CO2 van de oceaan op door fotosynthese, maar veel hiervan komt later weer vrij.
In de afgelopen 10.000 jaar is de balans tussen de opname en uitstoot van CO2 redelijk stabiel gebleven. Maar door menselijk handelen is dit evenwicht gevaarlijk uit balans gebracht. In het verre verleden is het evenwicht ook uit balans geweest. De hoeveelheid kooldioxide nam op een natuurlijke manier af, wat als gevolg had dat er veel minder hitte van de zon werd vastgehouden. Hierdoor daalde de gemiddelde temperatuur van de aarde met 5 graden Celsius. En elke keer als de temperatuur daalde, hadden we een ijstijd. De laatste ijstijd was 10.000 jaar geleden. Dus een paar graden omlaag maken een groot verschil.
Uitstoot van broeikasgassen in Suriname
© HIJN BIJNEN
10
1.4 De atmosfeer uit balans
S
inds het einde van de laatste ijstijd is de hoeveelheid koolstof in onze atmosfeer redelijk stabiel geweest en de temperaturen op onze planeet zijn comfortabel geweest. Dit begon ongeveer 200 jaar geleden te veranderen met de industriële revolutie.
Wanneer we deze koolstof in de vorm van olie, gas en kolen naar de oppervlakte brengen en vervolgens als brandstof gebruiken, verbindt de koolstof zich met zuurstof. Op deze manier wordt er heel veel extra kooldioxide in de atmosfeer losgelaten.
Toen kwamen fabrieken, nieuwe technologieën en apparaten die fossiele brandstoffen - olie, gas en kolen - gebruikten voor energie.
Wetenschappers geloven dat in de laatste 400.000 jaar de hoeveelheid kooldioxide in de atmosfeer niet hoger is geweest dan 300 delen per miljoen (ppm = parts per million). Maar we hebben nu al 370 ppm bereikt, en deze hoeveelheid wordt nog groter.
Fossiele brandstoffen bestaan uit koolstof van planten en dieren die duizenden jaren geleden tot ontbinding zijn overgegaan. Ze zijn in de loop van de tijd begraven onder lagen aarde en ander afgebroken materiaal. Hitte en druk hebben ertoe bijgedragen dat deze vergane planten en dieren zijn omgezet in wat we nu aardolie, aardgas, steenkool en bruinkool noemen. Dus fossiele brandstoffen bestaan uit een heleboel koolstof die gedurende miljoenen jaren onder de aarde lag ingesloten.
Zoveel kooldioxide in de atmosfeer betekent dat de atmosfeer 'dikker' wordt en veel meer hitte vasthoudt. Vandaar dat de temperaturen op de aarde toenemen. We veranderen de natuurlijke processen van de aarde en maken het daardoor moeilijk voor de atmosfeer om in balans te blijven .
Klimaatverandering kan dramatische gevolgen hebben, zoals in het verleden is gebeurd met de dinosaurussen die zijn uitgestorven. De verklaring voor hun plotselinge verdwijning is, dat ze de inslag van een gigantische asteroïde, zo'n 65 miljoen jaar geleden, niet hebben overleefd. Door deze inslag kwam er zoveel stof in de lucht dat het zonlicht werd verduisterd. Dit had tot gevolg dat de temperatuur daalde, vele planten niet meer groeiden, en hierdoor de voedselketen verbrak. Er wordt verwacht dat het warmer-worden van nu ook weer het uitsterven van dierenen plantensoorten tot gevolg zal hebben. Heel veel planten en dieren die al verzwakt zijn door vervuiling van hun leefomgeving zullen in de komende 100 jaar uitsterven. Mensen worden door klimaatverandering niet met uitsterven bedreigd, maar het ziet er ook niet goed uit voor ons. We zullen steeds meer te maken krijgen met zware stormen, overstromingen, droogten, en andere vormen van extreme weersomstandigheden.
parts per million (ppm)
De zee steeg met een gemiddelde van 10 tot 20 cm in de 20e eeuw en wetenschappers verwachten een extra toename van 9 tot 88 cm in het jaar 2100. Door hogere temperaturen zet het water in de oceanen uit, en smeltende gletsjers en ijskappen voegen nog meer water toe.
Figuur 1: Veranderingen in CO2 concentraties sinds de Industriële Revolutie
Bron: UNEP/GRID Arendal
11
1.5 Bedreigingen van klimaatverandering et het hoger worden van de wereldgemiddelde temperatuur zal ook de aard en de frequentie van bijzondere weersomstandigheden veranderen, ook in ontwikkelingslanden. En mensen in arme landen zijn op dit moment onvoldoende in staat om zich te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Voedselvoorziening, water, gezondheid, en energievoorziening zijn gebieden die erg gevoelig zijn voor de opwarming van de aarde. De effecten van klimaatverandering kennen geen nationale grenzen: ze zullen overal ter wereld voelbaar zijn.
M
Voedsel Er zijn op dit moment maar liefst 815 miljoen ondervoede mensen in de wereld, waarvan 95 percent in ontwikkelingslanden woont. De ongelijke toegang tot voedsel is één van de belangrijkste reden voor honger, maar klimaatverandering vormt ook een bedreiging voor voedselzekerheid. Door klimaatverandering zal het aantal mislukte oogsten groter worden als gevolg van extreme droogte of extreme regenval. Vooral de hongerige mensen in Afrika vormen een groep die bedreigd wordt door rampen die met klimaatverandering te maken hebben. In 2000 werd Mozambique getroffen door de ergste overstroming in 150 jaar en de laag gelegen gebieden van de Limpopo rivier lagen drie maanden lang onder water. Opgeslagen voedsel, zaadvoorraden en alle gewassen in het veld werden vernietigd.
Water Klimaatverandering maakt de huidige watercrisis alleen maar erger. Meer dan 1 miljard mensen heeft geen toegang tot veilig water en meer dan 2 miljard heeft geen toegang tot basis sanitaire voorzieningen. Er wordt geschat dat het percentage van de wereldbevolking dat in 2025 te maken krijgt met ernstige watertekor-
ten zal stijgen tot 63%, waar het in 1995 lag op 34%. Dit zijn ongeveer 6 miljard mensen, hetzelfde aantal dat nu op de aarde woont. Klimaatverandering verergert het watertekort dat het gevolg is van veranderingen in regenpatronen, de stroming van rivieren, het waterniveau in meren en het grondwater. Op sommige plaatsen zal de watervoorraad afnemen, terwijl andere plaatsen geteisterd zullen worden door overstromingen. Over de hele wereld worden watergebieden - waar het grootste deel van de wereldbevolking leeft - beschadigd en zijn ze steeds minder in staat de goederen en diensten te leveren waar de bevolkingen van afhankelijk zijn. Visgronden raken op en verslechteren in kwaliteit. Voedselveiligheid wordt bedreigd en het wordt steeds moeilijker om een goede oogst te halen. Er wordt aangenomen dat een temperatuurstijging van 2 tot 3.5 graden Celsius in India zal resulteren in een vermindering van tussen 9 en 25% van landbouwopbrengsten.
Zeespiegelstijging vormt een gevaar voor landen met een lage kustlijn zoals Suriname en Bangladesh, maar ook voor de eilanden in de Caraïbische Zee zoals Trinidad & Tobago, Jamaica en Barbados. Overstromingen kunnen hele eilanden, zoals de Malediven, laten verdwijnen. Overstromingen als gevolg van zeespiegelstijging zullen het drinkwater van miljarden mensen vervuilen en massale verhuizingen op gang brengen. Er wordt ook verwacht dat landbouwopbrengsten in tropische en subtropische regio's zullen verminderen door maar enkele graden stijging van de temperatuur. Het opdrogen van de binnenlanden van CentraalAzië, de Sahel in Afrika en de Great Plains in de Verenigde Staten wordt ook verwacht. Deze veranderingen zullen verstoringen in het gebruik van land en in het voedselaanbod veroorzaken. En de reikwijdte van ziekten zoals malaria zal groter worden.
Zeespiegelstijging De zeespiegel is in de 20e eeuw met 10 tot 20 cm gestegen door onder andere de opwarming van het zeewater en het smelten van landijs. Wetenschappers voorspellen een stijging van de zeespiegel tussen de 9 en 88 cm in deze eeuw. De zeespiegelstijging heeft negatieve gevolgen voor het wonen in kuststreken, waterreserves, toerisme, visserij, en andere bestaansbronnen. Tientallen miljoenen mensen zullen ten gevolge hiervan moeten verhuizen. De kustvlakte van Suriname is één van de meest kwetsbare gebieden hiervoor.
Klimaatverandering is een probleem van de moderne tijd. Het is complex, omvat de hele wereld, en is nauw verweven met moeilijke vraagstukken zoals armoede, economische ontwikkeling en bevolkingsgroei. Oplossingen hiervoor vinden is niet makkelijk. Maar het negeren is veel erger. Bron: Feeling the Heat
12
Gemiddeld 50 miljoen mensen komen jaarlijks in aanraking met de gevolgen van overstromingen door stormvloed. Bij een zeespiegelstijging van 50 cm kan dit aantal verdubbelen. De armste landen zullen het meest te lijden hebben. Zij hebben nauwelijks middelen om iets aan hun situatie te doen en hun economieën zijn veelal gebaseerd op landbouw en visserij, twee weersgevoelige sectoren. In de armste landen zijn de armste bevolkingsgroepen het meest kwetsbaar. Omdat het warmer worden van de oceanen langzamer gebeurt, zal de zeespiegelstijging nog eeuwen doorgaan, zelfs wanneer de broeikasgasconcentraties zich stabiliseren. Als de hoeveelheid tweemaal zo hoog zal zijn als nu, zal de zeespiegel na 1000 jaar tussen de 0.5 en 1.5 m zijn gestegen door de steeds stijgende temperatuur. De traagheid van de oceaan is niet de enige reden voor een nawerkende zeespiegelreactie: ook ijskappen komen slechts langzaam in evenwicht met het veranderend klimaat. Op Groenland ligt genoeg ijs opgeslagen om de zeespiegel met 7 meter te doen stijgen. Bij stabilisatie van de broeikasgassen op twee maal het huidige niveau zal na 1000 jaar deze ijskap voor ongeveer 20% eraf gesmolten zijn.
Gezondheid Volgens de World Health Organization (WHO) en het United Nations Environment Program (UNEP) gaan jaarlijks tenminste 150.000 mensen onnodig dood aan de gevolgen van de opwarming van de aarde. Warmer en natter weer kunnen zorgen voor ongekend uitbreken van ziekten bij mens en natuur. Zowel droogte als overstromingen dragen op verschillende manieren bij aan ziekten die door water worden verspreid zoals diarree, malaria en dengue. Klimaatverandering zal mogelijkerwijs leiden tot een toename van diarree waaraan wereldwijd 2 miljoen kinderen overlijden. Malaria is reeds de tweede doodsoorzaak
van kinderen tussen 5 en 14 jaar en zal alleen maar toenemen als gevolg van klimaatverandering. Deze en andere gevolgen voor de gezondheid zullen een zware wissel trekken op de overheidsbudgetten van arme landen.
Energie We gebruiken energie om onze bromfietsen, auto's en bussen te rijden, om licht aan te maken in ons huis, om rijst te oogsten, om fabrieken te draaien, om vliegtuigen te laten vliegen en nog zoveel meer. Zonder energie zou de wereld zoals we die nu kennen stilstaan. Maar sommige soorten energie dragen bij aan de stijging van de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer. Brandstoffen zoals gasoline, diesel en gas zijn de belangrijkste bronnen van de broeikasgassen die klimaatverandering veroorzaken. Daarnaast zullen deze brandstoffen eens opraken, omdat er een vaste hoeveelheid hiervan in de grond beschikbaar is. Dit noemt men 'de niet-hernieuwbare brandstoffen'. Fossiele brandstoffen maken viervijfde deel uit van het energieaanbod op de wereld en 40% van ons energiegebruik bestaat uit olie. Maar olie is vuile energie en is één van de grootste veroorzakers van de opwarming van de aarde. Vandaar de roep om schone of groene energie als één van de manieren om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. 'Hernieuwbare energie' is duurzame energie omdat die in een oneindige voorraad aanwezig is. Hernieuwbare energie ontstaat door de energie van bijvoorbeeld water, de zon en de wind te gebruiken. De meeste van deze energiebronnen produceren geen broeikasgassen. Vandaar dat hernieuwbare energie wordt gezien als een belangrijke bijdrage aan de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen.
13
In Suriname hebben we niet veel industrieën, vandaar dat de uitstoot van broeikasgassen hier veel minder is dan in de rijke geïndustrialiseerde landen. Toch kunnen we bijdragen aan de vermindering van broeikasgassen in de wereld, door in bestaande industrieën zoals de bauxiet en de elektriciteitsopwekking, schonere energie te gebruiken of door doelmatiger om te gaan met de huidige energiebronnen.
kenen voor de meerderheid van arme mensen op aarde. Ook zullen ze riskante politieke en economische onzekerheid met zich meebrengen. Volgens het Rode Kruis is het aantal mensen dat door rampen wordt getroffen toegenomen van 740 miljoen in de zeventiger jaren naar 2 miljard in de negentiger jaren. Onder rampen wordt ook verstaan: het oplopen van lichamelijke verwondingen en dakloos worden.
Rampen Er wordt gevreesd dat de pogingen van de Verenigde Naties in de afgelopen 10 jaar om armoede te beëindigen en het milieu te beschermen zullen mislukken door meer rampen die het gevolg zijn van de opwarming van de aarde. Deze rampen, zoals overstromingen, aardverschuivingen, hittegolven en droogtes kunnen wel eens het einde van ontwikkeling bete-
Figuur 2
Maar niet alleen het aantal rampen is groter geworden. Steeds vaker horen we ook over de gevolgen van extreme weersomstandigheden. Dit zijn weersituaties die in het gewone klimaat niet vaak voorkomen, bijvoorbeeld orkanen in Suriname, langdurige droogte in het binnenland en langdurige overstromingen van onze kustvlakte.
Bron: Per Expresse
14
1.6. Het Klimaatverdrag en het Kyoto Protocol én van de manieren waarop landen in de wereld proberen iets te doen aan de uitstoot van broeikasgassen is via het Klimaatverdrag. Dit is het eerste internationale verdrag waarin afspraken zijn gemaakt om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. Het Kyoto Protocol is een aanvulling op het VN Raamverdrag over Klimaatverandering, in het Engels afgekort als UNFCCC (UN Framework Convention on Climate Change).
E
Voor ontwikkelingslanden als Suriname betekent het Klimaatverdrag dat onze economische ontwikkeling niet het voorbeeld van de rijke landen kan volgen. Europa, de Verenigde Staten en Japan bijvoorbeeld zijn deels rijk geworden door industrialisatie, en dus door de uitstoot van enorme hoeveelheden broeikasgassen, lang voordat we precies begrepen wat de mogelijke gevolgen zouden zijn. Er is daarom een fundamentele onrechtvaardigheid in het klimaatprobleem omdat arme landen nu met een extra last worden opgezadeld wanneer daar ontwikkeling gebracht wordt. De grote uitdaging is namelijk hoe er vooruitgang moet komen zonder dat er gebruik gemaakt wordt van fossiele brandstoffen die op dit moment het goedkoopst en gemakkelijkst zijn voor hun industriële ontwikkeling. Een andere onrechtvaardigheid van het klimaatprobleem is, dat arme landen de zwaarste klappen zullen krijgen van onder andere zeespiegelstijging en veranderingen in regenval. Landen als Suriname hebben nog niet de wetenschappelijke en economische bronnen, en ook geen sociale vangnetten om de gevolgen van de verstoringen in het klimaat op te vangen.
verandering bij de rijke landen. Het Klimaatverdrag geeft ook toe dat de arme landen recht hebben op ontwikkeling en beseft dat de uitstoot van broeikasgassen in ontwikkelingslanden zal toenemen bij de uitbreiding van hun industriële sector. Deze uitbreiding wordt algemeen erkend als een basis voor het verbeteren van de sociaal-economische situatie van hun bevolkingen. In 1992 was het Klimaatverdrag een goed begin om klimaatverandering tegen te gaan. Geleidelijk aan werd duidelijk dat dit verdrag niet voldoende was. In 1997 werd daarom het Kyoto Protocol opgesteld om de rijke landen te binden aan specifieke afspraken over de uitstoot van broeikasgassen. Deze speciale afspraken ontbreken in het Klimaatverdrag waarin landen alleen worden 'aangemoedigd' iets te doen aan deze uitstoot. In het Kyoto Protocol nemen industrielanden zich voor om de uitstoot van broeikasgassen van 2008 tot 2012 met gemiddeld 5% te verminderen ten opzichte van het niveau van 1990. Europa moet met 8% terug, de Verenigde Staten met 7% en Japan met 6%. Voor de landen van de Europese Unie zijn er afzonderlijke streefcijfers afgesproken. Nederland bijvoorbeeld moet met 6% terug, België met 7.5% en Duitsland met 25%, terwijl Portugal zijn uitstoot met 27% mag laten stijgen. De ontwikkelingslanden hebben onder het Kyoto Protocol (vooralsnog) geen verplichting tot vermindering.
Het doel van het Klimaatverdrag, zoals verwoord in Artikel 2 luidt vertaald: 'Ervoor zorgen dat de concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer op een niveau gehouden worden, dat gevaarlijke verstoring van het klimaatsysteem door de mens wordt voorkomen. Dit niveau moet worden bereikt binnen een zodanig tijdsbestek dat ecosystemen in staat zijn zich op natuurlijke wijze aan te passen aan klimaatverandering. Ook moet dit niveau worden bereikt binnen een dusdanig tijdsbestek dat de voedselproductie niet in gevaar komt en de economie zich op duurzame wijze kan ontwikkelen.' Om de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer te stabiliseren, moet wereldwijd de uitstoot van broeikasgassen sterk worden teruggebracht. Het Klimaatverdrag (1992) roept de industrielanden slechts op hun uitstoot in 2000 terug te brengen op het niveau van 1990. Pas na de inwerkingtreding van het Kimaatverdrag in 1994 zijn onderhandelingen gestart om deze oproep te veranderen in bindende afspraken. Het Kyoto Protocol, een aanvulling op het Klimaatverdrag, is de volgende stap hierin - maar het is alleen bindend voor landen die het hebben goedgekeurd of dit nog zullen doen.
Bron: Platform Communication on Climate Change (PCCC). 2005. De kleine vraagbaak van het Kyoto Protocol. Uitgeverij RIVM.
Het Klimaatverdrag erkent deze en andere uitdagingen voor ontwikkelingslanden. Het legt daarom de grootste verantwoordelijkheid voor het tegengaan van klimaat-
15
In Kyoto is ook besloten dat geïndustrialiseerde landen een deel van hun reductieverplichtingen via maatregelen in het buitenland mogen realiseren. Sommige maatregelen zijn goedkoper te realiseren in ontwikkelingslanden dan in het eigen land. Daarvoor bevat het Kyoto protocol drie nieuwe instrumenten: het Clean Development Mechanism (CDM), Joint Implementation (JI) en emissiehandel. Deze zogenoemde flexibele mechanismen maken het mogelijk in het buitenland uitstootvermindering van broeikasgassen te realiseren en te kopen. Deze vermindering kan worden gebruikt bij het nakomen van de eigen verplichtingen omdat het niet van belang is waar de uitstoot van broeikasgassen wordt verminderd. De concentratie van broeikasgassen in de hele atmosfeer is bepalend. De Verenigde Staten willen het Kyoto Protocol niet bekrachtigen. De inwerkingtreding van het protocol hing lange tijd af van Rusland. Op 5 november 2004 heeft Rusland het verdrag bekrachtigd. Het Protocol is op 16 februari 2005 in werking getreden, precies 90 dagen nadat de VN de ondertekende documenten van Rusland heeft ontvangen. Als de aanbevelingen van het Kyoto Protocol door alle landen worden uitgevoerd kan de uitstoot van broeikasgassen met tenminste 5% verminderen. Dit zal de toename van broeikasgassen in de atmosfeer van de afgelopen 200 jaar stoppen en deze zelfs omkeren. De overgang naar een klimaatvriendelijke wereldeconomie zal hierdoor makkelijker worden. Suriname heeft het Kyoto Protocol nog niet bekrachtigd. Er ligt reeds een wetsvoorstel klaar om te komen tot ratificatie. De verwachting is dat De Nationale Assemblee het voorstel zal goedkeuren.
Wat is een Protocol? Een protocol is een internationale overeenkomst die op zichzelf staat, maar verbonden is met een bestaand verdrag. Het klimaat protocol dat in 1997 in Kyoto werd overeengekomen, is dus gebaseerd op de uitgangspunten van het Klimaatverdrag. Het Protocol voegt echter nieuwe verplichtingen toe die krachtiger en ingewikkelder zijn dan die van het Klimaatverdrag. Deze complexiteit is een afspiegeling van de enorme uitdagingen die het controleren van broeikasgassen met zich meebrengt. Het is ook het resultaat van uiteenlopende politieke en economische belangen die met elkaar in evenwicht moesten worden gebracht om een overeenkomst te bereiken.
De effecten van klimaatverandering zullen vooral in ontwikkelingslanden het zwaarst gevoeld worden omdat ze zich, door hun arme economieën, niet zo goed kunnen beschermen tegen deze effecten. Hun voedselproductie, watervoorraden, openbare gezondheidszorg, en het levensonderhoud van mensen worden allemaal bedreigd en ondermijnd. Arme landen en arme mensen dragen het minste bij aan de opwarming van de aarde en toch ondervinden zij de grootste gevolgen hiervan. Om de meest ernstige effecten van de opwarming van de aarde te vermijden, moeten we ervoor zorgen dat de gemiddelde stijging van de temperatuur op de aarde niet hoger komt dan 2 graden Celsius boven het preindustrieel niveau. En hiervoor moeten veel maatregelen worden genomen, door overheden en door burgers.
Omdat het Kyoto Protocol bijna alle belangrijke economische sectoren raakt, wordt het beschouwd als één van de meest verreikende overeenkomsten over het milieu en duurzame ontwikkeling die ooit is aangenomen. Dit is een teken dat de internationale gemeenschap bereid is met de nieuwe realiteit om te gaan en om concrete stappen te nemen om de risico's van klimaatverandering te minimaliseren.
Bron: UNEP en UNFCCC. 2002. Understanding Climate Change: A Beginner's Guide to the UN Framework Convention and its Kyoto Protocol.
16
1.7 Het Clean Development Mechanism p 16 februari 2005 trad het Kyoto Protocol in werking na bijna zeven jaren van moeizame onderhandelingen. Een belangrijk succes van het Kyoto Protocol is de instelling van drie marktmechanismen die bedoeld zijn om de industrielanden te helpen aan hun Kyoto verplichtingen te voldoen.
O
Eén van deze mechanismen is het Clean Development Mechanism (CDM). Dit werd gecreëerd om overheden en ondernemingen in staat te stellen aan hun emissieverplichtingen te voldoen en tegelijkertijd een bijdrage te leveren aan duurzame ontwikkeling in ontwikkelingslanden.
© MOKSI MAGAZINE
Het belangrijkste kenmerk van het CDM is dat de verplichting tot emissiereducties van de industrielanden kunnen worden gerealiseerd in ontwikkelingslanden die zelf geen reductiedoelstellingen hebben. Het CDM stimuleert duurzame energie en milieuvriendelijke technologieën in ontwikkelingslanden om duurzame ontwikkeling te bevorderen. Het CDM maakt het voor bedrijven in rijke landen aantrekke-
lijk om in schone technologieën in ontwikkelingslanden te investeren. De arme landen die met deze technologieën hun uitstoot van broeikasgassen verminderen, kunnen deze uitgespaarde broeikasgassen verkopen aan industrielanden. Op hun beurt kunnen de industrielanden deze 'gekochte' broeikasgassen van hun eigen reductieverplichtingen aftrekken. Het Kyoto Protocol maakt dus een duidelijke koppeling tussen milieu en ontwikkeling. De achterliggende gedachte is, dat de mensen in arme landen ook recht hebben op ontwikkeling. Maar de manier waarop de industrielanden hun welvaart hebben opgebouwd, onder andere door een massale verbranding van fossiele brandstoffen, is niet langer haalbaar voor de arme landen. Als ze dat wel zouden doen zou er niet voldoende schoon water en andere belangrijke bestaansbronnen overblijven om dit mogelijk te maken. Vandaar dat de grote uitdaging waar de wereld nu voor staat is, om armoede op te heffen zonder het milieu te vernietigen.
Zonsondergang Tapanahony
17
2
KLIMAATVERANDERING EN ONTWIKKELING
2.1 De nieuwe kwetsbaarheid e toename van broeikasgassen in de atmosfeer leidt tot klimaatverandering en de opwarming van de aarde. Dit heeft allerlei natuurrampen tot gevolg, zoals meer regen, langere droogteperiodes, krachtigere stormen, meer bosbranden, en de verspreiding van tropische ziekten.
D
De gevolgen van klimaatverandering komen voornamelijk op de schouders van ontwikkelingslanden terecht. Op de eerste plaats omdat de meeste van deze landen in regio's liggen die gevoelig zijn voor droogtes, overstromingen, orkanen en andere natuurrampen. Daarnaast zijn deze landen veel minder dan de rijke landen in staat om zich aan te passen aan de gevolgen van klimaatverandering. Door hun zwakke economieën hebben ze onvoldoende middelen om zich op natuurrampen en de sluipende temperatuurstijgingen voor te bereiden Zware regenval zal leiden tot overstromingen en landverschuivingen. In kuststreken zal zeespiegelstijging steeds meer normaal worden. Er wordt voorspeld dat de zeespiegel in de komende honderd jaar met één meter zal stijgen, en dit betekent dat laaggelegen gebieden met grote bevolkingen een groot risico lopen. De toekomst van Zuid Bangladesh, de Nijldelta, delen van Oost-China, vele atollen in de Stille Zuidzee en Indische Oceaan ziet er niet gunstig uit. Ook laaggelegen kustgebieden van West-Afrika, Zuid-Amerika, het Caraïbisch Gebied, de Verenigde Staten, Indonesië en Pakistan worden bedreigd met overstromingen.
30 jaar getroffen is door natuurrampen 65 keer vergroot. Stormen, overstromingen, droogten, hittegolven en vervuiling van de atmosfeer als gevolg van bosbranden hebben nu regionale effecten. We hebben allemaal de beelden van grote bosbranden in Indonesië op de TV gezien in de 90-er jaren. In Midden-Amerika heeft de orkaan Mitch het grootste deel van de infrastructuur van Honduras vernietigd en delen van Nicaragua, Guatemala, Belize en El Salvador verwoest. De orkaan Katrina die de enorme overstroming van New Orleans in de VS heeft veroorzaakt is een recent voorbeeld van de gevolgen van klimaatverandering. In Azië zijn Nepal, India, China, Viëtnam, Cambodja en Bangladesh allemaal getroffen door grote overstromingen. In de zomer van 2004 was tweederde van Bangladesh alsook grote delen van Assam en Bihar in India onder water. Vijftig miljoen mensen zijn hiervan slachtoffer geworden, terwijl tienduizenden geplaagd werden door diarree omdat rioolwater door de overstromingen terecht kwam in het drinkwater. Droogten hebben meer vernietigingen aangericht in Zuid- en West-Afghanistan dan de oorlogen die daar aan de gang zijn. In 2001 is de gemiddelde stroming van de Tigris en Eufraat, rivieren in Irak, met 20% verminderd. Droogte en grillige regenval hebben tot ernstige voedselcrises in de meeste landen van Zuidelijk Afrika, en in Ethiopië en Eritrea geleid.
In kwetsbare delen van de Stille Zuidzee is het aantal mensen dat in de afgelopen
18
Het United Nations Environment Program (UNEP) heeft uitgerekend dat de economische kosten van de opwarming van de aarde elke 10 jaar verdubbelen. Het aantal mensen dat tot nu toe door natuurrampen is getroffen, is van 740 miljoen in de 70-er jaren gestegen tot twee miljard in de 90-er jaren, en bijna allemaal in arme landen. Het zal natter worden in sommige delen van de wereld. Verwacht wordt dat klimaatverandering meer regen en sneeuw met zich mee zal brengen. De gebieden waar meer regen verwacht wordt, zullen vaker te maken krijgen met overstromingen en aardverschuivingen. Deze kunnen steden laten verdwijnen, mensen doodmaken en veel schade toebrengen aan huizen, gewassen en ecosystemen. Al deze gebeurtenissen zullen grote en negatieve gevolgen hebben: sociaal, economisch en voor het milieu. Andere gebieden zullen droger worden omdat ze minder regen krijgen dan ze gewend zijn. Als het heel erg heet wordt, kunnen planten niet meer groeien en komen boeren in grote problemen. Dieren zullen van de dorst doodgaan. Dit betekent dat er veel minder voedsel beschikbaar zal zijn en dus zullen nog meer mensen verhongeren. Deze rampen zullen grote migratiestromen van mensen die naar voedsel zoeken op gang brengen. De landen waar deze migranten naartoe gaan, zullen met moeite deze groepen aan huisvesting en voedsel helpen.
van extreme weersomstandigheden en de uitdagingen van de nieuwe kwetsbaarheid. In de nieuwe benadering moet ontwikkeling meer zijn dan economische groei, het moet ook bestand zijn tegen klimaatverandering en het moet klimaatvriendelijk zijn.
1
2
3
De invloed op ecosystemen zal ook enorm zijn en veel plantensoorten zullen uitsterven. Ecosystemen verlenen belangrijke diensten aan de mens, bijvoorbeeld zoet water, visserij, en dieren voor de jacht. Deze ecosysteemdiensten komen onder druk te staan en dit zal zorgen voor het verdiepen van armoede. Pogingen om ontwikkeling van de grond te krijgen zullen door de gevolgen van klimaatverandering verstoord worden. Vandaar dat ontwikkeling steeds meer wordt besproken tegen de achtergrond
4
Klimaatvluchtelingen Het broeikaseffect zal zorgen voor grote aantallen ecologische vluchtelingen en daaruit volgend ook voor onvoorziene politieke problemen. Er zijn bijvoorbeeld staten waarvan het territorium zich weinig boven de zeespiegel bevindt zoals de Malediven, Tuvalu, Nauru, de Bahamas en Kiribati. Als hun territorium onder de zeespiegel verdwijnt, wie moet dan instaan voor de opvang van de bevolking? De regering van Tuvalu heeft aan een aantal buurlanden gevraagd of ze bereid zijn om haar burgers op te vangen indien Tuvalu geëvacueerd moet worden. De regering van Nieuw-Zeeland verklaarde zich bereid een aantal vluchtelingen op te vangen, terwijl de regering van Australië weigerde. Waar het in het geval van de kleine eilandstaten nog om relatief kleine aantallen potentiële ecologische vluchtelingen gaat (van tienduizend tot honderdduizenden) gaat het in andere gevallen om vele miljoenen. Als het niveau van de Indische Oceaan zodanig stijgt dat aanzienlijke delen van het laaggelegen Bangladesh onder water komen te staan, verhoogt dat de druk op een belangrijk deel van de 130 miljoen Bangladeshi om naar de heuvels te trekken in de buurlanden ten noorden en oosten. Deze heuvels zijn echter reeds bewoond door talrijke inheemse volken die er typische levenswijzen en productietechnieken ontwikkeld hebben. Op dit moment zijn er volgens Indische bronnen reeds 20 miljoen illegale Bangladeshi in de Indische deelstaat Assam. Dit leidt nu reeds tot ernstige etnische spanningen en enkele malen kwam het tot bloedige gewelduitbarstingen. Bron: Frimout, G. 2005. Het zengende zuiden: De uitdaging van een samenhangend klimaat- en noordzuidbeleid. www.11.be.
19
2.2 Klimaatverandering in het Caraïbisch Gebied leine eilandstaten, ook wel genoemd Small Island Development States (SIDS), vormen binnen klimaatdiscussies een aparte categorie van landen met speciale behoeften. Hoewel deze landen het minst verantwoordelijk zijn voor klimaatverandering, zullen zij de zwaarste gevolgen hiervan dragen. Sommige van deze landen lopen het risico helemaal te verdwijnen en andere zullen onbewoonbaar worden. Suriname hoort bij deze groep van 41 landen door zijn lage ligging en de grote risico's van klimaatverandering die de bewoners van onze kuststreek zullen lopen .
K
In 1994 werd in Barbados een conferentie gehouden over duurzame ontwikkeling in kleine eilandstaten. Daar werd het 'Barbados Program of Action' aangenomen, waarin veel aandacht wordt besteed aan de kwetsbaarheid van de SIDS als het gaat om klimaatverandering en zeespiegelstijging. In 2002 werd op de World Summit for Sustainable Development in Johannesburg opnieuw bevestigd dat de SIDS een speciale groep landen vormt wanneer het gaat over milieu en ontwikkeling.
De economieën van de SIDS zijn nauw verweven met de zee. Ze zijn allemaal sterk afhankelijk van fossiele brandstoffen voor de opwekking van elektriciteit, het ontzilten van water, voor transport van zowel toeristen als goederen, en het exploiteren van de maritieme bestaansbronnen, zoals vissersboten. Voor sommige landen zoals Trinidad en Tobago zijn fossiele brandstoffen ook een bron van
Veel SIDS hebben uitstekende mogelijkheden om een bijdrage te leveren aan de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen, omdat ze gemakkelijk op hernieuwbare energie, zoals zonne- en windenergie, kunnen overstappen. De SIDS zijn heel actief in het opbouwen van capaciteit en instellingen die met klimaatverandering te maken hebben. Vele landen houden bewustwordingscampagnes en hebben actieplannen ontwikkeld. SIDS zijn ook actief in het ontwikkelen van regionale samenwerking zodat capaciteit opgebouwd wordt om de kwetsbaarheid vast te stellen en aanpassingsmaatregelen voor te stellen. Het Caribbean Planning for Adaptation to Climate Change Program (CPACC) is een voorbeeld van regionale samenwerking om strategieën vast te leggen waarmee aan de negatieve effecten van klimaatverandering weerstand kan worden geboden. Het Clean Development Mechanism (CDM) geeft mogelijkheden om projecten te starten waarmee de SIDS klimaatverandering tegen kunnen gaan en tegelijkertijd ontwikkeling op gang kunnen brengen. Kleinschalige CDM-projecten op het gebied van hernieuwbare energie, energie efficiëntie, landbouw, vuilstortplaatsen en auto's met een lage uitstoot van broeikasgassen, zijn veelbelovend voor de SIDS. Ze kunnen ook de overgang maken naar milieuvriendelijke technologieën.
Huidige gevolgen van klimaatverandering in het Caraïbisch Gebied De temperatuur van de Caraïbische Zee is in de laatste 100 jaar gestegen met 1.5 graden Celsius. Uit observaties blijkt een verminderde regenval in het Caraïbisch Gebied. In de afgelopen decennia zijn er langdurige periodes van droogte geweest.
Bron: Thompkins, Emma L. et al. 2005. Surviving Climate Change in Small Islands: A Guidebook. UK: Tyndall Center for Climate Change Research
© MOKSI MAGAZINE
In het Caraïbisch Gebied worden de volgende landen tot de kleine eilandstaten gerekend: Antigua en Barbuda, Bahamas, Barbados, Belize, Cuba, Dominica, Grenada, Guyana, Haïti, Jamaica, Sint Kitts en Nevis, Sint Lucia, Sint Vincent en de Grenadines, Suriname en Trinidad en Tobago.
buitenlandse valuta door de productie en export ervan.
Petit St. Vincent St. Vincent and the Grenadines
De SIDS dragen slechts heel weinig bij aan de uitstoot van broeikasgassen. Gezamenlijk is hun emissie maar 1.5% van dat van de rijke landen.
20
Ondanks grote onderlinge verschillen in geografie, klimaat, sociale, politieke, culturele en etnische typeringen, hebben SIDS een aantal kenmerken gemeen die ze extra kwetsbaar maakt voor klimaatverandering en zeespiegelstijging. Deze gemeenschappelijke kenmerken zijn : Beperkte natuurlijke hulpbronnen die reeds behoorlijk onder druk staan door onduurzaam gebruik. Een concentratie van de bevolking, socio-economische activiteiten en infrastructuur aan de kust. Blootstelling aan frequente en intensievere orkanen en de stormen, droogtes, tsunami's en vulkaanuitbarstingen.
© MOKSI MAGAZINE
Afhankelijkheid van waterbronnen voor de aanvoer van vers water, die
zeer gevoelig zijn voor veranderingen in het zeeniveau. Relatief isolement en grote afstand tot belangrijke markten waardoor hun handelsconcurrentiepositie negatief wordt beïnvloed. Opvallende openheid van kleine economieën en grote gevoeligheid voor externe schokken. Over het algemeen grote bevolkingsdichtheid, en in sommige gevallen snelle bevolkingsgroei. Slecht ontwikkeld organisatievermogen in de meeste sectoren. Onvoldoende financieel, technisch en institutioneel vermogen, hetgeen een belangrijke beperking vormt voor het aanpassen aan de negatieve effecten van klimaatverandering.
Petit St. Vincent St. Vincent and the Grenadines
21
2.3. De gevolgen voor Suriname
Door een toename van CO2 in de atmosfeer en mondiale opwarming zullen we sterkere winden meemaken. Deze zullen hogere golven veroorzaken met een intensievere en krachtigere aanval op de kustlijn, wat weer een grotere mate van kusterosie tot gevolg zal hebben. In OostSuriname, waar we veel zandstranden hebben, zullen grote delen van deze stranden verdwijnen. In West-Suriname, en wel aan de modderige kusten van Coronie en Nickerie, kunnen we intensieve erosie verwachten.
Daarnaast zullen we, als gevolg van klimaatverandering, veranderingen zien in de spreiding en intensiteit van de regentijd, en ook droogtes. De studies die tot nu toe zijn gedaan, tonen aan dat de gehele kuststrook bijzonder gevoelig is voor de effecten van klimaatverandering. Enkele van de gevolgen van klimaatverandering voor Suriname worden hieronder besproken.
Overstromingen
Zeespiegelstijging zal invloed hebben op de gezondheid van mangrovebossen. In gebieden waar er sprake is van erosie zullen de mangrovebossen worden vernietigd. En dit is dramatisch, omdat mangrovebossen een natuurlijke barrière vormen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Wanneer mangroves worden omgekapt worden niet alleen de broedplaatsen van verschillende vissoorten bedreigd, maar onze gehele kuststreek wordt kwetsbaarder gemaakt voor de gevolgen van vloedgolven en overstromingen. Het beschermen van mangrovebossen heeft daarom vele voordelen zoals: de controle over overstromingen, armoedebestrijding, en een toename van het vermogen om CO2 op te slaan.
Slechte ontwatering Paramaribo
Mangrovebos
© HIJN BIJNEN
Eén van de meest voorkomende gevolgen van de stijging van de zeespiegel zijn langdurige overstromingen. Deze zijn het gevolg van de combinatie van zware regens en hoge waterstanden. Hierdoor wordt de afvoer van water bemoeilijkt. Bij zeespiegelstijging zal de jonge kustvlakte met de laagliggende kreken, rivierdalen en zwampen het zwaarst getroffen worden. Het laagliggende deel van de kust zal permanent onder water zijn omdat deze, behalve de mangrovebossen, nauwelijks over natuurlijke bescherming beschikt. Deze permanente overstroming kan zich tot 15 kilometer vanaf
Mangroves
Kustafslag Coronie
© WILLEM KOLVOORT/STINASU
We zullen te maken krijgen met toenemende kusterosie, grootschalige overstromingen, het verlies van vruchtbare gronden, de vermindering van zoet waterbronnen als gevolg van verzilting, afname van biodiversiteit en een verslechtering van de gezondheidssituatie.
Erosie
© MOKSI MAGAZINE
de kust naar het zuiden uitstrekken, waardoor de zand- en schelpritsen, alsook wegen en polderdammen overstroomd zullen worden. Overstroming wordt ook bevorderd door bodemverzakkingen in de kuststrook als gevolg van landbouw en verkavelingactiviteiten. Bodemverzakking kan ook verwacht worden bij oliewinning op het land.
© RICARDO VRIESDE
uriname wordt gerekend tot de kleine eilandstaten (SIDS) omdat we een lage kustlijn hebben die direct bedreigd wordt door zeespiegelstijging. Een zeespiegelstijging van 50 cm, zoals voorspeld is voor de komende 100 jaar, zal vernietigende gevolgen hebben voor ons hele land omdat de grootste concentratie van mensen in de kuststrook te vinden is. In de kuststrook zijn ook onze belangrijkste economische activiteiten gevestigd.
S
Landafslag Commewijne
22
Water
Door zeespiegelstijging zal veel vruchtbaar land verzilten en onbruikbaar worden. Ook de bestaande infrastructuur zoals havens, bruggen, dammen, dijken, sluizen en pompstations zullen mogelijkerwijs niet optimaal functioneren als gevolg van zeespiegelstijging en een toename van sedimentatie en erosie.
Gezondheid
Klimaatverandering kan leiden tot overmatige regenval en overstromingen van grote delen van de kustvlakte.
De rijstproductiegebieden in Nickerie, de tuinbouwsector in Commewijne, en het gehele zwampgebied (open zwampen, mangrove-, en zwampbossen) met een totale oppervlakte van 3.890 km2, oftewel 14% van de kustvlakte, zal verloren gaan. Kapitaalvernietiging als gevolg van zeespiegelstijging wordt geschat op US$ 30 miljard, dat wil zeggen 635% van ons nationaal inkomen. In 2030 zal ongeveer 82% van onze bevolking geëvacueerd moeten worden uit overstroomde gebieden of bedreigde gebieden.
Zeedijk Nickerie - De economische effecten van zeespiegelstijging op de kustvlakte van Suriname zullen enorm zijn door de grote verliezen van land en bezittingen die daarvan het gevolg zullen zijn.
© HIJN BIJNEN
Extreme droogte Botopasi (2005)
De economische effecten van zeespiegelstijging op de kustvlakte van Suriname zijn enorm door de grote verliezen van land en bezittingen die daarvan het gevolg zullen zijn. Er is uitgerekend dat ongeveer 2.2% van de kustvlakte met een waarde van US$ 400 miljoen, oftewel 36.6% van ons nationaal product en 1% van de bevolking direct bedreigd worden door een zeespiegelstijging van 1 meter.
© SIEUW NAIPAL
Veranderingen in regenval, met als gevolg langere droge tijden en kortere regentijden, zullen negatieve effecten hebben op de volksgezondheid. Een tropisch klimaat zoals het onze heeft bijzonder gunstige condities voor de verspreiding van tropische ziekten zoals malaria, dengue, gele koorts, bilharzia, en de ziekte van Weil.
Economie
© MOKSI MAGAZINE
Klimaatverandering zal belangrijke effecten hebben op onze zoetwaterbronnen zoals rivieren en zwampen. Deze bronnen worden voornamelijk gevoed door regen. Verminderde regenval zal serieuze gevolgen hebben voor onze drinkwateraanvoer, voor de landbouw en voor de opwekking van elektriciteit door waterkracht. Vochtige gebieden zoals Noord-Coronie kunnen semi-aride worden. Vermindering van regenval zal ook effect hebben op watertransport.
Klimaatverandering, en de daarmee samengaande stijging van temperatuur en veranderingen in regenval, is één van de oorzaken voor de verhoogde verspreiding van deze tropische ziekten.
23
2.4. Aanpassingsmaatregelen in Suriname e uitstoot van broeikasgassen in Suriname is minimaal vergeleken met de geïndustrialiseerde landen. Maar wij zullen wel ernstige gevolgen van klimaatverandering ondervinden. Het treffen van maatregelen om de effecten van de mondiale opwarming tegen te gaan is daarom ook prioriteit van het overheidsbeleid. Om de risico's en landverlies te minimaliseren heeft de overheid een combinatie van de volgende maatregelen voorgesteld: volledige bescherming, aanpassing en terugtrekking.
Het bouwen van golfbrekers om de energie van de golfslagen die de kust bereiken te verminderen. Dit is een vrij dure optie, waarvan de kosten geschat worden op 3-4 miljoen Euro per kilometer. In tegenstelling tot dijken en dammen zijn de milieueffecten echter gunstiger.
Prioriteit zal onder andere worden gegeven aan:
Het beschermen van alle mangrovebossen, door ze de status van 'Speciale Beschermde Bossen' te geven.
D
Geïntegreerde kustmanagement, waarin instructies voor landgebruik, en het managen van bestaansbronnen aan de kust en in de zee worden aangegeven. Terugtrekking is een andere optie die het minst uitgevoerd zou moeten worden omdat er grote verliezen aan land en economische investeringen zullen optreden. Voor sommige gebieden, zoals Weg naar Zee en Coronie, is dit misschien de enige oplossing.
Stopzetten van de uitgifte van land in de estuariene zone om een eind te maken aan de verdere achteruitgang van de kustbeschermingsfunctie van mangrovebossen. Verbeteren van de controle- en surveillancefunctie van het BOG om het uitbreken van malaria en andere tropische ziekten zoals dengue en gele koorts tegen te gaan. Het verhogen van het bewustzijn van de bevolking over klimaatverandering. © SIEUW NAIPAL
Het bouwen van dijken en dammen om verdere kusterosie, landverlies en overstromingen tegen te gaan. Het is niet haalbaar om dijken en dammen over de gehele kustlijn te bouwen, vandaar dat wordt voorgesteld om dit soort maatregelen te nemen daar waar er bestaande structuren zijn en waar andere aanpassingsmaatregelen veel te duur en niet duurzaam zijn. Maar voor Paramaribo zullen er nieuwe verdedigingstructuren moeten worden gebouwd om de bewoonde gebieden te beschermen tegen verlies van land en bezittingen.
Bevorderen van het efficiënt gebruik van onze waterbronnen, inclusief de productie en distributie van drinkwater.
Landafslag Coronie
© SIEUW NAIPAL
Zeedijk Guyana
24
Conclusie limaatverandering is een realiteit en niet iets dat nog moet gebeuren. Ook al zouden we morgen alle overtollige uitstoot van broeikasgassen stoppen, dan nog zou de mondiale verwarming doorgaan omdat de levensduur van broeikasgassen in de atmosfeer varieert tussen tien en enkele duizenden jaren. Dus mondiale opwarming en zeespiegelstijging zullen zeker doorgaan.
K
De maatregelen die internationaal worden voorgesteld zijn dan ook gericht op het vertragen van het proces van mondiale opwarming, zodat mensen en ecosystemen de gelegenheid krijgen zich aan te passen aan de veranderingen in het milieu die het gevolg zijn van klimaatverandering. De belangrijkste effecten van klimaatverandering die we nu al meemaken zijn: een toename van de temperatuur van de lucht, een toename van de temperatuur van het aardoppervlak,
gel, zoals het smelten van de ijskappen van Groenland en Antarctica, worden nog niet goed begrepen.
Er wordt verwacht dat in 2050 de gemiddelde opwarming van de regio's van de kleine eilandstaten, inclusief Suriname, tussen de 2 en 2.8 graden Celsius zal zijn (vergeleken met de temperaturen van 1990). In 2080 zal de toename, vergeleken met 1990, tussen de 3.1 en 4.3 graden Celsius zijn. Suriname is lid van de wereldgemeenschap en ondervindt daarom ook de problemen waarmee de wereld geconfronteerd wordt. Klimaatverandering is één van de problemen die landsgrenzen overstijgt en waarvan we allemaal de effecten nu reeds ondervinden. Het is daarom in ons aller belang dat de wereldwijde inspanningen om de effecten van klimaatverandering tegen te gaan succesvol zijn. Suriname moet hieraan een belangrijke bijdrage leveren.
zeespiegelstijging, veranderingen in regenpatronen, meer regen en overstromingen gedurende de regentijd en minder regen en meer droogte gedurende de droge tijd, meer extreme weersomstandigheden. Gedurende de laatste 100 jaar is de zeespiegel met 25 cm gestegen, deels als gevolg van een verhoogde temperatuur van de lucht. De zeespiegelstijging van tussen 2 cm en 7 cm wordt toegeschreven aan warmere lucht, en smeltende ijskappen zijn verantwoordelijk voor nog eens 2 cm tot 5 cm. Andere factoren die bijdragen aan de stijging van de zeespie-
Wij hopen dat deze Informatiegids een bijdrage zal leveren aan het vergroten van het bewustzijn over klimaatverandering in Suriname.
25
Geraadpleegde bronnen KNMI. 2001. Weer en water in de 21e eeuw. Brochure. www.knmi.nl Ministerie van VROM. Dossier Klimaatverandering. www.vrom.nl NIMOS. 2005. Suriname's Initial National Communication to the United Nations Framework Convention on Climate Change. Schoenmaeckers, B. en van den Brink, L. 2005. De kleine vraagbaak van het Kyoto Protocol. Platform Communication on Climate Change. www.knmi.nl/kenniscentrum/kyoto.pdf Simms, Andrew, Magrath, John en Reid, Hannah. 2004. Up in Smoke? Threats from, and responses to, the impact of global warming on human development. London: International Institute for Environment and Development (IIED). www.iied.org/pubs/display.php?o=9512IIED Thompkins, E.L. et al. 2005. Surviving Climate Change in Small Islands: A Guidebook. Norwich (UK): Tyndall Centre for Climate Change Research. www.tyndall.ac.uk UNDP, UNEP, World Bank, ADB, AfDB, GTZ, DFID, OECD, and EC. 2003. Poverty and Climate Change: Reducing the Vulnerability of the Poor through Adaptation. www.undp.org/energy/climate.htm#pcc UNEP. 2002. Understanding Climate Change: A Beginners Guide to the UN Framework Convention and its Kyoto Protocol. www.unep.ch/conventions; www.unfccc.int UNFCCC (Climate Change Secretariat). 2005. Climate Change: Small Island Developing States. www.unfccc.int UNFCCC. Feeling the Heat. http://unfccc.int/essential_background/feeling_the_heat/items/2917.php Vellinga, P. en Verseveld, W.J. 1999. Amsterdam: Instituut voor Milieuvraagstukken, Vrije Universiteit. www.vu.nl/IVM/projects/research/klimaat.odf
26
Websites Hieronder is een kleine selectie van websites die uitstekende achtergrond informatie hebben over klimaatverandering en de acties die burgers kunnen ondernemen. Nationaal Instituut voor Milieu en Ontwikkeling Suriname (NIMOS) http://www.nimos.org United Nations Development Program: Climate Change http://www.undp.org/climatechange/index.ht ml United Nations Framework Convention on Climate Change http://unfccc.int/2860.php UNEP/GRID-Arendal (Norway): Vital Climate Graphics http://www.vitalgraphics.net Small Island Development States http://www.sidsnet.org Caribbean Dialogue on Water and Climate http://www.oas.org/CDWC/about.htm Caribbean Planning for Adaptation to Global Climate Change http://www.cpacc.org Caribbean Community Climate Change Center (CCCCC) http://www.caricom.org/jsp/community/ccccc .jsp?menu=community Global Warming: Early Warning Signs http://www.climatehotmap.org World Resources Institute: Climate Change, Energy and Transportation http://climate.wri.org/index.cfm Greenpeace: Climate Change http://www.greenpeace.org/international/cam paigns/climate-change Wereld Natuur Fonds: Klimaatverandering http://www.wnf.nl/wnf/website/index.cfm/ID=6 9D2CE55-1F6E-46A2-99FDAA78E3EEDB46 Department for Environment, Food and Rural Affairs (UK): Climate Change http://www.defra.gov.uk/environment/climatechange/index.htm Environmental Protection Agency (USA): Global Warming for Kids http://www.epa.gov/globalwarming/kids/gw.ht ml
Climate Change http://www.gvrd.bc.ca/climate/index.htm
Caribbean page http://www.climate.org
Government of Canada: Global Climate Change http://www.climatechange.gc.ca/info/e/home .html
The regional hub for East Asia on climate change http://www.klima.ph/
Climate Institute http://www.climate.org KLIMA (Philippines): Climate Change Center http://www.klima.ph/ SouthSouthNorth: Clean Development Mechanism Development Projects http://www.southsouthnorth.org/ International Climate Symbol http://www.saveourclimate.org/ Global Warming: Undo it http://www.undoit.org/home.cfm Oxfam: Climate Change http://www.oxfam.org.uk/what_we_do/issues/cl imate_change/index.htm Stop Climate Chaos http://www.stopclimatechaos.org/index.asp Climate Outreach and Information Network http://coinet.org.uk/
SouthSouthNorth (SSN) dedicated to building Southern capacity and delivering community based mitigation and adaptation projects. http://www.southsouthnorth.org/ Climate logo http://www.saveourclimate.org/ United Nations Framework Convention on Climate Change http://unfccc.int/2860.php Global Warming: Undo It. Site van de Environnemental Defense Action Fund. http://www.undoit.org/home.cfm Oxfam Climate Change http://www.oxfam.org.uk/what_we_do/issues/cl imate_change/index.htm Climate Outreach and Information Network http://coinet.org.uk/ Campaign Against Climate Change http://www.campaigncc.org/ http://www.tearfund.org
Campaign Against Climate Change http://www.campaigncc.org/ Tearfund: Climate Change and Disasters http://www.tearfund.org/Campaigning/Climat e+change+and+disasters/
http://www.heatisonline.org/main.cfm http://www.tiempocyberclimate.org/newswatch/ http://www.stopclimatechaos.org/index.asp
The Heat is Online http://www.heatisonline.org/main.cfm
http://www.undp.org/climatechange/index.ht ml
Tiempo Climate Newswatch http://www.tiempocyberclimate.org/newswatch/
http://www.greenpeace.org/international/cam paigns/climate-change
Mark Lynas http://www.marklynas.org
http://www.wnf.nl/wnf/website/index.cfm/ID=6 9D2CE55-1F6E-46A2-99FDAA78E3EEDB46
Greater Vancouver Regional District (Canada) http://www.gvrd.bc.ca/climate/index.htm
http://www.defra.gov.uk/environment/climatechange/index.htm
Government of Canada http://www.climatechange.gc.ca/info/e/home .html
http://www.epa.gov/globalwarming/kids/gw.ht ml
Greater Vancouver Regional District (Canada):
27
Productie team Tekst: Eindredactie: Grafische vormgeving: Illustraties: Foto's:
Maureen Silos, The Caribbean Institute Lilian Knoppel Roy Kartomoehamat Jurmen Kadosoe Hijn Bijnen Willem Kolvoort/STINASU Moksi Magazine Sieuw Naipal Ricardo Vriesde
Omslagfoto:
Wilhelminastraat, Paramaribo-Noord Hijn Bijnen
Voor meer informatie : NIMOS Onafhankelijkheidsplein 2 Paramaribo-Suriname Tel: (597) 520045 Fax: (597) 520042 P.O.Box: 12547 Email:
[email protected] www.nimos.org
Deze informatiegids is mede tot stand gekomen met steun van UNDP/GEF. Bijzondere dank aan STINASU en Moksi Magazine.
