Uit de toon. Voor Ilse staat muziek maken op 1 Muziektherapie OneArmed Goes China

Een magazine voor jongeren die leven met kanker Uitgave van de Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’ Jaargang 14, nummer 3

Uit de toon Voor Ilse staat muziek maken op 1 Muziektherapie OneArmed Goes China LEF December 2013

1

Muziek

LEF, jaargang 14, nr. 3 December 2013 LEF is een uitgave van de Vereniging Ouders, Kinderen en Kanker (VOKK). LEF verschijnt drie keer per jaar in een oplage van 1600.

Muziek wordt ook wel de taal der emoties genoemd. Wie kent het niet: je houdt het nog net droog bij die romantische film maar als de violen aanzwellen, kunnen de tissues doorkomen. En wat dacht je van het Wilhelmus? Niemand kent de tekst, maar wie pinkt geen traantje weg als Sven Kramer weer eens gehuldigd wordt bij zijn zoveelste overwinning? Muziek is op een of andere manier in staat ons te raken in ons diepste gevoel en is daarmee tegelijk heel persoonlijk. Dat blijkt ook uit deze LEF waarin muziek van allerlei kanten wordt belicht. Muziek houdt je op de been, maakt je blij, laat je dansen, laat je huilen, laat je zingen, laat je schreeuwen, helpt je je gevoel de ruimte te geven. Ideaal dus voor LEF-lezers. Het is overigens wetenschappelijk vastgesteld dat zingen heel goed is voor de mens. Dus kun je (niet) zingen, zing luidkeels mee!

Marianne Naafs-Wilstra

Eindredactie Marianne Naafs-Wilstra Redactie Lisa Becker Evie Erkelens Jochem Naafs Meike Naafs Tessa Nagels Valerie Strategier Annelies de Wit

2 Voorwoord: Muziek

Met medewerking van Amber van Ameijede Marinka Draaijer Gerard Koster Marije Smits Laurens van der Velden Alex Wegman



Een wolk in mijn been

9

Schrijf ‘t maar

12

4-5

Tijd voor jouw mening

Uitgelicht: Muziektherapie in het Prinses Máxima Centrum 13 LEFletters 14/15 Was jij er bij? 12-18 Kamp

Druk Deltabach Grafimedia

16 17

Abonnement Via www.vokk.nl.

LEF December 2013

Interview met Ilse DeLange Saaie piet èn wolf in schaapskleren

10/11 Muziek op maat

Vormgeving T2 Ontwerp, Katwijk

2

4/5

8 Marije: Muziek

Websites www.vokk.nl www.KanjerKetting.nl

Overname van artikelen is alleen toegestaan met toestemming van de redactie en met bron­ vermelding. De redactie heeft het recht artikelen in te korten of niet te plaatsen.

LEF-nieuws

6/7 Tien vragen aan... Inge Bracke, muziektherapeut

Redactieadres VOKK Schouwstede 2b 3431 JB Nieuwegein 030 2422944 [email protected]

Twitter @vokk_nl, @deKanjerKetting, @pratenoverlater

3

Jij aan het woord: Alex Wegman Luisteren – lezen - spelen

Column: Samenzang 18

10-11

Het concert des levens

19 Brussenspinsels: Muziek 20

LEFgozer

OR O H E G N E MUZIEK en tussen de 16 ds meer jonger ee st t da t ijk bl Het door te harde schade hebben or ho ge van ar ja en 29 en het gebruik en bij festivals s o’ sc di de in ha k sc ie muz om gehoor kunt iets doen s mp3-spelers. Je ld oordoppen al ee rb ag bijvoo ra D . en m de ko or el te vo ek gaat. St ert of discothe je naar een conc er niet te lang ist lu od in en i-P je n va r ze en begr gehoorschade is aal opgelopen nm Ee . ar ka el er acht t dat sommige en als je bedenk n lle te bben rs he te niet hoorschade he nderkanker al ge ki n en va ge s r or ve iv lie rv su e je daar chemo, dan do de al pa be or do p. n schepje boveno van, maar wel ee k dus geniet er lij er he is k ie uz M ig. beetje verstand ar oorcheck.nl.

Ga ook eens na

Onearmed goes China Je kent hem misschien wel, Onearmed, alias Alex Wegman, de eenarmige drummer. Alex kreeg een uitnodiging van de leverancier van HXM drums in China om een aantal demonstraties te geven op de China Music Expo in Shanghai, een enorme muziekbeurs. De leverancier had Alex’s filmpjes gezien op Youtube. De expo vond plaats van 10-13 oktober. Alex heeft op twee verschillende podia optredens gegeven. Op www.onearmed.nl kun je de film OneArmed goes China zien. LEF is natuurlijk supertrots op hem!

Kanjermutsen

Fabiënne haakt hippe mutsen en verkoopt ze via haar Facebook www.facebook.com/ kanjermutsen. De opbrengst gaat naar de KanjerKetting.

Rolstoelplek oncerten een speciale Wist je dat je bij (pop)c eren? Als je slecht ter rolstoelplek kunt reserv een geweldige uitkomst. been bent, is dat soms n ook nog eens beter Vaak kun je het optrede veldplek hebt. zien dan wanneer je een

LEF December 2013

3

Saaie piet en wolf in schaapskleren ‘Soms denk ik wel eens: Wat gaat die tijd toch achterlijk snel! Mijn bekende hit “So Incredible” is alweer van vijf jaar geleden. En nu sta ik opeens in de schijnwerpers als talentencoach. Dat had ik nooit verwacht. Het is tijd om even stil te staan bij wat ik gedaan heb en hoe ik verder wil. Dat wordt ook wel bezinning genoemd he?’

Geen kattenpis In Amerika won The Voice of Holland een Emmy Award voor beste reality- en competitieprogramma. Ilse: ‘Een Emmy! Dat is geen kattenpis!’ Comfortabel gezeten in de rode stoel van de talentenjacht, lijkt Ilse deLange het naar haar zin te hebben. ‘Wat een talenten zie ik daar! Ongelooflijk. Liedjes schrijven met mensen die talent hebben, dat is wat ik leuk vind. En dat ik deel mag nemen aan de start van hun carrière is een eer!’ ‘Ik was zelf overigens geen trouwe kijker van The Voice. Her en der heb ik afleveringen gezien. Op vrijdagavond speelde ik zelf vaak, dus miste ik het televisieprogramma. Ter voorbereiding heb ik alle seizoenen nog eens bekeken op DVD. Het was vooral leerzaam om te zien hoe de andere coaches het er vanaf brachten. Het meest inspirerend? Jessie J. van de Engelse versie van The Voice.’ 4

LEF December 2013

Typetje De coaches doen soms best overdreven. Dan staan ze op hun stoel of doen een vreugdedansje. Moeten ze dat doen van de programmamaker? Ilse lachend: ‘Ik heb nog nooit in mijn script zien staan: Actie: coach rolt over de grond. Als ik dat soort dingen moet doen, haak ik af. Dat is niks voor mij. Van tevoren heb ik daarom nog best getwijfeld. Als coach zou ik opeens een andere rol hebben dan als zangeres. Ik vroeg me af: Is dat wel wat ik wil? Ik had geen zin om een typetje te moeten spelen. Wat voor typetje? Nou, dat ik bijvoorbeeld mijn Almelose accent extra zou moeten aandikken omdat de kijkers dat leuk vinden.

leen bezig zijn met mijn eigen carrière. Het overdragen van mijn kennis aan anderen vind ik ook belangrijk èn leuk. Maar dat ik dit nu in de schijnwerpers doe, had ik van tevoren niet gedacht.

Ik ging over de streep toen ik merkte dat de integriteit in het programma hoog ligt. Bovendien vind ik het mooi om mensen in contact te brengen met muziek. Het coachen van talenten is eigenlijk een logische stap voor me. Ik wil niet langer al-

Een wolf in schaapskleren. Zo wordt er wel eens over Ilse gesproken. Waarom is dat? Ilse: ‘Ik hoor wel eens dat ik lief en toegankelijk ben. Dat klopt, maar ik ben ook streng. In de muziekwereld moet je stevig in je schoenen staan en jezelf discipline

Saaie piet Er wordt mij dikwijls gevraagd wat voor soort coach ik ben. Ik ben nuchter en ik loop niet naast mijn schoenen. Dat wil ik overbrengen op de kandidaten. Sommige kandidaten trekken een trukendoos open als ze optreden. Misschien doen ze dat ter bescherming. Mijn doel is om iemand juist te stimuleren om kwetsbaar te zingen, helemaal vanuit het hart. Want dat is waar muziek begint.

opleggen. In de kroeg hangen en boven de muziek uitschreeuwen? Dat is niet slim. De saaie piet uithangen is waar het vaak op neerkomt. Coaching vind ik heel leuk. Maar geef je mij de keuze tussen coaching en muziek maken, dan kies ik voor het laatste. Muziek maken, dat staat bij mij op nummer 1! Met stip. Tierelier Gelukkig kunnen we die kant van Ilse ook weer zien. In november kwam haar nieuwe album uit. Het heet ‘After The Hurricane’ en bevat vijftien grote hits maar ook vier nieuwe nummers. Het album is meer dan alleen een terugblik op haar carrière tot nu toe, het biedt ook een vooruitblik op wat we nog kunnen verwachten. Ilse: ‘Bij elke song heb ik een stukje geschreven. Iets persoonlijks, bijvoorbeeld hoe het liedje is ontstaan en welke herinnering dat bij mij oproept. Hoe ‘So Incredible’ is ontstaan?

In Amsterdam raakte ik aan de praat met een hotshot uit de countryscene in Amerika. Mijn ambitie was om geprogrammeerde beats te verenigen met elementen uit de countrystijl, zoals authentieke instrumenten. Hij werd ook enthousiast en voor ik het wist liet hij me kennismaken met een jongen uit New York, Mucho Psycho. Haha, wat een naam he? Die jongen, nog wat Zweedse gasten en ik gingen vervolgens aan de slag in een keldertje onder een kantoor in Göteborg. Toen ik die kelder zag, dacht ik wel even: Waar ben ik in godsnaam terechtgekomen? Maar het werkte als een tierelier. In twee weken schreven we die plaat! Maf Vanaf februari 2014 ga ik met de ‘After The Hurricane Tour’ de mooiste theaters en clubs bezoeken. Dat is inderdaad een slag kleiner dan de GelreDome. Weet je, optreden in GelreDome was altijd al een droom. Ik woon in Arnhem en rijd er da-

gelijks langs. Op de billboards zag ik al die megasterren. Dan dacht ik: Ilse, het wordt tijd dat jouw naam daar komt te staan! Nu verlang ik juist weer terug naar de intimiteit van de kleine theaters. Maf hè? Bronnen: www.ilsedelange.com, www.radio2.nl, www.vrouwonline.nl , www.show.nl en MarieClaire.

Tessa Nagels LEF December 2013

5

Vragen aan... Inge Bracke

Waarom heb je ervoor gekozen muziektherapeut te worden? Van kindsbeen af was ik veel bezig met muziek. Ik volgde pianolessen en ook zingen en blokfluit spelen vond ik leuk. Als tiener leerde ik mezelf gitaar spelen en deze ging bijna overal mee naartoe. Ik vond het leuk om in de jeugdbeweging met kinderen en jongeren te spelen, te zingen en creatief bezig te zijn. Toen ik 18 was, wou ik zowel psychologie als muziek gaan studeren. Toen ik hoorde dat er zoiets als muziektherapie bestond, wist ik meteen dat ik later muziektherapeut wou worden.

Hoe kun je muziektherapeut worden? Het is belangrijk dat je heel creatief met muziek kan omgaan. Verder moet je interesse hebben om met mensen bezig te zijn. Om effectief muziektherapeut te worden, moet je een diploma halen. In België is er een master opleiding muziektherapie aan de Hogeschool voor Wetenschap en Kunst, campus Lemmensinstituut in Leuven. In Nederland bestaan er andere opleidingsmogelijkheden. Naast een theoretische en muzikale basis is de stage een belangrijk onderdeel van de opleiding. Hier leer je effectief hoe je muziek in een therapeutische situatie kan toepassen.

Muziektherapeut in het UZ Leuven, België

Wat moet ik me voorstellen bij muziektherapie? Een muziektherapeut probeert mensen die het psychisch moeilijk hebben te helpen. Muziek is daarbij een belangrijk hulpmiddel. Meestal wordt er op verschillende muziekinstrumenten geïmproviseerd maar er wordt ook wel gezongen. Door de muzikale en ook verbale interactie met de muziek­therapeut kan er aan de persoonlijke problematiek van de cliënt of patiënt gewerkt worden.

Je werkt met kinderen en jongeren met kanker, wat kan muziektherapie voor hen betekenen? Muziek maken kan helpen om even niet aan het ziek zijn te denken. Ook samen met de ouders of brussen musiceren of muziekspelletjes spelen kan heel prettig zijn. De kinderen of jongeren mogen zelf ook kiezen wat ze het liefste willen doen. Er zijn een heleboel muziekinstrumenten : van schud-eitjes en rammelaars tot boomwhackers, elektrische gitaren en een drumstel. Muziektherapie kan echter ook helpen om met moeilijke emoties om te gaan. Boosheid en spanning kunnen bijvoorbeeld in een luide drumsessie geuit worden. Verdriet en angst kunnen weerklinken in een improvisatie op de piano. Muziektherapie kan helpen om via muziek uit te drukken wat niet met woorden gezegd kan worden. Soms kun je in een lied woorden geven aan moeilijke ervaringen en gevoelens.

6

LEF December 2013

Hoe bereik je kinderen die helemaal niet muzikaal zijn? Ik ga er in de eerste plaats van uit dat iedereen in meer of mindere mate muzikaal is. Met het ene kind ga ik dan meer muzikale spelletjes spelen, met het andere ga ik meer improviseren, een liedje leren spelen of zelf een liedje maken. Ook met minder muzikale kinderen kan je op de instrumenten improviseren. Het is ook niet zo belangrijk of de muziek mooi klinkt, belangrijker is dat kinderen zich kunnen uitleven bij het spelen op de muziekinstrumenten. Omdat in Leuven muziektherapie een vrijblijvend aanbod is, zijn er af en toe wel jongeren die niet willen deelnemen aan individuele muziektherapie. Soms vinden ze dan het wel leuk om in een groep te musiceren.

Met welke doelgroepen werken muziektherapeuten nog meer? In België werken de meeste muziektherapeuten in psychiatrische centra. Anderen werken met kinderen, jongeren of volwassenen met een handicap. In de privépraktijken krijgen kinderen, jongeren of volwassenen met diverse emotionele problemen muziektherapie. Muziektherapie wordt ook meer en meer geïntegreerd in de bejaardenzorg. Voor mensen met dementie kan muziektherapie een heel speciale betekenis hebben.

Kun je ook thuis of bij jou in de buurt muziektherapie krijgen en moet je dat dan zelf betalen of is er een vergoeding mogelijk? In België kan je hier en daar muziektherapie krijgen in een privépraktijk. De cliënt moet de muziektherapie wel zelf betalen. Er is geen vergoeding of tegemoetkoming van het ziekenfonds.

Wat vind je het leukste aan je werk? Als kinderen en jongeren plezier hebben bij het musiceren, als we de tijd helemaal vergeten, als het lukt om aan moeilijke emoties vorm te geven, als ik samen met een jongere een lied kan schrijven, als ik ouders en kinderen die in de put zitten weer zie lachen tijdens de muziektherapie, als ze zeggen dat muziektherapie mee helpt om overeind te blijven tijdens de langdurige behandeling, dan denk ik vaak dat ik de mooiste job heb die er bestaat.

Wat zijn de nare kanten van je werk? Sommige kinderen zijn heel erg ziek en het is niet leuk hen zo te zien. Soms voel ik me, net als mijn collega’s, machteloos ten opzichte van dit lijden. Sommige kinderen kunnen niet genezen en overlijden ten gevolge van de ziekte. Ik voel me zelf ook verdrietig als er één van de kinderen is overleden en ik sleep dat trieste gevoel toch steeds een tijdje met me mee. Gelukkig ervaar ik dat de mooie en leuke momenten helpen om in balans te blijven.

Wat wil je nog aan de LEF-lezers kwijt? Ik hoop dat jullie ook kunnen ondervinden dat muziek spelen of muziek beluisteren kan helpen om je wat beter te voelen als je weer eens een nare dag hebt. Hopelijk kan muziek nog veel kleur geven aan jullie leven. Ik ben zelf benieuwd om jullie ervaringen met muziek te lezen in deze LEF !!

In het volgende nummer!

Aan het werk is het thema van de volgende LEF waarin we het willen hebben over het vinden van vakantiebaantjes, bijbaantjes, een echte baan enz. We vinden het leuk als jij je ervaringen met werk willen delen. Mail ons dus: [email protected] LEF December 2013

7

Muziek

D

aar lig ik dan. Nog geen vijf minuten onderweg voor mijn zondagochtendtraining, in het park voor de deur. Nou val ik wel vaker, maar dit voelt niet goed. Terwijl ik mijn ‘salto mortale’ nog eens terugspoel in mijn hoofd sta ik op. ‘Shit’, denk ik. Mijn rechterarm kan ik niet meer bewegen en een enorme scheut pijn trekt door mijn schouder. Gebroken? Ik voel met mijn linkerhand voorzichtig aan rechts. Nee, uit de kom. De golf pijn gaat nu gepaard met een golf paniek. In deze tsunami bel ik Pieter, die gelukkig snel ter plaatse is om me naar de eerste hulp te brengen. Anderhalf uur later sta ik met een mitella om weer buiten: ik mag mijn arm in ieder geval één week niet gebruiken. ‘Shit’, denk ik nog een keer. Het meest pijnlijke van een schouder uit de kom is wel voorbij als hij weer in de kom zit, merk ik. Maar het meest

rottige moet dan nog komen: éénarmig door het leven gaan. Ik vind mezelf een behoorlijke deskundige op het gebied van ledemaatverlies. Maar alleen een linkerarm die functioneert is letterlijk on-hand-ig. Bijvoorbeeld: waarom zit de koudekraanknop altijd rechts? Niet te doen met alleen links. Veters strikken, typen, haren wassen, haren kammen, afdrogen, sokken aantrekken, broek ophijsen. Werkelijk in elk facet van mijn leven blijkt die rechterarm onmisbaar. Stuntelend beweeg ik me door mijn mitellaweek, nagestaard door medelijdende blikken en goedbedoelde dolksteken: ‘och meisje, nu is je hele rechterkant zielig’. Zielig: precies het beeld waar ik al 14 jaar tegen vecht. Gelukkig bestaan social media en kan ik met mijn linkerhand de naam ‘Alex Wegman’ op Facebook intypen. Alex heeft één arm, dankzij kanker, en hij

Een wolk in mijn been ‘Zo, wat krijgen jullie veel kaarten! Hebben jullie iets te vieren?’ Mama kijkt verdrietig en zegt: ‘Nee, mijn dochter van 13 heeft gehoord dat ze kanker heeft.’ Openhartig vertelt Martine over haar ziekte; hoe het begon, het verloop van het ziekteproces, hoe er steeds nieuwe dingen op haar afkomen. Met schrijnende eerlijkheid beschrijft ze wat dit alles voor haar en haar familie betekent. Een wolk in mijn been is uitgegeven door Uitgeverij De Banier en kost €14,95. Martine is sinds juli 2013 columnist voor Attent en blogt op martinedewit.com

8

LEF December 2013

maakt muziek. En niet zomaar muziek: Alex doet het conservatorium. Ik heb hem een aantal keer mogen ontmoeten, horen drummen en nu ik erover nadenk hebben we samen een keer bij een goededoelendiner gezeten. Ik kan me niet meer herinneren dat Alex toen moeite had met het snijden van zijn tournedos. Ondertussen zit ik met mijn mitella al een week aan het gepureerde voedsel... Ik klik op Facebook door naar Alex’ muziek. Het klinkt te gek. Ik lees dat hij optredens geeft in het buitenland. Het ultieme bewijs dat ook een arm missen niet zo onoverkomelijk is als het lijkt. Ik trek mijn mitella recht, schuif mijn bordje gepureerde aardappels aan de kant en in de wetenschap dat ik over een week weer twee armen heb typ ik een berichtje naar Alex: thank you for the music.

Marije Smits

f j i r h c S r a a m ‘t

gina,

deze pa ht zien op ic d e g w u Wil je jo vokk.nl an naar lef@ stuur het d

Dansen, stampen, swingen Muziek om mij heen Maakt mijn lichaam en geest los Even uit mezelf treden Even weg van hier Dansen, stampen, swingen Barbara

De top bereiken en dan willen stijgen Dalend klim ik nog verder vol, vol van trots leeg, leeg van mijn doel Aja

Kralen 101 kralen Samen verbonde n aan ee

n ketting

In allerlei vormen , kleuren en mat en Iedere kraal draa gt een bepaald soort geda chte met zich mee Zij geven een sym boo Vriendschap of ge l van liefde, luk Een herinnering aa n vroeger of aan een dierbaar familiestuk Want kralen die gaan eeuwig mee de toekomst in Jouw toekomst Krista

LEF December 2013

9

Muziek op Muziek heeft voor iedereen een betekenis. Het is een uitlaatklep. Hoe belangrijk muziek kan zijn, kon je al lezen in het interview met Inge Bracke over muziektherapie. Muziek is er om op te bewegen, om te luisteren, en muziek is er natuurlijk ook om te maken. Maar wat als je om een bepaalde reden geen muziekinstrument meer kunt bespelen? Misschien bespeel je al een hele tijd een instrument, is het zelfs een passie geworden, maar lukt het door pijn of ziekte niet meer. Is muziek er dan alleen nog maar om te luisteren? Dat hoeft niet per se; je kunt ook op een aangepast muziekinstrument spelen.

Wie op zoek is naar een aangepast muziekinstrument, moet eerst zijn of haar mogelijkheden en beperkingen precies in kaart brengen. Wat gaat er goed en wat gaat er minder goed? In sommige ziekenhuizen kun je hiervoor bij een speciaal spreekuur terecht. Als iemand jou hiermee geholpen heeft, kun je het muziekinstrument erbij zoeken. Bijvoorbeeld een dwarsfluit die niet horizontaal maar verticaal wordt gebruikt. Of een blokfluit 10 LEF December 2013

waar je met één hand op kan spelen in plaats van twee. Of een piano waarbij het pedaal bij de voet met een ander lichaamsdeel bediend kan worden. Als je zelf een muziekinstrument hebt waarmee je vertrouwd bent, kun je dat in sommige gevallen om laten bouwen. Er is één nadeel: voor een goede aangepaste dwarsfluit betaal je al snel zo’n 1000 euro. Een professionele dwarsfluit kost zelfs 10 keer zoveel. Aangepaste muziek-

maat

instrumenten zijn dus niet goedkoop. Gelukkig zijn ook daarvoor oplossingen binnen handbereik. Bij de muziekotheek in Friesland bijvoorbeeld waar je een instrument kunt lenen. Of bij de stichting My Breath My Music waar aangepaste instrumenten worden ontwikkeld maar ook te leen worden aangeboden. My Breath My Music Ruud van der Wel startte ongeveer vijf jaar geleden stichting My Breath My Music. Deze stichting biedt instrumenten aan voor mensen met een handicap. De stichting ontwerpt samen met anderen ook aangepaste instrumenten, vaak met een elektronisch element erin verwerkt. De Magic Flute is misschien wel de bekendste. Dat is een blaasinstrument waarbij je de toonhoogte bepaalt door je hoofd omhoog en omlaag te bewegen. Een heel makkelijk bespeelbaar instrument dus. Zelfs als je nog geen liedje vanaf bladmuziek kunt spelen, want je kunt gewoon improviseren.

Marleen Marleen (20 jaar) speelt al ongeveer vijf jaar op de Magic Flute. Haar therapeut Ruud van der Wel begeleidt haar om de week. ‘De Magic Flute is met allerlei functies zo in te stellen dat bijna iedereen dit instrument kan bespelen. Lukt het je niet om met deze instellingen het instrument te bespelen, dan verzint Ruud altijd wel een trucje zodat je het toch kan,’ vertelt Marleen. Ze heeft weinig spierkracht in haar lichaam en zit in een elektrische rolstoel. Omdat haar longen ook zwak zijn, is het nodig om die te onderhouden. ‘Voor mij is het spelen op de fluit de ademhalingstherapie zelf. Ik probeer elke week even te oefenen.’ Op de fluit kun je zelf instellen welk geluid je wilt horen. Een saxofoon, trompet of gitaar, ze staan allemaal in de fluit opgeslagen. ‘De Magic Flute is dus ook niet te vergelijken met een bepaald instrument. Want op de fluit kun je bijna elk instrument bespelen dat je maar wilt.’

Naar welke muziek luistert Marleen zelf graag? ‘Ik luister graag naar popmuziek van nu, zoals van Rihanna en Coldplay, maar ook muziek van Queen vind ik echt geweldig. Deze muziek speel ik zelf niet, maar ik zou het in de toekomst erg leuk vinden om eens te proberen.’ Inmiddels heeft Marleen zoveel ervaring met de toverfluit, dat ze ook optredens en demonstraties geeft. Onlangs gaf zij nog een optreden. ‘Het optreden was echt ontzettend leuk! Het ging heel goed. Mijn vader begeleidde mij net zoals Ruud op de gitaar. Voor een optreden ben ik altijd wel een beetje gespannen maar uiteindelijk komt het allemaal weer goed.’

Annelies de Wit LEF December 2013 11

gje Wil je jouw zeoor v doen in Tijd g? jouw menin

achter je PC Kruip dan snel ail naar of laptop en m .n lef@vokk l.

Ik ga ondertussen al heel wat jaren mee op VOKK-kamp en heb heel veel jongeren ontmoet, iedereen met een eigen verhaal, maar één ding dat ons bindt, kanker. Ik heb mooie gesprekken gevoerd, dingen geleerd tijdens mooie workshops, leuke activiteiten gedaan en vooral mooie herinneringen gemaakt. Kanker is iets stoms, maar als het dan toch in je leven komt, is het fijn dat er dit soort kampen worden georganiseerd. Het liefst ging ik natuurlijk mee als zus van een ex-patiëntje en niet als zus van een overleden kind. Maar helaas, die keuzes zijn er niet. Ik mis mijn zusje ontzettend, maar geniet enorm van de jongerenkampen. Ik weet zeker dat zij er ook bij is. Er is altijd een hoekje in het gebouw waar we logeren, daarop staan kaarsjes. Altijd wordt een grote kaars aangestoken voor alle overleden kinderen. Ik steek altijd een klein kaarsje aan, speciaal voor Denise. Ieder kamp weer. Ik voel me welkom en ik denk dat velen dat met mij eens zijn!

Toen ik anderhalf jaar was hebben ze bij mij een nier weggehaald en daar heb ik een litteken aan overgehouden. Het ziet er wel mooi uit, het is een dunne streep, maar die loopt wel van mijn zij tot halverwege mijn buik. Toen ik klein was, dacht ik dat het later weg zou gaan, maar dat is niet zo hè. Daar heb ik best een poosje last van gehad en een tijdlang hield ik bij gym en ballet mijn buik angstvallig bedekt. Dat was toen ik een jaar of elf, twaalf was. Maar nu heb ik op een of andere manier (vraag niet hoe) geaccepteerd dat het bij me hoort. Ik draag gewoon net als de andere meiden een bikini. Als iemand vraagt waarom ik dat litteken heb, zeg ik gewoon dat ik kanker aan mijn nier heb gehad toen ik klein was.

Sanne Bij een vriend van mij hadden ze er op school zo genoeg van dat er steeds met kanker werd gescholden, dat ze een kankerpot hebben ingesteld. Steeds als iemand iets met kanker zei, moest hij of zij een boete betalen en geld in die kankerpot doen. Dat moest ook als ze iemand ‘kale’ noemden, omdat dat met kanker te maken heeft. Op die school zat geen leerling met kanker ofzo, maar heel veel lui kennen mij (en ik had toen dus wel kanker èn een kale kop), dus iedereen stond er heel erg achter. Na een jaar werd de pot geleegd en het geld ging naar de KanjerKetting. Ik vind dat een gaaf initiatief. Eigenlijk zou ik willen zeggen: Doe dat op jouw school ook!!! Het verandert de sfeer enorm en je helpt er ook nog kinderen met kanker mee.

Yuri

Fabiënne

Muziektherapie in het Prinses Máxima Centrum Op pagina 6 en 7 heb je een interview kunnen lezen met muziektherapeut Inge Bracke uit België. Al 23 jaar krijgen kinderen op de kinderafdeling in Leuven muziektherapie. Ook in enkele andere ons omringende landen is muziektherapie voor kinderen een gewoon aanbod. In Nederland zijn wel muziektherapeuten

12 LEF December 2013

werkzaam in onder andere revalidatiecentra maar nog niet in ziekenhuizen. Gelukkig zal het nieuw te bouwen ziekenhuis voor kinderen met kanker, het Prinses Máxima Centrum, daar verandering in brengen. Kinderen en jongeren kunnen daar straks muziektherapie of beeldende therapie krijgen.

Leontine’s ?

Heb jij vragen

, , schoolvragen Vriendenvragen ? en ag vr n-alleshulpvragen, va F-letters, Stuur ze naar LE p/a VOKK, , Schouwstede 2b ein. eg uw ie N 3431 JB k: [email protected].

Mailen mag oo

Beste Leontine,

Hoi Leontine,

Dag Leontine,

Bij mij is vorig jaar ALL (leukemie) ontdekt en ik ben al een tijdje bezig met de behandeling. Dit gaat allemaal best wel goed, zelfs zo goed dat mijn vrienden en vriendinnen soms een beetje vergeten dat ik ziek ben en dus met bepaalde dingen niet mee kan door de medicijnen of omdat ik snel moe ben. Ik snap dat ze niet de hele tijd bezig zijn met mijn ziekte (dat wil ik ook niet!) maar ik vind het zo vervelend om elke keer te moeten zeggen dat bepaalde dingen me niet lukken. Hoe kan ik dat het beste aanpakken?

Mijn broertje van 12 heeft non-Hodgkin. Omdat hij door de chemo almaar erg moe is, ligt hij alleen maar op de bank. Ik vind het heel erg dat hij ziek is en wil hem graag helpen. Maar soms heb ik echt even geen zin om iets voor hem te halen. Ik denk dan ‘hij kan toch zelf ook wel even opstaan’ en doe het dan niet of met een chagrijnig gezicht. Ik weet dat het voor mij veel minder moeite kost om het te doen en dan voel ik me weer schuldig dat ik zo onaardig tegen hem doe. Is dit normaal dat ik me zo voel?

Ik had een Ewingsarcoom en mijn behandeling is nu zes jaar geleden. Ik ga nu naar de LATER-poli. Die is nu nog in mijn eigen ziekenhuis, maar ik vraag me af hoe dat is als straks het Prinses Máxima Centrum er is. Blijf ik dan in Groningen of moet ik dan naar Utrecht toe?

Groetjes van anoniem

Groetjes een grote broer

Hoi Anoniem,

Beste grote broer,

Misschien vergeten jouw vrienden niet dat je ziek bent, maar proberen ze juist zo normaal mogelijk met je om te gaan om jou er niet steeds aan te herinneren dat je ziek bent? Of misschien willen ze jouw ziekte niet zien omdat ze bang zijn je kwijt te raken? Hoe dan ook kan het helpen om ze te vertellen hoe het voor jou is. Als je een blog bijhoudt, kun je daarin duidelijk schrijven wat je voelt en hoef je het niet aan iedereen apart uit te leggen. Ook kun je proberen om dingen die jullie samen doen zoveel mogelijk zelf te sturen. Nodig ze bijvoorbeeld, als jou dat minder energie kost, bij jou thuis uit in plaats van op een drukke plek af te spreken. Plan uitstapjes op een tijdstip dat voor jou fijn is. Maak het jezelf zo makkelijk mogelijk!

Het is heel normaal dat je niet altijd de begripvolle, grote broer kunt en wilt zijn. Dat geldt voor alle broers, ook voor hen die geen ziek broertje of zusje hebben. Misschien geeft die gedachte troost: dat je ondanks deze moeilijke situatie toch een gezonde, normale band met je broer hebt en dus af en toe chagrijnig reageert. Dat vergeeft je broertje jou heus en misschien is hij het zelfs allang vergeten. Of hij is stiekem blij dat je hem niet anders behandelt door zijn ziekte. Als je je nog steeds schuldig voelt, vertel hem dat een keer als jullie alleen zijn. Je zult zien dat het helpt om je hart te luchten. Want ook al ben jij het niet die ziek is, ook jij maakt een zorgelijke tijd mee en dat mag je best laten weten.

Alle LATER-poli’s zullen uiteindelijk naar het Prinses Máxima Centrum verhuizen. Dat betekent dat ook jouw LATER-bezoek in Utrecht zal plaatsvinden. Waarschijnlijk kun je wel voor sommige, kleine onderzoeken nog terecht in het plaatselijke ziekenhuis (voor jou waarschijnlijk in Groningen). Ook kan je huisarts je in veel gevallen bijstaan. Dit gebeurt dan allemaal wel in overleg met de LATER-poli in het Prinses Máxima Centrum. Zo blijft er een duidelijk overzicht van jouw gegevens en kunnen de artsen je de beste zorg bieden. Houd de ontwikkelingen in de gaten via de websites later.skion.nl en www.prinsesmaximacentrum.nl of vraag ernaar bij jouw LATER-poli. Succes!

Leontine

Groetjes, Leontine

Een survivor

Dag survivor,

Leontine

LEF December 2013 13

p m a k 8 1 2 VOKK 1

‘Woehoee, zin in vanavond! nog 11 uurtjes!’ Als er zo enthousiast naar iets wordt afgeteld, dan moet dat wel heel bijzonder zijn. En dat is het 12-18 kamp ook. Een weekend voor jongeren van 12-18 jaar die zelf kanker hebben (gehad) en brussen van een kind dat kanker heeft (gehad) of daaraan is overleden. Het kamp staat voor leuk en gezellig, maar ook wat al deze jongeren bindt. Afgelopen voorjaar waren we met een groep van 26 jongeren en 6 begeleiders in de StayOkay in Arnhem. Om elkaar beter te leren kennen en onze kennis bij te spijkeren deden we op vrijdagavond een quiz. Daarna hebben we buiten bij een vuurkorf met elkaar gekletst. Zaterdagochtend hadden we een workshop over troost. Daarbij kwamen best heftige dingen naar boven, maar dat mag. ’s Middags konden we onze creativiteit kwijt in een graffiti workshop. Om het nog stoerder te maken, gingen we ’s avonds in het bos rond de StayOkay lasergamen. Zondag werd ons muzikale talent getest tijdens een swingende percussieworkshop. En toen was het al weer voorbij….

14 LEF December 2013

Maar wie kunnen hier eigenlijk beter over het kamp vertellen dan degenen die er bij waren: ‘Elk jaar weer mooi om te zien dat jongeren ondanks dat ze elkaar nauwelijks kennen zo snel een band hebben en steun vinden bij elkaar. Erg bijzonder om dit elk jaar weer mee te mogen maken.’ (Inge, begeleidster)

Volgend jaar in maart of april is er weer een 12-18 kamp. Een weekend van ontmoeting, ontspanning, van leuk en serieus, van lachen en huilen. Houd de agenda op www.vokk.nl in de gaten voor de datum. Als je meer informatie wilt, kun je contact opnemen met Mieke Spaink via 030-2422944 of [email protected]

Amber van Ameijde

‘Één woord: SUPER! Ik vond het echt weer superleuk om mee te gaan. Ik ga er altijd met heel veel plezier heen. We hebben echt supertoffe dingen gedaan. Wat ik het leukst vond was het graffiti spuiten. Ik ga volgend jaar natuurlijk weer! (Shannen, 14 jaar) ‘Ik vond het kamp fantastisch omdat ik er meer zelfvertrouwen van krijg. Volgend jaar ga ik weer mee.’ (Carly, 14 jaar) ‘VOKK jongerenkamp was, net als voorgaande jaren, weer een geweldige ervaring! Samen delen, elkaar begrijpen, samen huilen, samen lachen. Leuke mensen en geweldige begeleiding en organisatie van het kamp, een top team! Elk jaar is het weer gezellig en hebben we plezier. Altijd weer een weekend om niet te vergeten!’ (Fabienne, 14 jaar) ‘Om gewoon even weer te weten dat je niet alleen bent! Jezelf kunnen zijn: lachen, gieren, brullen, huilen, janken. Alles mag en niemand is raar!’ (Maureen, 17 jaar) LEF December 2013 15

Jij aan hetAlex woord Wegman

ed. In ‘Jij aan het woord’ Je kent hem vast wel, Alex Wegman, alias OneArm muziek. vertelt hij meer over zichzelf en zijn passie voor k in Salzburg, Oostenrijk, de stad van Mozart. Muzie ‘Ik ben Alex Wegman geboren op 11 november 1992 r. kame woon de in itaar vroeg met een speelgoedg was van kleins af aan mijn passie en ik stond zo al 6e begon met lessen Algemene Muzikale Vorming mijn op ik waar re In 1996 verhuisden we naar Alme ardlessen te nemen. Daarnaast had ik een jaar keybo (AMV). Na deze tweejarige cursus besloot ik gitaar zelf en les gitaar met ing Den Helder waar ik doorg en twee jaar orgel-les. In 2003 verhuisden we naar . naar het conservatorium te gaan voor klassiek gitaar later om was plan begon met drums en piano. Mijn ie.’ audit de muziekstukken uit voor In 2005 begon ik aan solfègelessen en zochten we 2008 bleek ik botkanker te hebben in mijn linkerarm. juli In pt. gehoo ‘Maar het liep allemaal anders dan was natuurlijk geen keuze. Er zat niets anders op, Ik stond voor de ‘keuze’: mijn arm of mijn leven. Dat bijna een jaar chemo, in totaal 18 kuren.’ mijn arm werd geamputeerd en ik kreeg daarna nog 2009 klaar was met de behandeling, begon ik te ‘Toch kon ik de muziek niet opgeven. Toen ik begin dat ik nog geen twee jaar later de Jong Talent Prijs drummen met één arm. Dit bleek zo goed te gaan e in veel publiciteit en ik kreeg het ene na het ander van Den Helder mocht ontvangen. Dat resulteerde k. muzie eigen mijn van niek en het produceren optreden. Ik begon me te interesseren in opnametech op het conservatorium in Haarlem. Daar lag sician E-mu ing opleid de Eind 2010 maakte ik kennis met ie Die kans greep ik aan. In april 2011 deed ik audit een kans om toch naar het conservatorium te gaan. is ven Opge ant. muzik en cer een carrière als produ en ik werd aangenomen. Nu zet ik alles op alles voor voor mij geen optie.’

16 LEF December 2013

Opgeven is geen optie

Eefje de Visser – Het is Met haar tweede album neemt Eefje de Visser je mee op reis. Een reis met zachte klanken en zinnen die soms blijven hangen en plotseling weer verder gaan. Een reis naar het zuiden, naar Rotterdam en naar Rome, langs nieuwe routes en nieuwe woorden. ‘Laten we hopen/ dat het vanzelf gaat/ Dat we niet moedig/ hoeven te zijn.’ Het gaat niet vanzelf, muziek en tekst moeten soms hun best doen om samen te komen, maar juist daardoor blijft het een spannend album dat je steeds opnieuw kan luisteren. Verwacht geen doorsnee popliedjes, maar laat je meevoeren op de golven en ontdek daar steeds iets nieuws.

Jochem Naafs

Marktplaatspoëzie – Jan Hoek ‘De meest ontroerende advertenties verzameld door Jan Hoek’, luidt de ondertitel van Marktplaatspoëzie. Meer dan dat is het ook niet. Jan Hoek heeft Marktplaats uitgeplozen, niet om goedkoop een smartphone, kaartjes voor een concert of een tweedehands bank te kopen, maar om pareltjes te vinden die je er niet verwacht: mannen die zoeken naar vrouwen met superlange haren, feestgangers die willen weten hoeveel hakken een varken heeft of die af willen geven op kringloopwinkels. Ontroerend is het zeker, maar soms word je ook overvallen door plaatsvervangende schaamte of medelijden, of zit je te gniffelen om de omslachtige manieren waarop mensen contact zoeken. Marktplaats als bron voor vermaak!

Jochem Naafs

Pokémon Y Pokemon spelletjes zijn bij ons thuis het populairst van alle spellen en dat wil wat zeggen. Bij Pokémon Y kun je kiezen uit Chespin (gras), Fennekin (vuur) en Froakie (water) om mee te beginnen en daarna stort je je in de 3D wereld van de Kalos-regio. Iedere Pokémon heeft zijn eigen bewegingen en je probeer de Pokémon zich zo snel mogelijk te laten evolueren. Je kunt je begeven in de straten van Lumiose City en in de wildernis en overal vind je nieuwe Pokémon: sommige zijn zo groot dat ze mensen op hun rug kunnen dragen, andere zijn pas net ontdekte evaluaties van bekende Pokémon. Prachtig spel. Verkrijgbaar op: 3DS (dus ook te spelen op 2DS)



Samenzang Vorige week had ik een gesprek met iemand over samen lezen. Niet over twee mensen die allebei op de bank een boek lezen, hoewel ik dat zelf altijd erg fijn en samen vind, maar over samen tegelijkertijd dezelfde tekst hardop lezen. Zij had dit onlangs bij toeval weer eens gedaan en merkte dat het haar gemakkelijk afging. Anderen hadden er beduidend meer moeite mee. Al snel viel het woord kerk. Het bleek dat we beiden als kind naar de kerk zijn geweest, maar dat dit voor ons allebei ook al minstens twintig jaar geleden moest zijn. Toch kwam de training van toen ons nu nog van pas. Het samen zingen van psalmen en uitspreken van gebeden zat blijkbaar dieper dan gedacht. Samenzang zorgt voor een groot gevoel van onderlinge verbondenheid. Waarschijnlijk is dat ook waarom de mens er zo van houdt. Spreekkoren op voetbaltribunes, marsliederen van soldaten, gebeden van gelovigen en meezingen tijdens een popconcert, we zingen, roepen, prevelen en praten samen in harmonie. Volgens Charles Darwin is zingen ontstaan als middel om indruk te maken op een mogelijke partner. De paringsdans is eerder een paringslied bij de mens. Ook andere apen zingen, schreef Darwin al. Dit jaar ging er een opera in première gebaseerd op dit gezang van onder andere gibbons, orang-oetangs en gorilla’s met de simpele doch effectieve titel: Apera. Maar waarom zouden we dan zo graag samen zingen? Ik denk dat een spreekkoor in een voetbalstadion dat het beste illustreert. Niet alleen voel je je als aanhangers van een bepaalde club één, door allemaal tegelijkertijd hetzelfde te zingen, maar je komt ook over als één. Als één enorm wezen. En dat maakt indruk op je tegenstander! Maar als het slordig klinkt, val je door de mand, dus eerst goed oefenen is het credo. Ik denk dat kerkgangers dan ook de beste voetbalsupporters zouden vormen als ze dat zouden willen. Ik blijf dan wel lezen, alleen.

Jochem Naafs

Gerard Koster LEF December 2013 17

Het concert des levens Muziek kan veelbetekenend zijn. Het kan een manier zijn om jezelf te uiten of gebeurtenissen in je leven een plek te geven. Muziek speelt ook tijdens veel belangrijke momenten een rol, denk bijvoorbeeld aan de bruidsmars op een bruiloft, de kerstmis op Kerstavond en de afscheidsmuziek tijdens een begrafenis. En muziek wordt bij allerlei culturele evenementen gebruikt om onze nationale identiteit te uiten: bij het begin van een internationale voetbalwedstrijd, tijdens bevrijdingspop en natuurlijk op Koninginnedag. Dit jaar was 30 april extra bijzonder door de inhuldiging van Koning Willem-Alexander.

Bij zo’n grote gebeurtenis als de inhuldiging moet elk detail gepland worden. Als je zelf een keer bij een concert of festival bent geweest, kun je je vast voorstellen hoe belangrijk het is dat alles klopt. Wat als de belangrijkste zanger zijn stem kwijtraakt? Of als de gitaar vals is? Werkt de geluidsinstallatie wel? En vindt het publiek het wel mooi? Want herinner je je nog hoeveel ophef er was over het Koningslied, geschreven door John Ewbank samen met vele Nederlands? Misschien was het ook wel een onmogelijke opgave om een lied te maken dat bij heel Nederland in de smaak zou vallen. Het Koningslied werd voor het nieuwe koningspaar gezongen tijdens de Koningsvaart, een boottocht over het IJ in Amsterdam. Deze boottocht was het eerste moment waarop de nieuwe koning zich met zijn gezin aan Nederland liet zien. Duizenden mensen werkten mee om de Koningsvaart vlekkeloos te

18 LEF December 2013

laten verlopen. Tijdens de tocht traden verschillende sporters en artiesten op. Alle optredens moesten precies plaatsvinden op het moment dat de boot met koning Willem-Alexander, Máxima en de drie prinsesjes Amalia, Alexia en Ariane langs voer. Een deel van het IJ moest daarvoor worden afgesloten, terwijl daar normaal de hele dag schepen varen om goederen te vervoeren. De politie hield de veiligheid in de gaten, want zelfs maar één gek op een klein bootje kon het hele programma in de war schoppen. De tocht werd ook nog eens live en over de hele wereld uitgezonden, waardoor het extra spannend was of alles volgens planning zou verlopen. Het was dan ook een enorme verrassing toen het nieuwe koningspaar en hun kinderen onverwacht stopten bij het optreden van DJ Armin van Buuren en het Koninklijk Concertgebouwconcert. Ze stapten van de boot en liepen naar het podium, de drie meisjes voorop. Vanaf de

bühne zwaaiden het koninklijk paar en hun dochters enthousiast naar de dansende menigte. Voordat ze weer, onder begeleiding van beveiligers, naar de boot gingen, schudde het koningspaar de DJ de hand terwijl hun dochtertjes op de muziek dansten. Ook Amalia wist Armin van Buuren nog snel een hand te geven. De tussenstop stond niet in het draaiboek van de Koningsvaart. Maar gelukkig was de vaart zo goed georganiseerd dat er ruimte was voor een spontane actie. En zoals de oude spreuk ‘Van het concert des levens krijgt niemand een program’ al zegt: niemand kan voorspellen hoe het leven zal lopen. Tip: vind je de organisatie van evenementen, concerten en festivals interessant? Misschien is de opleiding Evenementenorganisatie of Podium- en Evenemetentechniek dan iets voor jou!

Valerie Strategier

Brussenspinsels Muziek Muziek is meer dan ‘gewoon leuk’. Muziek ontroert, roept herinneringen op en verbindt gedachten met elkaar. Muziek maakt deel uit van je identiteit en vormt ons als mensen. Eigenlijk kan muziek alles. Het kan je ontroeren, vrolijk stemmen, verdrietig maken of kippenvel geven. Muziek kan je tot rust brengen, maar ook in beweging zetten. LEF vroeg aan enkele brussen wat muziek voor hen betekent. Annemarie: ‘Muziek kan soms beschrijven hoe ik me voel, wat ik wil zeggen, waaraan ik geen woorden kan geven. In moeilijke tijden helpt muziek me er doorheen. Mijn frustraties kan ik uiten door hard mee te zingen waardoor mijn gevoel weer zakt. De songtekst van Maria Mena – Fragile raakt mij erg’.

Maria Mena – Fragile I’ve been walking around all day, Waiting, And waiting is all I seem to do. Cause I never get it unless I’m fed it. But this time i’ll just have to. Yeah this time i’ll just have to. And I’m fragile. I am hopeless. I’m not perfect But I am free.

Muziektherapie Geluid en muziek kunnen een sterke inwerking hebben op mensen, zowel jong als oud. Muziektherapie is erop gericht emoties te uiten en kan je helpen deze te verwerken. Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee soorten van muziektherapie. In de actieve vorm van muziektherapie wordt er samen met de therapeut muziek gemaakt. Bij de receptieve muziektherapie worden gevoelens en stemmingen opgeroepen door het luisteren naar muziek. Naast het bezig zijn met muziek wordt er ook gepraat over de verschillende emoties die men tegen komt tijdens de therapie. Jorrinda: ‘Het is een manier van ontspannen en mijn gedachten weer op nul te zetten. In moeilijke tijden luister ik liever niet naar muziek met heftige songteksten, dan luister ik liever naar vrolijke muziek.’

Danstherapie Ook door te dansen en te bewegen kun je je uiting geven aan emoties. Het experiment met het eigen lichaam brengt een therapeutisch proces op gang en kan emotionele blokkades doorbreken. Er is ook een danstherapie die aandacht heeft voor het spirituele, namelijk Biodanza. Biodanza wordt omschreven als ‘de dans van het leven’. Tijdens het dansen in groepsverband leer je te genieten van elk moment dat het leven biedt, in het hier in nu. Biodanza heeft als doelen het ervaren van meer geluk, een grotere geestelijke en lichamelijke gezondheid en een hernieuwde visie op het leven. Fabiënne: ‘Ik doe aan modern ballet en Hiphop Lyrical. Ik vind het heerlijk. Met beweging kan ik mijn gevoel vrijlaten en ervaar ik muziek intenser. In mijn werk als entertainer vond ik minidisco het leukst om te doen. Op vrolijke kinderliedjes, keihard mee zingen en gek dansen. Natuurlijk zing ik ook vaak onder de douche mee met muziek. Ik ben begonnen met gitaarles, maar ik moet nog goed oefenen. Ik hoop ooit mijn eigen liedje te maken.’

Catharine Deurloo Bron: www.therapiehulp.nl LEF December 2013 19

20 LEF December 2013