TWEESPALT Belastingambtenaren tijdens de Tweede Wereldoorlog
Naam:
Luke Vogelsangs
Studierichting:
Fiscaal Recht
ANR:
s650696
Datum:
15-01-2012
Examencommissie:
prof. dr. P.H.J. Essers mr. S.M.H. Dusarduijn
1
Dankwoord Graag zou ik op deze plaats mijn dank willen uiten aan een aantal mensen dat mij geholpen en bijgestaan heeft gedurende het scriptieproces. Als eerste mijn begeleider, de heer P.H.J. Essers, bij wie ik altijd terecht kon met vragen en van wie ik veel geleerd heb. De heer M.P.A. Ketelaars van het Nationaal Archief. Door hem kon ik op korte termijn, vlak voordat mijn scriptie klaar was, nog bij het Nationaal Archief terecht om een beperkt openbaar archief in te zien. De heer J. Kroes, medewerker kwaliteit Doc-Direkt, Ministerie BZK. Door zijn inspanningen en contacten ben ik aan informatie gekomen uit het archief van de Belastingdienst. Voorts wil ik J. van Geffen en S.M.A. van Alphen bedanken, medestudenten en -deelnemers aan dezelfde onderzoekspilot, voor de fijne samenwerking. Tot slot familie, vrienden en mijn vriendin Jorien, zij hebben altijd het geduld bewaard en mij voorzien van een vrolijke noot en afleiding.
2
LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN ................................................................................................. 7 HOOFDSTUK 1 INLEIDING ........................................................................................................................................... 8 1.0
INLEIDING ............................................................................................................................... 8
1.1
MOTIVERING KEUZE ONDERWERP .......................................................................................... 8
1.2
PROBLEEMSTELLING ............................................................................................................... 9
1.3
VERANTWOORDING VAN DE OPZET ...................................................................................... 10
1.4
CHRONOLOGISCH OVERZICHT BELANGRIJKE RELEVANTE GEBEURTENISSEN ...................... 11
HOOFDSTUK 2 AMBTENAREN IN DE TWEEDE WERELDOORLOG ............................................................... 14 2.0
INLEIDING ............................................................................................................................. 14
2.1
HET DILEMMA VAN DE AMBTENAREN .................................................................................. 15
2.1.1 2.2
Houding van de ambtenaren − toetsingskader................................................................. 16 IN STRIJD MET HET VOLKENRECHT EN DE GRONDWET ........................................................ 19
2.2.1
Het Landoorlogreglement van 1907 ................................................................................. 20
2.2.2
De Aanwijzingen van 1937 ............................................................................................... 22
2.2.2.1
2.3
Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940 − 1945 .......................................... 23
NATIONAALSOCIALISTISCHE INVLOEDEN............................................................................. 24
2.3.1
Fiscale wetgeving ............................................................................................................. 25
2.3.2
Verordeningen van de Rijkscommissaris .......................................................................... 27
2.3.2.1
Anti-Joodse maatregelen ....................................................................................................... 27
2.3.2.1.1 Loyaliteits- en ariërverklaring ............................................................................................ 28 2.3.2.1.2 Joden uit overheidsdienst verwijderd ................................................................................. 29 2.3.2.2
Arbeidsinzet ........................................................................................................................... 29
HOOFDSTUK 3 HET MINISTERIE VAN FINANCIËN, AFDELING BELASTINGEN EN DE BELASTINGDIENST TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG ......................................... 31 3.0
INLEIDING ............................................................................................................................. 31
3.1
HET MINISTERIE VAN FINANCIËN, AFDELING BELASTINGEN ............................................... 31
3.1.1
Vóór de oorlog.................................................................................................................. 31
3.1.2
Vanaf mei 1940 ................................................................................................................. 32
3.2
DE BELASTINGDIENST .......................................................................................................... 34
3.2.1
Vóór de oorlog.................................................................................................................. 34
3.2.2
Vanaf mei 1940 ................................................................................................................. 36 3
3.2.3 3.3
Onderling verrichte hulp .................................................................................................. 37 BELASTINGAMBTENAREN EN DE AANWIJZINGEN VAN 1937 ................................................ 38
HOOFDSTUK 4 MEDEWERKING EN VERZET VAN BELASTINGAMBTENAREN ........................................ 40 4.0
INLEIDING ............................................................................................................................. 40
4.1
HET ZWARTE HOOFDBESTUUR .............................................................................................. 41
4.1.1
Organisatie en personen................................................................................................... 41
4.1.2
De individuele leden van het zwarte hoofdbestuur ........................................................... 43
4.1.3
De positie van H. Postma, directeur-generaal der belastingen ....................................... 45
4.2
HET BELASTINGVERZET ........................................................................................................ 50
4.2.1
Sabotage arbeidsinzet ....................................................................................................... 50
4.2.1.1
De arbeidsinzet ...................................................................................................................... 51
4.2.1.1.1 Oproepen van overheidspersoneel...................................................................................... 52 4.2.1.1.2 Tegenwerking ..................................................................................................................... 53 4.2.1.2
Belastingambtenaren en de arbeidsinzet ................................................................................ 53
4.2.1.2.1 De gang van zaken op het departement .............................................................................. 54 4.2.1.3
4.2.2
Onderduikacties................................................................................................................ 58
4.2.2.1
4.2.3
Spanningen tussen Duitse instanties ...................................................................................... 57 Hoe het zwarte hoofdbestuur te werk ging ............................................................................ 59
Doorsluizen van geld naar het verzet ............................................................................... 60
4.2.3.1
Verschillen tussen inspecties ................................................................................................. 60
4.2.3.2
Technieken ............................................................................................................................ 61
4.2.3.2.1 Geen aanslagen ten kohiere gebracht ................................................................................. 61 4.2.3.2.1.1 Herstel na de oorlog..................................................................................................... 62 4.2.3.2.2 Verlenen van uitstel van betaling ....................................................................................... 62 4.2.3.2.2.1 Herstel na de oorlog..................................................................................................... 62 4.2.3.2.3 Vermindering afbetaalde aanslagen zonder bestaande aanspraak daarop .......................... 62 4.2.3.2.3.1 Herstel na de oorlog..................................................................................................... 63 4.2.3.2.4 Belasting werd afgedragen aan inspecteur ......................................................................... 63 4.2.3.2.4.1 Herstel na de oorlog..................................................................................................... 63 4.2.3.2.5 Fictieve teruggaven omzetbelasting ................................................................................... 64 4.2.3.2.5.1 Herstel na de oorlog..................................................................................................... 64 4.2.3.2.6 Niet verantwoorden van successie- en schenkingsrecht ..................................................... 64 4.2.3.2.6.1 Herstel na de oorlog ..................................................................................................... 64
4.2.4 4.3
De grensbewaking ............................................................................................................ 65 HET ONTSLAG VAN JOODSE BELASTINGAMBTENAREN......................................................... 65
4.3.1
Een persoonlijk verhaal van een Joodse belastingambtenaar ......................................... 66
4.3.1.1
Het verhaal van Joseph Gerard Koperberg ............................................................................ 67
4
4.3.1.2
4.3.2 4.4
Zijn loopbaan bij de Belastingdienst ..................................................................................... 67
Het beleid van de Belastingdienst .................................................................................... 68 OVERIG VERZET BELASTINGAMBTENAREN .......................................................................... 68
4.4.1
Legioen Oud Frontstrijders − T.W. de Tourton Bruyns ................................................... 69
4.4.2
Verzetsgroep Eijsden − Belastinggroep Maastricht ........................................................ 70
4.4.3
Belastinginspectie Drachten ............................................................................................. 71
4.5
BELASTINGCONSULENTEN TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG...................................... 72
4.5.1
Het beroep 'belastingconsulent'........................................................................................ 72
4.5.2
De oorlogsjaren ................................................................................................................ 73
4.5.2.1
De werkzaamheden gedurende de oorlog .............................................................................. 73
4.5.2.2
Verschillende vakgroepen en verenigingen ........................................................................... 74
4.5.2.2.1 Rechtsfront, afdeling belastingconsulenten (NSB) ............................................................ 74 4.5.2.3
4.6
Verzetsactiviteiten ................................................................................................................. 75
CONCLUSIE ........................................................................................................................... 77
HOOFDSTUK 5 HET NATIONAAL STEUNFONDS ................................................................................................. 83 5.0
INLEIDING ............................................................................................................................. 83
5.1
KORTE ONTSTAANSGESCHIEDENIS EN ORGANISATIE ........................................................... 84 5.1.1
Organisatie en hoofdpersonen .................................................................................................... 84
5.1.2.
Walraven van Hall ..................................................................................................................... 86
5.2
FINANCIERING VAN HET NSF ............................................................................................... 88
5.2.1
Giften (1941 - 1945) ......................................................................................................... 88
5.2.2
Grote leningen − kwitantiesysteem (vanaf eind 1941) ..................................................... 89
5.2.2.1
Waardeloosverklaring bankbiljetten − eerste contact met Belastingdienst ............................ 91
5.2.3
Het belastingverzet (vanaf maart 1943) ........................................................................... 93
5.2.4
Hulp van de banken .......................................................................................................... 95
5.2.4.1
De '200.000-actie' (najaar 1943) ............................................................................................ 95
5.2.4.2
De kasgeldactie (najaar 1944) ............................................................................................... 95
5.2.4.3
Schatkistpromessen (september 1944 - mei 1945) ................................................................ 95
5.2.5
Garanties van de Nederlandse Regering .......................................................................... 97
5.2.5.1
De eerste regeringsgarantie ................................................................................................... 97
5.2.5.2
De tweede regeringsgarantie ................................................................................................. 98
5.3
HET NSF IN FRIESLAND ........................................................................................................ 98
5.3.1
Het ontstaan van steungroepen in Friesland .................................................................... 98
5.3.2
Het inzamelen van gelden in Friesland ............................................................................ 99
5.3.3
De belastinggroep Friesland .......................................................................................... 100
5.3.3.1
Doorsluizen van gelden naar het NSF ................................................................................. 101
5
5.4
5.3.3.2
Jan Evenhuis ........................................................................................................................ 102
5.3.3.3
Krijn van der Helm .............................................................................................................. 104
5.3.3.4
Gerrit Willem Navis ............................................................................................................ 105
CONCLUSIE ......................................................................................................................... 105
HOOFDSTUK 6 SAMENVATTING EN CONCLUSIE............................................................................................. 107 6.1
SAMENVATTING .................................................................................................................. 107
6.2
CONCLUSIE ......................................................................................................................... 109
LITERATUURLIJST ....................................................................................................................... 112 BRONVERMELDING AFBEELDINGEN IN TEKST ................................................................. 119 BIJLAGEN ........................................................................................................................................ 120 BIJLAGE 1 ........................................................................................................................................ 121 BIJLAGE 2 ........................................................................................................................................ 123 BIJLAGE 3 ........................................................................................................................................ 125 BIJLAGE 4 ........................................................................................................................................ 127 BIJLAGE 5 ........................................................................................................................................ 128 BIJLAGE 6 ........................................................................................................................................ 130 BIJLAGE 7 ........................................................................................................................................ 132 BIJLAGE 8 ........................................................................................................................................ 135 BIJLAGE 9 ........................................................................................................................................ 136 BIJLAGE 10 ...................................................................................................................................... 137 BIJLAGE 11 ...................................................................................................................................... 141
6
Lijst van gebruikte afkortingen Aanwijzingen
Aanwijzingen van 1937
BW
Burgerlijk Wetboek
ca.
circa
D-G
directeur-generaal
DNB
De Nederlandsche Bank
e.v.
en volgende
GW
Grondwet
IB
Inkomstenbelasting
inv.no.
inventarisnummer
KP
Knokploeg
L&V
Loyens & Volkmaars
LB
Loonbelasting
LOF
Legioen Oud Frontstrijders
LOR
Landoorlogreglement van 1907
NIOD
Nederlandse Instituut voor Oorlogsdocumentatie
NL-HaNA
Nationaal Archief
NSB
Nationaal-Socialistische Beweging
NSF
Nationaal Steunfonds
NV
Naamloze vennootschap
OD
Ordedienst
p.
pagina
S-G
secretaris-generaal
SD
Sicherheitsdienst
Sipo
Sicherheitspolizei
SS
Schutzstaffel
TB
T.W. de Tourton Bruyns
Vpb
Vennootschapsbelasting
7
Hoofdstuk 1 Inleiding
1.0
Inleiding
Belastingverzet, het is van alle tijden. In veel gevallen betekent dit dat de bevolking in het geweer komt tegen (nieuwe) belastingmaatregelen. Een voorbeeld hiervan is de Tiende Penning die de Hertog van Alva invoerde in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in de tweede helft van de zestiende eeuw.1 In dit onderzoek heeft het een andere betekenis. Hier staat het belastingverzet voor het (georganiseerde) verzet vanuit de Belastingdienst tijdens de Tweede Wereldoorlog jegens de Duitse bezetter. Over de Tweede Wereldoorlog zijn enorme hoeveelheden boeken, films en games gemaakt. De aangrijpende gebeurtenissen maken voor altijd deel uit van ons collectieve geheugen. De oorlog had impact op alles en iedereen in Nederland. Dit gold ook voor de Belastingdienst en de afdeling Belastingen van het Ministerie van Financiën. Zij kregen te maken met een bezettingsbestuur, de Duitsers hadden het voor het zeggen in Nederland. In deze gewijzigde situatie kwamen de ambtenaren voor een belangrijke keuze te staan: welke houding aan te nemen tegenover de bezetter?
1.1
Motivering keuze onderwerp
Deze masterscriptie schrijf ik ter afsluiting van mijn studie Fiscaal Recht aan de Universiteit van Tilburg. Ik was nog aan het nadenken over een scriptieonderwerp toen de inschrijfdatum in snel tempo naderde. Ik vond het moeilijk om een geschikt onderwerp te vinden. Toen mijn oog viel op de onderzoekpilot van Prof. Dr. P.H.J. Essers,2 had ik een soort van Aha-erlebnis. Essers was zelf bezig aan een groot onderzoek naar het Nederlandse belastingrecht onder nationaalsocialistisch regime, bezien vanuit een aantal invalshoeken. Door deel te nemen aan de onderzoekspilot zou ik een klein gedeelte daarvan voor mijn rekening nemen. Een onderzoek dat compleet anders was dan wat de 1 2
F.H.M. Grapperhaus, Alva en de tiende penning, Zutphen: De Walburg Pers/Kluwer 1982. Hoogleraar belastingrecht aan de Universiteit van Tilburg, tevens lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal.
8
meeste studenten Fiscaal Recht deden. Onbewandelde paden betreden, dat paste wel bij mij. Daarnaast vind ik (oorlogs-)geschiedenis zeer interessant. Ik had een jaar eerder het keuzevak Geschiedenis van het Belastingrecht gevolgd. Geschiedenis geeft je inzichten voor de toekomst, voor belastingrecht is dat mijns inziens een welkome aanvulling. Wat mij in het bijzonder aansprak aan dit onderzoek, was het verrichten van 'veldwerk', iets wat niet gebruikelijk is bij deze studie. Archieven opzoeken en doorpluizen bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie ("NIOD") en het Nationaal Archief, oude boeken en weekbladen doorspitten bij de Koninklijke Bibliotheek, een bezoek brengen aan het Verzetsmuseum, het hoorde er allemaal bij. Dat in combinatie met een onderwerp als 'verzet', sprak bij mij toch wel tot de verbeelding!
1.2
Probleemstelling
Over het thema 'ambtenaren in de oorlog' is na de Tweede Wereldoorlog veel geschreven. Het is een boeiend thema, aangezien de doorgaans trouwe mensen in overheidsdienst in de oorlog te maken hadden met veranderde gezagsverhoudingen en (onderlinge) spanningen. De vraag is dan hoe men zich moet opstellen. Zwart-wit geformuleerd: moet een ambtenaar 'onderdanig' blijven en zijn normale werkzaamheden uitvoeren ondanks de veranderde situatie, of moet hij het volksbelang in de gaten houden en niet klakkeloos alles doen wat de bezetter hem opdraagt, en verzet plegen? Het ligt voor de hand om het laatste te kiezen, gezien het verloop van de oorlog en de gruwelijke dingen die zijn gebeurd. Het is echter moeilijk om hier een genuanceerd antwoord op te geven, het is afhankelijk van alle omstandigheden van het geval. Deze heb ik zo compleet en overzichtelijk mogelijk pogen te beschrijven. Voor mijn onderzoek ga ik specifiek in op een groep ambtenaren, namelijk die van de Belastingdienst en het Ministerie van Financiën (afdeling Belastingen). In de oorlog hebben zij ook, net als alle andere Nederlandse ambtenaren, onder nationaalsocialistisch bewind gestaan. Ik zoek uit of de belastingambtenaren weerstand hebben kunnen bieden aan de maatregelen en acties van de bezetter (zowel de maatregelen en acties die de ambtenaren zelf raakten als in het algemeen), of dat er enige vorm van samenwerking was met de Duitsers. Mijn probleemstelling luidt: In welke mate hebben de afdeling Belastingen van het Ministerie van Financiën en de Belastingdienst tijdens de bezetting weerstand kunnen bieden aan de uitvoering en handhaving van nationaalsocialistische regels die in strijd waren met de destijds algemeen aanvaarde rechtsbeginselen zoals vastgelegd in het Volkenrecht en in de Grondwet?
9
De twee uiterste gedragingen zijn (actief) verzet (het tegenwerken van de bezetter op enigerlei manier) en collaboratie (het rücksichtslos intentioneel samenwerken met de bezetter). Tussen deze twee uitersten ligt een heel spectrum aan in te nemen standpunten. In paragraaf 2.1.1 zal ik mijn toetsingskader nuanceren en uitwerken. De norm is, wat redelijkerwijs verwacht kon worden van de belastingambtenaren gezien de situatie waarin zij verkeerden en hebben zij daarnaar gehandeld?
1.3
Verantwoording van de opzet
Om een genuanceerd en duidelijk antwoord te krijgen op mijn onderzoeksvraag, is het belangrijk om eerst de historische context en de feiten en omstandigheden te schetsen. Omwille van het overzicht heb ik in paragraaf 1.4 een beknopt chronologisch overzicht weergegeven van de voor mijn onderzoek relevante gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. In hoofdstuk twee begin ik met de ambtenaren. Ik schets de situatie van deze groep en tegen welke problemen zij zoal aanliepen tijdens de bezetting. Ik zal dit uiteindelijk toespitsen op een specifieke groep: de belastingambtenaren. In paragraaf 2.1.1 heb ik mijn toetsingskader uiteengezet, waarlangs ik de gedragingen van ambtenaren zal toetsen. In hoofdstuk drie behandel ik de situatie op het Ministerie van Financiën en binnen de Belastingdienst, vlak vóór de bezetting en tijdens de bezetting. Ik geef de gewijzigde verhoudingen weer en de problemen die dientengevolge zijn ontstaan. In hoofdstuk vier kom ik tot de kern van mijn onderzoek: de medewerking of het verzet van belastingambtenaren. Wat is er vanuit de Belastingdienst gedaan of wat had men kunnen doen? In paragraaf 4.5 sla ik een kleine zijweg in, hier komen de belastingconsulenten tijdens de bezetting aan bod. In hoofdstuk vijf behandel ik het Nationaal Steunfonds, een ondergrondse organisatie die bekend stond als de 'bank van het verzet'. Ik zal uitvoerig de connectie beschrijven tussen het fonds en de Belastingdienst. In hoofdstuk zes geef ik een korte samenvatting en antwoord op mijn onderzoeksvraag.
10
1.4
Chronologisch overzicht belangrijke relevante gebeurtenissen
1940 10 mei
Nederland komt in oorlog met Duitsland Ondanks dat Nederland zich neutraal verklaard had, vielen de Duitsers Nederland binnen.
13 mei
Koningin Wilhelmina en de ministers wijken uit naar Londen
15 mei
Nederland capituleert
29 mei
Het Rijkscommissariaat, Duits bestuur in Nederland A. Seyss-Inquart werd geïnstalleerd als Reichskommissar für die besetzten niederländischen Gebiete.
September
Ariërverklaring Alle ambtenaren moesten een lijst invullen en aangeven van welke komaf ze waren. Zij moesten de namen van hun ouders en grootouders invullen. Deze registratielijsten dienden als basis voor de vele anti-Joodse maatregelen in de oorlog.
September
Joden in overheidsdienst niet meer aangesteld of bevorderd Op grond van Verordening 108/1940 kwam een verbod op het aanstellen en bevorderen van Joodse ambtenaren.
November
Joden in overheidsdienst van hun functie ontheven Op grond van Verordening 137/1940 kwam een totaalverbod op Joden in een openbare functie. Zij werden begin 1941 ontslagen.
1941 1 januari
H. Postma benoemd tot directeur-generaal der belastingen Vanaf 1941 had Postma als hoogste ambtenaar de leiding bij de Belastingdienst.
26 maart
M.M. Rost van Tonningen benoemd tot secretaris-generaal van Financiën 11
De NSB'er volgde de opgestapte Trip op. Zijn komst had veel gevolgen voor het Ministerie van Financiën. De nazi's hadden een flinke vinger in de pap op het departement. Voorjaar
Oprichting De Zeemanspot Kapitein Filippo richtte deze organisatie op om families van zeevarenden financieel te steunen. Later zou hieruit het Nationaal Steunfonds ontstaan. De Zeemanspot bleef ernaast bestaan.
1942 Maart
Arbeidsinzet De maatregelen omtrent de arbeidsinzet werden verscherpt. Iedere Nederlander tussen de 18 en 35 liep het risico om in Duitsland tewerkgesteld te worden.
Voorjaar
Oprichting Nationaal Steunfonds Walraven van Hall richtte (samen met Iman J. van den Bosch) het Nationaal Steunfonds op. Deze organisatie zou later bekend worden als 'de bank van het verzet'. Tussen het Nationaal Steunfonds en enkele hoofdinspecteurs van de Belastingdienst is tijdens de oorlog een illegale samenwerking ontstaan.
Juli
F.L. Rambonnet doet zijn intrede Halverwege 1942 was de NSB'er feitelijk de baas over het personeelsbeleid van de Belastingdienst. Dit ondermijnde de positie van Postma, die niet meer het laatste woord had. De scheve verhoudingen hebben voor veel problemen en onduidelijkheid gezorgd.
Oktober
Overheidspersoneel bedreigd door arbeidsinzet De maatregelen omtrent de arbeidsinzet werden verder verscherpt, ambtenaren werden nu ook met uitzending bedreigd. De hoofden van de Belastingdienst moesten namenlijsten van het personeel sturen aan het departement.
Najaar
Oprichting zwarte hoofdbestuur Als reactie op de arbeidsinzet verenigden enkele hoofdinspecteurs van de Belastingdienst zich in een schaduwbestuur. Dit zwarte hoofdbestuur ontplooide verzetsactiviteiten en gebruikte de Belastingdienst tegen de bezetter.
12
1943 13 maart
Waardeloosverklaring bankbiljetten Op grond van Verordening 29/1943 werden door de bezetter alle bankbiljetten van f. 500 en f. 1.000 ongeldig verklaard. De achterliggende gedachte was de zwarte handel tegen te gaan. Bankbiljetten moesten bij de Belastingdienst ingeleverd worden. Door deze maatregel van Duitse zijde is een samenwerking ontstaan tussen de Belastingdienst en het Nationaal Steunfonds.
1944 September
Spoorwegstaking De Nederlandse Regering in ballingschap kondigde een algemene nationale staking van de Spoorwegen af, teneinde het de bezetter onmogelijk te maken zich te verplaatsen en te bevoorraden. De staking duurde tot de bevrijding in mei 1945.
Winter
Hongerwinter In de strenge winter van 1944-1945 was er, vlak voor het einde van de Tweede Wereldoorlog, een enorme schaarste aan voedsel en brandstof. Terwijl het zuiden van Nederland bevrijd was, overleden in het bezette noorden circa 20.000 mensen als gevolg van de honger en kou.
December
Bevrijding zuiden van Nederland Eind 1944 was het gedeelte van Nederland ten zuiden van de grote rivieren en ten westen van de Maas bevrijd.
1945 5 mei
Bevrijding Nederland Op deze datum bood generaal Blaskowitz de capitulatie van Duitsland aan. Hoewel enkele delen van Nederland nog niet bevrijd waren, werd 5 mei onze nationale Bevrijdingsdag.
13
Hoofdstuk 2 Ambtenaren in de Tweede Wereldoorlog
2.0
Inleiding
Ambtenaren zaten in de oorlog in een lastig parket. Dit gold zowel voor de hoogste ambtenaren op het departement, de secretarissen-generaal ("S-G's"),3 als voor de lagere 'gewone' ambtenaren. Gaandeweg was er steeds meer sprake van een genazificeerd bestuur, dit proces vond plaats sinds de installatie van A. Seyss-Inquart op 29 mei 1940.4 Vanaf dat moment kreeg het bezette Nederland een bestuurlijke vorm die aansloot op het Duitse systeem.5 De van nature plichtsgetrouwe en fatsoenlijke ambtenaar kwam voor gewetensbezwaren te staan. Moesten zij de orders van de Duitsers zonder aarzelen ten uitvoer brengen of moesten zij het beleid van de bezetter in enigerlei vorm tegenwerken? Op deze vraag is niet zomaar een antwoord te geven. Dit was afhankelijk van de gegeven situatie en het tijdsbeeld. In dit hoofdstuk zal ik de positie waarin de (belasting-)ambtenaren zich bevonden beschrijven. Ik maak daarbij een onderscheid tussen de hoge ambtenaren op het ministerie die direct met de Duitsers te maken hadden en de lagere ambtenaren die het nieuwe beleid uitvoerden. In paragraaf 2.1 behandel ik het dilemma waar de ambtenaren mee te maken kregen. Moesten zij principieel zijn of gewoon hun werk uitvoeren? Aanvullend zet ik in paragraaf 2.1.1 mijn toetsingskader voor dit onderzoek uiteen. Er wordt een aantal aan te nemen houdingen van ambtenaren benoemd en alle gedragingen van de belastingambtenaren worden hier tegen afgezet. In paragraaf 2.2 behandel ik kort het Volkenrecht en de Nederlandse Grondwet. Hier komt onder andere aan bod wat de Nederlandse Regering heeft gedaan ten einde het ambtelijk apparaat en de bevolking in te lichten over de houding tegenover een bezetter. In paragraaf 2.3 komen beknopt de nationaalsocialistische invloeden in ons land aan bod waar de belastingambtenaren mee te maken kregen. Ik geef een korte weergave van het gedachtegoed en een overzicht van alle voor dit onderzoek relevante ingevoerde maatregelen. 3
Een S-G is de hoogste ambtenaar op een ministerie, belast met de dagelijkse leiding daarvan. Hij staat direct onder de minister. 4 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 39 e.v. 5 P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 115.
14
2.1
Het dilemma van de ambtenaren
Nog meer dan voor gewone burgers, gold voor rechtgeaarde ambtenaren de vraag welke houding zij als gezagsgetrouwe burgers moesten aannemen tegenover de bezetter. Zij werden geconfronteerd met het dilemma: aanblijven als overheidsfunctionaris en proberen het beleid van de bezetter te beïnvloeden ten behoeve van het vaderland of opstappen en zich distantiëren van het beleid van de vijand? Dit was een beslissing die moeilijk te nemen was. Het had namelijk niet alleen met principes en liefde voor het vaderland te maken. Zo konden de Duitsers ambtenaren onder druk zetten om te doen wat hen werd opgedragen, soms onder bedreiging. Op zo'n moment hadden de ambtenaren geen echte keuze. Ook had het te maken met geld. Over het algemeen was het inkomen van de ambtenaren geen vetpot. Als zij hun baan zouden kwijtraken konden zij hun gezin niet meer onderhouden. Doorgaans namen belastingambtenaren en hun gezinnen in de verslechterde omstandigheden een moeilijke positie in. Velen hadden en bescheiden salaris en waren al lang blij dat zij hun gezin konden onderhouden. Zij konden weinig voor elkaar krijgen in het particuliere ruilverkeer, dat ten gevolge van de schaarste was ontstaan.6 Tijdens de bezetting hebben de Duitsers de salarissen van de (belasting-) ambtenaren verhoogd. De uit 1935 stammende salarisverlaging van 5% werd ongedaan gemaakt en in december 1940 stegen de salarissen met 6%. In april 1941 kregen de mensen met een laag salaris nog een extra verhoging van 10% en het minimumloon werd op f. 1.200 per jaar gezet.7 Het was vooral ook een moeilijke beslissing, omdat men in het begin van de bezetting nog geen idee had van waar het heen zou gaan. Natuurlijk was men bekend met de gebeurtenissen jaren eerder in Duitsland,8 maar het was allerminst zeker dat dit over zou waaien naar Nederland. In eerste instantie hadden enkele hoge Duitsers zelfs kenbaar gemaakt dat er in Nederland geen Jodenvraagstuk bestond.9 Men kon ervoor kiezen om te blijven zitten en invloed proberen uit te oefenen op het Duitse bestuur. Maar dit zou moeilijker worden naarmate men zich langer in deze positie zou bevinden. Met de Duitsers samenwerken kon gezien worden als een vorm van collaboratie. Dit was een positie die elke loyale ambtenaar koste wat kost wilde vermijden. Daarnaast had de keuze van de ambtenaren ook nog te maken met de tijdsgeest waar men zich in bevond. Zo werden de Nederlandse ambtenaren in de eerste maanden van de oorlog nog enigszins gepaaid door de bezetter, denk aan de salarisverhogingen. De Duitsers waren er bij gebaat dat alles soepel bleef verlopen, zij lieten de ambtenaren zoveel mogelijk hun gang gaan. Later veranderde dit beeld, toen de eerste anti-Joodse maatregelen werden
6
A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 112. A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 113. 8 Denk hierbij bijvoorbeeld aan de Kristallnacht op 9 en 10 november 1938 en alle andere acties jegens Joden. 9 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 746 - 747. 7
15
ingevoerd.10 Al helemaal dichtbij kwam het, toen de bezetter de maatregel invoerde, dat Joden in overheidsdienst niet meer benoemd mochten worden.11 Dit ging nog verder, toen korte tijd later Joodse ('niet-Arische') ambtenaren zelfs van hun functie werden ontheven.12 Veel ambtenaren zagen naaste collega's en vrienden in het nauw gedreven worden. Vanaf dat moment kwam het vaak aan op karakter. Bleef men zitten en werden de werkzaamheden gewoon uitgevoerd of hield men zich bezig met verzetsactiviteiten en ging men de bezetter ondermijnen op welk vlak dan ook? Het was voor ambtenaren niet gebruikelijk zich te verzetten. Van nature waren zij loyale, enigszins nederige dienaren. Vaak paste het niet in het karakter van de ambtenaar om de eigen weg te gaan en de (bezettende) macht tegen te werken. Toch is dit in veel gevallen gebeurd. De rechtvaardiging die hier aan ten grondslag ligt kan gevonden worden in de zogenaamde Aanwijzingen van 1937. Op deze aanwijzingen van de Nederlandse Regering, gebaseerd op het Landoorlogreglement van 1907, ga ik in paragraaf 2.2 verder in.
2.1.1
Houding van de ambtenaren − toetsingskader
Het in paragraaf 1.2 genoemde scala aan opstellingen van ambtenaren jegens de bezetter is behoorlijk rudimentair en dient genuanceerd te worden. Tussen de twee uiterste houdingen (actief verzet en collaboratie) zit nog een aantal smaken. In deze paragraaf beschrijf ik de (vijf) houdingen die een ambtenaar aan kon nemen. De ernstigste categorie wordt gevormd door de groep van ambtenaren die gekozen heeft voor de kant van de bezetter. Het samenwerken met de vijand kent vele gradaties. De zwaarste vorm is wanneer men samenwerkt met de vijand en zich daarmee keert tegen de eigen bevolking, tegen het algemeen belang van het land. Een voorbeeld waren Nederlanders die in dienst gingen van het Duitse leger, de Waffen-SS.13 Mensen die zich hieraan schuldig hebben gemaakt worden ook 'landverraders' genoemd. Dit is aan de orde wanneer sprake is van vrijwillige enthousiaste samenwerking met de Duitsers. Het was ook afhankelijk van het terrein waarop de collaboratie plaatsvond. Zo wordt aan samenwerking op het gebied van de Jodenvervolging zwaarder gewicht toegekend dan bijvoorbeeld aan economische samenwerking.14 Een mildere vorm van collaboratie is wanneer tijdens de oorlog net iets te gemakkelijk en zonder enig tegengas tegemoet wordt gekomen aan de wensen en eisen van de Duitsers. Denk aan schilders en timmermannen die gebouwen moesten onderhouden waar de Duitsers 10
Een van de eerste anti-Joodse maatregelen was het verbod op ritueel slachten, Verordening 80/1940. Met het oog op het verdere verloop van de oorlog leek deze maatregel nog wel mee te vallen, al werden Joden met deze maatregel in het hart getroffen 11 Verordening 108/1940. 12 Verordening 137/1940. 13 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 1202 e.v. 14 J.H. Kompagnie, De oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogarchieven van het Nationaal Archief, Den Haag: Nationaal Archief 2005, p. 212.
16
zetelden. Deze gevallen zijn afhankelijk van het moment en de plaats. Achteraf is het eenvoudig oordelen, maar het is belangrijk om je te verplaatsen in de persoon op dat moment. Het tijdsbeeld speelt hier ook een rol. Zo dienen alle gedragingen van elkaar onderscheiden te worden. Zo is er een verschil tussen iemand die jaren vóór de oorlog lid was geworden van een nazipartij uit overtuiging, en iemand die gedurende de oorlog uit opportunistisch oogpunt lid is geworden. Ook dient gekeken te worden naar de precieze gedragingen. Een passief lid van een nazipartij verschilt van iemand die zich actief bezig hield met nazipraktijken. Dit onderscheid dient heel genuanceerd te zijn. Er moest veel gebeurd zijn, wilde iemand het predicaat 'landverrader' krijgen. Het is een enorm grijs gebied, de scheidingslijnen zijn vaak flinterdun. Het is niet eenvoudig aan te geven wanneer iemand net wel, of net niet te ver is gegaan. Een andere groep ambtenaren koos ervoor om op hun plaats te blijven en het er maar zo goed mogelijk van af proberen te brengen. Zij stelden zich niet helemaal in dienst van de bezetter, zij waren geen aanhangers van de nationaalsocialistische ideologie. Wel hielpen zij de bezetter bij het uitvoeren van het beleid, zij gaven uitleg aan het publiek over hoe de bezetter het bedoelde. Zij maakten het de bezetter makkelijk door klakkeloos alles over te nemen en te doen wat hen werd opgedragen. Het spreekt voor zich dat deze accommoderende houding onderscheiden moet worden van collaboratie, dat is een heel stuk zwaarder. Al is de scheidingslijn tussen deze twee houdingen ook erg dun. Wanneer accommodatie overgaat in collaboratie is erg moeilijk te zeggen, dit zal ook moeten blijken uit alle omstandigheden die een rol hebben gespeeld. Bij een accommoderende houding kan gedacht worden aan 'de burgemeester in oorlogstijd'. Deze term staat voor bestuurders en politici die met handen en voeten gebonden zijn, zoekend naar de weg van het minste kwaad. Romijn heeft het in zijn werk goed gekenschetst: "Bestuurders en politici zeggen zelf "ik voel me een burgemeester in oorlogstijd" als ze willen onderstrepen dat ze in een dwangpositie verkeren. Ze moeten vuile handen maken en kiezen voor een 'noodzakelijk kwaad' om een groter belang te dienen. Ze willen 'redden wat er te redden is'. Het is soms onmogelijk om moeilijke keuzes uit de weg te gaan en 'schone handen' te houden, zo luidt de boodschap."15 Zij wilden het beste voor hun burgers en tegelijk de bezetter niet teveel in de kaart spelen. Hierdoor konden zij weinig kritisch zijn op de Duitsers, zij konden ieder moment vervangen worden door NSB'ers. Dit heeft zich in de oorlog veelvuldig voorgedaan in het ambtelijk apparaat.16
15
P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 11. 16 P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 349 e.v.
17
De grootste groep ambtenaren koos in de oorlog voor een neutrale houding, zij hield zich zoveel mogelijk afzijdig van alle oorlogsgerelateerde zaken om hen heen en negeerde alles. Veel ambtenaren waren bang om ontslagen te worden en zonder inkomen te zitten, daarom bleven zij gewoon op hun plaats zitten en deden zij hun werk. Zonder daarbij de bezetter in de kaart te spelen, dan wel zonder de bezetter tegen te werken. Op het eerste gezicht zou men misschien geneigd zijn om dit als de juiste houding voor ambtenaren te zien. In ieder geval is het de meest Nederlandse houding, op oorlogsgebied bezien. Ambtenaren voeren het beleid van de overheid uit, zij dienen als voorbeeld voor de bevolking. Het is echter de vraag in hoeverre het gerechtvaardigd was om in zulke extreme omstandigheden als tijdens de Tweede Wereldoorlog, te doen alsof je neus bloedde en alles negeerde. Vroeg de bijzondere situatie niet om iets extra's, om een wat meer kritische houding? Thans ben ik aangekomen bij het verzet. Ambtenaren die de noodzaak van verzet zagen, er het lef voor hadden en zich op de juiste positie bevonden, waren tot veel dingen in staat. Zij konden ervoor kiezen om de bezetter tegen te werken. Dit moest uiteraard wel in het grootste geheim gebeuren, mochten de Duitsers er achter komen dan moest men het met de dood bekopen. Verzet kon zich op veel gebieden voordoen. Van zeer langzaam het werk verrichten of het geven van verkeerde informatie tot onderduikers helpen en het plegen van overvallen. Ook hier geldt dat er vele gradaties zijn van verzet. Grofweg zijn de verzetsactiviteiten te scheiden in twee categorieën: passief verzet en actief verzet. Ambtenaren waren vaak vanuit hun functie in staat om een belangrijke bijdrage te kúnnen leveren, 17 maar dit was niet voor elke ambtenaar weggelegd. Van passief verzet was sprake van indien ambtenaren op verkapte en slinkse wijze de Duitsers probeerden tegen te werken. Het betrof vaak kleine handelingen zonder dat de Duitsers er enige notie van hadden dat zij tegengewerkt werden. Te denken valt aan ambtenaren die op hun post zijn blijven zitten, maar door bijzonder langzaam te werken de Duitsers in de luren wilde leggen. Ook het geven van verkeerde gegevens om de vijand op een dwaalspoor te zetten valt hier onder. Actief verzet was voor de fanatieke mensen. Deze mensen waren fel gekant tegen de Duitsers; zij ondernamen de ene na de andere actie. Deze categorie spreekt het meest tot de verbeelding. Iedereen kent wel enkele spannende verzetsverhalen, van het helpen van Joodse onderduikers tot sabotageacties tegen de Duitsers. Actief verzet kenmerkt zich door het tegenwerken van de bezetter, vaak op grote (georganiseerde) schaal. Deze houding werd alleen aangenomen door ambtenaren met een gigantische portie lef en fanatisme of vaak naïviteit. Het was niet voor iedereen weggelegd om zulke grote risico's te nemen. Als voorbeeld werd al genoemd het helpen van onderduikers en sabotageacties, maar ook overvallen plegen op wapendepots en het namaken van identiteitsbewijzen.18
17
P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 556 e.v. 18 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 994 e.v.
18
Achteraf gezien, worden de ambtenaren die in het verzet zaten gezien als helden. Zij staken hun nek uit en vochten voor hun principes, met gevaar voor eigen leven. Het gaat te ver om de ambtenaren die niets deden en op hun plaats bleven zitten, als laf te betitelen. Velen hadden vaak geen keuze. In veel gevallen stonden zij onder druk (of bedreiging) van de Duitsers. Ook hadden velen een gezin te onderhouden, men kon het zich niet permitteren om zonder baan te komen zitten. Het is belangrijk om te achterhalen wat van een ambtenaar op een bepaalde positie op een bepaald moment verwacht kon worden. Wat heeft men gedaan en wat had men kunnen doen? Daarbij is het belangrijk dat de context helder is. Was men reeds op de hoogte van de plannen van de Duitsers, of kwam men daar later in de oorlog pas achter? Bij het bepalen van de houding houd ik het tijdskader goed in de gaten. We zitten nu in 2011, ruim 65 jaar na het einde van de oorlog. Na zo'n lange periode is de waarheid achter vrijwel alle gebeurtenissen wel boven komen drijven en vrijwel alle problemen zijn inmiddels opgelost. Het is makkelijk om met de wijsheid van nu te oordelen of de belastingambtenaren juist of laakbaar hebben gehandeld, maar dat is niet de insteek van dit onderzoek. Ik plaats de gebeurtenissen zo goed en waarheidsgetrouw mogelijk in het historisch perspectief waarin zij zich hebben voltrokken. Zo is het mogelijk dat acties vlak voor de bevrijding gedaan zijn door mensen om zich in te willen dekken voor na de oorlog. Ook zijn er in de loop van de bezetting verschuivingen opgetreden. Wat in het begin van de oorlog een verstandige keuze van een ambtenaar/bestuurder leek, kon later in de oorlog gezien worden als een vorm van collaboratie.19 Aan de hand van de hierboven beschreven houdingen zal ik het antwoord op mijn onderzoeksvraag uitwerken. Het toetsingskader bestaat uit de volgende vijf houdingen: collaboratie, accommodatie, neutraal, passief verzet en actief verzet.
2.2
In strijd met het Volkenrecht en de Grondwet
Nederland stond vanaf mei 1940 onder nationaalsocialistisch regime. Op 18 mei 1940 vaardigde Hitler een decreet uit dat betrekking had op het bezette Nederlandse gebied.20 Het opperste regeringsgezag van het bezette Nederlandse gebied lag vanaf dat moment bij de Rijkscommissaris (de Oostenrijkse nazi Arthur Seyss-Inquart), en alle door hem uitgevaardigde verordeningen hadden kracht van wet.21 Het tot dan toe geldende Nederlandse recht bleef van kracht, voor zover het met de bezetting te verenigen was.22 Dit decreet moest dienen als het formele handvest voor het in te stellen civiele
19
P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 21. 20 Verordening 1/1940. 21 Zo zijn er in de oorlog op het terrein van belastingen veel belangrijke verordeningen en daarop gebaseerde besluiten afgekondigd die een grote gevolgen hebben gehad. 22 Verordening 1/1940, § 5.
19
bestuur in Nederland.23 Nederland werd, in tegenstelling tot België, onder een civiel bestuur gesteld. Hitler achtte dit beter dan een militair bestuur.24 Op 29 mei 1940 vaardigde Seyss-Inquart zijn eerste verordening uit,25 deze was gebaseerd op het decreet van Hitler van 18 mei 1940. Deze verordening gaf een concrete uitwerking van de regeringsbevoegdheden. De Rijkscommissaris had vanaf dat moment voor de uitvoering van zijn taak alle bevoegdheden, die krachtens de Grondwet en de wetten aan de Koning en de regering toekwamen.26 Op deze manier werden de Eerste en Tweede Kamer compleet lamgelegd door de bezetter.27 Vanaf dit moment was er geen sprake meer van een scheiding der machten. De Trias Politica werd door de Duitsers aan de kant geschoven. Alle macht was geconcentreerd in de handen van de Rijkscommissaris.28 Het Volkenrecht is te allen tijde geldend recht. In situaties van oorlogen, wanneer er volstrekt andere verhoudingen zijn, kan men terugvallen op het Volkenrecht. Dit recht regelt de gedragingen tussen staten onderling en tussen staten en hun bevolking, denk aan mensenrechten. De bezettende macht moet binnen het kader van Volkenrecht blijven, anders wordt een oorlogsmisdrijf begaan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog regelde het Landoorlogreglement van 1907 de verhoudingen tussen de bezetter en het volk in het bezette gebied.
2.2.1
Het Landoorlogreglement van 1907
In de negentiende eeuw is men voorzichtig begonnen de oorlogen in verband te brengen met rechtsnormen.29 Er ontstond een beweging die tot doel had de ellende die voortkwam uit de oorlog in te perken. Men wilde oorlogvoering binden aan bepaalde regels. Op deze manier is na verschillende vredesbesprekingen in 1907 het Landoorlogreglement 1907 ("LOR") tot stand gekomen. In dit verdrag stond onder andere dat de regering van een bezet land te allen tijden de wettige overheid bleef, waar zij zich ook bevond en dat het bezettingsbestuur mocht optreden als wettige overheid, maar het mocht niet van de geldende wetten afwijken.30 Artikel 43 LOR had een belangrijke betekenis voor de situatie in Nederland. In dit artikel stond: 23
P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 116. 24 P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 116. 25 Verordening 3/1940. 26 J.J. Bolhuis e.a., Onderdrukking en verzet. Nederland in oorlogstijd, Arnhem: Van Loghum Slaterus 19471954, p. 360. 27 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 68. 28 J.J. Bolhuis e.a., Onderdrukking en verzet. Nederland in oorlogstijd, Arnhem: Van Loghum Slaterus 19471954, p. 323. 29 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 121. 30 J.H. Kompagnie, De oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogarchieven van het Nationaal Archief, Den Haag: Nationaal Archief 2005, p. 211.
20
"Wanneer het gezag van de wettelijke overheid feitelijk is overgegaan in de handen van degene, die het gebied bezet heeft, neemt deze alle maatregelen, die in zijn vermogen staan, ten einde voor zover mogelijk de openbare orde en het openbaar leven te herstellen en te verzekeren en zulks, behoudens volstrekte verhindering, met eerbiediging van de in het land geldende wetten."
De Duitsers mochten maatregelen nemen om het normale leven zijn gang te laten gaan en te herstellen. Hierbij moesten zij de in Nederland geldende regels in acht houden, tenzij er sprake was van 'volstrekte verhindering'. Het is niet helemaal duidelijk wat hiermee exact bedoeld werd. Dat was tijdens de oorlog ook allerminst zo.31 Het duidde in ieder geval op een uitzonderlijke situatie, die de bezetter het recht gaf om de Nederlandse wet aan zich voorbij te laten gaan. Zowel in het decreet van Hitler als in de verordening van Seyss-Inquart, reeds aangehaald, sloot de terminologie aan bij die van art. 43 LOR. In het belang van de 'openbare orde' was de Rijkscommissaris bevoegd maatregelen te treffen. Deze terminologie was waarschijnlijk gekozen om toch enige aansluiting te vinden bij het LOR.32 Ondanks dat men van Duitse zijde er in de eerste weken van Seyss-Inquart op hamerde dat de bezetter de Nederlandse bevolking nog milder zou behandelen dan in het LOR was voorgeschreven, bewijst het scala aan verordeningen van de Rijkscommissaris het tegendeel.33 In Nederland werd het Volkenrecht vanaf mei 1940 door de Duitsers overtreden. De in Nederland geldende wetten zijn door de Duitsers van meet af aan opzij geschoven. Alles moest wijken voor het doel van de bezetter: het verspreiden van het nationaalsocialisme.34 Alle niets ontziende maatregelen die de bezetter ingevoerd heeft die de individuele en collectieve vrijheden aantastten, waren in strijd met het Volkenrecht. Denk aan alle anti-Joodse maatregelen, de gewijzigde organisatie en vergaande bevoegdheden van de politie en de arbeidsinzet. De manier waarop het Duitse bezettingsbestuur heeft geopereerd met het oog op de doelstelling dat Nederland een nationaalsocialistisch moest worden, was vanaf de eerste dag al strijdig met het Volkenrecht.35
31
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 122. 32 J.J. Bolhuis e.a., Onderdrukking en verzet. Nederland in oorlogstijd, Arnhem: Van Loghum Slaterus 19471954, p. 361. 33 NIOD, archief 197g (algemeen). 34 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 122. 35 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 123.
21
2.2.2
De Aanwijzingen van 1937
In de jaren dertig van de twintigste eeuw kwam de oorlog voor Nederland langzaam dichterbij. Hitler was in Duitsland aan de macht gekomen en voerde een confronterende politiek. De Nederlandse overheid greep dit aan om zich voor te bereiden op een mogelijke inval van een buitenlandse mogendheid. Hiervoor sloot de regering aan bij de internationale afspraken over de Volkenrechtelijke relatie tussen een bezettende macht en het binnenlands bestuur van een bezet land.36 In mei 1937 gaf de ministerraad de goedkeuring aan de tekst die de naam droeg: Aanwijzingen betreffende de houding, aan te nemen door de bestuursorganen van het rijk, de provinciën, gemeenten, waterschappen, veenschappen en veenpolders, alsmede door het daarbij in dienst zijnde personeel en door het personeel in dienst bij spoor- en tramwegen in geval van een vijandelijke inval.37 In het vervolg spreek ik van "Aanwijzingen". Deze aanwijzingen waren gebaseerd op het LOR en bevatten voorschriften over hoe bestuursorganen en alle overheidspersoneel zich moesten opstellen ingeval een vijandelijk inval zou plaatsvinden. Het algemene principe was dat de overheid in al haar geledingen steeds het belang van de bevolking als uitgangspunt moest nemen. In het belang van de bevolking moest de overheid zo goed mogelijk blijven functioneren. Ambtenaren moesten steeds de afweging maken wanneer het belang van de bezetter groter werd dan dat van de eigen bevolking. Bij het maken van deze afweging moesten de besturen steeds eigen verantwoordelijkheid nemen.38 In de aanwijzingen was opgenomen dat de ambtenaren op hun post moesten blijven in het belang van de bevolking. Zij moesten de eigen bevolking uitleg geven over welke houding zij aan moesten nemen ten aanzien van de bezetter. Daarnaast kon ook worden voorkomen dat er een NSB'er op die post terecht kwam. In het laatste hoofdstuk, onder punt 31 van de Aanwijzingen, kwam men nog een keer terug op de reden waarom ambtenaren in functie moesten blijven:39
"De reden, dat ambtenaren in functie blijven is deze, dat dit in het belang is van de bevolking; het nadeel, dat zij daardoor mede het belang van de bezetter dienen, is in het algemeen geringer dan het grotere nadeel, dat voor de bevolking zou voortvloeien uit het niet meer functioneren van het eigen bestuursapparaat. Indien echter de ambtenaar, door in functie te blijven, zodanige diensten aan de vijand zou bewijzen, dat deze groter kunnen worden geacht dan het nut, dat voor de bevolking aan zijn aanblijven is verbonden, dan zal hij zijn post moeten verlaten."
36
P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 50. 37 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 124. 38 P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 53. 39 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 125.
22
Door de vage, algemene formulering van de Aanwijzingen was het dus steeds aan de ambtenaren zelf om die moeilijke afweging te maken. Zij moesten in iedere situatie bepalen of het voordeel voor de bezetter al dan niet groter was dan dat van de bevolking, en daar de consequentie uit trekken. Wat de Aanwijzingen vooral duidelijk hebben gemaakt is dat ambtenaren een grote verantwoordelijkheid hadden. Het mocht niet zo zijn dat ambtenaren zonder erbij na te denken gewoon op hun plek bleven zitten. Er werd iets van hen verwacht. Een ander heikel punt wat betreft de Aanwijzingen, was de verspreiding en bekendmaking ervan. In de lente van 1938 werden de Aanwijzingen in een envelop waar 'geheim' op stond, verzonden aan alle departementen, burgemeesters en andere bestuursorganen. De stukken mochten op dat moment niet uitlekken, publicatie was dan ook verboden.40 Deze envelop werd vaak opgeborgen op een veilige plaats. Er was geen sprake van een uitgekiende voorlichting aan alle belanghebbenden omtrent de bekendmaking ervan.41 Het gevolg was dat de stukken opgeborgen bleven en de 'gewone' ambtenaar nooit de tekst onder ogen kreeg. Het bleef vaak beperkt tot de enkele hogere ambtenaren. Veel ambtenaren hebben zich, ondanks de inhoud van de Aanwijzingen, nooit mentaal kunnen voorbereiden op de vijandelijke bezetting.42 Toch hebben veel ambtenaren wel degelijk veel steun aan de Aanwijzingen gehad. Velen gebruikten het als de leidraad waar ze voor bedoeld waren, ook al was de terminologie zo vaag dat de te volgen gedragslijn vanuit het niets moest worden opgebouwd.43 In mei 1943 is er bovendien nog een Commentaar op de Aanwijzingen tot stand gekomen. Een kleine groep hoge Nederlandse ambtenaren voelde zich geroepen deze op te stellen, toen in 1942 en 1943 gaandeweg de verslapping in de houding van de Nederlandse ambtenaren steeds erger werd. De Nederlandse Regering heeft dit Commentaar goedgekeurd als voorschrift voor de Nederlandse ambtenaren. Het stuk is aan alle hogere ambtenaren toegezonden en in alle illegale bladen gepubliceerd.44
2.2.2.1
Parlementaire Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940 − 1945
De Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940 – 1945 is ingesteld omdat er in de bezettingsjaren geen controle is geweest op de regering van de volksvertegenwoordiging. Deze commissie vulde dit gat op
40
P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 55. 41 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 126. 42 P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 56. 43 K.J. Frederiks, Op de bres 1940 – 1945. Overzicht van de werkzaamheden aan het departement van binnenlandse zaken gedurende de oorlogsjaren, Den Haag: W.P. van Stockum en Zoon 1945, p. 7. 44 J.J. Bolhuis e.a., Onderdrukking en verzet. Nederland in oorlogstijd, Arnhem: Van Loghum Slaterus 19471954, p. 386.
23
en achterhaalde of de regering zich op een ordentelijke manier van zijn taak had gekweten. Na de oorlog heeft de commissie onder andere onderzocht of de regering juist gehandeld heeft wat betreft de Aanwijzingen, of dat deze Aanwijzingen de bevolking en de ambtenaren op een goede manier hebben voorgelicht over de aan te nemen houding (vraagpunt H). Veel hoge functionarissen hebben verklaard dat zij er niet van op de hoogte waren, of dat zij, na het stuk vluchtig doorgelezen te hebben, het goed opgeborgen hadden om het vervolgens niet meer tevoorschijn te halen.45 Dit was ook aan de orde op het departement van Financiën. Alhoewel ze op ruime schaal verspreid waren,46 heeft de directeurgeneraal der belastingen ("D-G"), H. Postma, de Aanwijzingen na een paar maanden in zijn bureaulade opgeborgen. Hij verklaarde voor de commissie dat hij er niets aan had, gezien de problemen waar hij mee te maken had.47 Verderop in dit onderzoek komt de persoon Postma en de situatie op de departement van Financiën nog uitgebreid aan bod. Achteraf moet men tot de conclusie komen dat de Aanwijzingen wel op voldoende schaal verspreid zijn, maar dat door de hoge druk en geringe tijd er te weinig bekendheid aan is gegeven. Een systematische voorlichting omtrent de Aanwijzingen heeft ontbroken.
2.3
Nationaalsocialistische invloeden
Het doel van de Duitsers was om Nederland aansluiting te laten vinden bij Duitsland. De leer van het nationaalsocialisme was daarbij het uitgangspunt, de alles overheersende rechtsbron.48 Nazi's waren antiliberaal, anti-individualistisch, maar bovenal erg racistisch. Zij waren fel antisemitisch. Joden, maar ook andere minderheidsgroeperingen zoals homo's en zigeuners, werden gezien als 'untermenschen'. Zij werden gezien als de oorzaak van alle maatschappelijke problemen en werden gaandeweg steeds meer ontrecht door de machthebbers. De Ariërs hadden de toekomst volgens de leer, zij waren in staat het maatschappelijke leven naar een hoger niveau te tillen. Volgens Voβ was de ideologie van de nazi's te herleiden tot twee uitgangspunten.49 Ten eerste het belang van de staat. Elk individu werd weggecijferd ten gunste van de staat. Het eigenbelang telde niet, alles werd in het belang van de staat uitgelegd. De tweede gedachte was de rassenleer, de Ariërs versus de 'untermenschen'. Zo hadden Joden bijvoorbeeld in de jaren dertig in Duitsland veel minder 45
P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 57. 46 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 127 – 128. 47 NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 9. 48 P.H.J. Essers, 'Fiscale oorlogsarresten', in: J.L.M. Gribnau (red.), Principieel belastingrecht, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011. 49 Reimer Voβ, Steuern im Dritten Reich, Vom Recht zum Unrecht unter der Herrschaft des Nationalsozialismus, München: Verlag C.H. Beck 1995, p. 28.
24
rechten dan Ariërs. In de wet werd het begrip 'Jood' gedefinieerd en er kwamen zelfs aparte wetten voor Joden.50 Toen de Duitsers eenmaal hun civiele bestuur hadden geïnstalleerd in Nederland, begon het sluipende proces van nazificatie. Jaren daarvoor had ditzelfde proces zich voltrokken in Duitsland, de bezetter kon dus putten uit zijn ervaring in eigen land. In de eerste jaren van de Nederlandse bezetting zijn er veel verordeningen uitgevaardigd door de Rijkscommissaris. Deze hadden allemaal tot doel, Nederland steeds meer de nationaalsocialistische kant op de krijgen. Deze verordeningen hadden kracht van wet, en deze 'wetten' hebben op bijna ieder politiek terrein wel voor een kentering gezorgd. In de volgende paragraaf beschrijf ik beknopt de Duitse invloed op de fiscaliteit. Aansluitend ga ik in op de maatregelen van Duitse zijde die een (negatieve) invloed hebben gehad op de ambtenaren van de Belastingdienst en van het departement.
2.3.1
Fiscale wetgeving
In de Tweede Wereldoorlog is de belastingwetgeving veelvuldig en vaak ook ingrijpend gewijzigd.51 Het doorvoeren van voorgenomen wijzigingen ging in een snel tempo. Dit was mogelijk, omdat er geen parlementaire behandeling meer was.52 Het parlement was immers door de bezetter buitenspel gezet. Van een aantal wijzigingen heeft het volk niets gemerkt, laat staan hinder van ondervonden. In sommige opzichten heeft de belastingwetgeving zijn Nederlandse karakter ook behouden, vandaar dat de bevolking deze wijzigingen accepteerde. Zelfs na de bevrijding zijn enkele belastingwetten nog blijven bestaan.53 Maar er was een aantal wijzigingen dat wel een schok op belastinggebied teweeg bracht. Hieronder zal ik een aantal belangrijke wijzigingen bespreken. Een belangrijke wijziging is aangebracht in de inkomstenbelasting ("IB"). De wet van 1914 had als kenmerk het 'bronnenfictiestelsel' met als peildatum 1 mei. Inkomen werd belast voor zover het opbrengsten betrof uit min of meer blijvende bronnen. Bij fictie ging men er van uit dat de aanwezige bronnen bij aanvang van een belastingjaar (lopende van 1 mei tot 1 mei) zouden blijven bestaan en dat de opbrengst daarvan gelijk zou zijn aan de werkelijke opbrengst van het vorige jaar.54 Deze systematiek bracht belastingplichtigen in de verleiding om er voor te zorgen dat zij bij aanvang van het belastingjaar zo weinig mogelijk bronnen hadden. Vooral ondernemers konden in de IB misbruik maken van de situatie. Persoonlijke ondernemingen werden vóór 1 mei omgezet in een NV, hierdoor 50
P.H.J. Essers, 'Fiscale oorlogsarresten', in: J.L.M. Gribnau (red.), Principieel belastingrecht, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011. 51 P.J.A. Adriani, Fiscale ervaringen in bezettingstijd, 1940 – 1945, Amsterdam: L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij N.V. 1946, p. 386. 52 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 124. 53 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 124. 54 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 46.
25
konden de stille reserves belastingvrij meegaan in de NV. Voorts keerden vennootschappen hun winsten niet uit, maar potten deze op. Hierdoor was er geen dividend- en tantièmebelasting verschuldigd, deze zag alleen op daadwerkelijk uitgekeerde winsten. Wanneer vervolgens de vennootschappen vóór 1 mei in het betreffende belastingjaar werden geliquideerd, volgde een belastingvrije (liquidatie-)uitkering voor de IB. De bron (het aandelenpakket) bestond dan immers niet meer.55 De Duitsers veranderden het karakter van de wet in een op Duitse leest geschoeide 'reëel stelsel'. Er werd vanaf dat moment gekeken naar het daadwerkelijk genoten inkomen uit een betreffende bron. Het gevolg was, dat de heffing plaatsvond na afloop van een kalenderjaar. Omdat men hiermee een vertraging opliep, compenseerde men dit met voorheffingen (loonbelasting, dividendbelasting en voorlopige aanslagen). Financiën56 wilde deze wijziging in de IB reeds voor de oorlog doorvoeren, maar doordat de regering en het parlement andere prioriteiten hadden vlak voor de oorlog, is dit er nooit van gekomen.57 Gaandeweg schroefden de Duitsers de tarieven fors op. De tarieven waren voor vrijgezellen aanzienlijk hoger dan voor gehuwden. Voor gehuwden met kinderen gold een nog lager tarief. De progressie kon oplopen tot 71½% bij ongehuwden en tot 60½% bij gehuwde belastingplichtigen zonder kinderen. De reden die hiervoor werd aangevoerd, was de hogere overheidsuitgaven waar men mee te kampen had.58 De loonbelasting ("LB") werd in 1940 door de Duitsers ingevoerd, deze zou moeten dienen als eindheffing voor de gewone werknemers. Alleen boven de hoge loongrens van f. 4.000 werd aanvullend nog een aanslag IB opgelegd.59 De gevolgen hiervan waren in de praktijk, dat de meeste belastingplichtigen geen aanslagen meer opgelegd kregen, omdat zij onder de loongrens bleven. Deze maatregel betekende een verlichting van de werkzaamheden van de belastingambtenaren en werd als positief ervaren.60 Ook de belastingplichtigen waren te spreken over de nieuwe methode, de administratieve rompslomp werd minder.61 Een andere ingrijpende wijziging vond plaats in de winstbelasting (later: vennootschapsbelasting ("Vpb")). In de opvatting van de nazi's was er geen plaats voor NV's. Deze werden aan hoge belastingen onderworpen. Vóór de oorlog bestond er een dividend- en tantièmebelasting, deze belastte alle uitgedeelde winsten van vennootschappen. Deze belasting was echter eenvoudig te omzeilen, zoals reeds beschreven. Voor Financiën was dit een doorn in het oog. Het departement wilde deze constructie onmogelijk maken en in 1938 werd een wetsontwerp winstbelasting ingediend.62 De 55
P.H.J. Essers, 'Het leerstuk van het belastinglek', NTFR 2011/2356. Er werd een studiecommissie aan het werk gezet om hier op toe te zien, de “Commissie Bodenhausen” genaamd. 57 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 46. 58 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 125 – 126. 59 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 128. 60 P.J.A. Adriani, Fiscale ervaringen in bezettingstijd, 1940 – 1945, Amsterdam: L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij N.V. 1946, p. 400. 61 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 128. 62 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 129. 56
26
nieuwe winstbelasting zou niet alleen zien op uitgedeelde winst, maar ook op niet-uitgedeelde winst. In de Tweede Kamer stuitte het voorstel op veel weerstand. Door het uitbreken van de oorlog is het wetsvoorstel er destijds niet doorheen gekomen. Zo kon het zijn dat het ontwerp voor deze nieuwe wet vóór de Duitse inval al bij de Eerste Kamer lag.63 De Duitsers hebben in het begin van de bezetting de ambtenaren gestimuleerd de wijziging alsnog door te voeren. De nieuwe winstbelasting leek immers erg veel op het Duitse systeem. De Nederlandse ambtenaren zagen het als een buitenkans om de plannen in te voeren nu de regering weg was, en zulks geschiedde. Toen de Duitsers aan de macht waren hebben zij deze wet, waarvan alle voorbereidingen reeds door de Nederlandse ambtenaren in vredestijd gedaan waren, in een snel tempo ingevoerd. Achteraf gezien kan gezegd worden dat het enigszins naïef was van de ambtenaren op het departement om tijdens de oorlog hier zo makkelijk aan mee te werken. Zij hadden hard gewerkt aan de nieuwe wet, maar uiteindelijk profiteerden de Duitsers er juist van. De ambtenaren hebben zich laten misbruiken, zij zijn in de list van de Duitsers getrapt. Het was de bezetter er om te doen het Nederlandse systeem van belastingheffing aansluiting te laten vinden bij het Duitse systeem. De Duitsers hadden een goed functionerend belastingstelsel. Dit was ook noodzakelijk gezien de hoge oorlogsuitgaven waar zij mee te kampen hadden. Zij zagen Nederland als een potentiële goudmijn. Er was veel te halen in Nederland. Om die reden werden de belastingambtenaren vooral in het begin van de oorlog met fluwelen handschoenen aangepakt. Het was belangrijk de Nederlandse ambtenaren te vriend te houden. Zij zouden vervolgens hun werk blijven doen en het geld zou rechtstreeks de Duitse schatkist in vloeien. Dat was althans de opzet van de bezetter.
2.3.2
Verordeningen van de Rijkscommissaris
Zoals reeds aangehaald heeft Seyss-Inquart een groot aantal verordeningen uitgevaardigd. Met een aantal van deze verordeningen kwamen ook de belastingambtenaren in aanraking. In deze paragraaf zal ik de voor mijn onderzoek belangrijkste uitgevaardigde verordeningen beschrijven, waar men binnen de Belastingdienst en het departement mee te maken kreeg. In het bijzonder de verordeningen waardoor men voor gewetensbezwaren kwam te staan. Ik maak een onderscheid tussen anti-Joodse verordeningen en de verordening(en) die niet specifiek op de Joden zagen.
2.3.2.1
Anti-Joodse maatregelen
Veel uitgevaardigde Duitse verordeningen hadden een anti-Joods karakter. Joden werden in een sluipend proces ontrecht en steeds verder in een isolement gedrukt. Een aantal van deze anti-Joodse maatregelen raakte ook de belastingambtenaren. Zij kwamen voor gewichtige vragen te staan toen zij 63
P.J.A. Adriani, Fiscale ervaringen in bezettingstijd, 1940 – 1945, Amsterdam: L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij N.V. 1946, p. 3 e.v.
27
links en rechts hun Joodse collega's zagen wegvallen. In onderstaande paragrafen geef ik een chronologisch overzicht.
2.3.2.1.1
Loyaliteits- en ariërverklaring
Een van de eerste maatregelen waar de (belasting-)ambtenaren mee te maken kregen was de loyaliteitsverklaring. Seyss-Inquart had op 29 mei 1940, in zijn eerste verordening opgenomen dat onder andere ambtenaren binnen een nader vast te stellen termijn onder ede moesten verklaren dat zij de Duitse maatregelen 'stipt' zouden nakomen en geen anti-Duitse handelingen zouden plegen.64 Deze bepaling was direct in strijd met het Volkenrecht. In artikel 45 van het LOR was namelijk opgenomen dat het verboden was voor de bezettende macht om de bevolking van het bezette gebied te verplichten om trouw te zweren aan de vijandelijke mogendheid.65 Enkele Nederlandse S-G's zijn de dialoog aangegaan met de bezetter en eisten een aanpassing van de tekst. Met bovenstaande bewoordingen konden zij niet akkoord gaan, aangezien dit onverenigbaar was met de eerder gezworen trouw aan de koning, de Grondwet en de overige rijkswetten.66 De Rijkscommissaris heeft geen aanpassing doorgevoerd. Uiteindelijk is deze verklaring door heel weinig ambtenaren ingevuld. Seyss-Inquart gedoogde deze situatie, terwijl er aanvankelijk veel om te doen was geweest. Waarschijnlijk deed hij dit in dit vroege stadium om de ambtenaren niet direct tegen zich in het harnas te jagen. Hij had ze immers nog hard nodig. Voor nieuwe medewerkers binnen de overheid gold wel dat zij trouw aan de bezetter moesten beloven.67 De grond onder de voeten van Joodse belastingambtenaren begon heter te worden toen de Duitsers in september 1940 de ariërverklaring introduceerden. Dit hield in dat alle mensen in overheidsdienst een vragenlijst moesten invullen en moesten verklaren of zij Ariër, dan wel geheel of gedeeltelijk van Joodse bloede waren.68 Deze verklaring zou ten grondslag liggen aan een reeks van steeds verdergaande anti-Joodse maatregelen. Zo werd in september 1940 bekend dat Joden niet meer in overheidsdienst mochten worden aangesteld of bevorderd.69 Korte tijd hierna werden de gedrukte ariërverklaringen verspreid in het gehele ambtenarenkorps. Op het Departement van Financiën moesten de lijsten op 7 oktober 1940 weer ingeleverd zijn.70 Een hoofdambtenaar van Financiën, J.C. Roelofsen, heeft later tegenover de Parlementaire Enquêtecommissie verklaard dat er flinke druk op 64
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 136. 65 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 136. 66 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 84. 67 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 113. 68 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 759. 69 Verordening 108/1940 70 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 763.
28
hem werd uitgeoefend toen hij de verklaring niet wilde invullen.71 Hij bleek de enige ambtenaar van het departement te zijn. Zelfs collega-ambtenaren van Joodse bloede spoorden hem aan om gewoon te tekenen, omdat zij vreesden dat het anders zwaarden zou worden voor hen. Er waren weinig ambtenaren die weigerden het formulier in te vullen, ook niet onder de Joodse ambtenaren. Dit had uiteraard te maken met het feit dat de Duitsers het strafbaar hadden gesteld als men de lijst niet zou tekenen. Niet lang nadat alle verklaringen in Den Haag waren binnengekomen namen de Duitsers de eerste stappen in het proces van het ontslaan van Joden in overheidsdienst.
2.3.2.1.2
Joden uit overheidsdienst verwijderd
Ongeveer anderhalve maand na het verbod op benoeming en bevordering van Joodse ambtenaren gingen de Duitsers een stap verder. Per circulaire van 21 november 1940 werd bekend gemaakt dat, op grond van Verordening 137/1940, het niet-arische overheidspersoneel van zijn functie werd ontheven.72 De S-G's hebben weinig weerstand geboden aan de Duitsers wat betreft deze ernstige maatregel. Zij gingen er van uit dat het een tijdelijke maatregel was. Door er (schoorvoetend) mee akkoord te gaan, zou orde en rust voorlopig verzekerd zijn, redeneerden zij.73
2.3.2.2
Arbeidsinzet
Doordat Duitsland op alle fronten oorlog voerde en zodoende om enorm veel wapens verlegen zat, was er een grote behoefte aan buitenlandse arbeiders die in Duitse fabrieken gingen werken. Dit begon al in de eerste jaren van de oorlog, toen voornamelijk met werklozen. Maar naarmate de oorlog voortduurde werd de vraag naar buitenlandse arbeidskrachten steeds groter.74 Op basis van een door Seyss-Inquart uitgevorderde verordening75 konden Nederlanders tussen de 18 en 35 jaar aangewezen worden om voor een bepaalde tijd in Duitsland te gaan werken ten behoeve van de oorlogsindustrie. Mensen liepen het risico om vanuit het niets op straat opgepakt te worden, bij razzia's van de Duitsers. Deze maatregel werd gedurende de oorlog meerdere malen uitgebreid. Vanaf oktober 1942 gold het voor mensen in overheidsdienst.76 Vanaf dat moment konden ook de belastingambtenaren een oproep krijgen om in Duitsland tewerkgesteld te worden. Mensen hadden in feite twee keuzes wanneer ze een oproep kregen: werken in Duitsland of onderduiken. In paragraaf 4.2.1 komt de arbeidsinzet
71
NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 850, p. 16. P. Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 184. 73 P. Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 187. 74 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 6, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1975, p. 781. 75 Verordening 42/1941. 76 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 223 e.v. 72
29
uitgebreider aan bod. Daarin leg ik het verband uit tussen de arbeidsinzet en het verzet vanuit de Belastingdienst. De hierboven beschreven Duitse maatregelen zijn stuk voor stuk in strijd met het toen geldende Volkenrecht en de Grondwet. De anti-Joodse maatregelen waren in strijd met artikel 1 GW, er was sprake van discriminatie. In de Grondwet was ook opgenomen dat elke Nederlander in openbare dienst kon treden. Het ingevoerde beroepsverbod voor Joden bij de overheid was faliekant in strijd met de Grondwet. De uitgevaardigde verordeningen inzake de arbeidsinzet waren strijdig met het Volkenrecht. Zo bepaalde art. 52 LOR:77 "Requisitiën in natura en persoonlijke diensten kunnen van de gemeenten of van de bewoners niet worden geëist dan ter voorziening in de behoeften van het bezettingsleger. Zij moeten in verhouding staan tot de hulpmiddelen van het land en van dien aard zijn dat zij voor de bevolkingen niet de verplichting medebrengen om aan krijgsverrichtingen tegen hun vaderland deel te nemen." Op grond van dit artikel mochten de Nederlanders niet gedwongen worden om Duitse legerorders uit te voeren of om wapens te maken.78
77
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 173. 78 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 64.
30
Hoofdstuk 3 Het Ministerie van Financiën, afdeling Belastingen en de Belastingdienst tijdens de Tweede Wereldoorlog
3.0
Inleiding
In dit hoofdstuk beschrijf ik de situatie bij het Ministerie van Financiën, afdeling Belastingen en de Belastingdienst tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ik zal beginnen met een situatieschets van vlak vóór de oorlog. Hoe lagen de gezagsverhoudingen en hoe zag de organisatie er uit? Vervolgens behandel ik de invloeden van de bezetting. Ik zal uiteenzetten welke veranderingen zich vanaf mei 1940 binnen de Belastingdienst hebben voorgedaan ten aanzien van organisatie en personen. In paragraaf 3.1 komt het Ministerie van Financiën aan bod. Ik zal de organisatie beschrijven en personen noemen die een belangrijke rol innamen. In paragraaf 3.2 behandel ik de Belastingdienst. Ik zal de sfeer en organisatie schetsen die er heerste vóór en na het uitbreken van de oorlog. In Bijlage 1 heb ik twee organisatieschema's van de Belastingdienst in 1940 opgenomen. In paragraaf 3.3 zal ik summier refereren aan de Aanwijzingen van 1937.
3.1
Het Ministerie van Financiën, afdeling Belastingen
3.1.1
Vóór de oorlog
Op het Departement van Financiën was (en is) de minister de baas. Vanaf 10 augustus 1939 was D.J. de Geer Minister van Financiën.79 Hij stond bekend als een zeer ervaren en hardwerkende man. Zo haalt De Jong in zijn werk aan dat De Geer dikwijls de laatste was die het ministerie verliet, ver na 79
J.T. de Smidt e.a., Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid in handen van een hoge Nederlandse ambtsdrager, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1996, p. 350.
31
middernacht.80 De hoogste ambtenaar op het departement was de S-G, dit was A.M.C. van Asch van Wijck. Hij was verantwoordelijk voor de dagelijkse leiding van het ministerie. Onder hem werkte als raadadviseur H. Postma. Hij was belast met de eigenlijke leiding van de Belastingdienst. Hij ging over vraagstukken van organisatorische en wetgevende aard en personeelszaken.81 Op het departement werd de administratie der belastingen verdeeld in zes afdelingen, te weten: accijnzen, directe belastingen, indirecte belastingen, invoerrechten, organisatie van de Belastingdienst en personeel van de Belastingdienst.82 De minister had in 1939/1940 het laatste woord wat betreft het beleid van de Belastingdienst. Dit gezag werd naar buiten gebracht door de D-G der belastingen.83 De D-G werd bijgestaan door de hoofden van de hierboven genoemde departementale afdelingen. Deze hoofden moesten vaak zelf afwegen of zij zelf beslissingen konden nemen of dat de D-G dat moest doen. Deze beslissingen betroffen zowel het uitvoeringsbeleid van de verschillende belastingen als de inrichting van de verschillende administraties.84
3.1.2
Vanaf mei 1940
Op 15 mei 1940, daags na het alles verwoestende bombardement van Rotterdam, capituleerde Nederland. Een paar dagen eerder waren Koningin Wilhelmina en de ministers reeds uitgeweken naar Engeland. Op deze manier wilden zij het Nederlandse gezag waarborgen. Het centrale gezag in Nederland werd overgedragen aan Generaal H.G. Winkelman, Opperbevelhebber van land- en zeemacht. Hij werd bijgestaan door de S-G's van de verschillende departementen. Het duurde echter niet lang voordat Winkelman door Seyss-Inquart werd uitgeschakeld. Vanaf dat moment hadden de S-G's zelf direct met de bezetter te maken.85 Op aandrang van Minister De Geer, was S-G Van Asch van Wijck mee uitgeweken naar Londen. De Geer was compleet door de spanning bevangen, hij was niet meer in staat om zijn werkzaamheden uit te voeren. Betrokkenen hebben achteraf verklaard dat De Geer een defaitistische houding aangenomen had.86 Om die reden is hij later, toen de regering in Londen zat, vervangen.87 In Nederland nam L.J.A. Trip, toenmalig president van De Nederlandse Bank, de plaats van Van Asch van Wijck over als S-G 80
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 1, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1969, p. 613 e.v. 81 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 60. 82 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 60 – 61. 83 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 77. 84 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 77. 85 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 129. 86 Zie o.a. H.M. Hirschfeld, Herinneringen uit bezettingstijd, Amsterdam: Veen 1960, p. 23 – 41. 87 J.T. de Smidt e.a., Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid in handen van een hoge Nederlandse ambtsdrager, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1996, p. 377.
32
van Financiën. Hij combineerde de functie van plaatsvervangend S-G met het presidentschap van De Nederlandsche Bank. Trip ging in Den Haag in een vertrouwde omgeving werken en nam de plaats van minister in. Trip werd direct als minister gezien door zijn ondergeschikten, hij was een man van groot gezag.88 Het duurde echter niet lang voordat Trip, als principieel man, in conflict kwam met de bezetter. De druppel was het opheffen van de deviezengrens met Duitsland, waarmee de waardeloze Duitse marken ongehinderd ons land binnen konden stromen. Trip bleef vasthouden aan zijn principes. Hij liet zich niet als een marionet gebruiken door de Duitsers en trad af.89 Trip kon zich deze stap permitteren aangezien hij miljonair was. Toch heeft tijdens de oorlog nooit iets op de zwarte markt gekocht, hij heeft zijn positie nooit misbruikt om aan meer voedselbonnen te komen. In de Hongerwinter was hij zelfs bijna omgekomen van de honger. S-G H.M. Hirschfeld (Handel, Nijverheid en Scheepvaart) is hem toen met extra rantsoenen te hulp geschoten.90 Trip bleef als autoriteit gedurende de oorlog een belangrijke rol spelen op de achtergrond. Op 26 maart 1941 werd Trip opgevolgd door de NSB'er M.M. Rost van Tonningen, hij was de nieuwe man wat betreft de Generale thesaurie en De Nederlandsche Bank. De leiding op het Departement van Financiën ging naar twee hoofdambtenaren. Het belastinggedeelte ging naar de inmiddels tot D-G der belastingen benoemde H. Postma.91 Hij kreeg als waarnemend S-G onder andere de verantwoordelijkheid belastingen, douane en domeinen.92 Het overige deel ging naar B.J. de Leeuw (Generale thesaurie). In eerste instantie stond Postma hier afwijzend tegenover, zo verklaarde hij later tegenover de Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940 – 1945. Trip had hem vlak voor zijn aftreden al gepolst of hij zijn opvolger wilde worden. Postma wees dit van de hand met het argument dat hij wel iets van belastingen afwist, maar niets van geldzaken. Later heeft de Duitse afgezant wat betreft de belastingen, R. Rinkefeil, Postma ook nog proberen over te halen, maar Postma wilde er niets van weten. De situatie veranderde volgens Postma, toen er op een dag een oekase van Seyss-Inquart uit de lucht kwam vallen waarin Postma en De Leeuw werden aangesteld: "Ich beauftrage Sie bis auf weiteres mit der Wahrnehmung der Geschäfte."93 Korte tijd later werd een nieuw departement gecreëerd door de bezetter, het Departement van Bijzondere Economische Zaken. Rost van Tonningen werd S-G van dit departement. Laatstgenoemde deed zich op het ministerie vergezellen van de nationaalsocialistisch gezinde kameraden. Op 1 juli 88
Joh. de Vries, Geschiedenis van de Nederlansche Bank 5e dl: De Nederlandsche Bank van 1914 tot 1948, Trips tijdvak 1931 − 1948, onderbroken door de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: NIBE 1994, p. 273 e.v. 89 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 151. 90 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 151. 91 Weekblad der Belastingen 1941/ 3576, p. 13. 92 J.T. de Smidt e.a., Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid in handen van een hoge Nederlandse ambtsdrager, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1996, p. 379 – 380.. 93 NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 3.
33
1942 werd De Leeuw ontslagen en nam F.L. Rambonnet zijn positie over. Rambonnet was een stroman van Rost van Tonningen en stond bekend als een weinig geslaagde, scherpzinnige maar gewetenloze politieke opportunist.94 Halverwege 1942 stonden de verhoudingen op scherp. Financiën ging gebukt onder een grote druk. De situatie werd nijpender toen het plan kwam om het departement te verplaatsen, in verband met de vrees voor een invasie aan de Nederlandse kust. Alhoewel Postma tegen deze gigantische verhuizing was, aangezien de dienst vijf maanden geen belastingopbrengsten zou kunnen ontvangen, geschiedde deze in december 1942 toch. De nieuwe locatie was Deventer.95 In de tweede helft van 1942 zakten de werkzaamheden op het ministerie terug. Een van de redenen hiervan was dat de kolen opgeraakt waren, er kon maar weinig gestookt worden in de kantoren.
3.2
De Belastingdienst
3.2.1
Vóór de oorlog
Op 1 januari 1926 werd er een organisatorische wijziging doorgevoerd binnen de Belastingdienst, die tot dan toe als onmogelijk werd geacht. Op die dag werd overgegaan op één hoofdadministratie der belastingen.96 Voorheen was het gesplitst in twee dienstvakken: de registratiedienst (registratie en domeinen) en de dienst der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen. Deze twee diensten waren strikt van elkaar gescheiden. Deze tweedeling bestond al vanaf het moment dat de Fransen in 1813 de Nederlanden verlieten. De inspecteurs en ontvangers der registratie en domeinen behoorden tot de elite, velen van hen waren van adellijke afkomst. Zij voelden zich verheven boven het 'gewone volk' in het dienstvak der directe belastingen. In de wandelgangen bij het laatstgenoemde dienstvak ging het zelfs rond dat er bij de registratie zelfs in het Frans gecommuniceerd werd, wat uiteraard onzin was.97 Toch nam het elitaire karakter van het diensvak der registratie en domeinen langzaam af. Er kwamen steeds minder adellijke en patricische namen voor en steeds meer zonen van notabelen zoals doktoren, predikanten en officieren kwamen in de dienst.98 Desalniettemin heeft het schisma de verhoudingen nog een hele tijd bepaald. In de dienst der directe belastingen was de sfeer compleet anders. Hier waren de onderlinge verschillen veel groter. Alles liep door elkaar, onafhankelijk van afkomst en opleiding. De ambtenaren der directe belastingen verdienden doorgaans een stuk minder dan hun
94
J.T. de Smidt e.a., Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid in handen van een hoge Nederlandse ambtsdrager, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1996, p. 379. 95 J.T. de Smidt e.a., Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid in handen van een hoge Nederlandse ambtsdrager, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1996, p. 381. 96 T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 310. 97 T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 297. 98 H. Schuttevâer, Opgaan, blinken en verzinken. Kroniek van het voormalig dienstvak der registratie en domeinen 1812 – ca. 1940, Deventer: Kluwer 1980, p. 36 – 38.
34
collega's en ook het opleidingsniveau lag lager.99 Zij genoten een stuk minder aanzien bij het publiek, maar wel stonden zij dichter bij het volk vergeleken met de registratiedienst. In de jaren voorafgaand aan de reorganisatie binnen de Belastingdienst is er veel over gediscussieerd, men kon het niet eens worden over de juiste manier. In 1919 werd de Commissie Beumer ingesteld, deze moest onderzoek doen naar de beste reorganisatiemanier.100 Na vier jaar kwam de commissie met een verslag. De conclusie luidde dat er een samensmelting tussen de twee dienstvakken plaats moest vinden. De twee kampen werkten steeds meer langs elkaar heen en het schuurde van vele kanten. Het bestaande systeem van toen bracht teveel rompslomp met zich mee. Niet alleen voor de ambtenaren, maar ook voor de burgers. Zo ontvingen burgers op verschillende tijdstippen verschillende aanslagbiljetten, terwijl de belastingschuld (door twee verschillende diensten vastgesteld) op verschillende tijdstippen bij verschillende kantoren voldaan moest worden.101 Na het rapport bleef de discussie over de fusie doorsluimeren, er werden van alle kanten veel bezwaren aangedragen tegen het rapport. In het licht van de economische slechte periode in de jaren 1920 tot 1923 weigerde de regering de Belastingdienst te reorganiseren. De belastingopbrengsten waren sterk teruggelopen in die tijd en er moest op alle vlakken flink bezuinigd worden om het begrotingstekort te dichten. Uiteindelijk kwam er op 1 januari 1926 een bestuurlijke integratie tot stand, beide dienstvakken kwamen toen onder leiding te staan van een directeur-generaal der belastingen.102 In het begin van de jaren dertig kwam Minister De Geer met plannen om twee nieuwe dienstvakken op te zetten: een dienstvak voor invoerrechten en accijnzen en een dienstvak voor de overige belastingen.103 Dit werd uiteindelijk, mede door de economische crisis, op de lange baan geschoven. In 1934 echter, in verband met de invoering van de omzetbelasting en vanwege de ongelijksoortige werkzaamheden, besloot de regering Colijn om de gemengde inspecties te splitsen: inspecties der directe belastingen en inspecties der indirecte belastingen. De oprichting van zelfstandige inspecties voor invoerrechten en accijnzen wekte geen weerstand op bij de ambtenaren. Dit vergeleken met de vorige reorganisatieplannen, toen de inspecties der directe belastingen gecombineerd moesten worden met het dienstvak der registratie.104 Waarschijnlijk was het verschil in sfeer en organisatie tussen beide dienstvakken de reden van het verschil in verzet. Later, in 1937, werden drie regionale 'directies van 's Rijks belastingen' opgericht. Deze maatregel was een opmaat naar een volledige fusie zoals die in 1946 zou plaatsvinden. Hiermee leek weer afstand te zijn gedaan van het idee van de zelfstandige
99
T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 297. T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 304. 101 T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 305. 102 T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 310. 103 T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 316 e.v. 104 T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 317. 100
35
directies voor de invoerrechten en accijnzen.105 Toch heeft men het vóór (en ook zeker dóór) de oorlog niet voor elkaar weten te krijgen om tot een volledig geïntegreerde belastingadministratie te komen. Al met al had de organisatie van de Belastingdienst voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog een hybride karakter. Zo waren enkele regionale directies gefuseerd, en andere weer niet. In 1940 werkten er rond 10.500 mensen bij de Belastingdienst.106 Zoals reeds aangehaald, was de D-G belast met de dagelijkse leiding van de Belastingdienst. Hij werd bijgestaan door diensthoofden in de uitoefening van het beleid. De uitvoering van het beleid was versnipperd over honderden inspecties en kantoren. Omwille van duidelijkheid en gelijkheid voor het publiek was er sprake van veel onderlinge communicatie en dientengevolge van een omvangrijke administratie.107 Belastingambtenaren stonden bekend als loyale mensen binnen de dienst. Men zag de macht van het departement als vanzelfsprekend en de ambtenaren voerden de instructies trouw uit. 108 Er was sprake van een sterke hiërarchie in de dienst. De afstanden van hoog naar laag waren vrij groot. Dit had alles te maken met de traditie, stijl en opvatting van het gezag. 109 Ook had dit te maken met de verschillen in sociale herkomst. De belastingambtenaren vormden een homogene groep met een sterk groepsgevoel. De onderlinge solidariteit kwam mede tot uiting in de grote aantallen vakverenigingen. Leden werden daar geholpen in hun vaktechnische ontwikkeling, hadden een collegiaal 'dagje uit' bij de vergaderingen en er was sprake van onderlinge hulpverlening in tijden van nood.110 Op dit laatste kom ik later terug.
3.2.2
Vanaf mei 1940
Zoals in hoofdstuk 2 reeds aangestipt, veranderde er vanaf mei 1940 veel voor de belastingambtenaren. Er was sprake van een bezettingsbestuur en dat bracht een heel andere dynamiek met zich mee. De ambtenaren kwamen voor de keuze te staan: gewoon hun werk uitoefenen, sabotage plegen of opstappen. Over het algemeen was de dienst geneigd gewoon door te gaan. De ambtenaren waren loyaal en bijzonder betrokken bij hun werkzaamheden. Zij wilden hun werk, ondanks de vaak moeilijke omstandigheden, gewoon blijven verrichten. Achteraf hebben enkele betrokken belastinginspecteurs dit gedrag afgekeurd, zij waren van mening dat de bevelen niet zo strak uitgevoerd hadden moeten worden.111 Gaandeweg de oorlog werden de werkzaamheden steeds minder. Dit had voor een groot
105
T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 318. T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 319. 107 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 77. 108 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 78. 109 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 81. 110 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 82. 111 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 115. 106
36
deel te maken met de schaarste aan brandstof en elektriciteit. De invordering lag grotendeels stil, er werden geen dwangbevelen meer uitgevaardigd en de deurwaarders deden niets meer.112 Tijdens de bezetting volgden de wijzigingen op fiscaal gebied elkaar snel op. Dit was niet alleen op het gebied van fiscale wetgeving, maar ook zeker wat betreft de organisatie van de Belastingdienst.113 Zo werden bij resolutie van 30 november 1940, no. 57 door de S-G wijzigingen aangebracht in de Belastingdienst.114 Inspecteurs van de registratie waren vanaf dat moment ook belast met de personele, dividend- en tantième-, coupon-, dode hand en winstbelasting. Bij beschikking van 16 december 1941 werden belastingwetten gewijzigd. Er werd niet meer gesproken van 'inspecteur der directe belastingen' of 'inspecteur der registratie', maar van 'inspecteur der belastingen'. De bezetter liet er geen gras over groeien, de samensmelting der dienstvakken was een feit. Wat de Belastingdienst na jarenlang discussiëren nog steeds niet gelukt was, hadden de Duitsers in de kortste keren doorgedrukt.115 Tijdens de bezetting is de taak voor de Belastingdienst aanzienlijk verzwaard door de vele nieuw geïntroduceerde belastingwetten.116 Zo bracht bijvoorbeeld de Omzetbelasting een flinke uitbreiding van de dienst met zich mee. Daar stond tegenover dat de IB verlichting bracht. Dit had te maken met de door de Duitsers geïntroduceerde voorheffingen, met name de loonbelasting.117
3.2.3
Onderling verrichte hulp
De Belastingdienst bestond voor een heel groot deel uit loyale en solidaire ambtenaren. Illustratief is een in 1940 opgericht comité dat ten doel had collega belastingambtenaren te helpen, die door de oorlog veel hadden verloren. Het 'Comité onderlinge hulpverleening personeel Belastingdienst' plaatste het Weekblad der Belastingen een oproep aan alle belastingambtenaren, om ½% van het maandelijkse netto salaris af te staan ten behoeve van collega's die door de oorlog in zeer zware omstandigheden terecht waren gekomen.118 Op deze manier werden de eerste klappen in het begin van de oorlog intern opgevangen. We zullen later nog zien, dat naarmate de oorlog langer duurde, dit bij lange na niet toereikend was. Er werd naar nieuwe oplossingen gezocht, en deze werden gevonden.
112
A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 116. A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 124 e.v. 114 P.J.A. Adriani, Fiscale ervaringen in bezettingstijd, 1940 – 1945, Amsterdam: L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij N.V. 1946, p. 400. 115 P.J.A. Adriani, Fiscale ervaringen in bezettingstijd, 1940 – 1945, Amsterdam: L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij N.V. 1946, p. 400. 116 P.C.A. Lamboo, Belastingver(h)effend: een onderzoek naar instituties en handelingen op grond van de algemene wet- en regelgeving in zake het heffen en invorderen van belastingen, 1940-1993, Den Haag: Rijksarchiefdienst/PIVOT, Ministerie van OCW 1994, p. 20 − 21. 117 P.J.A. Adriani, Fiscale ervaringen in bezettingstijd, 1940 – 1945, Amsterdam: L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij N.V. 1946, p. 400 e.v. 118 Weekblad der Belastingen 1940/3550, p. 317. 113
37
3.3
Belastingambtenaren en de Aanwijzingen van 1937
In het Weekblad der Belastingen 1945/3771 heeft inspecteur der belastingen W.G. Douma, die we later nog terug zullen zien als lid van een invloedrijk schaduwbestuur, een uiteenzetting gegeven van het reilen en zeilen bij de Belastingdienst tijdens de Duitse bezetting. Deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op zijn verslag en zienswijze, direct na de oorlog. In 1938 is er voor het eerst door inspecteurs van de Belastingdienst contact opgenomen met Financiën over de vraag welke houding zij aan moesten nemen in geval van een vijandelijke inval.119 De regering heeft dit nooit naar buiten kenbaar gemaakt. Noch binnen de verschillende ambtelijke diensten, noch aan de Nederlandse bevolking. Het gevolg was dat Nederland onvoorbereid de oorlog in ging, zonder dat men zich (geestelijk) had kunnen voorbereiden. Geheel in gebreke is de regering niet gebleven. In april 1939 zijn de Aanwijzingen verstrekt door het Ministerie van Financiën aan enkele hoge ambtenaren.120 Deze kwamen er op neer dat de ambtenaren zo lang mogelijk op hun plek moesten blijven zitten, althans tot dat het nationale belang om een andere reactie vroeg. Binnen de Belastingdienst zijn er tijdens de oorlog zelden conflicten geweest tussen nationale en vijandelijke belangen, betoogde Douma.121 In de eerste bezettingsjaren heeft de dienst hard gewerkt om alle wijzigingen op het gebied van de fiscaliteit soepel te laten verlopen. De dienst heeft daarbij altijd het vertrouwen gehad in de departementsambtenaren, dat zij niet onnodig veel toegaven aan de Duitsers, en daarmee de Nederlandse beginselen op het gebied van belastingwetgeving verloochenden.122 Er is in de latere oorlogsjaren verwarring ontstaan in het dienstvak. Vanuit Londen werden ambtenaren veelvuldig aangemoedigd tot sabotageacties, terwijl vanuit Den Haag (en later Deventer) de boodschap kwam dat de ambtelijke diensten zo goed mogelijk moesten blijven functioneren. Het dienstvak heeft zich tijdens de oorlog weinig bezwaard gevoeld bij de uitoefening van haar eigenlijke taak. Wel is de dienst in ernstig conflict met de bezetter gekomen toen een gedeelte van het personeel werd opgeëist voor de arbeidsinzet. Hier is veel verzet tegen geweest. Niet altijd met succes en ook niet zonder slachtoffers. Zo hebben sommige ambtenaren na een protestactie een aantal weken 119
W.G. Douma, 'Het dienstvak van 's Rijks belastingen in den bezettingstijd', Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 17. 120 W.G. Douma, 'Het dienstvak van 's Rijks belastingen in den bezettingstijd', Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 17. 121 W.G. Douma, 'Het dienstvak van 's Rijks belastingen in den bezettingstijd', Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 17. 122 Niet de gehele dienst heeft altijd het vertrouwen gehad in het departement, er zijn uitzonderingen geweest. In paragraaf 4.1 beschrijf ik het ontstaan van een clandestiene groep belastinginspecteurs die fel tegen het departement gekant waren.
38
in een concentratiekamp door moeten brengen. Nadat de verhouding op scherp waren gezet was actief verzet nauwelijks meer mogelijk, schreef Douma.123 Hiermee doelde hij op de situatie op het departement. Hier ga ik later in de onderzoek verder op in. Deze ontwikkeling deed afbreuk aan de goede verhoudingen tussen de dienst en het departement. Terugkijkend kan geconcludeerd worden dat de regering haar ambtenaren met de Aanwijzingen goede handvatten had gegeven, maar dat er in de praktijk nog veel onduidelijkheid heerste. De ambtenaren moesten zelf steeds de afweging maken wat wel, en wat niet kon. Binnen de Belastingdienst leek alles goed verlopen te zijn. De dienst heeft weinig afvalligen gekend en verraad was uiterst zeldzaam. 124 In hoofdstuk 4 kom ik hier op terug. Treffend is tot slot, de aangehaalde reactie van D-G Postma op de vraag van de Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940 − 1945 over wat zijn indruk was van de door de regering verstrekte Aanwijzingen: "Het enige wat ik er tenslotte aan heb gehad is de aanwijzing aan de ambtenaren: zo lang het mogelijk is blijven. Blijven, in belang van de staat. Dit is een van de weinige dingen die mij zijn bijgebleven van de aanwijzingen, die ik na een paar maanden − eerlijk gezegd − maar ergens in een la heb gelegd, want voor de problemen waar ik voor kwam te staan, had ik er niets aan."125
123
W.G. Douma, 'Het dienstvak van 's Rijks belastingen in den bezettingstijd', Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 18. 124 W.G. Douma, 'Het dienstvak van 's Rijks belastingen in den bezettingstijd', Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 18. 125 NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 9.
39
Hoofdstuk 4 Medewerking en verzet van belastingambtenaren
4.0
Inleiding
H. Postma was op het Ministerie van Financiën de hoogste Nederlandse ambtenaar die iets te zeggen had over de Belastingdienst. Binnen de dienst werd het centraal aangestuurde beleid uitgeoefend door de belastingambtenaren. Tijdens de oorlog groeide er na verloop van tijd binnen een kleine groep hoofdinspecteurs een gevoel van ongenoegen jegens de Duitsers en de departementale leiding. Gaandeweg organiseerden zij zich tot een illuster gezelschap, een groep die later in de wandeling ook wel het zwarte hoofdbestuur werd genoemd.126 In paragraaf 4.1 ga ik dieper in op het zwarte hoofdbestuur. Ik beschrijf wat uiteindelijk allemaal heeft bijgedragen tot de vorming van deze groep, hoe de groep georganiseerd was en welke personen lid waren van dit gezelschap. Daarnaast zal ik verder ingaan op de positie van H. Postma, die als D-G tijdens de oorlog de hoogste Nederlandse ambtenaar was bij de Belastingdienst. Voor de leden van het zwarte hoofdbestuur stond Postma symbool voor het slechte beleid op het departement. In mijn onderzoek neemt hij een voorname rol in. In paragraaf 4.2 ga ik in op de verschillende verzetsactiviteiten die gepleegd zijn door de leden van het schaduwbestuur, het belastingverzet. Ik zal respectievelijk het saboteren van de arbeidsinzet, de onderduikacties, het doorsluizen van gelden naar het verzet en de grensbewaking behandelen. In paragraaf 4.3 behandel ik het ontslag van Joodse belastingambtenaren. Ik doe dit aan de hand van een persoonlijk verhaal van een Joodse belastingambtenaar tijdens de Duitse bezetting. Ik heb proberen te achterhalen wat de Belastingdienst voor hem heeft betekend. In paragraaf 4.4 komt het overige belastingverzet aan bod. Deze losstaande verzetsactiviteiten zijn gepleegd door belastingambtenaren die niet in een georganiseerd verband stonden met het zwarte hoofdbestuur. In paragraaf 4.5 ga ik kort in op de beroepsgroep van belastingconsulenten tijdens de oorlog. Ik zal de samenwerking met de belastingambtenaren beschrijven. In de slotparagraaf kom ik tot een conclusie. 126
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 85.
40
4.1
Het zwarte hoofdbestuur
De eerste maanden in 1943 werden betiteld als 'de grote crisis' door de toenmalig S-G van Economische Zaken H.M. Hirschfeld.127 De spanningen tussen het Duitse bezettingsbestuur en de Nederlandse samenleving liepen steeds hoger op. Dit kwam door de steeds verdergaande nazificering, de dalende levensstandaard en de Jodenvervolging.128 Wat ook heeft bijgedragen aan de crisis, is de arbeitseinsatz. Hier ga ik in paragraaf 4.2.1 verder op in. Deze maatregel raakte ook de Belastingdienst. Op 6 oktober 1942 vaardigden de Duitsers aanschrijving nr. 157 uit. Hierin werd de dienst opgedragen om terstond aan het ministerie door te geven welke mannen tussen de 18 en 35 jaar in aanmerking kwamen voor plaatsing in Duitsland. Toen de Duitsers via het Ministerie van Financiën het personeel van de Belastingdienst opriepen voor tewerkstelling in Duitsland, sprongen de stoppen bij enkele hoofdinspecteurs. Zwaar teleurgesteld over de gang van zaken op het departement, namen zij elkaar in kleine kring in vertrouwen en werd er een schaduwbestuur gevormd. Uit archiefstukken blijkt dat de oproep van overheidspersoneel voor de arbeidsinzet in Duitsland de directe aanleiding vormde van de organisatie van het zogenaamde belastingverzet.129
4.1.1
Organisatie en personen
De vergadering van inspecteurs was noodzakelijkerwijs ontstaan door de zorgwekkende ontwikkelingen die zich voordeden. Een aantal collega's stelde het op prijs over de telkens zich weer voordoende problemen met elkaar van gedachten te wisselen en één gedragslijn vast te stellen.130 Binnen dit bestuur was er een algemeen wantrouwen jegens de departementale leiding, in het bijzonder tegen D-G H. Postma. Een kleine groep vormde eind 1942, begin 1943, een schaduwbestuur van het officiële hoofdbestuur van de Belastingdienst. Per provincie was er een contactpersoon, en voor de steden Amsterdam, Rotterdam en Haarlem nog een. Zij probeerden door geheime vergaderingen plannen tegen de Duitsers te smeden en verzetsdaden te organiseren. Het gezelschap kwam ongeveer eens in de drie maanden in het diepste geheim bij elkaar voor de vergaderingen. Meestal vonden deze in Utrecht plaats, maar ook soms in Amsterdam of Amersfoort.131 In de (beperkte) literatuur is geen eenduidigheid te vinden wat betreft de exacte leden van de groep. Zo spreekt Veen132 van negen man, daarbij niet gerekend de afgevaardigde van de provincie 127
H.M. Hirschfeld, Herinneringen uit bezettingstijd, Amsterdam: Veen 1960, p. 101 en verder. P. Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 465. 129 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 2. 130 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 20. 131 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met A.B.J. Prakken, p. 1. 132 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 83. 128
41
Gelderland, daar diens naam niet bekend was. Ook laat hij de afgevaardigde inspecteurs van de steden Amsterdam en Haarlem buiten beschouwing, die eveneens deel uitmaakten van het schaduwbestuur. Uit de verschillende geraadpleegde archieven in het NIOD, 133 bestaande uit aantekeningen van interviews, briefwisselingen en (gecorrigeerde) concepten van passages voor het boek van Sanders,134 blijkt ook geen eenduidig antwoord op deze vraag. Aan enkele direct betrokkenen en tevens leden van het zwarte hoofdbestuur is gevraagd welke inspecteurs allemaal aanwezig waren op de geheime vergaderingen. De lijsten kwamen in grote mate overeen met elkaar. Toch waren er vaak kleine verschillen. Het zou kunnen komen door het clandestiene karakter van het comité en de geheime vergaderingen. Voor de hand ligt dat niet elk afzonderlijk lid steeds aanwezig was op elke vergadering. Wellicht hebben sommige leden zelfs nooit tegelijk bij een vergadering gezeten, en waren zij zodoende niet exact op de hoogte. Wat uiteraard ook zou kunnen, is dat men het enkele jaren na de oorlog gewoon vergeten was wie nou precies deel uitmaakte van het schaduwbestuur. Er waren in de oorlog immers heftige dingen gebeurd, sommige minder heftige herinneringen waren gewoon verdwenen. Eén frappant geval wat betreft de leden van het zwarte hoofdbestuur zal ik later in mijn onderzoek, paragraaf 5.3.3.2, nader uitlichten. Het betreft inspecteur der Invoerrechten en Accijnzen te Leeuwarden, J. Evenhuis. Nadat ik alle beschikbare archiefstukken naast elkaar had gelegd, ben ik tot de conclusie gekomen dat het zwarte hoofdbestuur uit de volgende hoofdinspecteurs bestond (in alfabetische volgorde):
G.B. Balkestein, inspectie der Invoerrechten & Accijnzen te Venlo − Limburg J.H. Bosch, inspectie der Invoerrechten & Accijnzen te Enschede − Overijssel Wat opvalt, is dat de leden allemaal behoorden tot het dienstvak der Directe Belastingen of L. Bosch, inspectie der Directe Belastingen te Drachten − Friesland Invoerrechten en Accijnzen. Er was niemand die behoorde tot het dienstvak der Registratie en W.G. Douma, inspectie der Directe Belastingen te Veendam − Groningen/Drenthe Domeinen. De tweedeling tussen deze twee dienstvakken vóór de oorlog is in paragraaf 3.2.1 reeds J.A. Fray, inspectie der Directe Belastingen te Amsterdam − Noord-Holland beschreven. De registratiedienst was de 'verheven' klasse, het andere dienstvak waren de 'gewone' A.B.J. Prakken, inspectie der Invoerrechten & Accijnzen te Amsterdam mensen. Zij stonden veel dichter bij het volk. Het is typisch dat alle leden van het zwarte hoofdbestuur A. Sissingh, inspectie der Invoerrechten & Accijnzen te Nijmegen − Gelderland uit dit dienstvak kwamen. Ook waren zij allemaal hoofd van hun inspectie. Door deze functie waren F.J. Spijkerman, inspectie der Directe Belastingen te Zeist − Utrecht zij tot veel in staat op hun inspectie en hebben zij veel collega's weten te bewegen mee te helpen voor J.H. Steegmans, inspectie der Directe Belastingen te Tilburg − Noord-Brabant de goede zaak. J.A. Struyk, inspectie der Directe Belastingen te Goes − Zeeland J. van Tilburg, inspectie der Directe Belastingen te Rotterdam − Zuid-Holland T.P. de Vries, inspectie der Directe Belastingen te Haarlem
133
NIOD, archief 259, inv.no. 1e & NIOD, archief 249-0856, inv.no. a1. P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960.
134
42
4.1.2
De individuele leden van het zwarte hoofdbestuur
Het brein achter het zwarte hoofdbestuur was J. van Tilburg (1900 – 1977), hij was de leider van de groep. In de oorlog was hij hoofdinspecteur der Directe Belastingen in Rotterdam en tevens leidende figuur in het Rotterdamse verzet. Hoewel hij door alle leden gezien werd als de kopman, was G.B. Balkestein (Venlo) oorspronkelijk met het idee is gekomen ten aanzien van het georganiseerde belastingverzet, zo liet Van Tilburg optekenen in een interview met Sanders.135 Samen hebben zij daarna landelijk verder gezocht naar geschikte kandidaten. Voor elke provincie hadden zij één contactpersoon, en verder voor de grote steden Rotterdam, Den Haag, Amsterdam en Haarlem, zo verklaarde hij.136 De naam van de contactpersoon uit Den Haag komt nergens naar boven. Die van Rotterdam ook niet, maar aan te nemen is dat Van Tilburg dat zelf was. Na de bevrijding is hij wethouder van Rotterdam geworden. Van 1951 tot en met 1955 was hij lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal. In 1956 is hij benoemd tot Gouverneur van Suriname.137 Een ander kopstuk uit het zwarte hoofdbestuur was L. Bosch (1903 – 1975), hoofdinspecteur der Directe Belastingen te Drachten. Hij nam een voorname positie in het verzet in Friesland in.138 Hij was ook nauw betrokken bij het Nationaal Steunfonds ("NSF") in Friesland en tevens districtshoofd voor het Landelijk Comité voor Onderduikers.139 Hij zorgde vanuit zijn belastinginspectie, die door de vele onderduikers en illegale werkers uitgroeide tot een broeinest van illegale activiteiten, voor de financiering van het verzet in Friesland. In de oorlog maakte Bosch veelvuldig gebruik van verschillende
identiteiten.
Hij
had
een
aantal
vervalste
identiteitsbewijzen. Op deze manier kon hij met de feiten spelen. Zo plaatste hij zichzelf over onder een fictieve naam naar een andere locatie en zo kon hij buiten het zicht van de Duitsers werken. Het wekte geen argwaan van de Duitse autoriteiten. Zijn valse identiteitsbewijzen verschaften hem veel bewegingsvrijheid. Zo was hij vrijgesteld van de arbeidsinzet, zijn fiets was niet invorderbaar door
135
NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 2. J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 85. 137 Zie het Parlementair Documentatiecentrum van de Universiteit Leiden. 138 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 88. 139 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 92. 136
43
Duitsers en zelfs tijdens spertijd moesten de Duitsers hem behulpzaam zijn.140 J.H. Bosch (1900 – 1945), de broer van eerdergenoemde L. Bosch, nam ook zitting in het zwarte hoofdbestuur. Hij was hoofdinspecteur Invoerrechten en Accijnzen in Enschede. Hij was een leidende figuur in het Twentse verzet. Op 31 maart 1945, één dag voor de bevrijding van Enschede, werd hij verraden en door de Duitsers gearresteerd. Diezelfde avond werd hij nog doodgeschoten. Ondanks de hoge mate van vertrouwelijkheid op de inspectie in Enschede, moest men zeer discreet blijven. Er was altijd een risico op verraders. De doorstroming van mensen was niet groot op de inspectie, dus mensen wisten wie te vertrouwen waren en wie niet. Toch ging het mis. Zo werd een groep verzetsmensen op heterdaad betrapt door de Duitsers en volgde niet veel later de arrestatie en dood van inspecteur J.H. Bosch. In het Weekblad der Belastingen is na de oorlog een stuk ter nagedachtenis over hem geschreven. Voor zijn collega's was het moeilijk te verteren dat juist hij de oorlog niet had mogen overleven. Hij stond namelijk niet bekend als een roekeloos persoon.141 In 1946 is aan Bosch postuum het verzetskruis toegekend, vanwege zijn bijdrage aan het verzet.142 Later is er op het Belastingkantoor in Enschede een monument opgericht ter ere van twee belastingambtenaren die tijdens de oorlog gevallen waren,143 een van hen was Bosch. Een foto van dit monument is opgenomen in Bijlage 2. G.B. Balkestein was tijdens de oorlog hoofdinspecteur der Invoerrechten en Accijnzen te Venlo. In 1955 werd hij, als hoofdinspecteur der Belastingen te Maastricht, geridderd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.144 W.G. Douma was tijdens de oorlog hoofdinspecteur der Directe Belastingen in Veendam. In 1959 werd hij, als hoofdinspecteur der Belastingen te Tilburg, geridderd tot Officier in de Orde van OranjeNassau.145 J.A. Fray was tijdens de oorlog hoofdinspecteur der Directe Belastingen in Amsterdam. Na de oorlog verhuisde hij naar Utrecht, alwaar hij hoofd van de inspectie werd. In 1961 werd hij gehuldigd vanwege zijn veertigjarig jubileum 140
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 86 e.v. Weekblad der Belastingen 1946/3794, p. 184. 142 Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 18 - 19 143 www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten 144 Utrechts Nieuwsblad 29 april 1955, p. 13. 145 Utrechts Nieuwsblad 29 april 1959, p. 15. 141
44
bij de Belastingdienst.146 In 1967 nam hij, na 46 jaar trouwe dienst, afscheid van de Belastingdienst.147 Van de twee laatstgenoemde gebeurtenissen zijn foto's opgenomen in Bijlage 2. A.B.J. Prakken was in de oorlog hoofdinspecteur der Invoerrechten & Accijnzen te Amsterdam. Na de oorlog werd hij lid Gedeputeerde Staten Noord-Holland en directeur Rijksbelastingen en Domeinen van de Belastingdienst te Amsterdam.148 A. Sissingh was tijdens de oorlog hoofdinspecteur der Invoerrechten en Accijnzen in Nijmegen. Na de oorlog is hij hoofd van de FIOD geweest.149 J.H. Steegmans was in de oorlog hoofdinspecteur der Directe Belastingen te Tilburg. Vóór de oorlog heeft hij in Valkenburg op de inspectie gezeten. Hij verhuisde in 1939 van Valkenburg naar Tilburg, zijn standplaats tijdens de bezetting. 150 T.P. de Vries was tijdens de oorlog hoofdinspecteur der Directe Belastingen te Haarlem. Voor de oorlog was hij in Middelburg gestationeerd. In 1939 is hij verplaatst naar Haarlem, waar hij tijdens de oorlog bleef.151 Over F.J. Spijkerman en J. A. Struyk heb ik niets kunnen vinden. Van de leden van het zwarte hoofdbestuur is niet veel bekend en helaas weinig te vinden in de geschiedenisboeken en de archieven van het NIOD en het Nationaal Archief. Toch heb ik van sommige van hen wat weten te vinden. Hoewel de gevonden informatie over de leden zeer summier is, is het toch aardig om een idee te krijgen van of en hoe ze de oorlog zijn doorgekomen en wat zij eventueel daarna gedaan hebben. Deze uiteenzetting is een klein eerbetoon aan de leden van het zogenaamde zwarte hoofdbestuur en allen die er nauw bij betrokken waren. Het risico dat zij hebben gelopen was groot en enkele van hen hebben dat uiteindelijk met de ultieme prijs moeten bekopen. Opdat zij niet in de vergetelheid zullen raken!
4.1.3
De positie van H. Postma, directeur-generaal der belastingen
Hendrik Postma (1894 – 1968) heeft in de oorlog een lastige positie vervuld. Hij zat letterlijk tussen twee vuren in. Aan de ene kant stond de bezetter, die inmiddels de macht op het ministerie had overgenomen. Aan de andere kant stond het Nederlandse belang, de Belastingdienst als zodanig met alle (belasting-)ambtenaren die er werkzaam waren. Postma heeft ervoor gekozen om op zijn post te 146
Utrechts Nieuwsblad 17 april 1961, p. 7. Utrechts Nieuwsblad 1 november 1967, p. 2. 148 NIOD, archief 249-0856, inv.no. a1. 149 Utrechts Nieuwsblad 6 juli 1956, p. 7. 150 Limburger Koerier 27 augustus 1936, p. 5. 151 Het Vaderland 30 november 1939, p. 3. 147
45
blijven en voorkwam daarmee dat er een NSB'er aangesteld werd. Postma kreeg herhaaldelijk te maken met conflicterende belangen en poogde deze op te lossen op de manier die het dichtste bij zijn persoonlijkheid lag. Later zal blijken dat er veel onduidelijkheid is geweest en het spel op het scherpst van de snede is gespeeld. De lastige positie waarin Postma verkeerde is met name ook ten deel gevallen aan veel burgemeesters in de oorlog. Inmiddels is de term 'als een burgemeester in oorlogstijd' een begrip. Het slaat op het continue afwegen van belangen, kiezen voor het 'noodzakelijke kwaad' om een groter belang te dienen. Na de oorlog is er over deze situatie veel ophef geweest. Wanneer was iemand te ver gegaan en wanneer was iemand binnen de perken gebleven? De grens is namelijk flinterdun. Het was sterk afhankelijk van de gegeven situatie. Hieronder zal ik de situatie van Postma schetsen. Vanaf 1 januari 1941 heeft Postma de rol van D-G der belastingen vervuld, hij had vanaf dat moment feitelijk de leiding binnen de Belastingdienst. Deze situatie veranderde toen de bezetter Duitsgezinde pionnen op hoge plaatsen neerzette binnen Financiën. Eerst was daar Rost van Tonningen en in zijn kielzog kwam later Rambonnet. Deze heerschappen hadden uiteindelijk het laatste woord. Rambonnet had vanaf halverwege 1941 feitelijk de leiding over het personeelsbeleid van de Belastingdienst.152 De relatie tussen Rambonnet en het personeel op het ministerie was slecht, er was veel wrijving tussen Rambonnet en de ambtenaren.153 Postma werd door de Duitsers getolereerd, hij mocht aanblijven. Hij had een lange ambtelijke achtergrond, was ervaren op het gebied van de belastingen en werd daarom op waarde geschat door de bezetter. Postma werd op het ministerie voortdurend op zijn vingers gekeken door de Duitsers en Duitsgezinden, hij had weinig bewegingsvrijheid. In zijn verhoor voor de Enquêtecommissie betoogde hij dat wanneer hij bijvoorbeeld niet akkoord ging met een personeelszaak, Rost van Tonningen en Rambonnet het er toch wel doorheen zouden drukken. 154 Om die reden moest hij op sommige vlakken wel toegeven aan de Duitsers teneinde in functie te blijven en nog enige invloed uit te kunnen oefenen, zo redeneerde hij. Sommige maatregelen van Duitse zijde zijn tegengehouden kunnen worden en andere niet. Zo was er in 1941 sprake van dat alle belastingambtenaren een Eigenstättliche Erklärung moesten tekenen, een 152
A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 113. A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 115. 154 NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 17. 153
46
soort trouw aan Hitler.155 Dit is niet doorgegaan door de weerstand die de ambtenaren er tegen boden. Uit verschillende bronnen blijkt ook dat Postma als D-G door het herhaaldelijk dreigen met aftreden de bezetter op andere gedachten heeft kunnen brengen.156 In drie gevallen zijn de door de Duitsers voorgenomen maatregelen niet doorgegaan. In de eerste plaats betrof het de afschaffing van kinderaftrek voor Joodse gezinnen. De tweede maatregel is de belastingplichtigheid van kerkgenootschappen in de Vpb. De derde en laatste maatregel was de in 1942 beoogde heffing ineens van f. 500 miljoen ten laste van het Nederlandse volk.157 Later toen de Duitsers belastingambtenaren opeisten voor de arbeidsinzet in Duitsland, is Postma in een lastige situatie terechtgekomen. Deze gebeurtenis beschrijf ik in paragraaf 4.2.1.2.1 Vanaf dat moment is er wrevel ontstaan tussen het departement, met Postma in de persoon, en verschillende hoofdinspecteurs van de Belastingdienst. Doordat beide partijen niet op de hoogte waren van wat zij allemaal deden, is er een tegenwerking ontstaan. Beide kampen hebben langs elkaar heen gewerkt. Een van de oorzaken die hieraan ten grondslag lag, was dat de dienst in veel gevallen niet doorhad of de nieuwe maatregelen van het departement van Postma afkwamen, of van Rambonnet.158 Na de oorlog is Postma door twee leden van het zwarte hoofdbestuur aangeklaagd (J. van Tilburg en L. Bosch), hierdoor moest hij voor de Zuiveringscommissie verschijnen. In het Zuiveringsrapport van Postma kwam naar voren dat de tactiek die Postma gehanteerd had, geleid had tot misverstanden: "Ambtelijk was Rambonnet chef van het personeel. Postma bemoeide zich telkens met het personeel om den dienst te beschermen tegen onttrekking van arbeidskrachten voor Duitsland. Onder de rondzendbrieven, waarover de inspecteurs zich zoo hebben geërgerd, zijn er vele van Rambonnet. Dit waren echter geen brieven van Rambonnet, geschreven in opdracht van Postma, maar geschreven namens de secretaris-generaal Rost van Tonningen. Postma verwachtte, dat als er brieven rond gingen, ondertekend door Rambonnet, de geadresseerden op hun hoede zouden zijn en als er brieven uitgingen, die hij zelf had ondertekend, de geadresseerden zouden begrijpen, dat hij met de beste bedoelingen was bezield."159 In deze handelswijze had Postma zich pijnlijk vergist, het was een wat naïeve opstelling. In plaats van dat de hoofdinspecteurs begrip hadden voor de situatie, ging het langs elkaar heen en ontstond er een enorme vertrouwensbreuk. Zelfs nadat de Zuiveringscommissie Postma had gezuiverd van alle blaam, is het niet meer goed gekomen tussen beide partijen. Hierop kom ik aan het einde van deze paragraaf nog op terug. 155
A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 113. A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 114. 157 Dit heeft M.J.H. Smeets na de oorlog verklaard tegenover de Zuiveringcommissie, ter beoordeling van de rol van Postma tijdens de oorlog. 158 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 115. 159 NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. 156
47
Postma's tegenspeler aan Duitse zijde was R. Rinkefeil. De departementsambtenaren hadden veel met hem te maken. Hij had de taak als belastingexpert de fiscale wetgeving zo aan te passen, dat de belastingopbrengsten in het bezette Nederlandse gebied zo hoog mogelijk te maken. Alle gelden zouden immers in de Duitse schatkist vloeien. Voor de Duitsers was het dus van eminent belang dat de Belastingdienst goed bleef functioneren en dat de fiscale wetten in het voordeel van Duitsland werden aangepast. Postma heeft dit nooit begrepen, zo lijkt het. In zijn verhoor van de Enquêtecommissie heeft hij zich enkele malen verbaasd uitgelaten over het punt dat de Duitsers grote waarde hechtte aan een geolied belastingapparaat.160 Daarnaast laat Postma in hetzelfde verhoor optekenen dat hij Rinkefeil zag als een 'goede' Duitser, als iemand die geen nazisympathieën koesterde maar er enigszins tegen wil en dank door de bijzondere omstandigheden terecht was gekomen. Zo heeft Rinkefeil eens tegen Postma verteld dat hij op aandrang van Von Hindenburg nazi was geworden, veel Duitse ambtenaren hadden hier destijds gehoor aan gegeven. Het had dus niet zo veel voeten in de aarde. Deze opstelling van Postma kan naïef genoemd worden. Het lijkt er op dat de Duitsers hem hebben ingepalmd en gebruik van hem hebben gemaakt. Postma heeft van zijn kant er steeds alles aan gedaan om de dienst zo goed mogelijk te laten functioneren. In de ogen van Postma was dit noodzakelijk, omdat de opbouw na de oorlog dan een stuk voorspoediger zou verlopen.161 Dit is te prijzen, hij heeft het vaderlandse belang wat dat betreft hoog gehouden. Maar de Belastingdienst is tijdens de oorlog veelvuldig door de Duitsers ingeschakeld om gelden te innen, die vervolgens ten goede kwamen aan de Duitsers. Tot slot behandel ik in deze paragraaf de gebeurtenissen rond Postma na de oorlog. Als eerste behandel ik het reeds benoemde Zuiveringsrapport. Aanleiding voor het verschijnen voor de Zuiveringscommissie vormden de klachten die twee leden van het zwarte hoofdbestuur, Van Tilburg en L. Bosch, hadden ingediend. De twee belangrijkste zaken die behandeld werden, waren dat Postma zich ervoor geleend zou hebben opvolger te worden van Trip, terwijl de laatste gemeend had ontslag te moeten nemen. Het tweede was het gedrag van Postma inzake de tewerkstelling van belastingambtenaren in Duitsland.162 Ten aanzien van het eerste punt waren de Van Tilburg en Bosch van mening dat zij liever een NSB'er op de positie van Postma hadden gezien, omdat het verzet dan beter te organiseren was geweest. Op dit punt werd Postma gesteund door een aantal mensen op het departement. Zo zag Trip hem als goed vaderlander die altijd gehandeld heeft in het belang van Nederland. B. Schendstok, toenmalig directeur van 's Rijks Belastingen en Domeinen, schaarde zich ook achter Postma. Hij verklaarde dat het aanblijven van Postma velen heeft bewogen ook aan te blijven. Wanneer hij vertrokken zou zijn, waren velen hem gevolgd en had de Belastingdienst er een stuk slechter voorgestaan, aldus Schendstok. De Zuiveringscommissie oordeelde ten aanzien van dit 160
NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 13 en 21. NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 13. 162 NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. 161
48
punt dat Postma geen verwijt kon worden gemaakt, Postma handelde op dit punt in het belang van Nederland. Het tweede punt ziet op de handelswijze van Postma bij de arbeidszet. Waar de bezwaren van de twee hoofdinspecteurs op neer kwamen, waren dat Postma zijn oren teveel had laten hangen naar de Duitsers. Hij zou net iets te makkelijk de lijsten met namen voor de arbeidsinzet hebben overhandigd aan de bezetter en volgens de inspecteurs daarmee een houding hebben aangenomen die neigde naar collaboratie. Op dit punt kwam goed naar voren dat de inspecteurs binnen de dienst geen idee hadden wat zich allemaal op het departement afspeelde. Postma heeft zich wel degelijk hiertegen verzet en geknoeid met de opgaven. Ook op dit vlak werd Postma gesteund door betrokkenen op het departement. Zo verklaarde Reyne, hoofd afdeling personeel, dat Postma herhaaldelijk zijn beklag deed over het inleveren van de lijsten en dat deze uiteindelijk op het departement zijn gemanipuleerd ten gunste van de Belastingdienst. De Zuiveringscommissie oordeelde dat Postma wat dit betreft ook goed gehandeld had. Hij heeft een groot gedeelte van het personeel beschermd. Ook werd Postma in het rapport gesteund door een aantal vooraanstaande belastingambtenaren. Deze mensen spraken zich allemaal positief uit over een terugkeer van Postma bij Financiën na de oorlog.163 Als tweede ga ik in op Postma's verhoor tegenover de Parlementaire Enquêtecommissie. Tegenover de commissie deed hij een boekje open over het reilen en zeilen op het departement tijdens de bezetting. Postma verklaarde dat hij altijd in het hoofd hield dat hij zo lang mogelijk moest blijven zitten, hij wilde niet dat een NSB'er zijn positie over zou nemen. Het verslag geeft echter een redelijk eenzijdig beeld. Het heeft iets weg van de 'grote Postma-show'. Zo liet Postma zich geen enkele keer kritisch uit over zichzelf en hemelt hij zijn eigen gedragingen op. Hij liet meermaals optekenen dat hij 'het spel' goed gespeeld had en kwam met veel voorbeelden waar hij doorslaggevend en belangrijk was geweest. Wanneer het echter vanuit Duits perspectief bezien wordt, lijkt het er sterk op dat Postma gebruikt werd om Duitse doelen te realiseren (de belastinghervorming). Zo zijn er zelfs aanwijzingen dat Postma overbodig zou zijn geweest voor de Duitsers wanneer de hervorming helemaal zou zijn doorgevoerd.164 Wat bovendien ook saillant is aan het verslag, is dat Postma het belastingverzet bagatelliseerde. Hij deed voorkomen alsof het allemaal niet zoveel voorstelde. Hij sprak met een minachtende ondertoon over een schaduwbestuur dat zich ergens in het laatste jaar van de oorlog gevormd heeft. De reden dat Postma nauwelijks iets zei over het schaduwbestuur, was waarschijnlijk gelegen in het feit dat twee leden van het hoofdbestuur Postma voor de Zuiveringscommissie hadden gedaagd. Dit nam Postma hen kwalijk. De opstelling van Postma bij de Parlementaire Enquêtecommissie viel vervolgens helemaal verkeerd bij de inspecteurs. Op deze manier ontstond er een breuk die niet meer goed is gekomen.
163
NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. M.M. Rost van Tonningen, Correspondentie van M.M. Rost van Tonningen Dl I: 1921 - mei 1942, 'sGravenhage: Nijhoff 1967, p. 176.
164
49
4.2
Het belastingverzet
De belastingambtenaren hebben op verscheidene manieren verzet gepleegd. Dit varieerde van kleine, individuele tot grote georganiseerde acties. De Belastingdienst is op verschillende manieren betrokken geweest bij de georganiseerde illegaliteit. Dit wordt ook wel het belastingverzet genoemd. Onder belastingverzet schaar ik alle verzetsactiviteiten waaraan (ambtenaren van) de Belastingdienst heeft (hebben) meegewerkt.165 Gedurende de oorlog zijn dit er vele geweest. Ik zal dit op een zo overzichtelijk mogelijke wijze uiteenzetten. Ik zal dit (met name) doen aan de hand van interviews die na de oorlog zijn afgenomen van de direct betrokkenen. In paragraaf 4.2.1 behandel ik de arbeidsinzet en hoe deze gemanipuleerd werd door de ambtenaren op het ministerie en binnen de Belastingdienst. Deze maatregel van Duitse zijde zorgde voor een schok bij de belastingambtenaren. In paragraaf 4.2.2 ga ik in op de onderduikacties die de Belastingdienst organiseerde. Veel personeelsleden van de dienst werden bedreigd met uitzetting naar Duitsland. De onderduiktak van de Belastingdienst hielp in de oorlog zowel Joden als niet-Joden. Paragraaf 4.2.3 gaat over het doorsluizen van (belasting-)gelden naar het verzet. De inspecteurs hadden veel manieren om dit te doen. Ik ga in op de meest gebruikte methoden die zij gehanteerd hebben. In paragraaf 4.2.4 ga ik kort in op de grensbewaking die mede door belastingambtenaren werd geïnitieerd.
4.2.1
Sabotage arbeidsinzet
De arbeitseinsatz markeert een roerige periode in Nederland tijdens de Duitse bezetting. De Duitsers hadden vergaande mogelijkheden om Nederlanders tewerk te stellen in Duitsland ten behoeve van bedrijven die voor de oorlogsproductie werkten. Zowel bedrijven als overheidsinstellingen werden door de Duitsers uitgekamd.166 De gehele bevolking werd bedreigd door deze maatregelen. Mensen hadden slechts twee keuzes wanneer zij werden opgeroepen: werken in Duitsland of onderduiken. De Nederlandse ambtenaren en bestuurders werden belast met de registratie, selectie en het oproepen van de voor de arbeidsinzet geselecteerde mensen. Zo kwamen ambtenaren steeds meer onder druk te staan. Deze handelingen waren in strijd met de regels neergelegd in het Landoorlogreglement 1907 en met de Aanwijzingen van 1937.167 Volgens de laatste moesten ambtenaren het Nederlandse volk dienen. Wanneer zij regels moesten uitvoeren die in strijd waren met dat belang, zouden zij hun werk
165
Vergelijk P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 22. Sanders legt het Belastingverzet eng uit, hij schaart hier alleen de onderduikdienst van de Belastingdienst onder. 166 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 212 e.v. 167 Zie Hoofdstuk 2.
50
neer moeten leggen. Het was een moeilijke beslissing voor de ambtenaren om deze te nemen, velen hadden thuis een gezin te onderhouden.
4.2.1.1
De arbeidsinzet
In maart 1942 werd de regeling ingevoerd dat elke bewoner van het bezette Nederlandse gebied tewerkgesteld kon worden in Duitsland.168 Dit was een uitbreiding van een reeds bestaande regeling, daterende van 28 februari 1941. De oude regeling betrof slechts tewerkstelling binnen het bezette Nederlandse gebied. Deze dienstverplichting was ingevoerd om het aantal werklozen zo veel mogelijk te beperken en de arbeiders ten goede te laten komen aan de Duitsgezinde industrie.169 Vanaf 1942 werden de maatregelen omtrent de arbeidsinzet geïntensiveerd. De gedwongen tewerkstelling van Nederlandse arbeiders in Duitsland vond zijn oorsprong aan het Oostfront.170 De Duitse troepen liepen daar vanaf het najaar van 1941 grote verliezen op. Zodoende werden er veel nieuwe soldaten naar het front gestuurd. Dit had grote consequenties voor de Duitse economie. De arbeiders verlieten de fabrieken om te gaan vechten in het oosten. Het gevolg was dat de productie in snel tempo daalde. Dit was slecht voor de Duitsers, aangezien er door de continue oorlogsvoering steeds meer wapens nodig waren. Het tekort aan bekwame, geschoolde vakarbeiders moest worden opgelost door arbeiders uit de bezette gebieden. De Duitse leiding wat betreft de arbeidsinzet was in handen van F. Sauckel, hij droeg de titel Generalbevollmächtiger für den Arbeitseinsatz. Vanaf oktober 1942 werd hij in Nederland bijgestaan door F. Schmidt, Beauftragte des Generalbevollmächtiger für den Arbeitseinsatz. Zij moesten ervoor zorgen dat er een enorme stroom aan verse arbeidskrachten naar Duitsland op gang kwam. Sauckel kreeg van A. Speer, hij gaf als minister leiding aan de Duitse oorlogseconomie, orders over de gewenste aantallen arbeidskrachten.171 Gaandeweg de oorlog werden deze aantallen steeds hoger. In Nederland kwamen de instructies van het Departement van Sociale Zaken. Zij zorgden voor de uitvoering van de Duitse maatregelen inzake de arbeidsinzet. Nederlandse ambtenaren en bestuurders waren belast met de taak om alle arbeidskrachten te registreren, selecteren en op te roepen. Wat zij voorheen gedaan hadden bij de Joden, moest nu gebeuren in het kader van de verplichte tewerkstelling.172 Waar tot maart 1942 slechts werklozen gedwongen in Duitsland tewerk werden
168
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 6, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1975, p. 779 e.v. 169 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 141. 170 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 6, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1975, p. 781. 171 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 54 – 57. 172 P. Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 465.
51
gesteld, trad daarna een nieuwe fase in waar Nederlanders tussen de 18 en 35 jaar173 door arbeidsbureaus konden worden verplicht (tijdelijk) in Duitsland te gaan werken.174,175 Wanneer men geen gehoor gaf aan deze oproep kon er een straf volgen van maximaal een jaar gevangenisstraf. Deze verordening was gericht op Nederlanders die zich onttrokken aan de arbeidsinzet.176 Van april 1942 tot april 1943 werden de bedrijven door de Duitsers uitgekamd. Werkende arbeiders werden aangewezen voor uitzending naar Duitsland.177
4.2.1.1.1
Oproepen van overheidspersoneel
Vanaf oktober 1942 was ook het overheidspersoneel ten prooi gevallen aan de arbeidsinzet. De eerste circulaire waar algemene richtlijnen in stonden dateerde van 5 oktober 1942. Bij het selecteren van ambtenaren die voor uitzending in aanmerking kwamen werd met twee gevallen rekening gehouden. Allereerst zouden vooral jongere, ongehuwde personen in aanmerking komen en op de tweede plaats mochten geen mensen worden aangewezen die onmisbaar waren, althans waar een plaatsvervanger voor zou moeten worden aangetrokken.178 De burgemeesters en de hoofden van dienst konden zelf bepalen wie zij ervoor in aanmerking lieten komen. De beoogde resultaten bleven achterwege, daarom bepaalde Schmidt in januari 1943 dat in het vervolg 10% tot 20% van het gehele personeel in aanmerking moest komen voor uitzending naar Duitsland.179 Het aanwijzen van de arbeiders mocht vanaf dit moment niet meer gebeuren door de hoofden van dienst en burgemeesters. Voortaan moesten zij een lijst met het gehele personeelsbestand overleggen aan de arbeidsbureaus. Daarop konden zij onder andere met kruizen aangeven wie volstrekt onmisbaar waren.180 Het genoemde percentage werd nooit gehaald, mede doordat de hoofden van dienst dankbaar gebruik maakten van het label 'onmisbaar'.
173
De leeftijdsgrenzen werden later in de oorlog nog verruimd naar 16 en 40, toen in 1944 de 'totale arbeidsinzet' werd afgekondigd. Mannen binnen deze leeftijdscategorie liepen het risico om bij razzia's te opgepakt en gedeporteerd te worden. 174 P. Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 466. 175 Verordening 42/1941. 176 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 120 – 121. 177 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 178. 178 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 224. 179 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 225. 180 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 225.
52
4.2.1.1.2
Tegenwerking
Gaandeweg groeide de tegenstand in Nederland jegens de arbeidsinzet, met name onder de ondernemers en de 'goede' ambtenaren.181 Ambtenaren die belast waren met de registratie begonnen de gaten in het systeem te zien en gingen trucs toepassen om mensen te vrijwaren van de verplichte tewerkstelling. Zo werden kaarten met daarop gegevens van mensen die voor uitzending in aanmerking kwamen achterover gedrukt, mensen werden tijdig gewaarschuwd om onder te duiken en betreffende
arbeiders
werden
aangemeld
voor
omscholingscursussen
voor
diverse
bewapeningsindustrieën waarmee de uitzending vertraagd werd. Ook werd er gerommeld met de rapporten van de keuringsarts.182 4.2.1.2
Belastingambtenaren en de arbeidsinzet
In de herfst van 1942 peilde de S-G van Sociale Zaken of de leiding van de Belastingdienst bereid was mee te werken aan de arbeidsinzet. Inmiddels had de NSB'er Rambonnet het laatste woord over het personeelsbeleid. Rambonnet verklaarde zich bereid mee te werken, de Belastingdienst zou ook personeel af moeten staan ten behoeve van de arbeidsinzet. In de aanschrijving van 6 oktober 1942, Personeel van de Belastingdienst (nr. 157), werden de hoofden van de Belastingdienst gevraagd om terstond alle personeelsleden aan het ministerie door te geven die voor tewerkstelling in Duitsland in aanmerking kwamen.183 Dit heeft tot ontzetting geleid bij de hoofdambtenaren van de Belastingdienst. De hoofden van dienst voelden zich in de steek gelaten door het departement. In Friesland hebben protesten hiertegen zelfs geleid tot de arrestatie en later het overlijden van commies dienstgeleider Fokkelinus van der Wal. Deze actie heeft de verzetsgeest bij de belastinginspecties in Friesland flink aangewakkerd.184 Hier ga ik in paragraaf 5.3.3 verder op in. Uiteindelijk is deze eerste oproep op niets uitgedraaid. Een paar maanden later is er door de Duitsers een nieuwe aanval op het personeel van de Belastingdienst uitgevoerd. In de aanschrijving van 15 februari 1943, Personeel van de Belastingdienst (nr. 116), werd de dienst gevraagd om terstond een opgave van het volledige personeelsbestand te verstrekken. Een tweetal hoofdambtenaren was hier fel tegen gekant. Zij vonden het niet verenigbaar met een goede vaderlandse houding, het was in hun ogen in strijd met de ambtseed en het LOR. Toen in maart 1943 de twee hoofdambtenaren, J. Evenhuis (Groningen) en L. Bosch (Drachten), de opgave nog niet verstuurd hadden, ontvingen zij op 4 maart een aanschrijving waarin verzocht werd de opgave alsnog vóór 5 maart in te zenden. Vanuit het ministerie werd erbij nog pressie uitgeoefend. Voor 181
B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 212 e.v. 182 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 216. 183 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 85. 184 P. Wijbenga, Bezettingstijd in Friesland II, Leeuwarden: De Tille 1995, p. 21.
53
diegenen die de lijsten niet zouden inzenden stond concentratiekamp Vught of Amersfoort te wachten.185 4.2.1.2.1
De gang van zaken op het departement
Op het departement kwam Postma als hoogste Nederlandse ambtenaar van de Belastingdienst, in een lastig parket te zitten toen de Duitsers belastingambtenaren opeisten voor de arbeidsinzet. Postma moest het beleid van de bezetter uitvoeren. Wanneer hij dit niet gedaan zou hebben of wanneer hij te veel tegengewerkt zou hebben, zouden de Duitsers hem zonder enige moeite kaltgestellt hebben. Postma verklaarde ten aanzien van zijn handelen inzake de arbeidsinzet in het Zuiveringsrapport: "Als ik toen mijn medewerking had geweigerd en was afgetreden, dan zouden Rost van Tonningen en Rambonnet deze aangelegenheid hebben behandeld. Ik ben gebleven om den dienst der belastingen te beschermen tegen de bevelen der Duitsers en daarmede tevens de personen in dienst van het departement."186 Bekend is dat Postma veel tegengas heeft gegeven aan de Duitsers. Zo verklaarde J.P.H. Reyne, in de latere oorlogsjaren hoofd Personeel van de Belastingdienst, tegenover de Zuiveringscommissie dat Postma tegen Rinkefeil gezegd heeft, dat hij op zou stappen wanneer er mensen van de dienst opgeëist zouden worden voor de arbeidsinzet.187 Uiteindelijk heeft Rinkefeil Postma toch bewogen om opgave van het volledige personeelsbestand te doen (aanschrijving nr. 116). Logischerwijs kwamen veel hoofdinspecteurs van de dienst in protest, maar Postma bleef aanhouden. Uiteindelijk zijn nagenoeg alle opgaven binnengekomen. Met alle opgaven was geknoeid door de verschillende hoofden van dienst. Postma werd hier buiten gehouden. Voor Postma was dit een probleem. Hij wilde het zoveel mogelijk zelf in de hand houden en zelf de lijsten met het personeelsbestand manipuleren, zodat er geen (of zo min mogelijk) belastingambtenaren naar Duitsland hoefden. De hoofden van dienst wisten dit niet. Zij hadden geen idee dat Postma de dienst hiervoor wilde behoeden. Zij hadden veeleer de indruk dat Postma de bezetter hielp met het registreren van geschikte kandidaten. De inspecteurs hadden geen enkele notie van de politieke spelletjes dit gespeeld werden en de vuren waartussen Postma zich bevond. Reyne heeft tegenover de Zuiveringscommissie verklaard dat Rinkefeil aan Postma een lijst vroeg van mensen die de Belastingdienst kon missen. Na lang beraad kwam Postma samen met zijn afdelingschefs (onder andere Reyne) met een lijst waar 317 uit een totaal van 17.000 op vermeld stonden. Onder dit aantal waren meer dan 100 meisjes, daarnaast nog een aantal mannen boven de 35 jaar en tot slot een gering aantal mannen tussen de 18 en 35 jaar, die wel in aanmerking kwamen voor de tewerkstelling. In de laatste groep stonden voornamelijk arbeidscontractanten vermeld, mensen die op dat moment reeds ontslagen waren of op het punt stonden ontslagen te worden. Aan deze lijsten 185
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 89. NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. 187 NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. 186
54
werd vervolgens voldoende ruchtbaarheid gegeven, zodat de mensen die met uitzetting bedreigd werden de kans hadden om onder te duiken.188 Op deze manier heeft Postma, in samenwerking met Rinkefeil, geprobeerd het offer zo klein mogelijk te houden en de dienst zoveel mogelijk te behoeden voor een verlies aan manschappen. Uit archieven bij het Nationaal Archief over de arbeidsinzet van ambtenaren van het Ministerie van Financiën, blijkt dat hoge Duitse functionarissen samengewerkt hebben met de Nederlanders voor het behoud van personeel.189 Zo stond op een overzichtslijst uit 1943 met de personeelsaantallen van alle onder Financiën ressorterende diensten achter de 'Belastingdienst', dat "Reichsrichter Dr. Rinkefeil heeft goedgevonden, dat aan dezen dienst zoo weinig mogelijk personeel wordt onttrokken."190 Op de lijst stond dat in totaal 13.966 mensen werkzaam waren bij de Belastingdienst. Hiervan had 13.694 een rood kruis gekregen (onmisbaar voor de dienst). Medewerkers die een blauw kruis achter hun naam hadden gekregen (niet-onmisbaar) waren onderverdeeld in drie categorieën: mannen tot 35 jaar (180 personen), mannen boven de 35 jaar (58 personen) en vrouwen (79 personen).191 Het totaal van de aangewezen personen voor de arbeidsinzet bedroeg in dit overzicht 317 personen, exact het aantal dat in het zuiveringsdossier van Postma genoemd wordt.192 Daarnaast is een schrijven van Postma aan Rambonnet van 20 april 1943 aanwezig in het archief, waarin Postma de NSB'er ervan probeert te overtuigen dat de Belastingdienst geen enkele medewerker kan missen. Postma spreekt over 380 tijdelijke schrijvers (arbeidscontractanten), deze kunnen door de vele werkzaamheden niet gemist worden. Hij voerde onder andere als argument aan dat de dienst te kampen had met achterstanden wat betreft de aanslagregelingen IB 1942 en Vpb 1942. Daarnaast was net bekend geworden dat de biljetten van f. 500 en f. 1.000 bij de Belastingdienst ingeleverd moeten worden, dit zorgde ook voor een extra belasting van het personeel.193 Ook is in het archief is een kort verslag aanwezig van een bespreking op 30 juni 1943 tussen Dr. Bollenhagen en Timm (Haubtabteilung Finanzen) en Postma, Smeets (hoofd afdeling Organisatie van de Belastingdienst) en Broesder (hoofd afdeling Personeel van de Belastingdienst, waarschijnlijk de voorganger van Reyne). Postma heeft tijdens deze bespreking geëist dat de Belastingdienst geheel vrijgesteld zou worden. De Duitse ambtenaren onderkenden het belang van een goed functionerende Belastingdienst. Zij hebben toegezegd dat voor de jaargangen van 1917 tot en met 1921 wellicht een vrijstelling verleend kon worden. Voor de jaargangen van 1922 tot en met 1924 was niet mogelijk. Timm heeft hierbij opgemerkt dat de dienst zoveel mogelijk oudere en vrouwelijk plaatsvervangers in dienst moest nemen. Aangezien deze buiten het bereik van de arbeidsinzet zouden vallen, zou de dienst er niet onder lijden. Hierna benadrukte Postma andermaal de moeilijke taak van de 188
NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940-1960, 2.08.74, inv.nr. 56 & 57. 190 NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940-1960, 2.08.74, inv.nr. 56. Overzichtlijst met personeelsaantallen. 191 NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940-1960, 2.08.74, inv.nr. 56. Overzichtlijst met personeelsaantallen. 192 NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. 193 NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940-1960, 2.08.74, inv.nr. 56. Schrijven van Postma aan Rambonnet. 189
55
Belastingdienst. Hij wees de Duitsers erop dat het drukke tijden waren voor de dienst en dat op dit vlak de belangen van Nederland en Duitsland parallel liepen: "Bij minder personeel zal dit in de opbrengst der middelen tot uitdrukking komen." Tot slot zag Bollenhagen zeer goed de belangen van een goed functionerende Belastingdienst en hij zegde de volle medewerking toe.194 Later zijn zogenaamde 'Z-kaarten' verstrekt aan de jaargangen 1917 tot en met 1921, belastingambtenaren geboren in deze jaren werden vrijgesteld van de arbeidsinzet. Dit werd gedaan in verband met het percentage (ruim 18%) dat reeds bij de Belastingdienst aan personeelssterkte was onttrokken door krijgsgevangenschap en de arbeidsinzet (in het laatste geval betrof het belastingambtenaren van de jaargangen 1922 tot en met 1924, waarvoor geen vrijstelling werd verkregen).195 In het archief zijn boekjes van de jaargangen 1922 en 1923 aanwezig. Achter de namen van belastingambtenaren staat een rood of blauw kruis. Achter veel namen met een blauw kruis staat de
opmerking
'ondergedoken'
of
'niet
gemeld/onbekend'.196
Van
de
groep
die
vanuit
krijgsgevangenschap of de arbeidsinzet waren opgeroepen, is het dus onzeker of zij daadwerkelijk uitgezonden zijn naar Duitsland. Velen waren ondergedoken. In een andere overzichtslijst met personeelsaantallen, daterend van 23 juli 1943 was de volgende onderverdeling gemaakt:197 Totaal werkzaam bij de Belastingdienst:
13.578 (13.265 mannen en 313 vrouwen)
Aangewezen/vertrokken voor krijgsgevangenschap:
1.824
Aangewezen voor arbeidsinzet:
574
Personeel dat blijft:
10.867
Geboren in jaargang
1917:
240
1918:
261
1919:
198
1920:
196
1921:
162
1922:
239
Reeds afgestaan:
2.398 (18% van het totale personeel)
Nog af te staan:
255 (2%, streven was 20%)
Uit verschillende bronnen blijkt dat Postma veel gedaan heeft om het personeel van de Belastingdienst te behouden. Verschillende malen heeft hij betoogd dat niemand misbaar was en de Duitsers er op gewezen dat de Belastingdienst van grote waarde was. Wrang was dat een aantal van de aangewezen arbeidscontractanten juist in dienst was gekomen bij de Belastingdienst, om zo de arbeidsinzet te 194
NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940-1960, 2.08.74, inv.nr. 57. Verslag van bespreking. NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940-1960, 2.08.74, inv.nr. 56. 196 NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940-1960, 2.08.74, inv.nr. 56. Namenboekjes 'Jaargang 1922' en 'Jaargang 1923'. 197 NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940-1960, 2.08.74, inv.nr. 57. Overzichtslijst 23 juli 1943. 195
56
ontlopen. Deze zijn uiteindelijk door Postma opgegeven aan de Duitsers omdat hij toch een lijst met namen moest inleveren. Postma had altijd voor ogen de buitendienst hier buiten te houden en deze zaak centraal op het departement te regelen. Hij kon immers niet aannemelijk maken dat er niemand van alle duizenden werkzame ambtenaren onmisbaar was. Uiteindelijk moest er dus een lijst komen van het gehele personeel. Postma heeft de continuïteit van de Belastingdienst steeds als uitgangspunt genomen. Om die reden zijn de arbeidscontractanten op de lijst gezet. Het opmaken van de lijsten was veel werk, op deze manier is er tijd gewonnen. Postma verklaarde later dat niet alle directeuren wilden meewerken aan zijn verzoek. Hij heeft alle zeilen moeten bijzetten om hem toch te overtuigen om de lijsten in te leveren (lees: het dreigement dat bij niet-medewerking Vught of Amersfoort te wachten stond).198 In een van de vergaderingen die Postma had met zijn afdelingschefs, gaf Postma als reactie op de opmerking dat het gevoerde beleid ten aanzien van de arbeidsinzet principieel fout was: "Wat zullen we toch die Donquichotterie plegen, als wij met een gering offer den vrede kunnen bewaren".199 Deze reactie was illustratief voor de persoon Hendrik Postma. Het was niet eenvoudig om de totale aantallen van belastingambtenaren die daadwerkelijk in Duitsland zijn tewerkgesteld te achterhalen. In de archieven bij het Nationaal archief zijn verschillende overzichten te vinden, deze komen niet allemaal met elkaar overeen qua aantallen. Wel blijkt dat bij de Belastingdienst medewerkers aangewezen waren op basis van krijgsgevangenschap en op basis van de arbeidsinzet (de jaargangen 1922 tot en met 1924), deze mensen zijn opgeroepen om in Duitsland tewerkgesteld te worden. Op basis van het overzicht in het kader op de vorige pagina zijn dit ten minste 2.400 medewerkers van de Belastingdienst geweest. Onmogelijk is het om te achterhalen hoeveel mensen daadwerkelijk naar Duitsland zijn gegaan.
4.2.1.3
Spanningen tussen Duitse instanties
Tot slot is nog interessant om op te merken, dat de mislukking van de arbeidsinzet voor een groot deel te wijten was aan de Duitsers zelf. Het frappante van de arbeidsinzet, was dat er naast het verzet van de Nederlandse bevolking jegens de bij de arbeidsinzet betrokken Duitsers, ook veel tegenwerking was van Duitsers onderling. Sijes spreekt in zijn boek over de Instanzenkrieg.200 De Duitsers beconcurreerden elkaar op dit vlak. Zo werkte een groot gedeelte van de Nederlandse industrie voor de Duitse oorlogseconomie. Er werden gigantische orders door Duitse bureaus geplaatst bij Nederlandse
198
NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. 200 B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966, p. 179 en p. 264 e.v. 199
57
bedrijven. De Duitse bureaus belast met de wapenproductie hadden grote bezwaren wanneer de Nederlandse vakmensen naar Duitsland gestuurd zouden worden. Dit speelde zich ook af op het Ministerie van Financiën en de binnen de Belastingdienst. De hoge Duitsers die verantwoordelijk waren voor het beleid in Nederland zaten niet te springen om deze maatregel. Zij konden alle Nederlandse ambtenaren goed gebruiken. Wanneer een gedeelte van 'hun' ambtenaren naar Duitsland zou gaan, zouden zij achterstanden oplopen in het werk. H. Fischböck, Generalkommissar für Finanz und Wirtschaft, en de onder hem werkende Rinkefeil zagen dan ook niet graag een leegloop van de Nederlandse belastingadministratie. Rinkefeil heeft het spel van Postma dan ook enigszins meegespeeld. Hij had goed door dat de Nederlandse ambtenaren de zaak saboteerden, maar hij liet dit toe omdat hij er ook bij gebaat was.
4.2.2
Onderduikacties
In het verlengde van de zojuist besproken arbeidsinzet, liggen de onderduikacties die enkele medewerkers van de Belastingdienst regelden. Een van de kerntaken van het belastingverzet was het verlenen van steun aan de leden van de Belastingdienst die met uitzending naar Duitsland werden bedreigd.201 Van Tilburg heeft later aan Sanders geschreven dat het belastingverzet hoofdzakelijk bestond uit drie onderdelen: 1. de zorg voor de grenscommiezen en andere jonge ambtenaren die moesten worden ontslagen; 2. het inschakelen van het belastingverzet voor het gehele NSF; 3. het verzet in de eigen kring onder ambtenaren aanwakkeren en vooral ook de organisatie van dit verzet tegen bepaalde maatregelen van het ministerie.202 Vooral uit het corps grenscommiezen kwamen veel onderduikers. Na de capitulatie van Nederland was dit corps door het toegenomen werk uitgebreid. Er werd in die tijd, tot aan de opheffing van de deviezengrens, namelijk op grote schaal grensfraude gepleegd. Met name onderofficieren die met groot verlof waren gezonden waren kregen een plaats bij de belastinginspecties aan de grens.203 In het voorjaar van 1943 werden deze officieren teruggeroepen in krijgsgevangenschap. Het plan van de bezetter was deze mensen in Duitsland te laten werken. Op dat moment kwam het zwarte hoofdbestuur in actie. Ook al waren de onderofficieren van nature geen belastingambtenaren en waren ze pas kort in dienst, toch werden ze geholpen. Deze actie staat symbool voor de sfeer en onderlinge solidariteit die heerste bij de Belastingdienst. 201
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 22. 202 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 1. 203 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 89.
58
In totaal zijn 649 ambtenaren door het belastingverzet gesteund. Hiervan werd een volledige administratie centraal bijgehouden. Dit gebeurde niet in Amsterdam,204 zoals Sanders in zijn boek zegt, maar in Venlo, bij Balkestein. Dit blijkt uit verschillende archiefstukken.205
4.2.2.1
Hoe het zwarte hoofdbestuur te werk ging
Oorspronkelijk doken de capitulanten gewoon onder en deden verder niets meer. Al snel bleek dat deze methode te veel geld kostte, en toen werd er een slimmigheid bedacht door het zwarte hoofdbestuur.206 Getracht werd om de mensen elders onder te laten duiken binnen de Belastingdienst. Wanneer een belastingambtenaar werd opgeroepen zich te melden bij de Duitsers, dan werd hij onder gefingeerde naam op een andere inspectie geplaatst. De inspecteur van de betreffende inspectie kreeg vervolgens een 'officiële' aanstelling voor deze ambtenaar. De aanstellingen werden in ruime mate nagemaakt met vervalste handtekeningen.207 De aanstellingsformulieren waren weggehaald op het ministerie.208 Op deze manier leek er niets vreemds aan de hand. De onderduiker werd vervolgens van de loonlijst gehaald bij de Belastingdienst op het moment dat hij zogenaamd in krijgsgevangenschap ging. Het gevolg was dat de onderduiker 'zoek' was in het systeem, hij werd niet meer door de Duitsers gevonden. Ook was men op de nieuwe inspectie niet ervan op de hoogte dat het ging om een oudcapitulant. Deze methode was uiterst succesvol en was mogelijk aangezien de mensen op de verschillende belastingkantoren elkaar vaak kenden. Het was een kleine en hechte wereld. Veel inspecteurs hadden samen gestudeerd of zaten bij dezelfde vakvereniging. Hierdoor wist men snel wie te vertrouwen was, en wie niet. Zelfs al was er een NSB'er werkzaam op een inspectie, dan leverde dat niet altijd een probleem op. Zo zaten er in Den Helder, op de inspectie van E.J.H. Volkmaars, op een gegeven moment tien onderduikers waaronder een 'volle' Jood. De op de inspectie werkzame NSB'er had aan Volkmaars laten weten dat hij tien toch wel het maximum vond.209 Dit geeft een beeld van de bizarre verhoudingen op de belastinginspecties. Om de onderduikers financieel te ondersteunen werden illegale potjes aangesproken. Zij waren immers van de loonlijst gehaald, dus er kwam niets meer binnen. In eerste instantie heeft de dienst geprobeerd het zelf op te vangen. Eerst werd er door iedere hoofdambtenaar 1% van het maandsalaris gestort, maar dit bleek al snel te weinig. Toen werd contact gezocht met het NSF, de 'bank van het 204
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 22. 205 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg en A. Sissingh. 206 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met A.B.J. Prakken, p. 2. 207 NIOD, archief 249-0856, inv.no. a1. Conversatie van P. Sanders met A.B.J. Prakken, p. 2. 208 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 22. 209 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 89.
59
verzet'. Via hoofdinspecteur Invoerrechten en Accijnzen te Amsterdam, A.B.J. Prakken, die als lid van het Nationaal Comité contacten had met het NSF, ontving Van Tilburg in het begin f. 40.000 in de maand.210 Later, toen de steun belangrijker werd, kreeg Van Tilburg het geld rechtstreeks van het NSF en werden de bedragen hoger.211 Aanvankelijk werden deze gelden via de inspecteurs aan de grens aan de onderduikers uitbetaald. Van Tilburg heeft na de oorlog aangegeven dat de gebroeders Bosch uit Drachten en Enschede en Balkestein uit Venlo het meeste werk verricht hebben voor de onderduikers.212 We zullen verderop lezen dat er later een mooie samenwerking is ontstaan tussen het NSF en het belastingverzet. Zij hebben elkaar veelvuldig een helpende hand toegestoken.
4.2.3
Doorsluizen van geld naar het verzet
Zoals reeds aangehaald was de Belastingdienst in de bezettingsjaren zeer bedreven in het doorsluizen van belastinggelden aan illegale organisaties. Deze gelden werden ter beschikking gesteld door de verzetsbeweging, het grootste deel was afkomstig van het NSF. Het nam echt een vlucht toen de bezetter in een verordening de bankbiljetten van f. 500 en f. 1.000 ongeldig verklaarde. Vanaf dat moment is er een hechte samenwerking ontstaan tussen de verzetsbeweging en enkele hoofdinspecteurs van de Belastingdienst. Hier ga ik in paragraaf 5.2.3 uitgebreid op in. Om de beschikking te krijgen over deze gelden was grote inventiviteit vereist. Knappe koppen binnen de dienst hadden slimme en vaak ook eenvoudige manieren gevonden om geld in het laatje te krijgen. Er werden verschillende methoden toegepast. Hieronder beschrijf ik de voornaamste methoden die gebruikt werden door de belastingambtenaren. Ik geef tevens aan welke maatregelen zijn genomen na de bevrijding om dit te herstellen.
4.2.3.1
Verschillen tussen inspecties
Van belang om te weten, is dat er tussen de verschillende belastinginspecties een verschil in behandeling was. Niet elke inspectie hanteerde dezelfde technieken om belastinggelden door te sluizen. Een in het oog springend geval, was de situatie in Friesland. Dit zal in paragraaf 5.3.3 uitgebreid aan bod komen. Dit had veel te maken met de grootte van de inspectie. Het spreekt voor zich dat een kleine inspectie tot meer in staat was dan een grote inspectie, aangezien minder mensen in het complot hoefden te zitten en het beter te overzien was. Zo werd bijvoorbeeld op de inspectie in Drachten een eenvoudige methode toegepast, die er uit bestond dat een normale aanslag werd opgelegd, maar waar een speciaal artikelnummer op vermeld stond (boven de 8.000).213 De inspecteurs namen dit bedrag niet op in hun maandelijkse verantwoording. Wanneer de Ontvanger, die mede in het 210
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 89. NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met A.B.J. Prakken, p. 1. 212 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 2. 213 NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 2. 211
60
complot zat, deze code zag, wist hij dat hij het bedrag dat met de aanslag gemoeid was niet in zijn verantwoording, die maandelijks naar het Ministerie van Financiën gestuurd moest worden, moest opnemen. Wanneer belastingplichtigen zo'n aanslag wilden betalen, werd het bedrag in een geheim journaal geboekt en kwam het geld vrij aan de inspecteur. Hij fourneerde het vervolgens aan het NSF. Het grote voordeel van deze methode was dat belastingplichtigen er buiten gehouden konden worden. Zij hoefden niet op de hoogte te worden gebracht. Daarnaast was het, door de schaduwboekhouding die werd bijgehouden, makkelijk te rectificeren na de bevrijding.214 Op grotere kantoren, zoals de inspectie in Rotterdam waar J. van Tilburg werkzaam was, werd deze methode niet toegepast.215 Bij dit ontvangstkantoor waren ca. 150 man werkzaam. Volgens Van Tilburg was het onmogelijk om al deze mensen op de hoogte te stellen van de illegale activiteiten.216
4.2.3.2
Technieken
Voor zijn onderzoek naar de geschiedenis van het NSF, heeft Mr. P. Sanders verschillende direct betrokkenen geschreven en geïnterviewd.217 Uit de briefwisselingen en gespreksverslagen komt veel informatie naar boven over alles wat zich afspeelde rond (de activiteiten van) het zwarte hoofdbestuur. Om de methoden van het verkrijgen van belastinggelden ten behoeve van de illegaliteit te achterhalen, heeft Sanders geschreven aan de destijds aan het hoofd van de Afdeling Organisatie van de Belastingdienst staande directeur, J. de Willigen. Deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op de briefwisseling tussen Sanders en De Willigen.218
4.2.3.2.1
Geen aanslagen ten kohiere gebracht
Voor verschuldigde inkomsten-, ondernemings-, vermogens- en vennootschapsbelasting werden geen aanslagen ten kohiere gebracht. Dit hield in dat de schuld niet werd geregistreerd in het belastingregister als een te innen belastingaanslag. Het werd, met andere woorden, buiten de boeken gehouden. De verschuldigde bedragen werden direct betaald aan de inspecteur in plaats van aan de Ontvanger. In sommige gevallen zat de belastingplichtige in het complot, maar dit was niet altijd het geval. Soms wist de inspecteur de belastingplichtige er toe te bewegen de verschuldigde belasting direct aan hem te betalen. Het betrof in deze gevallen meestal nagevorderde belasting, schreef directeur De Willigen.219 Dit was waarschijnlijk het geval, omdat daar makkelijker mee gesjoemeld kon worden. Het formaliseren van de initiële belastingschuld moest uiteraard uit de bescheiden te herleiden zijn. Navorderingsaanslagen komen altijd achteraf en staan niet van tevoren vast. 214
NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 2. P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 21. 216 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 3. 217 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. 218 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. de Willigen. 219 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. de Willigen, p.1. 215
61
4.2.3.2.1.1
Herstel na de oorlog
Aan de belastingplichtigen ten aanzien van wie zo is gehandeld, zijn later alsnog de nodige aanslagen opgelegd. De destijds betaalde bedragen zijn hierop in mindering gebracht. Aan de belastingplichtigen is daarbij de mededeling gedaan van de bestemming welke aanvankelijk aan de ter inspectie gestorte gelden is gegeven en van de wijze waarop deze gelden alsnog zijn verantwoord.220 Op deze manier zijn zowel de belastingplichtigen en de fiscus niets tekort gekomen. De belastingplichtige heeft na de oorlog alsnog een definitieve aanslag gekregen waarin het totaal reëel verschuldigde bedrag stond.
4.2.3.2.2
Verlenen van uitstel van betaling
Voor de ten kohiere gebrachte aanslagen in de onder paragraaf 4.2.3.2.1 bedoelde belastingen werd uitstel van betaling verleend. De belastingschuldige betaalde de verschuldigde belasting echter op tijd aan de inspecteur, dit altijd in onderling overleg. Op deze manier ontstond er een gat wat betrof de inning, dat buiten de boeken om verdween in de handen van de betreffende inspecteur. De inspecteur sluisde dit geld vervolgens door naar de verzetsorganisatie welke zorgde voor de uitgifte van de gelden.
4.2.3.2.2.1
Herstel na de oorlog
De betreffende aanslagen, die na de bevrijding nog openstonden, zijn ambtshalve kwijtgescholden. Dit is een logische maatregel, want per saldo stond er geen belastingschuld meer open. Dit was tijdens de bezetting rechtstreeks in de handen van de inspecteur terecht gekomen.
4.2.3.2.3
Vermindering afbetaalde aanslagen zonder bestaande aanspraak daarop
De inspecteur maakte bevelschriften op waarbij reeds afbetaalde aanslagen werden verminderd, zonder dat daarop aanspraak bestond. De gelden werden in sommige gevallen door de belastingschuldigen zelf bij de ontvanger in ontvangst genomen. In andere gevallen geschiedde dit door of vanwege de inspecteur door het stellen van valse handtekeningen. Dit onterecht verkregen geld werd vervolgens aangewend om het verzet te financieren. Dit was een vorm van geldcreatie. Een schuld die reeds betaald was, werd achteraf verminderd. De belastingschuldige had dus achteraf zogenaamd teveel betaald en geld tegoed van de fiscus. Het lijkt enigszins op een onverschuldigde betaling, zoals dit thans in art. 6:203 BW is neergelegd. Het was een slimme en eenvoudige manier van de inspecteurs om geld beschikbaar te krijgen en dit door te sluizen naar het verzet.
220
NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. de Willigen, p.1.
62
4.2.3.2.3.1
Herstel na de oorlog
De hierboven vermelde verminderingen zijn na de oorlog ongedaan gemaakt. Daartoe zijn aan de desbetreffende belastingplichtigen navorderingsaanslagen opgelegd. Aan de belastingplichtigen met wier medewerking de gesignaleerde handelingen hebben plaats gevonden, is een gekwiteerd aanslagbiljet toegezonden.221 De onterecht verminderde aanslagen zijn hersteld met een navorderingsaanslag. Hierdoor was het per saldo dus weer correct. De mensen buiten wiens medeweten dit om ging, hebben er niets van gemerkt. Zij hebben immers ook nooit dat geld gezien, het kwam immers direct in de handen van de inspecteur terecht. Aan de belastingplichtigen die het spel hebben meegespeeld, is na de oorlog een vrijstelling verleend. Dit is in mijn ogen terecht, aangezien zij het beschikbaar gekomen geld niet in eigen hand hebben gekregen maar het direct ter beschikking stelden aan het verzet. Het past in de buitengewone omstandigheden dat de betreffende belastingplichtigen hiervoor na de oorlog niet gestraft werden. Zij hebben het 'gewone' Nederlandse volk hiermee gediend, dus een vrijstelling is op zijn plaats. In de bovenstaande drie genoemde gevallen zijn de alsnog verantwoorde gelden voor rekening van de schatkist genomen. In totaal werd ten aanzien van deze handelingen een bedrag van f. 4.002.005,24 ten laste van de begroting van Financiën gebracht.222
4.2.3.2.4
Belasting werd afgedragen aan inspecteur
Werkgevers en ondernemers droegen de verschuldigde loonbelasting, vereveningsheffing en omzetbelasting niet af aan de ontvanger, zoals te doen gebruikelijk was. Deze verschuldigde belastingen gingen rechtstreeks naar de inspecteur. Er werd ter zake van deze betaling wel administratief bijgehouden dat aan de betalingsverplichting voldaan was door de werkgevers en ondernemers. Ook hier werd de ontvanger omzeild en nam de inspecteur een voorname rol in. Het verschil met de onder paragraaf 4.2.3.2.1 genoemde methode, is dat deze methode niet 'buiten de boeken' om ging. De belastingschuld stond vast en ook aan de betaling was voldaan. Hier werd dus niet geknoeid aan de kant van het formaliseren van de belastingschuld, maar aan de kant van de inning.
4.2.3.2.4.1
Herstel na de oorlog
Na de bevrijding is er een aantekening gekomen in het dossier van de betreffende werkgevers en ondernemers. Hiermee was de kous af. In mijn ogen is dit goed opgelost. De werkgevers en ondernemers die hieraan hebben meegewerkt hebben feitelijk niet gehandeld ten nadele van de fiscus. Zij hebben keurig hun vaststaande belastingschuld betaald. Aan de kant van verschuldigdheid is niets 221 222
NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. de Willigen, p. 2. NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. de Willigen, p. 3.
63
mis gegaan. Aan de kant van de inning wel, daar de inspecteur het geld geïnd heeft. Door de situatie te laten zoals hij was, en de bedragen dus ten laste van het Rijk te laten vallen, is er mijns inziens goed gehandeld.
4.2.3.2.5
Fictieve teruggaven omzetbelasting en inkomstenbelasting
Een inspecteur heeft tot een bedrag van f. 299.498,76 fictieve (lees: verzonnen) teruggaven omzetbelasting verleend. Een andere inspecteur heeft fictieve bevelschriften wegens vermindering van de IB opgemaakt tot een totaalbedrag van f. 276.379,08.223 De inspecteurs hebben ook hier een leidende rol gespeeld. Door hun positie hadden zij de macht om bepaalde bedragen voor de belastingheffing zo te kwalificeren, dat het voor hen een financieel voordeel opleverde. Er werd op een fictieve manier geld 'gemaakt' en dit ten behoeve van de illegaliteit gebracht. Deze twee inspecteurs lijken dit op eigen houtje te hebben gedaan. Uit niets blijkt dat dit in georganiseerd verband is gebeurd. Aangenomen kan worden dat er door het hele land inspecteurs zijn geweest die op eigen houtje zulk soort handelingen hebben verricht, zij het op een waarschijnlijk kleinere basis.
4.2.3.2.5.1
Herstel na de oorlog
Herstel was na de oorlog niet nodig ten aanzien van deze methoden. De gepleegde handelingen kwamen namelijk in feite er op neer, dat door middel van valse kwitanties over Rijksgelden is beschikt. Deze bedragen zijn uiteindelijk dus ten laste van de schatkist gebleven.
4.2.3.2.6
Niet verantwoorden van successie- en schenkingsrecht
In enkele gevallen is betaald successie- en schenkingsrecht niet verantwoord. De bedragen die de belastingschuldige betaalde, aan de inspecteur waarschijnlijk, zijn niet ten bate van de schatkist gekomen, maar rechtstreeks doorgevloeid naar het verzet. 4.2.3.2.6.1
Herstel na de oorlog
In deze enkele gevallen van niet verantwoorden is berust. Het ging niet over aanzienlijke bedragen, dus dit is uiteindelijk ook ten laste van de schatkist gekomen. Wel is er een aantekening geplaatst in de memorie van successie, waarin stond dat het daarop uitgetrokken bedrag is afgedragen aan het NSF en dat de verantwoording achterwege was gebleven op last van de Minister van Financiën. Gezien de 'geringe' bedragen, is hier mijns inziens goed gehandeld door Financiën.
223
NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. de Willigen, p. 3.
64
In de laatste drie beschreven gevallen (en voor de overige niet genoemde weinig gebruikte methodes) is voor een totaal van f. 1.436.590,16 aan de illegaliteit ten goede gekomen.224 Samen met het onderaan in paragraaf 4.2.3.2.3.1 genoemde bedrag van f. 4.002.005,24, overstijgt dit het door het NSF verantwoorde bedrag van f. 5.374.814,76 (meer hierover in paragraaf 5.2.3). De verklaring hiervoor was dat niet alle doorgesluisde belastinggelden ten goede kwamen aan het NSF, er zijn ook gelden afgedragen aan andere illegale organisaties.225 De Belastingdienst had geen volledig overzicht, aangezien de administratie van Evenhuis verloren was gegaan. De bedragen die hij in totaal heeft doorgesluisd heeft men nooit kunnen achterhalen. In paragraaf 5.3.3 kom ik over Evenhuis te spreken.
4.2.4
De grensbewaking
Ander zeer gevaarlijk werk dat het dienstvak der belastingen heeft verricht, heeft te maken met de voorbereiding van de grensbewaking bij een te verwachten ineenstorting van het Duitse gezag. 226 Men wilde zo goed mogelijk zorg dragen voor de repatriëring van Nederlanders die zich op dat moment in Duitsland bevonden. Dit behelsde niet alleen een fiscale en monetaire controle van de terugkerende mensen, maar ook het medische vlak en gebied van huisvesting. Dit werd samen gedaan met de Ordedienst.227 De inspecteurs van de Invoerrechten en Accijnzen hielden zich vanuit de Belastingdienst met deze klus bezig. Met name J.H. Bosch van de inspectie Enschede heeft zich hiervoor ingezet. Hij werd in een uitgebracht rapport hierover, geprezen door de mensen met wie hij in deze zaak had samengewerkt.228 Het was een grote operatie die aan veel risico's blootstond.229 Doordat de bevrijding anders is verlopen dan men gedacht had, was van de repatriëringdienst niets terecht gekomen.230
4.3
Het ontslag van Joodse belastingambtenaren
Eind 1940 werden Joodse ambtenaren niet meer benoemd of bevorderd. Later werden ze ontslagen uit overheidsdienst.231 Ook de Belastingdienst en het Ministerie van Financiën kregen met deze maatregelen te maken. In de regel was er vanuit de politiek nauwelijks weerstand tegen de steeds verdergaande discriminatie, segregatie en ontrechting van Joden. De S-G's hadden zich neergelegd bij de situatie. Zij hadden de formulieren voor de ariërverklaring rondgestuurd in alle departementen en 224
NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. de Willigen, p. 4. NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. de Willigen, p. 5. 226 NIOD, archief 249-0856, inv.no. a1, p. 1. Verslag van A.B.J. Prakken. 227 De Ordedienst was een ondergrondse organisatie met militaire achtergrond. 228 Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 19. 229 W.G. Douma, 'Het dienstvak van 's Rijks belastingen in den bezettingstijd', Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 18. 230 NIOD, archief 249-0856, inv.no. a1, p. 1. Verslag van A.B.J. Prakken. 231 Verordening 137/1940. 225
65
zij wisten ook dat alle Joden apart geregistreerd zouden worden. Dit zou later de basis zijn van nog veel verderstrekkende maatregelen.232 Het college van S-G's besloot desalniettemin om zich niet te verzetten of af te treden. Men bleef zitten teneinde nog enige invloed te kunnen uitoefenen, naar verzachting te streven.233 Toch werden Joden niet helemaal aan hun lot overgelaten. Velen zijn geholpen met onderduiken. In deze paragraaf ga in op wat de Belastingdienst heeft kunnen doen voor Joodse belastingambtenaren en of ze dat ook gedaan hebben. Dit onderwerp komt niet of nauwelijks aan bod in de geringe literatuur die is geschreven over de Belastingdienst tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ik wil dit thema beschrijven aan de hand van een persoonlijke (levens-)verhaal. Het betreft een Joodse belastinginspecteur die moest onderduiken en de oorlog dientengevolge overleefd heeft.
4.3.1
Een persoonlijk verhaal van een Joodse belastingambtenaar
Voor het boek Focus op Fiscus234 zijn destijds door de commissie interviews afgenomen met direct betrokken, over het reilen en zeilen bij de Belastingdienst ten tijde van de oorlog. Een van de interviews is gehouden met J.P.H. Reyne, in de oorlog hoofd van de Afdeling Personeel van de Belastingdienst. Hij stond direct onder Postma wat betreft personeelszaken (daarboven stond Rambonnet weer, hij had het laatste woord als puntje bij paaltje kwam). In het interview geeft Reyne impliciet aan dat Joodse ambtenaren die met deportatie werden bedreigd, zijn geholpen met onderduiken. Er waren maar weinig Joden in de Belastingdienst. Het frappante is dat er over deze thematiek niets bekend is, terwijl het een zeer nobele daad van de dienst is geweest. Voor mijn onderzoek was het interessant om dieper in deze materie te duiken. Reyne liet in het in interview optekenen dat hij zelf betrokken was bij een Joodse inspecteur in Valkenburg. Na onderzoek is gebleken dat het met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid gaat over inspecteur Joseph Gerard Koperberg. Over zijn betrokkenheid hierbij had Reyne zelfs niets verteld aan mijn vrouw, hij stond altijd tussen twee vuren. Hij leek hiermee te zeggen dat hij zich bewust was van het gevaarlijke spel dat hij speelde. Alles moest in het grootste geheim gebeuren. Wanneer de Duitsers er lucht van gekregen hadden, waren Reyne en ook andere hoge functionarissen zoals Postma in grote problemen gekomen.
232
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 759 e.v. 233 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972, p. 762. 234 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990.
66
4.3.1.1
Het verhaal van Joseph Gerard Koperberg235
J.G. Koperberg (geboren: 26 november 1895 te Breda, overleden: 13 oktober 1961 te Zeist) was tijdens de oorlog hoofd van de inspectie der Directe Belastingen te Valkenburg. Halverwege 1939 werd hij benoemd in die functie.236 De inspecteur die hij opvolgde was J.H. Steegmans, die later deel zou uit gaan maken van het zwarte hoofdbestuur. Op 23 augustus 1923 trouwde Koperberg in Den Haag met Alida van Wermeskerken.237 Zij hebben geen kinderen gekregen. Koperberg kwam uit een gezin van drie kinderen. Hij had twee broers: Philip (1899 − 1943) en Victor (1908 − 1973).238 Philip is in de oorlog met zijn gezin omgekomen in Auschwitz. Zijn jongste broer Victor heeft de oorlog wel overleefd. Hij was getrouwd met Judith Johanna Maria Helmich (1914 − 2009).
4.3.1.2
Zijn loopbaan bij de Belastingdienst
Per 1 april 1923 werd Koperberg benoemd tot adjunct-inspecteur der Directe Belastingen.239 In het krantenartikel waar deze benoeming in vermeld staat, staat zijn naam tussen die van een aantal voor ons inmiddels bekende namen.240 Een aantal van deze mensen heeft later deel uitgemaakt van het zwarte hoofdbestuur of een andere hoge functie bij de belastingen bekleed. Koperberg behoorde dus tot dezelfde generatie als de mensen die later in de oorlog een belangrijke rol hebben gespeeld. Het ligt voor de hand dat er contacten waren tussen Koperberg en andere inspecteurs. Het dienstvak der belastingen was immers een kleine wereld. Vanaf 31 juli 1936 was hij in Valkenburg gestationeerd, zoals hierboven reeds aangehaald. Hier bleef hij tot aan de oorlog. Uit de archieven van de Belastingdienst blijkt dat hij per 15 april 1941 vervangen is in Valkenburg.241 Hij was zoals veel andere Joden ontslagen uit overheidsdienst. Wat er verder in de oorlog precies met hem is gebeurd is onduidelijk. De Belastingdienst zou hem geholpen hebben met onderduiken, zo verklaarde Reyne. Wel bekend is dat hij de oorlog overleefd heeft. Na de oorlog is hij met ingang van 16 november 1945 overgeplaatst van de belastinginspectie Maastricht naar die van Heerlen, hij werd daar hoofd van de inspectie.242 In 1953 is hij benoemd tot kantonrechter-plaatsvervanger bij het Kantongerecht Eindhoven.243 In 1956 werd hij, als hoofdinspecteur der Directe Belastingen te Eindhoven, geridderd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.244 235
Het onderzoek met betrekking tot J.G. Koperberg is beschreven in Bijlage 3. Limburger Koerier 8 augustus 1936, p. 18. 237 Gemeentearchief Den Haag, Den Haag – 10-jaren tafel Huwelijken 1923-1932, deel 4, S-Z. 238 www.genealogieonline.nl/genealogie-nolf/I5390.php. Stamboom van de familie Koperberg. 239 Nieuwsblad van het Noorden 21 maart 1923, p. 2. 240 Onder andere deze mensen werden ook op het zelfde moment benoemd tot adjunct-inspecteur der belastingen: J. van Tilburg, G.B. Balkenstein, T.P. de Vries en J.A. Struyk. 241 Jaarboeken van de Belastingdienst 1940 en 1943. Zie Bijlage 4. 242 Weekblad der Belastingen 1945/3770, p. 16. 243 BHIC, archief 1110, bijlage 2. 244 Utrechts Nieuwsblad 28 april 1956, p. 15. 236
67
Tijdens de oorlog heeft Koperberg ook de ariërverklaring in moeten vullen, zoals alle andere ambtenaren. In het Nationaal Archief heb ik in de archieven van het Ministerie van Financiën de ingevulde lijst van Koperberg gevonden.245 Aan deze lijst heb ik enkele persoonlijke gegevens kunnen ontlenen. Uit hetzelfde archief blijkt dat er bij de Belastingdienst van de in totaal 12.826 personeelsleden, op dat moment 52 mensen van Joodse bloede in dienst waren. Een van hen was Koperberg. Bij het Ministerie van Financiën waren op dat moment 7 mensen van Joodse komaf in dienst, totaal werkten er 346 mensen.246
4.3.2
Het beleid van de Belastingdienst
De Belastingdienst en het Ministerie van Financiën hebben weinig voor hun Joodse medewerkers kunnen doen, hetzelfde gold voor andere overheidsinstanties. De ariërverklaringen moesten verplicht ingevuld worden en in het verlengde daarvan werden alle Joden uit de overheidsdiensten verwijderd. Tegen die maatregelen hadden zij in principe niets officieel kunnen doen. Wanneer men zich hiertegen (zwaar) had verzet, zouden de betreffende ambtenaren door de Duitsers ontslagen worden en zou er een NSB'er op die functie terecht komen. Tegenover de enquêtecommissie zei D-G Postma na de oorlog dat er niets aan de situatie te doen was, vanuit zijn positie althans.247 Wel is er financiële steun geweest vanuit de Belastingdienst. Ook werden vanuit het zwarte hoofdbestuur onderduikacties geregeld. Deze werden pas later in de oorlog op touw gezet, naar aanleiding van de arbeidsinzet, maar het is niet uit te sluiten dat ook Joodse collega's hiermee geholpen zijn. Helaas kan ik geen antwoord geven op de vraag of Koperberg daadwerkelijk door de Belastingdienst is geholpen. Het zou zomaar gebeurd kunnen zijn. Het is aannemelijk dat er goede contacten waren binnen het dienstvak, dit was gebruikelijk. Er was een hoge mate van solidariteit, men hielp elkaar graag. Daarnaast zijn er talloze gevallen bekend waar de Belastingdienst mensen heeft helpen onderduiken, denk aan de mensen die de arbeidsinzet wilden ontvluchten. Alle ingrediënten waren aanwezig om het voor elkaar te krijgen. Ik heb echter geen hard bewijs kunnen vinden.
4.4
Overig verzet belastingambtenaren
Niet al het verzet van belastingambtenaren geschiedde vanuit georganiseerd verband. Naast de leden van het comité van landelijke inspecteurs (het zwarte hoofdbestuur), waren er meer mensen van de Belastingdienst betrokken bij het verzet. Blijkbaar was deze groep ambtenaren erg begaan met het 245
NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940 - 1960, 2.08.74, inv.nr. 50. Zie Bijlage 5. NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940 - 1960, 2.08.74, inv.nr. 50. Overzichtslijst aantallen Joodse ambtenaren. 247 NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 20. 246
68
vaderlandse belang en namen zij in veel gevallen hun haar verantwoordelijkheid. In deze paragraaf ga ik in op de losstaande activiteiten van enkele (groepen van) belastingambtenaren.
4.4.1
Legioen Oud Frontstrijders − T.W. de Tourton Bruyns
Het Legioen Oud Frontstrijders ("LOF") was een verzetsorganisatie die is opgericht op 14 mei 1940. De organisatie kwam voort uit legerkringen, de oud-frontstrijders. De grote man achter deze organisatie was T.W. de Tourton Bruyns, werkzaam bij de Belastingdienst als inspecteur der Domeinen te Amsterdam. Het doel van het LOF was het vormen van een 'ondergronds leger' dat, wanneer het nodig was, aan de zijde van de geallieerde troepen meevocht tegen de bezetter. Men wilde het de bezetter niet alleen zo moeilijk mogelijk maken, maar de bezetter letterlijk slagen toebrengen middels gewapende acties en actief verzet.248 In april 1941 werd De Tourton Bruyns gearresteerd, het LOF was zijn leider kwijt. Hij was degene die de organisatie van de ledenwerving verzorgde en hij was het meest kwetsbaar, zijn naam werd steeds meer bekend als "TB". De Duitsers hadden hem al snel in de gaten. In juni 1941 ging het LOF in de Ordedienst ("OD") op, ook een verzetsorganisatie met militaire achtergrond, maar iets gematigder. De Tourton Bruyns, die van kinds af aan al geïnteresseerd was in militaire aangelegenheden, had direct na het uitbreken van de oorlog al het plan om een organisatie op te richten die alles in het werk zou stellen om weerstand te bieden aan de bezetter.249 Hij had veel kennissen bij het leger en andere rijksdiensten en initieerde direct allerlei besprekingen. Op deze manier ontstond een organisatie met leden die alles zouden doen wat mogelijk was. De plannen van het LOF zijn in de oorlog niet helemaal uit de verf gekomen, het 'leger' had een zeer beperkte omvang. Een saillant detail is, dat net op de dag dat De Tourton Bruyns het met de OD eens was over een fusie, hij werd gearresteerd. In 1943 kwam hij om in Buchenwald. Voor zijn verzetsdaden is aan hem postuum het verzetskruis toegekend.250 Het was een bijzonder moedige daad van De Tourton Bruyns, om − vrijwel direct − in het eerste oorlogsjaar over te gaan op verzet. De Duitsers waren oppermachtig, ze wonnen slag na slag en leken onoverwinnelijk. Helemaal gezien de aard van het verzet . Er werden geen telefoonkabels doorgeknipt of banden lek gestoken, maar er werd fanatiek gewapend verzet geboden. Het is om deze reden goed te begrijpen dat het verzetskruis hem postuum ten deel viel.
248
NIOD, archief 249-0411, inv.no. a1. NIOD, archief 249-0411, inv.no. a2. 250 Weekblad der Belastingen 1946/3794, p. 184. 249
69
4.4.2
Verzetsgroep Eijsden − Belastinggroep Maastricht
In de Tweede Wereldoorlog lag Eijsden op een smokkelroute van Nederland naar België. Via deze route hebben veel mensen geprobeerd Nederland te ontvluchten. De regio stond bekend om haar hulp aan neergehaalde piloten.251 Deze werden verzorgd, verborgen gehouden en de grens overgebracht naar België met valse papieren op zak. Dit was een zeer gevaarlijke en moeilijke taak. Allereerst het ophalen van piloten. De verzetsgroepen moesten eerder aanwezig zijn dan de Duitsers. Het was de Duitsers er alles aan gelegen de piloten te pakken te krijgen en de hulpverlenende organisaties op te rollen. Immers, wanneer de piloten wisten te ontkomen en hun vaderland wisten te bereiken, zouden zij allerlei soorten kostbare informatie kunnen doorspelen.252 Een van de verzetsgroepen die zich daarmee bezighield was de Belastinggroep Maastricht. De tak van de Belastinggroep die zich om de piloten bekommerde stond in de illegaliteit bekend als de 'Groep Blok'.253 De kern van de groep werd gevormd door belastingambtenaren P.J. Sijmons, M.C.M.H. Bartels en S.W. Hovens.254 Uit het archief bij het NIOD blijkt dat de verzetsgroep belastingambtenaren EijsdenMaastricht rond de zomer van 1942 is opgericht. Het doel dat de organisatie voor ogen had was de bevrijding van Nederland bespoedigen en sabotageacties ondernemen tegen de Duitsers. De verzetsactiviteiten die zij vanuit de belastinginspectie ten uitvoer brachten waren redelijk uiteenlopend. Zij hielden zich onder andere bezig met hulp aan onderduikers en geallieerde piloten, spionage en verspreiding van illegale lectuur.255 De Belastinggroep Maastricht had tot op zekere hoogte een taakverdeling doorgevoerd. Er werden vaak kleine groepen samengesteld die elk op een ander terrein werkzaam waren. Op deze manier wisten veel leden van de Belastinggroep vaak niet dat zij voor dezelfde organisatie werkten, noch wisten zij wat anderen voor taken uitvoerden. De leiding wilde met het oog op de veiligheid geen connecties creëren. Op het moment dat een zelfstandig opererende groep tegen de lamp zou lopen, zou dit geen effect hebben op de andere groepen.256 Voor wat betreft de pilotenhulp werkte de groep nauw samen met andere groepen zoals douaniers, militaire groepen en Belgische zusterorganisaties. De laatste voorzagen regelmatig in valse papieren voor de piloten. Tot aan de zomer van 1944 kon de Groep Blok de hulpverlening ongestoord voortzetten. 251
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 910 e.v. 252 A.P.M. Cammaert, Het verborgen front: geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 1994, p. 235 - 236. 253 A.P.M. Cammaert, Het verborgen front: geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 1994, p. 331. 254 A.P.M. Cammaert, Het verborgen front: geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 1994, p. 335. 255 NIOD, archief 249-0861, inv.no. a1. Zie Bijlage 6. 256 A.P.M. Cammaert, Het verborgen front: geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 1994, p. 335 - 336.
70
Daarna stokte de aanvoer van nieuwe piloten. Dit had te maken met diverse arrestaties van mensen op de aanvoerroute. In totaal heeft de Groep Blok circa 80 piloten geholpen.257 Later in de oorlog, hebben ook tientallen Joden gebruik gemaakt van de vluchtroutes die tussen 1941 en 1943 zijn ontstaan. Ook medewerkers van de Belastinggroep Maastricht kwamen hiermee in aanraking. Zo is bekend dat een lid van de groep regelmatig Joden voorzag van valse papieren. Het exacte aantal is nooit achterhaald kunnen worden.258 In 1947 is er een monument opgericht in het belastingkantoor Maastricht ter nagedachtenis aan vijf belastingambtenaren die zijn gevallen tijdens de bezetting.259 Een foto van dit monument is opgenomen in Bijlage 2.
4.4.3
Belastinginspectie Drachten
Bij de beschrijving van hoofdinspecteur L. Bosch, als lid van het zwarte hoofdbestuur in paragraaf 4.1.2, is reeds ter sprake gekomen dat de belastinginspectie te Drachten tijdens de Duitse bezetting een haard van illegale activiteiten was. Vanwege de vele verzetsacties die er zijn gepleegd gedurende de bezetting, wijd ik in mijn onderzoek een aparte paragraaf aan deze inspectie. De leiding in de inspectie was in handen van Bosch, die landelijk betrokken was bij het verzet. Jonge mannen die aangewezen waren voor de arbeidsinzet zijn in grote getale geholpen door Bosch en de zijnen. Vele vaak reeds binnen de Belastingdienst werkzame mannen, werden in Drachten geplaatst onder valse namen. Op deze manier konden zij gewoon hun werk blijven verrichten. Dientengevolge was de belastinginspectie in korte tijd verdubbeld qua aantal medewerkers. In paragraaf 4.2.2.1 heb ik deze methode uiteengezet. Eén van de mannen die gedekt door 'officiële' papieren werkzaam was op de inspectie Drachten, was J.J. Erich, oud-medewerker van het postkantoor. Aanvankelijk zat hij ondergedoken, maar door de valse papieren kon hij weer aan de slag.260 Op 26 mei 1944, deed de Sicherheitsdienst ("SD"), met hulp van een verklikster, een inval bij de inspectie. Op dat moment had Erich net tassen volgepakt met bonskaarten en illegale papieren. Hij werd ter plekke doodgeschoten. Zes andere leden van de inspectie werden opgepakt en naar Duitsland gedeporteerd.261 Inspecteur Bosch was op de bewuste dag niet aanwezig op kantoor. Zijn zoon heeft 257
A.P.M. Cammaert, Het verborgen front: geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 1994, p. 339. 258 A.P.M. Cammaert, Het verborgen front: geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 1994, p. 397. 259 www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten, beschrijving geschiedenis van het oorlogsmonument in het Rijksbelastingkantoor in Maastricht. 260 www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten, beschrijving geschiedenis van het oorlogsmonument in het Rijksbelastingkantoor in Drachten. 261 www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten, beschrijving geschiedenis van het oorlogsmonument in het Rijksbelastingkantoor in Drachten.
71
jaren later verteld dat hij al sinds eind 1943 niet vaak meer op kantoor verscheen. Bosch was verdacht en vanwege zijn lengte was hij een opvallende verschijning. Daarnaast moest zijn hele familie in de herfst van 1944 onderduiken uit angst te worden gegijzeld door de Duitsers.262 Drie belastingambtenaren die de bewuste dag werden opgepakt, G.J. Blauw, J.M. Boleij en J.B. Tichelaar, zijn overleden in concentratiekamp Buchenwald.263 Van hen is een foto opgenomen in Bijlage 2. Ter nagedachtenis is voor hen, samen met drie andere gevallen medewerkers van de belastinginspectie, na de oorlog een monument opgericht in het Rijksbelastingkantoor Drachten.264
4.5
Belastingconsulenten tijdens de Tweede Wereldoorlog
Als aanvulling op het thema 'belastingambtenaren tijdens de Tweede Wereldoorlog', behandel ik in deze paragraaf summier de 'tegenspelers' van eerstgenoemde groep: de belastingadvieswereld. Het thema 'belastingconsulenten ten tijde van de Tweede Wereldoorlog' is nog een onbeschreven blad. Er zijn nauwelijks boeken of artikelen gewijd aan dit thema. Wellicht is een van de redenen hiervoor, dat het beroep van belastingconsulent in de jaren veertig nog niet het statuur had zoals heden ten dage het geval is. Het was in die tijd nog geen uitgekristalliseerd beroep zoals dat nu het geval is, al was het beroep vanaf de Eerste Wereldoorlog steeds meer in ontwikkeling.265 Vaak deden de accountantskantoren de belastingzaken er gewoon bij. Ik ben voor mijn onderzoek gaan uitzoeken welke rol belastingconsulenten in de oorlog speelden. Hiervoor heb ik mij moeten wenden tot de literatuur over de geschiedenis van het accountantsberoep, aangezien er over de belastingen nauwelijks iets geschreven is. Tijdens de oorlog was er veel Joods vermogen dat ingeleverd moest worden. De consulenten hebben een rol gespeeld bij het inwisselen en/of het doorsluizen van deze gelden. Vanuit hun professie waren zij immers op de hoogte van waar zich het geld bevond.
4.5.1
Het beroep 'belastingconsulent'
De eerste persoon die belastingconsulent werd, was A.J. Loyens (1880 − 1975). In 1917 verliet hij de Belastingdienst om voor zichzelf te beginnen.266 Korte tijd later zou As. Volkmaars Arz. 267 zijn voorbeeld volgen en samen richtten zij in 1918 de maatschap Loyens & Volkmaars op.268 Loyens maakte de stap vooral om er financieel op vooruit te gaan, de ambtenarensalarissen waren in die tijd 262
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 92. www.spanvis.nl, beschrijving Friese verzetsstrijders. 264 www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten, oorlogsmonument in het Rijksbelastingkantoor in Drachten. 265 K.E. Sluyterman, Moret 110 jaar. Van accountancy naar multiprofessionele dienstverlening, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1993, p. 20. 266 D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 17. 267 Volkmaars presenteerde zich op deze enigszins markante wijze om zich te onderscheiden van anderen uit het geslacht Volkmaars. 268 Thans Loyens & Loeff. 263
72
geen vetpot. Loyens had in zijn tijd als inspecteur geconstateerd, dat door de vele nieuwe wetten en wetswijzigingen een hoop verwarring werd gezaaid bij de bedrijven en de burgers omtrent belastingen. Door de Belastingdienst werd deze stap met gemengde gevoelens ontvangen. Zo waren velen van mening dat het nieuwe beroep weinig bestaanszekerheid zou bieden, anderen beschouwden Loyens als een afvallige.269 Achteraf gezien was Loyens een visionair, hij had een gat in de markt gevonden. Velen zouden hem nog volgen. Later veranderde het beeld vanuit de Belastingdienst. Het wantrouwen jegens de 'afvalligen' was weg, en ze vertrouwden volkomen op de aangiftes die door Loyens & Volkmaars werden ingediend.
4.5.2
De oorlogsjaren
In eerste instantie bracht het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog veel extra werk met zich mee voor de belastingconsulenten en accountants. Dit kwam door de vele uitgevaardigde verordeningen en wetswijzigingen die plaatsvonden op fiscaal terrein.270 De accountancy was voor de oorlog al een gevestigd beroep. Door de oorlog had het bedrijfsleven in toenemende mate behoefte aan de deskundigheid van een accountant.271 Aanvankelijk was het devies van de meeste ondernemingen (waaronder accountantskantoren), dat er niets anders op zat dan gewoon door de werken, business as usual. Later in de oorlog werd dit moeilijker. Men kwam steeds meer mentale en fysieke obstakels tegen in het dagelijkse werk. Er was een schaarste aan voedsel en elektriciteit, de lust tot werken verdween.272
4.5.2.1
De werkzaamheden gedurende de oorlog
Naar aanleiding van de door de Duitsers afgekondigde anti-Joodse maatregelen, werd de beroepsgroep gevraagd door de Duitsers om op te treden als Verwalter van Joods vermogen. Zo werd het NIvA273 eens gebeld met de vraag of de accountantvereniging zich ook wilden belasten met het aanstellen van beheerders. Het bestuur heeft zich hier niet in willen mengen.274 Later in de oorlog werd het werken nog verder bemoeilijkt. Door de afkondiging van de arbeidsinzet moesten veel belastingconsulenten onderduiken. Zij liepen het risico om bij razzia's door de bezetter opgepakt te worden. In het begin konden mensen die een Ausweis hadden, waaruit bleek dat zij in 269
D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 19. K.E. Sluyterman, Moret 110 jaar. Van accountancy naar multiprofessionele dienstverlening, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1993, p. 25. 271 P.E. de Hen e.a., Hoofdstukken uit de geschiedenis van het Nederlandse accountantsberoep na 1935, Assen: Van Gorcum 1993, p. 39. 272 L.A.V.M. Metzemaekers & A.J. Maastrigt, Een eeuw in balans. De wordingsgeschiedenis van Moret & Limperg, 1883 - 1983, Rotterdam: Moret & Limperg 1983, p. 33. 273 Nederlandse Instituut van Accountants. 274 P.E. de Hen e.a., Hoofdstukken uit de geschiedenis van het Nederlandse accountantsberoep na 1935, Assen: Van Gorcum 1993, p. 41. 270
73
Nederland onmisbaar waren, er nog onderuit komen. Later in de oorlog hielp dit niet meer. Vanaf eind 1944 lag nagenoeg al het advieswerk stil in Nederland.
4.5.2.2
Verschillende vakgroepen en verenigingen
In de jaren dertig zijn drie verschillende bonden voor belastingadviseurs gevormd.275 De beroepgroep was steeds meer in ontwikkeling. Tijdens de oorlog waren er meerdere vakgroepen voor belastingadviseurs (en accountants). Door de in 1941 en 1942 elkaar snel opvolgende anti-Joodse maatregelen kwamen de vakgroepen in moeilijkheden. Het was voor Joden niet meer toegestaan om deel uit te maken van het verenigingsleven.276 De besturen van de verenigingen kwamen voor gewetensbezwaren te staan. Wat konden zij doen? Uiteindelijk heeft er vanuit deze kant weinig kunnen gebeuren voor de Joden. Een pijnlijk voorbeeld is in deze zaak het NIvA. Na de uitgevorderde verordening die Joden verbood lid te zijn van verenigingen, liet het NIvA een circulaire uitgaan waarin het wees op de noodzaak dat Joodse leden zelf als lid bedankten. De vereniging is hiermee wel heel actief geweest, aangezien er geen plicht was om de Joodse leden te royeren.277 Opvallend is ook dat bij die vereniging een steunactie ten behoeve van Joodse collega's werd afgewezen.278 Dit in tegenstelling bijvoorbeeld tot de Belastingdienst. Voor de Joden restte niets anders wanneer zij wilden ontsnappen aan de vernietigingskampen van de Duitsers dan onder te duiken.
4.5.2.2.1
Rechtsfront, afdeling belastingconsulenten (NSB)
Het Rechtsfront was een aan de NSB gelieerde organisatie die onder andere zag op de gebieden van politiek, justitie en enkele vrije beroepen. Ook voor de belastingconsulenten was er een afdeling binnen het Rechtsfront. Deze had als doel om nationaalsocialistische visies op de belastingwetenschap te ontwikkelen. Alles werd bezien vanuit de nazi-ideologie. Zo was er vanuit deze organisatie veelvuldig contact met Duitsgezinden op het Ministerie van Financiën en met de Duitse fiscale autoriteiten. In de archieven van het NIOD is een aantal briefwisselingen te vinden.279 De leider van deze groep was G.L.A. van Dijk, kantoorhoudende te Wassenaar. Hij schreef veel aan de leiders op het departement en droeg veelvuldig nieuwe fiscale ideeën aan, die uiteraard voorzien waren van een nationaalsocialistisch sausje. Daarnaast wilde deze organisatie het beroep van de belastingconsulent naar een hoger plan tillen, de afdeling wilde uitbreiden. Het doel was dat er één nationaalsocialistische organisatie zou komen die de belangen van de belastingconsulenten zou behartigen. Deze organisatie 275
K.E. Sluyterman, Moret 110 jaar. Van accountancy naar multiprofessionele dienstverlening, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1993, p. 20. 276 Verordening 199/1941. 277 L.A.V.M. Metzemaekers & A.J. Maastrigt, Een eeuw in balans. De wordingsgeschiedenis van Moret & Limperg, 1883 - 1983, Rotterdam: Moret & Limperg 1983, p. 33 - 34. 278 P.E. de Hen e.a., Hoofdstukken uit de geschiedenis van het Nederlandse accountantsberoep na 1935, Assen: Van Gorcum 1993, p. 43. 279 NIOD, archief 123, inv.no. 1260.
74
zou gebaseerd zijn op het dienen van het algemeen belang, eigenbelang zou volkomen uitgesloten zijn. Alle andere reeds bestaande verenigingen zouden verdwijnen. Dit alles is te lezen in een stuk dat 'Installatie Raad van Toelichting' heet.280 Bekend is dat de afdeling belastingconsulenten van het Rechtsfront andere verenigingen heeft aangeschreven, met de vraag of zij op wilden gaan in het Rechtsfront. Hier was groot verzet tegen, zo blijkt onder andere uit het archief van de Vereeniging van belastingconsulenten. Na herhaaldelijke verzoeken van Van Dijk om alle belastingconsulenten op te nemen in het Rechtsfront, sprak de Bond van Belastingconsulenten zich uit. De Bond distantieerde zich volledig van het Rechtsfront en stopte alle besprekingen en onderhandelingen.281
4.5.2.3
Verzetsactiviteiten
Over het verzet uit deze hoek is weinig geschreven. Vaststaat dat dit er is geweest. Met name met betrekking tot het witwassen van Joods vermogen. Ook de ongeldigverklaring van de bankbiljetten in maart
1943
schepte
omstandigheden
voor
samenwerking tussen
belastingambtenaren en
belastingconsulenten (hierover meer in paragraaf 5.2.2.1). In een boek over de geschiedenis van Loyens & Volkmaars ("L&V"),282 dat in kleine oplage is uitgegeven, staat een korte beschrijving van het reilen en zeilen bij verschillende kantoren tijdens de bezetting. Hieronder zal ik enkele situaties schetsen met betrekking tot het verzet dat gepleegd is, ontleend aan het genoemde boek. Actief verzet tegen de bezetter was slechts van één iemand van het personeel van L&V bekend. Het betreft De Langen, die werkzaam was op het kantoor in Den Haag. Bij de verzetsactiviteiten werd hij geholpen door twee naaste collega's, De la Parra en Hollander.283 Passief verzet was meer aan de orde, zoals vaker in de oorlog. Een van de dingen die veel gedaan werd, was het wegwerken van Joodse vermogens. Dit gebeurde het meeste op het kantoor in Den Haag, bij De Langen. Ook een veel gebruikte manier, waren de vele vertragingstactieken die men toepaste in de dagelijkse werkzaamheden. Zo werd bijzonder langzaamaan gedaan wat betreft het indienen van aangiften. Men heeft met deze tactieken bereikt dat de aanslagregeling kon worden doorgeschoven tot na de oorlog. Op deze manier zijn deze belastingopbrengsten niet ten goede gekomen aan de bezetter. De belastingconsulenten werden hierin gesteund door de belastinginspecteurs die aan de goede kant stonden.284 Dit is niet verwonderlijk, aangezien gebleken is dat de belastinginspecteurs zelf ook vertraging in hun werk lieten sluipen. Hieruit kan opgemaakt worden dat er veelvuldig contact moet zijn geweest tussen beide kampen. Door dezelfde gemeenschappelijke vijand zijn beide partijen 280
NIOD, archief 123, inv.no. 1260. NIOD, archief 249-1297, inv.no. a1. 282 D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave. 283 D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 63. 284 D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 63. 281
75
dichter tot elkaar gekomen en hebben zij een aantal richtlijnen opgesteld teneinde die vijand op een slinkse manier tegen te werken. Ook op het kantoor in Haarlem deed men er alles aan om de bezetter niet in de kaart te spelen, zo blijkt uit een schrijven van een medewerker, Hensbergen.285 Hij schreef dat er in de oorlogsjaren in Haarlem redelijk ongestoord doorgewerkt kon worden. Met 'vette posten' werd stellig geen haast gemaakt tijdens de bezetting. Door vertragingen en het niet-indienen van aangiften werd zoveel mogelijk geld uit de staatskas gehouden. Dit speelde met name in 1943 en 1944. Volgens Hensbergen hing er een sfeer van passieve tegenstand op het kantoor. Vanaf eind 1944 werd het werken moeilijker. Door het gevaar van de razzia's kwam men steeds minder vaak op kantoor. Ook kon er weinig worden gestookt op het kantoor vanwege de schaarste aan brandstoffen. Een interessante anekdote hierover is de volgende: een medewerker van kantoor Haarlem, Bouman, had in samenwerking met zijn broer, die hoofd van de belastinginspectie in Leiden was, met veel moeite een schip weten te charteren dat turf en een aanzienlijke hoeveelheid aardappelen vervoerde. Deze waardevolle lading werd met hulp van de belastinginspectie in Leiden verdeeld over de belastingambtenaren en de medewerkers van L&V Haarlem. Op dit vlak werd er letterlijk en figuurlijk broederlijk samengewerkt door beide kampen.286 Op kantoor Den Haag was De Langen nauw betrokken bij het verzet. Op zijn inspectie werden veel Joodse vermogens 'weggewerkt'. Joden konden niet meer beschikken over hun vermogens en werden door de bezetter verplicht hun gelden af te staan. Zij moesten al hun contante geld en cheques storten op een rekening bij de bank Lippmann, Rosenthal & Co.287 De Langen was zelf van Joodse afkomst en ging in die dagen met een vals persoonsbewijs als 'Hendriks' door het leven. Voor Zuid-Holland was hij zelfs districtscommissaris voor het NSF. Toen in maart 1943 de bezetter de bankbiljetten ongeldig verklaarde, schakelde hij veel mensen in om biljetten die van bevriende Joden waren, op hun naam in te wisselen.288 Op deze manier werden deze Joodse gelden 'gewit' en bleven ze uit handen van de Duitsers. Sterker nog, via deze weg is een groot deel aan Joods geld naar het verzet gegaan. Ook heeft het kantoor Den Haag hulp geboden aan Joodse onderduikers. Zo is de bekende musicus Sam Dresden nog tijdelijk werkzaam geweest op het kantoor. Zonder dat hij enige kennis van belastingzaken had, kreeg hij allerlei kleine klusjes toebedeeld.289 Deze voorbeelden illustreren de gang van zaken op het kantoor Den Haag.
285
D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 88. D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 88. 287 J.W.M. van Geffen, De heffing van successierecht van Joden als gevolg van de Tweede Wereldoorlog (masterscriptie Universiteit van Tilburg), 2011, p. 13. 288 D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 89 - 90. 289 D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 90. 286
76
4.6
Conclusie
Voor de beantwoording van de vraag welke houding belastingambtenaren tijdens de bezetting hebben aangenomen, is het van groot belang om elke persoon of groep (indien er sprake was van georganiseerd verband) afzonderlijk te beoordelen. Het is onmogelijk om de Belastingdienst en/of het Ministerie van Financiën, afdeling Belastingen als groep over één kam te scheren. Er zijn altijd uitzonderingen op de regel. Dit laatste is zeker het geval geweest tijdens de Tweede Wereldoorlog. Door de gewijzigde verhoudingen die zich hebben voorgedaan, de absurde omstandigheden en antiJoodse maatregelen van Duitse kant was 'normaal' leven niet meer mogelijk. Ondanks het bovenstaande, zou ik wel willen spreken van 'de doorsnee (belasting-)ambtenaar' of 'de gemiddelde (belasting-)ambtenaar'. Hieronder versta ik de gewone ambtenaar die tijdens de bezetting op zijn post is gebleven en zijn hoofd niet boven het maaiveld heeft uitgestoken. Dit gold voor een grote groep. Veel belastingambtenaren konden het risico niet lopen om ontslagen te worden en dientengevolge broodloos thuis te komen zitten. Zij wilden zo goed mogelijk de oorlog doorkomen. Men hield zich afzijdig van elke politieke bemoeienis. Zoals ik in paragraaf 3.3 beschreven heb, was het dienstvak der belastingen niet een gebied waar veelvuldig conflicten waren met de bezetter.290 Dit had te maken met het grote belang dat de Duitsers bij de Belastingdienst hadden. Zij wilden een zo hoog mogelijke belastingopbrengst, dus pakten zij de belastingambtenaren in beginsel met fluwelen handschoenen aan. Door deze aanpak heeft een grote groep ambtenaren zich neutraal opgesteld. Ook kan betoogd worden dat er sprake was van een vorm van accommodatie die neigde naar passief verzet. Het was moeilijk om compleet neutraal te blijven. Als ambtenaar ontkwam men er bijna niet aan om iets in het voordeel van de bezetter te doen. Op sommige manieren hebben zij de bezetter geholpen het beleid uit te voeren. Aan de andere kant hebben veel belastingambtenaren vertragingstactieken toegepast. Zij hebben hun werk met opzet langzaam uitgevoerd zodat de bezetter niet álles in sneltreinvaart er doorheen kon drukken. Denk aan het verkeerd invullen of te laat inleveren van namenlijsten.291 Er waren uitzonderingen op deze regel. De leden van het zwarte hoofdbestuur van de Belastingdienst waren geen doorsnee belastingambtenaren. Op slinkse manieren en met slimme trucs hebben zij getracht de bezetter zoveel mogelijk tegen te werken en de Belastingdienst zo min mogelijk onder de bezetting te laten lijden. Een gedeelte van de belastinggelden is door het belastingverzet niet in de Duitse schatkist gevloeid, maar ten goede gekomen aan de illegaliteit. Naast het doorsluizen van gelden hebben zij de dienst proberen te beschermen door collega's te helpen onderduiken en elders in 290
W.G. Douma, 'Het dienstvak van 's Rijks belastingen in den bezettingstijd', Weekblad der Belastingen 1945/3771, p. 17. 291 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 112 e.v.
77
de dienst onder te brengen. Op deze manier waren de mensen veilig en bleef de Belastingdienst zo veel mogelijk intact. Gezien het karakter van de verzetsacties en het risico dat zij allen liepen gedurende de bezetting, schaar ik deze groep onder de categorie 'actief verzet'. Dat J.H. Bosch het zelfs met zijn leven heeft moeten bekopen, onderstreept dit. De leden van het zwarte hoofdbestuur hebben een heldenrol vertolkt tijdens de oorlog en verdienen hiervoor alle lof. Zij hebben enorm veel inspanning geleverd en hun eigen leven in de waagschaal gesteld voor de goede zaak. Voor de eenvoud heb ik alle leden van het zwarte hoofdbestuur als gelijken genomen, ik ben namelijk nergens een exacte taakverdeling tegengekomen. Toch is het interessant om te proberen een onderscheid te maken. Zoals bij elke groep, zat in dit gezelschap ook een aantal mensen dat fanatieker was dan anderen in de groep. In dit perspectief zou ik Van Tilburg, L. Bosch en J.H. Bosch willen aanwijzen. Zij waren de meest actieve en leidinggevende inspecteurs in het verzet292 en tevens waren het de twee overlevende hoofdinspecteurs die een aanklacht hadden ingediend tegen Postma. Indien J.H. Bosch de oorlog zou hebben overleefd is het aannemelijk dat hij dezelfde mening was toegedaan als de andere twee. Hierdoor is Postma voor de Zuiveringscommissie moeten verschijnen. Voornoemde hoofdinspecteurs plaats ik daarom een stapje hoger in het verzet dan de andere leden van het schaduwbestuur. Op het departement was de situatie anders dan binnen de Belastingdienst. Centraal stond daar de positie van Postma. Hij zat als het ware tussen twee vuren in. Op het departement was hij omringd door Duitsers en Duitsgezinden, terwijl dat binnen de Belastingdienst niet zo was. Hierdoor was het dan ook een stuk eenvoudiger om in lagere kringen verzet te plegen.293 Op het ministerie was een geraffineerder spel vereist. De positie van Postma was vergelijkbaar met de positie waar menig ander bestuurder in verkeerde tijdens de oorlog. Velen bleven op hun positie om op die manier nog enige invloed op het beleid te kunnen houden. Wanneer zij zouden opstappen kwam een NSB'er op hun plaats, en dat zou helemaal niet in het belang van Nederland zijn geweest. Postma was als een burgemeester in oorlogstijd: hij moest telkens op zoek naar de weg van het minste kwaad. Hij moest de Duitsers steeds enigszins tegemoet komen om op die manier erger te voorkomen. 294 Postma heeft dit spel meermaals gespeeld. Zo heeft hij gedreigd met opstappen wanneer bepaalde fiscale maatregelen doorgevoerd zouden wordem en ook heeft hij zich sterk verzet tegen de arbeidsinzet van zijn personeel. Uiteindelijk werd hij verplicht om de lijsten in te leveren. Na lang gewacht te hebben heeft hij gemanipuleerde lijsten ingeleverd waarmee hij, in zijn ogen, de dienst zo min mogelijk mee ontwrichtte.295 Dit zijn haast klassieke voorbeelden van een man in die positie. Postma nam een accommoderende houding aan ten opzichte van de bezetter, een houding die het beste paste bij zijn 292
NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Dit blijkt uit verschillende interviews. J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 85. 294 P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006, p. 11. 295 NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. 293
78
diplomatieke en flexibele persoonlijkheid. Ondanks alle kritiek die zijn persoon na de oorlog te verduren kreeg, ben ik van mening dat Postma het er niet beroerd van af heeft gebracht. Gezien zijn moeilijk situatie, met alle Duitsgezinden die hem op de vingers keken, heeft hij toch voorzichtig de bezetter tegengewerkt. Het was een spel dat heel voorzichtig en doortrapt gespeeld moest worden. Als ik de balans opmaak, zie ik dat Postma er persoonlijk voor heeft gezorgd dat een aantal slechte belastingmaatregelen geen doorgang heeft gevonden (kinderaftrek Joden, kerkbelasting en de oorlogsheffing ineens).296 Daarnaast heeft hij de dienst zo goed mogelijk proberen te beschermen met het traineren van de lijsten voor de arbeidsinzet. Wanneer een NSB'er op de positie van Postma had gezeten, dan was niets van dit alles gebeurd. De dienst had er dan slechter voorgestaan. Toch is er ook een aantal punten waar kritiek op gegeven kan worden wat betreft het beleid van Postma. Zo heeft hij op het gebied van de arbeidsinzet veel belastingambtenaren weten te redden, maar de hoofdinspecteurs van de dienst hebben dit nooit begrepen. De twee partijen wisten niet van de plannen van de ander af. Mijns inziens had hierover beter gecommuniceerd moeten worden. Postma werd buiten het verzet gehouden door de ambtenaren op het departement (met name door Reyne). Dat was begrijpelijk, aangezien Postma een hoge functie had en omringd was door Duitsers. Hij kon het zich in die positie niet permitteren om overal van op de hoogte te zijn, dit zou zijn positie ondermijnen. Enerzijds vind ik het onbegrijpelijk dat een tussenpersoon niet duidelijker heeft opgetreden naar de hoofdinspecteurs toe. Wanneer er vanuit het departement door een tussenpersoon de hoofdinspecteurs van de dienst op de hoogte waren gehouden, waren de gemoederen waarschijnlijk niet zo hoog opgelopen. De dienst had het beleid van Postma dan beter begrepen. Dit gold met name ten aanzien van de voor de arbeidsinzet opgevoerde arbeidscontractanten. Wanneer dit gebeurd zou zijn ben ik van mening dat er na de oorlog geen wantrouwen jegens Postma zou zijn geweest. Anderzijds waren er tijdens de oorlog grote zulke spanningen, dat communicatie niet goed mogelijk was. Het moest op een verdekte manier gebeuren zodat de Duitsers er geen lucht van kregen. Het was niet voor niets dat Reyne verklaarde dat hij Postma buiten het verzet hield en dat hij in de kwestie Koperberg zelfs niets tegen zijn vrouw heeft gezegd. Wat mij enigszins bevreemdt, is dat Postma zich in zijn verhoren herhaaldelijk verwonderd heeft uitgelaten over het Duitse belang bij de Nederlandse Belastingdienst.297 Hij had geen idee waarom de Duitsers er zo in geïnteresseerd waren. Dit vind ik getuigen van naïviteit. Postma heeft zich door de bezetter min of meer laten gebruiken. De Duitsers hadden Postma nodig om hervormingen door te voeren, zonder hem was dat erg moeilijk geworden. Wanneer er een Duitser in de plaats neergezet zou zijn, had dit waarschijnlijk weerstand opgeroepen bij de ambtenaren en hadden zij zich meer verzet tegen het Duitse beleid. Maar Postma bleef op zijn plaats, en de ambtenaren namen van hem wel orders aan. Aan de andere kant blijkt uit een archiefstuk dat Postma zich tegenover de Duitsers wel uitsprak over het Duitse belang in de Belastingdienst. Hij formuleerde het zelfs zo, dat de Duitse en 296 297
A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 114. NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 13 en 21.
79
Nederlandse belangen wat betreft belastingopbrengsten parallel liepen. Dit getuigt van een uiterst flexibele, opportunistische en accommoderende houding. Het belang dat Postma te allen tijden voorop had staan was de Belastingdienst en haar personeel, dit heeft hij dan ook gediend. Hij is echter in de problemen gekomen doordat hij op zijn plaats is blijven zitten en niets te vertellen had. Rambonnet die boven hem zat had de touwtjes in handen. Postma was het symbool van het slechte beleid voor de hoofdinspecteurs van de dienst. Het was een funest voor de Belastingdienst om NSB'ers op belangrijke plekken op het Ministerie van Financiën te hebben zitten. Het is wel de vraag in hoeverre daar iets aan te doen was geweest, dit is niet eenvoudig te beantwoorden. Een laatste punt neem ik Postma ook kwalijk. Tegenover de Parlementaire Enquêtecommissie hemelde hij zijn eigen activiteiten op.298 Hij liet verscheidene keren optekenen dat hij het spel meespeelde met de Duitsers en dat hij veel invloed heeft kunnen uitoefenen. De tendens was dat hij alles goed gedaan had en hem geen blaam trof. Ook wekte hij de indruk dat hij zichzelf belangrijk vond. Zo hebben de Duitsers hem niet weggestuurd toen hij met aftreden dreigde. Wat Postma echter niet zag is dat ze hem nodig hadden voor de belastinghervormingen. Hij interpreteerde dit op zijn manier en het leek zijn ego te strelen. Terwijl hij in werkelijkheid door de Duitsers werd gebruikt. Er waren zelfs aanwijzingen dat Postma ontslagen zou worden wanneer de hervormingen achter de rug waren, maar hier is het nooit van gekomen.299 Naast het ophemelen van zijn eigen daden, marginaliseerde hij het belastingverzet in dit verhoor. Hij verklaarde geen contact te hebben gehad met de illegaliteit, en bij zijn weten, de illegaliteit ook niet met de Belastingdienst. Tussen neus en lippen door vermeldde hij nog wel dat er een soort van schaduwbestuur was in het laatste jaar, maar hij zei er niets bijzonders over.300 Het dedain waarmee hij over het belastingverzet sprak was absoluut niet op zijn plaats. Postma moet van de hoed en de rand geweten hebben, zeker in 1952, toen het verhoor plaatsvond. De reden dat Postma zich zo laatdunkend over het schaduwbestuur uitliet, was waarschijnlijk gelegen in het feit dat zij degenen waren geweest (of een aantal van hen althans) die hem voor de zuiveringscommissie hadden gedaagd. Dit stak Postma nog altijd, hij heeft de dienst dit nooit vergeven. De reactie van Postma was als olie op vuur. Het zette kwaad bloed bij de hoofdinspecteurs en hierna is het nooit meer goed gekomen. Op het departement was een aantal voorbeelden van collaboratie. Het meest pregnante voorbeeld is Rost van Tonningen. Hij heeft op alle mogelijke manieren samengewerkt met de bezetter. Hij stelde zich volledig in dienst van het nationaalsocialistische gedachtegoed. Voor Rambonnet gold hetzelfde, maar gezien de hoge positie en ambitie van Rost van Tonningen, schaal ik laatstgenoemde hoger in. Samen met Anton Mussert was hij de meest vooraanstaande NSB'er.
298
NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868. M.M. Rost van Tonningen, Correspondentie van M.M. Rost van Tonningen Dl I: 1921 - mei 1942, 'sGravenhage: Nijhoff 1967, p. 176 (bewerkt door E. Fraenkel-Verkade & A.J. van der Leeuw). 300 NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868, p. 18 - 19. 299
80
Naast het zwarte hoofdbestuur waren er nog anderen binnen de Belastingdienst betrokken bij het verzet. Het zijn niet alleen de hoofdinspecteurs van het schaduwbestuur geweest die alles voor elkaar gekregen hebben. Zij moeten geholpen zijn door velen. Het is helaas onmogelijk om al deze mensen te achterhalen en te benoemen, maar zij verdienen ook alle eer. Naast het georganiseerde belastingverzet zijn er meerdere (groepen van) belastingambtenaren (onafhankelijk) actief geweest in het verzet. Voorbeelden die ik in mijn onderzoek noem zijn De Tourton Bruyns die het Legioen OudFrontstrijders oprichtte, de Belastinggroep Maastricht en de belastinginspectie Drachten. De laatste had wel een connectie met het zwarte hoofdbestuur in de vorm van L. Bosch, maar aangezien de inspectie een broeinest van verzetsactiviteiten was, heb ik er toch nog apart de aandacht aan besteed. De beschreven gevallen zijn ook allemaal aan te merken als actief verzet. Wat De Tourton Bruyns betreft, het is prijzenswaardig dat hij helemaal in het begin van de bezetting al fanatiek in het verzet zat. Hij was een pionier, velen hebben eerst een hele tijd de kat uit de boom gekeken. Ook de aard van zijn activiteiten en zijn opvattingen waren rigoureus.301 Hij zocht direct de confrontatie met de bezetter door middel van gewapend verzet. De Belastinggroep Maastricht koos voor een andere manier van verzet dan het LOF, zij werkten meer 'onder de radar'. Toch namen zij ook veel risico bij het ophalen en verzorgen van piloten en het helpen van andere onderduikers.302 De inspectie Drachten was zoals al eerder beschreven een broedplaats van illegale activiteiten. Mensen zaten er ondergedoken, illegale lectuur, vervalste bonnen en andere waardepapieren werden verspreid en gelden werden doorgesluisd naar het verzet.303 Deze smeltkroes van illegaliteit valt ook onder het actief verzet. Onder hun geledingen zijn slachtoffers gevallen, denk aan de overval van de SD in mei 1944. Over belastingconsulenten is het moeilijk om een oordeel te geven. Over de activiteiten van hen tijdens de bezetting is weinig bekend. In alle geraadpleegde bronnen ben ik weinig opzienbarende zaken tegengekomen. Van De Langen, Loyens & Volkmaars kantoor Den Haag, was bekend dat hij actief verzet pleegde tegen de bezetter.304 Hij deed veel voor Joden en was een functionaris bij het NSF. Daarnaast was hij behendig in het witwassen van Joods geld.305 Van overige genoemde consulenten zou hoogstens gezegd kunnen worden dat zij aan passief verzet deden, wanneer zij bewust wachtten met de 'vette posten', zodat deze na de bezetting in de Nederlandse schatkist terecht zouden komen. Accountants en belastingconsulenten die zich hebben geleend om beheerder te zijn van Joodse bedrijven hebben geaccommodeerd. Zij hebben het de Duitsers makkelijk gemaakt en gedaan wat zij wilden. Dat het NIvA op dit punt niet is ingegaan op de Duitse wensen was te prijzen. Hoe zij met haar Joodse leden is omgegaan daarentegen, is pijnlijk. Zij heeft hen gevraagd zelf te bedanken, en 301
NIOD, archief 249-0411. A.P.M. Cammaert, Het verborgen front: geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 1994, p. 335 e.v. 303 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 91 - 92. 304 D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 63. 305 D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 89 e.v. 302
81
ging hiermee zelfs verder dan de Duitsers hadden verplicht.306 Dit valt onder accommodatie (en neigt misschien zelfs naar collaboratie) en is de vereniging kwalijk te nemen. De afdeling belastingconsulenten van het Rechtsfront (NSB) heeft bewust met de bezetter samengewerkt.307 Zij hebben de belastingen gezien en uitgelegd in nationaalsocialistisch perspectief en wilden de fiscaliteit compleet in dienst van Duitsland stellen. Wanneer er bewust is samengewerkt met de bezetter, willens en wetens, is er sprake van collaboratie. Het is niet de zwaarste vorm van collaboratie, maar het is de grens van accommodatie voorbij. Na de houdingen gecategoriseerd te hebben, ga ik in op wat verwacht had kunnen worden van belastingambtenaren. Mag van deze groep verwacht worden dat zij, in barre tijden van oorlog, de Belastingdienst zouden aanwenden voor verzetsactiviteiten. Is er sprake van het gebruiken van de belastingadministratie, of misbruiken van de belastingadministratie? Is het de taak van de Belastingdienst om verzet te plegen en hoe ver mag een ambtenaar gaan? Ambtenaren hebben een voorbeeldfunctie, zij dienen zich onberispelijk te gedragen. De Belastingdienst en de belastingheffing nemen ook een speciale positie in. Doordat de bevolking belasting betaalt is een overheid in staat om collectieve goederen en diensten te financieren. Dit doen zij voor de bevolking. De overheid moet daarnaast haar bevolking beschermen en tot een bepaalde grens zekerheid bieden (denk bijvoorbeeld aan het bestaansminimum). De gelden waar de overheid dit van moet financieren komen grotendeels binnen via de Belastingdienst.308 In feite is de Belastingdienst er dus voor het volk. Vooropgesteld, in tijden van oorlog gelden andere regels. In de Tweede Wereldoorlog was er sprake van een bizarre situatie, de omstandigheden waarin mensen leefden waren ten hemel schreiend. Gezien die situatie (met de wijsheid van nu) is het mijns inziens te rechtvaardigen dat ambtenaren, mensen die het goede voorbeeld moesten geven, de grenzen van het toelaatbare opzochten. Vanuit dit oogpunt verdienen de hierboven genoemde groepen niets dan lof. Zij hebben enorme risico's gelopen voor het algemeen belang, voor Nederland. Wanneer er geen gelden doorgesluisd waren naar het verzet, waren deze gelden ten goede gekomen aan de Duitsers. Door de verrichte acties is dit verhinderd. Daarnaast zijn met de doorgesluisde gelden (gezinnen van) onderduikers geholpen en verzetsacties gefinancierd, met andere woorden: het geld is besteed aan de goede zaak.
306
L.A.V.M. Metzemaekers & A.J. Maastrigt, Een eeuw in balans. De wordingsgeschiedenis van Moret & Limperg, 1883 - 1983, Rotterdam: Moret & Limperg 1983, p. 33 - 34. 307 NIOD, archief 123, inv.no. 1260. 308 L.G.M. Stevens, Elementair belastingrecht voor economen en bedrijfsjuristen, Deventer: Kluwer 2009, p. 1 e.v.
82
Hoofdstuk 5 Het Nationaal Steunfonds
5.0
Inleiding
Dit hoofdstuk lijkt in eerste instantie een vreemde eend in de bijt. Het NSF was een grootschalige verzetsorganisatie in de Tweede Wereldoorlog. Waarom een heel hoofdstuk wijden aan het NSF in een onderzoek over het belastingverzet? Welnu, de paden van het NSF en het belastingverzet kruisten elkaar veelvuldig. Er is frequent hulp aan elkaar verleend en er is een hechte samenwerking tot stand gekomen. Het belastingverzet heeft een niet-onverdienstelijke rol gespeeld in de geschiedenis van het NSF, en daarmee in de geschiedenis van het verzet in de Tweede Wereldoorlog. Mede dankzij de hulp van enkele belastinginspecteurs is het NSF geworden tot de gigantische organisatie die zoveel mensen heeft geholpen.309 Het NSF nam een centrale positie in het georganiseerde Nederlandse verzet in. De organisatie werd bekend als 'de bank van het verzet' en was een van de belangrijkste vormen van verzet die tegen de Duitsers is gepleegd. In de eerste jaren van de oorlog was er nog geen sprake van verzet op grote schaal. Het waren vooral kleinschalige activiteiten die door separate personen of groepen gepleegd werden. Er was toen nog geen sprake van verzetsactiviteiten in georganiseerd verband. Daar kwam verandering in toen het NSF ontstond. Verzet tegen de bezetter was niet alleen levensgevaarlijk voor alle betrokkenen, het kostte ook nog eens enorm veel geld. Geld dat er in die tijd niet was. Dit zorgde voor veel problemen. Veel mensen hebben anderen in hun directe omgeving geholpen waar mogelijk. Ook verenigingen, kerkgenootschappen, politieke partijen en andere groepen kenden een hoog gehalte aan solidariteit.310 Een treffend voorbeeld hiervan is het reeds genoemde 'Comité onderlinge hulpverleening personeel Belastingdienst', waar medewerkers van de Belastingdienst een klein gedeelte van hun salaris apart legden teneinde collega's in nood te helpen. Bij al deze genoemde organisaties die financiële steun verleenden, gold dat het hulp betrof voor mensen uit hetzelfde milieu. Dit hield in dat er ook veel 309
G. van Hall, Ervaringen van een Amsterdammer, Amsterdam: Elsevier 1976, p. 64 – 65. L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 776 en verder.
310
83
mensen waren die van niemand financiële steun kregen. Vóór het tijdperk van het NSF waren alle verzetsorganisaties (groot en klein) niet alleen druk met het organiseren van de verzetsactiviteiten zelf, maar ook met de financiering van het hele gebeuren. Dit was een hels karwei, wat onder druk van de Duitsers steeds moeilijker en gevaarlijker werd. Zonder geld was verzetswerk compleet ondenkbaar. In paragraaf 5.1 behandel ik de kort ontstaansgeschiedenis van het NSF. Een uitgebreidere beschrijving hiervan staat in Bijlage 5. In paragraaf 5.2 zet ik uiteen hoe de financiering van het fonds in zijn werk ging. Paragraaf 5.3 ga ik in op de samenwerking tussen het NSF en de Belastingdienst, het belastingverzet. In paragraaf 5.4 beschrijf ik de aparte situatie van het NSF in Friesland. Ik sluit in paragraaf 5.5 af met een conclusie ten aanzien van het belastingverzet.
5.1
Korte ontstaansgeschiedenis en organisatie
Het NSF kwam voort uit De Zeemanspot, dit was een organisatie die in het voorjaar van 1941 was opgericht in Rotterdam en zich ten doel stelde om gezinnen van opvarenden financieel te steunen.311 In de loop van 1942 steeg het aantal steungevallen zo snel dat de financiële middelen niet meer toereikend waren. Walraven van Hall, die later de bijnaam 'bankier van het verzet' zou krijgen, richtte in deze periode samen met Iman J. van den Bosch het NSF op. Deze organisatie richtte zich niet louter op steun aan de families van zeemannen, maar maatschappijbreed. In principe zou iedereen die steun nodig had, door het NSF gesteund moeten worden.312 Omdat er voor al deze steunacties enorme hoeveelheden geld nodig waren, bedacht Van Hall veel slimme financiële trucs. Hier ga ik in paragraaf 5.2 verder op in. De Zeemanspot bleef naast het NSF bestaan. Ondanks dat de gebeurtenissen van beide organisaties sterk vervlochten zijn met elkaar, heb ik bij mijn uiteenzetting in de volgende paragrafen geprobeerd het onderscheid zo zuiver mogelijk proberen te houden.
5.1.1
Organisatie en hoofdpersonen
De opbouw en indeling van het NSF was geen sinecure. Al helemaal gezien de omstandigheden waarin dit zich heeft moeten voltrekken. Alles moest in het diepste geheim worden geregeld, zonder dat de Duitsers er lucht van kregen. Het fonds moest nagenoeg heel Nederland bedienen, het was dus van groot belang dat de juiste mensen werden aangesteld om leiding te geven aan de verschillende districten. Alleen in de provincie Zeeland heeft het NSF nooit gezeten. In totaal werden 23 districten gevormd.313 311
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 1. 312 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 14. 313 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 61.
84
De 23 districten werden aangestuurd door de centrale leiding, ook wel 'De Top' genaamd. Deze leiding bestond uit drie man, ieder verantwoordelijk voor een gebied in Nederland: Iman J. van den Bosch (noorden en oosten), Walraven van Hall (westen) en Andreas Gelderblom (zuiden).314 In eerste instantie vertegenwoordigde A. Voorwinde het NSF in het zuiden van het land. Maar toen hij in augustus 1943 opgepakt werd door de SD, heeft Gelderblom het overgenomen.315 Vanaf 1943 vonden er wekelijks in het diepste geheim vergaderingen plaats in Utrecht. Voor het vinden van de juiste mensen zijn Van Hall en Van den Bosch op een discrete manier rond gaan vragen in hun kring van kennissen (voornamelijk binnen de Rotary).316 Allengs groeide een netwerk van contacten over het gehele land. En in het geval een medewerker wegviel, iets wat in die tijd zomaar kon gebeuren, moest op adequate wijze een vervanger worden gevonden. Het was een constant doorgaand proces. De top van het NSF stelde districtshoofden aan, welke op hun beurt vervolgens zorg droegen voor het aanstellen van plaatselijke hoofden. Deze plaatselijke hoofden waren belast met het eigenlijke werk. Zij moesten de gezinnen van onderduikers opsporen. Wanneer hulpbehoevende gezinnen opgespoord waren, werden de 'onderzoekers' van de plaatselijke afdeling aan het werk gezet. De gegevens van de gezinnen van mannen die geweigerd hadden aan de arbeidsinzet deel te nemen werden doorgaans verkregen van vaderlandslievende ambtenaren van arbeidsbureaus.317 Nadat de situatie beoordeeld was van opgespoorde gezinnen kwamen de rapporten daarvan terecht bij het plaatselijke hoofden. Vanaf dit punt begonnen de uitbetalingen aan de gezinnen. Het centrale financieringsinstituut binnen het NSF was het Disconto Instituut. Deze afdeling binnen de organisatie zorgde ervoor dat leningen geregistreerd werden (teneinde na de oorlog alle gelden te rechtvaardigen en verantwoorden en te herstellen) en dat de geldstroom niet zou stokken. Het Disconto Instituut werd door Van Hall strikt gescheiden gehouden van het eigenlijke werk dat het NSF deed. Op deze manier werd voorkomen dat door welke arrestatie dan ook, de financiering van het gehele fonds in gevaar kwam.318 Het Disconto Instituut werd beheerd door Gijs van Hall (1904 – 1977, tevens latere burgemeester van Amsterdam).319 De andere leden van de Top waren, omwille van
314
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 67 – 69. 315 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 791. 316 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 794. 317 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 794. 318 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 72. 319 G. van Hall, Ervaringen van een Amsterdammer, Amsterdam: Elsevier 1976, p. 63.
85
veiligheidsredenen, niet op de hoogte van de activiteiten van het Disconto Instituut.320 Later typeerde Gijs van Hall, die een belangrijke plaats in nam binnen het NSF, de situatie binnen het NSF in zijn memoires als volgt: "Ik was maar één rad in het geheel waarvan Wallie de ziel was. Mijn taak werd alleen meer en meer om er voor te zorgen dat de nodige financiële middelen ter beschikking kwamen. Ik had alleen met de legaliteit te maken (de banken en dergelijke), hij met de illegaliteit."321 Er was nog een aparte afdeling binnen het NSF die afzonderlijke aandacht verdient. Er bestond een speciale afdeling die de ondersteuning van Joodse gezinnen op zich nam, de Vakgroep J.322 Deze vakgroep heeft in zekere zin een zelfstandig bestaan geleid. Zo had de vakgroep een eigen bestuur (in geval van arrestaties zou dit geen consequenties hebben voor het NSF), maar bovenal was de manier van werken anders dan binnen het NSF gebruikelijk was. Anders dan bij het Disconto Instituut, kon in de Vakgroep J niet alles geregistreerd worden. Immers, wanneer de (verblijfs-)gegevens van ondergedoken Joodse gezinnen in de handen van de Duitsers zouden vallen, waren zij hun leven niet meer zeker. Om deze reden moest er extra zorgvuldigheid betracht worden door de mensen van de Vakgroep J.
5.1.2.
Walraven van Hall
Walraven 'Wallie' van Hall is in 1906 geboren in Amsterdam. Hij groeide op in een roemrijke familie van bestuurders, politici en bankiers. Deze familie heeft hem op vele manieren gevormd tot wie hij was.323 Van Halls passie ging echter uit naar zee. Hij was een fanatiek zeiler en hield van hoge golven en ruw weer.324 Het was zijn droom om bij de marine of koopvaardij te gaan werken. Van 1922 tot 1925 volgde hij de stuurmansopleiding aan de Willem Barentsz School op Terschelling.325 Door zijn slechte ogen is hij echter voortijdig afgekeurd en moest hij de opleiding
320
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 72. 321 G. van Hall, Ervaringen van een Amsterdammer, Amsterdam: Elsevier 1976, p. 67. 322 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 74. 323 E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij NoordHolland 2006, p. 12. 324 E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij NoordHolland 2006, p. 23. 325 J. van der Wal, 'We vieren het pas als iedereen terug is': Terschelling in de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 2007, p. 352.
86
van de Zeevaartschool verlaten.326 In lijn van zijn familie werd hij uiteindelijk bankier, in New York. Zijn broer, Gijs van Hall, die reeds werkzaam was op Wall Street, hielp Wallie aan deze baan. 327 Een aantal jaren nadien, toen Wallie terug in Nederland kwam, kreeg hij een baan aangeboden bij een bank in Zutphen.328 Het vak bleek hem te liggen. Na een aantal jaren ervaring opgedaan te hebben werd hij als compagnon opgenomen in een bankiers- en effectenkantoor te Zaandam.329 Voor zijn werkzaamheden kwam hij dagelijks op de Amsterdamse Effectenbeurs. Op deze plaats legde hij zijn contacten voor zijn latere werk als bankier van het verzet. Op 1 maart 1932 trouwde Van Hall met Anne Mathilde 'Tilly' den Tex, die hij nog kende uit zijn jeugd.330 Vanaf het moment van zijn verhuizing van New York naar Zutpen kwamen de twee met elkaar in contact en al snel waren zij smoorverliefd op elkaar. Samen kregen zij drie kinderen, Adrienne (1933), Adriaan Floris (1936) en Mary-Ann (1939). Ondanks zijn drukke werkzaamheden als bankier, zette Van Hall zich ook in voor de maatschappij. Door de Duitse bezetting werd belangstelling voor de publieke zaak alleen maar gestimuleerd. Hij werd vol enthousiasme en energie lid van de Nederlandse Unie331 en werd al snel voorzitter van de afdeling Zaandam. 332 Door zijn drukke werk zag Walraven zijn gezin steeds minder vaak. Dit had ook te maken met de vele malen dat hij ondergedoken zat, steeds wisselend van adres om de Duitsers te slim af te zijn.333 Van Hall was een echt mensenmens. Hij had bergen energie en stelde het belang van anderen vaak boven het zijne en werkte zich helemaal uit de naad. Hij voelde anderen heel goed aan en was erg goed in staat om conflicten en meningsverschillen opzij te zetten in het belang van de zaak. Hij was een meester in het beslechten van ruzies en het uitpraten van tegenstellingen. Deze leiderschapskwaliteiten leverde hem de bijnaam 'de Olieman' op.334 Door zijn kwaliteiten en daden is hij in de loop van de oorlog uitgegroeid tot centrale figuur in het verzet. In de oorlog maakte Van Hall
326
E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij NoordHolland 2006, p. 26 – 27. 327 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 783. 328 E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij NoordHolland 2006, p. 28. 329 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 783. 330 E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij NoordHolland 2006, p. 31. 331 De Nederlandse Unie was een politieke groep die tot doel had de Nederlandse cultuur te bewaren. De Unie riep op tot nationale saamhorigheid. Zij was fel anti-NSB, en zelfs bereid om tot op zekere hoogte met de Duitsers samen te werken om de NSB buiten de deur te houden. 332 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 783. 333 E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij NoordHolland 2006, p. 89 – 90. 334 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 785.
87
gebruik van vele schuilnamen teneinde niet ontdekt te worden voor de Duitsers. De namen waaronder hij opereerde waren: Van Meerveld335, Van Tuyl, Oom Piet en Barends.336 Op 27 januari 1945 is Walraven van Hall gearresteerd door de Duitsers. In eerste instantie had de SD geen idee wie zij voor zich hadden. Zij waren immers op zoek naar een zekere Van Tuyl.337 In de gevangenis werd Van Hall echter verraden. Op 12 februari 1945 is Walraven van Hall door de Duitsers gefusilleerd aan de Jan Gijzenkade in Haarlem. Op 3 september 2010 kreeg hij een monument. Schuin tegenover De Nederlandsche Bank in Amsterdam staat een omgevallen bronzen boom, deze symboliseert de gevallen held. Foto's van dit monument zijn opgenomen in Bijlage 8.
5.2
Financiering van het NSF
De financiering van het fonds was een enorme operatie. Door de steeds nijpender wordende situatie had het fonds steeds meer gelden nodig en werd er steeds meer inventiviteit gevraagd van de leiding. Waar de Zeemanspot zich goeddeels kon bedruipen met giften en leningen waarvoor door de regering een uitdrukkelijk garantie tot terugbetaling na de oorlog gegeven was, had het NSF dit niet. In onderstaande paragrafen zal ik een chronologisch overzicht geven van hoe het NSF aan het benodigde geld kwam.
5.2.1
Giften (1941 - 1945)
Voor alle verzetsactiviteiten in de Tweede Wereldoorlog gold dat de basis van de financiering hiervan gelegen was in de inzameling van giften. Dit was ook het geval bij de voorloper van het NSF, De Zeemanspot. Vanaf het moment van de oprichting in 1943, heeft het NSF ook steeds een beroep gedaan op ingezamelde giften.338 Er is nooit een gedetailleerde administratie bijgehouden wat betreft de giften. Dit is niet gedaan vanuit het oogpunt van veiligheid. Wat wel vaststaat, is dat er door de jaren van de bezetting heen grote bedragen aan het NSF gegeven zijn. In totaal moet dit op meer dan f. 6 miljoen gesteld worden.339
335
E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij NoordHolland 2006, p. 53. 336 Het Nationaal Steun Fonds 1943 – 1945, p. 6. Overzichtswerk betreffende de werkzaamheden van het NSF, opgedragen aan alle mensen die hebben meegewerkt tijdens de bezetting. Bibliotheek NIOD: Ned 4.239 Nat. 337 E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij NoordHolland 2006, p. 155. 338 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 17. 339 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 17.
88
Echter, naarmate de bezetting langer duurde, namen de kosten van het verzetswerk en de ondersteuning van hulpbehoevenden toe. Er moesten nieuwe bronnen van geld aangeboord worden, louter giften waren verre van toereikend. De giften verdwenen naar de achtergrond en de leningen werden de nieuwe bron van inkomsten.340
5.2.2
Grote leningen − kwitantiesysteem (vanaf eind 1941)
Veel mensen vonden het in de oorlogsjaren riskant om gelden te geven ten behoeve van de illegaliteit. Er zaten grote risico's vast aan geldinzamelingen op grote schaal. Daarom werd de minst gevaarlijke manier geprefereerd door het NSF. Dit was het afsluiten van leningen.341 Het lag voor de hand dat het NSF deze weg zou bewandelen, aangezien de voorloper van het fonds, De Zeemanspot, dit ook met succes gedaan had. Het grote verschil tussen beide fondsen was echter dat De Zeemanspot de garantie had van de Nederlandse Regering tot terugbetaling van alle geleende gelden. Na de oorlog zou alles hersteld worden, alle geldgevers zouden hun geld terugkrijgen. Het NSF had deze garantie niet in 1943, dus er moest een andere manier gevonden worden. Het heeft nog tot januari 1944 geduurd voordat de Nederlandse Regering uitdrukkelijk de garantie gaf aan het NSF.342 Walraven van Hall kwam eind 1941 al met het idee om voor De Zeemanspot uitsluitend op zoek te gaan naar grote bedragen, minimaal f. 1.000 of een veelvoud daarvan.343 Later werd voor het NSF werd het minimumbedrag verhoogd tot f. 25.000.344 Op deze manier hoefden de geldschieters minder vaak benaderd te worden en kon met minder moeite toch aanzienlijke bedragen bijeen gebracht worden om de steeds groter wordende groep aan hulpbehoevende mensen te helpen. Van Hall richtte hiervoor samen met zijn broer, Gijs van Hall, die de administratie bijhield, het Disconto Instituut Zeelieden op en bedacht een systeem waarbij hij alle leningen registreerde en de geldgevers een bewijsstuk (kwitantie) gaf waarmee zij na de oorlog recht hadden op restitutie.345
340
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 17. 341 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 17. 342 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 19. 343 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 786 – 787. 344 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 790. 345 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 786.
89
Het uitgangspunt van Van Hall was, dat uiteindelijk het NSF ook aanspraak zou kunnen maken op de regeringsgarantie, zoals ook gold voor De Zeemanspot.346 Dit was een gevaarlijk spel. In de illegaliteit was het niet gebruikelijk om een administratie bij te houden van de ontvangen gelden, dit stond haaks op de beginselen van het illegaal werk.347 In het begin stuitte de administratie op grote bezwaren binnen het NSF.348 Van Hall was van mening dat het niet mogelijk was zonder kwitanties, aangezien deze bewijzen nodig zouden zijn ingeval de regering de garantie uit zou spreken. Uiteindelijk werd het systeem van Van Hall geaccepteerd. Alleen in het zuiden van Nederland is dit systeem nooit helemaal ingevoerd. Hier werden de uitgaven louter bijgehouden op borderellen (overzichten van uitgaven). Ook in Friesland zijn andere methoden gebruikt. Hoe zat het systeem van Van Hall nou eigenlijk in elkaar? In de meeste gevallen kreeg de geldgever als betalingsbewijs een waardeloos aandeel of effect,349 bijvoorbeeld een aandeel in een onderneming die al lange tijd niet meer bestond.350 Het aandeel an sich was niets waard, maar door het systeem van Van Hall vertegenwoordigde het toch grote waarde. Al deze uitgegeven waardepapieren werden bijgehouden op gecodeerde lijsten.351 In de schaduwboekhouding werd het nummer vermeld dat correspondeerde met de uitgegeven 'waardeloze' effecten. Daar achter werd vermeld om wat voor effect het ging en welk bedrag er tegenover stond. De geldschieter moest zijn kwitantie goed bewaren, zodat hij na de oorlog kon bewijzen dat hij geld geleend had en recht had op dit bedrag. Veiligheidshalve hield de persoon die de administratie hiervan verzorgde, zich niet bezig met de afwikkeling van leningen. Indien hij gepakt zou worden zou hij de Duitsers geen informatie kunnen geven. Het zou voor de Duitsers zo een schier onmogelijk taak zijn om de boekhouding te ontcijferen. Wie is er bijvoorbeeld de eigenaar van 4½ % obligatie Wladikawkas 1896 no. 91615 of van zilverbon van f. 1 Serie AX no. 65782?352 Op deze manier zouden de Duitsers, wanneer personen of de administratie (geheel dan wel gedeeltelijk) in verkeerde handen kwam, er niets van snappen en liep de organisatie geen gevaar. In Bijlage 9 is een foto opgenomen van een pagina uit de administratie van het NSF.
346
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 18 – 19. 347 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 7. 348 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 19 – 20. 349 Er hebben zich ook situaties voorgedaan dat muntbiljetten of zilverbonnen als kwitantie zijn afgegeven. 350 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 786. 351 NIOD, archief 185b, Nationaal Steun Fonds. 352 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 6.
90
5.2.2.1
Waardeloosverklaring bankbiljetten − eerste contact met Belastingdienst
Zoals hierboven reeds vermeld, stond Walraven van Hall op het standpunt om slechts grote bedragen te lenen. Vanaf eind 1941 werd besloten om het minimum bedrag van leningen op f. 1.000 (of een veelvoud hiervan) te zetten.353 Dit bracht minder risico met zich mee en het maakte de administratie een stuk minder omslachtig. Op deze wijze is er in 1942 een bedrag van ruim een half miljoen gulden opgehaald. Dit bedrag werd grotendeels in kas gehouden in biljetten van f. 1.000.354 Tot grote schrik van de leiding van De Zeemanspot, werden plotseling op zaterdag 13 maart 1943 de bankbiljetten van f. 500 en f. 1.000 ongeldig verklaard in een verordening355 door de Rijkscommissaris, Seyss-Inquart.356 Deze actie werd door de Duitsers ondernomen om de zwarte handel tegen te gaan. In deze handel werd veelvuldig gebruik gemaakt van deze biljetten. Door deze maatregel kwamen illegale kassen en ook Joodse liquide bezittingen in grote moeilijkheden.357 Mensen die biljetten van f. 500 en f. 1.000 in bezit hadden, moesten zich vóór 31 maart 1943 melden bij een belastingkantoor. De belastinginspectie zou controleren of er op een deugdelijke manier (dus niet in de zwarte handel) aan het geld gekomen was en wanneer dit het geval was, de biljetten omwisselen tegen lagere coupures.358 Het was de bedoeling dat de fiscus de ontvangen biljetten zou verrekenen met een eventueel nog openstaande belastingschuld.359 Indien de belastinginspecteur van mening was dat er geen illegale praktijken in het spel waren en er zodoende geen reden was voor een fiscaal onderzoek, keerde de inspecteur het bedrag uit in lagere biljetten. Er werd voor ca. f. 740 miljoen aan biljetten bij de belastinginspecties ingeleverd. Hiervan werd een bedrag van f. 20 miljoen wegens na te vorderen belasting ingehouden.360 De bezetter heeft met het invoeren van deze maatregel misbruikt gemaakt van het belastingapparaat. Op het moment van de waardeloosverklaring van de biljetten hadden de gebroeders Van Hall in Amsterdam ca. 200 biljetten van f. 1.000 in kas van de Zeemanspot.361 Zij konden maar één ding doen, dat was dit gehele bedrag omwisselen in lagere biljetten. Binnen enkele dagen zijn de broers erin geslaagd om alles om te wisselen bij vertrouwde instellingen en particulieren. Sterker nog, een aantal instellingen was bereid om nóg meer in te wisselen. Tegen kwitantie leenden zij De Zeemanspot geld. 353
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 787. 354 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 787. 355 Verordening 29/1943. Zie Bijlage 10. 356 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 250. 357 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 90. 358 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 787. 359 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 137. 360 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 137. 361 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 787.
91
In het geval dat het aantal in te wisselen biljetten van f. 1.000 aan de hoge kant was, werd van tevoren contact opgenomen met een vertrouwde inspecteur van belastingen. Zij waren uit hoofde van hun functie vaak goed op de hoogte waar zich grote hoeveelheden liquide middelen bevonden en welke instellingen bereid waren mee te helpen.362 Uiteindelijk was de kas van De Zeemanspot op 31 maart 1943 gegroeid van f. 212.000 naar f. 785.000.363 In Rotterdam had Kapitein Filippo ook zeer grote bedragen in kas van de Zeemanspot. In maart 1943 waren er meer dan 850 biljetten van f. 1.000 aanwezig. Filippo zocht rechtstreeks contact met de inspecteur van belastingen in Rotterdam met de vraag of hij kon helpen met de biljetten. Veen veronderstelt in zijn artikel dat de inspecteur in kwestie hoogstwaarschijnlijk J. van Tilburg is geweest, lid en oprichter van het zwarte hoofdbestuur, aangezien de inspecteur binnen korte tijd enkele collega's wist te overtuigen hetzelfde te doen.364 Uit een archiefstuk van het NIOD blijkt inderdaad dat het ging om Van Tilburg. Hij heeft verklaard dat hij samen met collega's contact heeft gezocht met partijen waarvan men het vermoeden had dat zij grote hoeveelheden kasgeld bezaten.365 Op deze manier zijn vele partijen benaderd en hebben zij veel geld kunnen plaatsen. De wisseltruc bestond er uit, dat op papier de duizenden guldens van De Zeemanspot dienden als betaling van belasting door vermogende particulieren of industriëlen. De belasting werd aldus betaald, maar in plaats van dat het geld in de schatkist vloeide, ging het direct door naar het verzet. Door de adequate manier van handelen was De Zeemanspot in Rotterdam op 17 maart reeds al haar briefjes van f. 1.000 kwijt.366 Door de samenwerking met de belastinginspecteur had De Zeemanspot de beschikking gekregen over een enorme reservekas. De ironie van dit verhaal is dat de Duitsers, door het ongeldig verklaren van de bankbiljetten, het verzet (De Zeemanspot en het NSF althans) rechtstreeks naar de inspecteurs van de Belastingdienst heeft geleid. Dat hieruit in het diepste geheim een hechte samenwerking uit voort is gesproten – een samenwerking die bekend zou worden als het belastingverzet – zal ik in de volgende paragraaf behandelen. In plaats van dat de verordening het circuit van de zwarte handel en de illegaliteit tegenging (ongetwijfeld heeft de maatregel toch enig effect gehad en werd het sommige mensen moeilijk gemaakt), kwam het De Zeemanspot, en later het NSF, ten goede. Het heeft de illegaliteit geen windeieren gelegd.
362
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 20. 363 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 787. 364 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 90. 365 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 1. 366 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 9.
92
Halverwege 1943, vlak na de waardeloosverklaring van de bankbiljetten, is het NSF ontstaan. De Zeemanspot is daarnaast blijven bestaan. Uit de literatuur en interviews uit die tijd blijkt dat het exacte onderscheid tussen deze twee organisaties moeilijk te maken was en dat het vaak door elkaar liep. Om het overzicht te bewaren en in het licht van de relevantie van mijn onderzoek zal ik in vervolg van mijn verhaal slechts spreken over het NSF.
5.2.3
Het belastingverzet (vanaf maart 1943)
Vanaf het moment dat de biljetten van f. 500 en f. 1.000 niet meer als wettig betaalmiddel golden, is er een goed contact ontstaan tussen de leiding van het NSF en het zwarte hoofdbestuur. Van Tilburg heeft aan Sanders verklaard dat zijn eerste belangrijke contact met het NSF kwam op het moment dat de bankbiljetten omgewisseld moesten worden.367 Hij was al eerder in contact gekomen met Walraven van Hall. Zo had hij Van Hall in december 1942 om financiële hulp gevraagd toen de jonge grenscommiezen verplicht werden naar Duitsland te gaan (de arbeidsinzet). In januari 1943 heeft Van Tilburg f. 60.000 gekregen van Van Hall om de gezinnen van de ondergedoken grenscommiezen te onderhouden.368 In de clandestiene inspecteursvergaderingen kwam de kwestie aan de orde op welke manier belastinggelden konden worden aangewend ten behoeve van het NSF. De inspecteurs hielden elkaar op de hoogte wie er nog ruimte had om biljetten te plaatsen.369 De inspecteurs hebben veel vindingrijke methoden gehanteerd om dit te bewerkstellingen. Zo heeft Van Tilburg zijn contacten in Rotterdam aangeboord om te informeren of hij de door hen ingeleverde biljetten van f. 1.000 door mocht geven aan het NSF. Op deze manier heeft hij f. 750.000 ingezameld ten behoeve van het NSF.370,371 Ook werd illegaal medewerking verleend aan Joodse gezinnen. Door de maatregel van de biljetten konden zij niet meer beschikken over hun geld. Sanders beschrijft dat de belastinginspecteurs in deze gevallen de aangifte van een vertrouwde persoon – mensen die de Joden wilden helpen en mee wilden werken aan de financiering van het verzet – wijzigden.372 Deze persoon zou dan bijvoorbeeld in plaats van f. 100.000 aan effecten, voor f. 100.000 aan contanten aangeven. Hierna gaf de inspecteur zijn goedkeuring, zodat de Ontvanger de biljetten kon inwisselen. Later zijn de inspecteurs nog geraffineerder tewerk gegaan. Vanaf het moment dat men is gaan werken met fictieve
367
NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 1. NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 2. 369 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 20. 370 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 788. 371 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 1. 372 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 20. 368
93
belastingplichtigen
en
fictieve
belastingplichtigen meer nodig.
373
dossiers,
was
er
geen
medewerking
van
goedgezinde
Deze methoden heb ik in paragraaf 4.2.3 reeds uiteengezet.
Het belastingverzet heeft met deze methodes alleen al aan het NSF ca. f. 5,4 miljoen doorgesluisd. 374 De grootste delen waren afkomstig uit Rotterdam (f. 3,3 miljoen) en Leeuwarden (f. 1,3 miljoen).375 Hiermee heeft het belastingverzet een mooie bijdrage gehad in de financiering van het verzet. Ter vergelijk, de totale inkomsten van het NSF tijdens de bezetting werden berekend op ca f. 106 miljoen.376 Naast het doorsluizen van belastinggelden naar het verzet, heeft het zwarte hoofdbestuur zich ook bekommerd over de belastingambtenaren die werden bedreigd met uitzending naar Duitsland en ten einde dit te voorkomen, moesten onderduiken. Het NSF heeft voor deze gevallen een flinke duit in de zak gedaan. Na de bevrijding is de steun van het NSF aan de ondergedoken leden van de Belastingdienst berekend op ca. f. 700.000. 377 Hiernaast heeft de Belastingdienst zelf ook regelmatig offers gebracht. Van Tilburg heeft laten optekenen dat hij voor Rotterdam een bedrag van f. 685.720 heeft uitbetaald aan de ambtenaren van de buitendienst.378 De zogenaamde 'onderduikdienst' binnen de Belastingdienst is reeds beschreven in paragraaf 4.2.2. Interessant nog om te vermelden, is dat niet elk lid van het zwarte hoofdbestuur heeft meegewerkt aan de bankbiljetten-affaire. Het schaduwbestuur heeft dus niet steeds als één groep met alle mensen geacteerd, het waren steeds verschillende leden. Sissingh (contactpersoon Gelderland) liet na de oorlog optekenen dat hij zich als inspecteur van de Invoerrechten en Accijnzen niet heeft bemoeid met de bankbiljetten.379 Ik heb nergens in de bescheiden gevonden dat dit gold voor alle inspecteurs van dat dienstvak. Zo was Prakken (contactpersoon Amsterdam) ook inspecteur der Invoerrechten en Accijnzen, en hij heeft zich wel ingezet voor deze zaak.380 Waarschijnlijk was er een onderlinge taakverdeling afgesproken binnen het comité. De bevrijding van het zuiden, najaar 1944, heeft ook consequenties gehad voor het zwarte hoofdbestuur. Toen werden enkele leden in het zuiden van het land van de rest afgesneden en was contact nauwelijks meer mogelijk.381 373
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 20. 374 NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 333B, p. 9. Zo blijkt uit het financiële verslag van het NSF na de oorlog. Aan belastinggelden is in totaal f. 5.374.814,76 ontvangen. 375 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 788. 376 NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 333B, p. 17. 377 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 22. 378 Belastingambtenaren werkzaam in het grensgebied. 379 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met A. Sissingh, p. 1. 380 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met A.B.J. Prakken, p. 1. 381 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met A. Sissingh, p. 1.
94
5.2.4
Hulp van de banken
Niet alleen enkele inspecteurs van de Belastingdienst waren tijdens de bezetting behulpzaam aan het NSF, ook enkele banken hebben zich uitermate dienstbaar opgesteld richting het NSF. Vanaf 1943 hebben verschillende bankdirecteuren en zelfs De Nederlandsche Bank ("DNB") verschillende trucs bedacht om geld ten bate van het NSF te doen vloeien.
5.2.4.1
De '200.000-actie' (najaar 1943)
In het najaar van 1943 leenden tien grote banken elk f. 200.000 aan het NSF.382 De constructie die toegepast werd, was dat zij officieel het geld uitleenden aan bevriende zakenpartners, en deze het op hun beurt doorsluisden naar het NSF. Er was een knap staaltje creatief boekhouden voor nodig om dit buiten de boeken te houden.
5.2.4.2
De kasgeldactie (najaar 1944)
In de winter van 1943/1944 vergrootten vijf grote banken hun kasreserve. 383 DNB vult hiertoe hun kasreserve aan met f. 500.000 per week. Echter, dit geld kwam niet terecht in de kluizen van de banken, maar het werd direct uitgeleend aan het NSF. Op deze manier zijn vele miljoenen guldens binnengehaald door het NSF. Het NSF heeft bij deze actie medewerking gekregen van C.W. Ritter, kassier-generaal van DNB. Rost van Tonningen, de opvolger van Trip als president van DNB,384 had inmiddels bepaald dat banken niemand meer dan f. 100 mochten laten opnemen. Toch kwamen de banken naar DNB toe om geld aan te schaffen. Ritter heeft zijn beambten om de tuin weten te leiden, het geld is toch bij de banken terechtgekomen. Omdat de bedragen in de maandstaten, die de directie maandelijks onder ogen kreeg, kwamen te staan, kon deze truc slechts twee maanden standhouden.385
5.2.4.3
Schatkistpromessen (september 1944 - mei 1945)
De actie rond de schatkistpromessen vormt een van de hoogtepunten uit de geschiedenis van het NSF, voor zover daarvan gesproken kan worden. De aanleiding van deze actie vormt het uitbreken van de Spoorwegstaking in september 1944. De leiding van het NSF bestond toen feitelijk nog maar uit twee man: de gebroeders Van Hall. Gelderblom die de leiding in het zuiden op zich nam, was reeds bevrijd
382
Zie de tijdelijke expositie in het Verzetsmuseum Amsterdam en www.walravenvanhall.nl. Zie de tijdelijke expositie in het Verzetsmuseum Amsterdam en www.walravenvanhall.nl. 384 J.T. de Smidt e.a., Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid in handen van een hoge Nederlandse ambtsdrager, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1996, p. 379. 385 J.L. de Jager, De bank van de gulden. Organisatie en personeel van de Nederlandsche Bank 1814 – 1989, Amsterdam: De Nederlandsche Bank N.V. (interne dienst-reproduktie) 1989, p. 151. 383
95
en Van den Bosch in het oosten zat in Groningen ondergedoken. 386 Walraven en Gijs van Hall stonden voor misschien wel de grootste uitdaging tot dan toe. De financiële nood was ongekend hoog, in de omstandigheid dat het zuiden van het land reeds bevrijd was en in het bezette noorden de Hongerwinter voor de deur stond. Op 17 september 1944 gaf de regering in Londen de gecodeerde boodschap die uiteindelijk leidde tot de staking: "De kindertjes van Versteegh (schuilnaam voor de directeur van de Spoorwegen) kunnen onder de wol."387 Vanaf dit moment stond alle treinverkeer in Nederland stil. Het doel van deze oproep, was het de Duitsers moeilijk te maken hun troepen te verplaatsen en te bevoorraden, met het oog op de aankomende inval van de geallieerde troepen om Nederland te bevrijden.388 De Spoorwegen dachten dat deze staking slechts van korte duur zou zijn aangezien de geallieerden aan een opmars bezig waren. Zodoende dachten de Spoorwegen de financiering van de staking zelf te kunnen regelen. Echter, toen de staking uitbrak bleken er veel problemen rondom de financiering. Op enkele plaatsen in het land kon men niet meer beschikken over het geld, omdat de locatie waar het opgeborgen lag in handen was van de Duitsers.389 Het NSF moest er aan te pas komen om de eerste klappen op te vangen. Het ging om totaal 30.000 werknemers van de spoorwegen en de maandelijkse salarissen bedroegen ca. f. 5 miljoen.390 Dit hoge bedrag zorgde voor financieringsproblemen bij het NSF. Voor zulke hete vuren had de NSF leiding nog niet eerder gestaan. De gebroeders Van Hall wilden van geen wijken weten en kwamen met een truc van ongekende omvang. Er was in feite maar een plek waar in die tijd zoveel geld aanwezig was om deze staking te kunnen financieren, dat was bij De Nederlandsche Bank.391 Tijdens een van de vele bijeenkomsten in die tijd werd de om geld verlegen zittende NSF-leiding op het idee gebracht om zogenaamde schatkistpromessen te vervalsen. Schatkistpromessen zijn schuldbekentenissen van de Nederlandse staat aan een financiële instelling.392 Dit was een efficiënte manier die zeker de moeite waard was,
386
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 10b, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1981, p. 758 - 559. 387 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 105. 388 A.J.C. Rüter, Rijden en staken. De Nederlandse Spoorwegen in oorlogstijd, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 219 e.v. 389 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 106. 390 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 121. 391 A.J.C. Rüter, Rijden en staken. De Nederlandse Spoorwegen in oorlogstijd, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 380. 392 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 122.
96
aangezien een zo'n schatkistpapier de waarde had van f. 100.000.393 Het idee voor een van de grootste 'bankroven' in de Nederlandse geschiedenis was geboren. De gebroeders Van Hall lieten de schatkistpapieren namaken en via hun contactpersoon binnen DNB, Ritter, omwisselen. Het NSF stond al enige tijd in contact met Ritter, die als kassier-generaal een van de weinige personen was die ongemerkt toegang kon krijgen tot de kluizen van DNB. Meerdere malen wisselde Ritter in het diepste geheim de nagemaakte papieren om voor de originele. Hoewel er kleine zichtbare (kleur-)verschillen zaten tussen de twee papieren, is het verschil nooit opgemerkt in de met kaarslicht verlichte kluizen.394 Op deze manier heeft Ritter f. 51 miljoen ten goede doen komen aan de illegaliteit.395
5.2.5
Garanties van de Nederlandse Regering
Zoals reeds besproken in de paragraaf over de ontstaansgeschiedenis van het NSF, had het NSF aanvankelijk niet de beschikking over een harde garantie van de regering. Er moest creatief gedacht worden om de financiering rond te krijgen. In januari 1944 was de eerste regeringsgarantie voor het NSF een feit.396
5.2.5.1
De eerste regeringsgarantie
In het najaar van 1943 probeerde het NSF via tussenpersonen contact op te nemen met de regering in Londen. In eerste instantie werd een bedrag vrijgemaakt van f. 30.000. 397 Dit bedrag kwam ten goede aan De Zeemanspot van Kapitein Filippo, maar het was een druppel op een gloeiende plaat. Eind oktober 1943 stuurde een geheim agent een telegram aan de regering waarin werd gevraagd of zij garant zouden staan voor geleende bedragen.398 Twee weken later kwam het bericht dat er een garantie afgegeven werd voor een maximum van f. 200.000. Ook dit was een bespottelijk laag bedrag en de leiders van het verzet moeten zich in de steek gelaten hebben gevoeld. Tegelijkertijd hadden enkele verzetsmensen de overtocht naar Engeland gemaakt. Zij kwamen in contact met de regering en legden de ernst van de situatie uit. Dit leidde op 10 januari 1944 tot de door Gerbrandy ondertekende brief, bevattende de regeringsgarantie tot maar liefst f. 30 miljoen (over f. 10 miljoen had het NSF direct de 393
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 122. 394 J.L. de Jager, De bank van de gulden. Organisatie en personeel van de Nederlandsche Bank 1814 – 1989, Amsterdam: De Nederlandsche Bank N.V. (interne dienst-reproduktie) 1989, p. 151. 395 A.J.C. Rüter, Rijden en staken. De Nederlandse Spoorwegen in oorlogstijd, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 383. 396 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 22 e.v. 397 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 799. 398 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 23.
97
beschikking, over de resterende f. 20 miljoen nadat er nader contact was geweest).399 Uiteindelijk leverde een geheim agent dit document op microfilm af bij Walraven van Hall.400
5.2.5.2
De tweede regeringsgarantie
Op 2 augustus 1944 werd de tweede garantie afgegeven. Er was sinds de eerste machtiging geen contact meer geweest tussen het NSF en de regering. Teneinde een vinger aan de pols te krijgen omtrent de financiële situatie, stuurde de regering een agent machtiging.
401
naar Nederland met een tweede
In dit document dat hij bij zich had (wederom op microfilm) stond dat het NSF
gemachtigd was om over te gaan op het resterende bedrag van f. 20 miljoen.
5.3
Het NSF in Friesland
Het Friese district nam een aparte plaats in binnen het NSF. Hier hebben zich andere ontwikkelingen voorgedaan dan bij de andere districten. Dit was onder andere te danken aan de aard van de inwoners en de eigen visie van de leiders.402 Na verloop van tijd heeft Friesland steeds meer een zelfstandige plaats ingenomen binnen de organisatie van het NSF. Ook in Friesland was er een sterke link met het NSF en de Belastingdienst. Een aantal grote namen binnen het Friese verzet waren werkzaam bij de Belastingdienst.
5.3.1
Het ontstaan van steungroepen in Friesland
In oktober/november 1941 ontstond de eerste steungroep in Friesland die zich ontfermde over de zeemansgezinnen.403 Al snel ontstond contact met De Zeemanspot van Kapitein Filippo in Rotterdam. In eerste instantie werd een groep opgericht die tot doel had, door de Duitsers gedupeerde zeemansgezinnen in de hele provincie Friesland te steunen. Aanvankelijk zat er weinig lijn in de inzamelingsactiviteiten. Begin 1942 ontstond een organisatorisch verband. Drie belastinginspecteurs vormden toen een soort samenwerkingsverband met een zekere rayonverdeling. Het driemanschap bestond uit J. Evenhuis uit Leeuwarden (hij was de leider van het latere NSF in Friesland), L. Bosch 399
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 800. 400 De agent had strikte instructies gekregen om de microfoto slechts aan Iman J. van den Bosch af te geven, de Regering dacht dat hij de leider van het NSF was. Doordat Van den Bosch ondergedoken zat, was hij onvindbaar. Zodoende kwam de brief toch in de juiste handen terecht, die van Van Hall. 401 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 803. 402 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 78. 403 J. van der Wal, 'We vieren het pas als iedereen terug is': Terschelling in de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 2007, p. 353.
98
uit Drachten (hij zou later deel gaan uitmaken van het zwarte hoofdbestuur), en Feenstra uit Dokkum.404 Op 3 januari 1943 werd het Comité Friesland namens het NSF benaderd door Van den Bosch.405 Er werd druk uitgeoefend op de provincie om ook haar bijdrage te leveren aan het landelijk comité.
5.3.2
Het inzamelen van gelden in Friesland
Het Comité Friesland, dat onder leiding stond van Evenhuis, voelde er niets voor om zich te schikken in het landelijke geheel.406 Dit zou ingehouden hebben dat alle gelden die ingezameld waren in Friesland, ten goede zouden komen aan de landelijke organisatie. Alle ingezamelde gelden zouden verantwoord moeten worden volgens het systeem van Van Hall, waarna de centrale leiding ervoor zou zorgen dat Friesland het geld kreeg wat nodig was. Deze gang van zaken strookte niet met de manier waarop de Friese bevolking aankeek tegen de steunverlening. De Friezen vonden dat het een aangelegenheid was van de gehele bevolking ('van volk tot volk'), iedereen moest bijdragen voor zover de persoonlijke draagkracht dat toeliet.407 Ook zou de geest van het verzet aangewakkerd worden door de inzameling van vrijwillige bijdragen. Voor het systeem van het NSF, middels het kwitantiesysteem louter grote leningen en grote bedragen bijeenkrijgen, voelden de Friezen niets. Zij hadden vooral grote bezwaren tegen de uitgifte en registratie van kwitanties, aangezien dit tot groot gevaar zou kunnen leiden voor onderduikers.408 Het Friese NSF verzamelde geld uit de verkoop van speciale boeken, zegelverkoop en collectes in de kerk. Dit vond plaats naar draagkracht. De bijdragen waren inkomensafhankelijk, volgens vastgestelde normen. 409 Er werd niet alleen bij de vermogende mensen aangeklopt voor een bijdrage, maar juist ook bij de 'gewone man'. Er was een hoge mate van solidariteit in Friesland. In veel gevallen werd de Belastingdienst ingeschakeld om te achterhalen welke personen vermogen hadden om het verzet te kunnen steunen. Op deze manier was het Comité steeds op de hoogte van de inkomens en het vermogen van de personen die om giften werden gevraagd.410 De vermogende mensen konden van de
404
J. van der Wal, 'We vieren het pas als iedereen terug is': Terschelling in de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 2007, p. 354. 405 Y.N. Ypma, Friesland Annis Domini 1940 – '45, Drachten: Drukkerij en Uitgeverij Laverman N.V. 1965, p. 220. 406 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 78. 407 J. van der Wal, 'We vieren het pas als iedereen terug is': Terschelling in de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 2007, p. 360. 408 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 78. 409 J.J. Huizinga, Friesland en de Tweede Wereldoorlog, Leeuwarden: Friese Pers Boekerij 1996, p. 43. 410 J. van der Wal, 'We vieren het pas als iedereen terug is': Terschelling in de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 2007, p. 360.
99
Belastingdienst een lagere belastingaanslag krijgen in ruil voor een schenking van het verschil aan het NSF.411 In 1944 initieerde Evenhuis, buiten het landelijke NSF om, een actie in Friesland om aan extra gelden te komen. Er was steeds meer behoefte aan geld gezien de steeds verslechterende situatie. Met alle reeds bestaande afzonderlijke acties kon men zich niet meer bedruipen. Aangezien Friesland zelfstandig wilde blijven van het NSF, moest er iets nieuws verzonnen worden. De actie van januari 1944 zou bekend worden als de 'zegelactie'.412 Men liet zegels drukken, in waarde variërend van f. 2,50 tot f. 1.000. De Top van het NSF was op zijn zachtst gezegd niet blij met deze disparate actie in Friesland. De leiding vond dat men zich met deze actie te veel bloot gaf.413 In Friesland dacht men er heel anders over. Daar vonden ze het een goed systeem. Het geld kwam namelijk altijd bij dezelfde centrale instantie terecht, er kon niet gesjoemeld worden.414 Er moest namelijk door de inzamelaars of zegels, of geld verantwoord worden.415 Op deze manier bleef er niets aan de strijkstok hangen. Van den Bosch, de leider van het NSF in het noorden van het land, werd ingeschakeld om de Friezen ertoe te bewegen te stoppen met de actie. Een conflict tussen beide kampen was onafwendbaar. Uiteindelijk werd een vergadering belegd in Utrecht waar alle belangrijke partijen bij aanwezig waren. Het resulteerde in het failliet van de zegelactie. Friesland moest zich conformeren aan het landelijke beleid, zij het dat de provincie enige vorm van zelfstandigheid mocht behouden.416 Met bovengenoemde acties heeft Friesland zich tot september 1944 met eigen inzamelingen kunnen behelpen. Na deze periode werd de financiële nood te hoog. De oorzaken hiervan waren onder meer de Spoorwegstaking en de enorme stroom aan vluchtelingen vanuit het land naar Friesland.417
5.3.3
De belastinggroep Friesland
De belastinginspecties werden bij de inzamelingsacties ingeschakeld en zij fungeerden als kashouders.418 De Friese belastinginspecties kenmerkten zich door een groot saamhorigheidsgevoel.
411
J.J. Huizinga, Friesland en de Tweede Wereldoorlog, Leeuwarden: Friese Pers Boekerij 1996, p. 43. P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 78. 413 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 81. 414 J. van der Wal, 'We vieren het pas als iedereen terug is': Terschelling in de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 2007, p. 360 – 361. 415 NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 1. 416 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 82. 417 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 139. 418 Y.N. Ypma, Friesland Annis Domini 1940 – '45, Drachten: Drukkerij en Uitgeverij Laverman N.V. 1965, p. 220. 412
100
Nagenoeg alle belastingambtenaren hadden de neuzen dezelfde richting op staan.419 Door deze omstandigheid kon de inspectie vrijuit werken, zonder zich druk te hoeven maken over verraad en tegenwerking. Het goede contact dat de ambtenaren onderling hadden werd alleen maar sterker naarmate men zich steeds meer teleurgesteld voelde over de gang van zaken op het Departement van Financiën. Het gevoel bedroop de Friese inspectie dat ze in de steek werden gelaten door het ministerie. Dit was met name het geval in januari 1943, toen het departement de afzonderlijke inspecties de taak gaf zorg te dragen voor de registratie van overheidspersoneel ter zake van de arbeidsinzet. Ook de houding van de departementsambtenaren inzake de arrestatie van commies dienstgeleider Fokkelinus van der Wal en zijn chef, die protesteerden tegen de pogingen van de Duitsers om overheidspersoneel te ronselen voor de arbeidsinzet, droeg aan dit gevoel bij.420 H. Postma wilde namens het Departement geen contact opnemen met de Duitsers over de zaak. Hij voerde aan geen enkel contact te dulden met de illegaliteit.421 Door deze gang van zaken zijn de illegale banden binnen het Friese dienstvak verstevigd en heeft dit geleid tot een goede samenwerking. Tegen deze achtergrond heeft zich op landelijk niveau het zwarte hoofdbestuur gevormd, deze ontwikkeling is al eerder ter sprake gekomen. De belastinggroep, onder leiding van J. Evenhuis, is er met name door haar stevige speerpunten verantwoordelijk voor geweest dat de verzetsgeest in deze contreien is aangewakkerd en versterkt.422 De Belastingdienst heeft hier een centrale, bindende rol gespeeld. Aan het einde van deze paragraaf over het belastingverzet in Friesland ga ik nog iets dieper in op twee personen die een grote rol hebben gespeeld binnen het Friese (belasting-)verzet. Met gevaar voor eigen leven hebben zij veel onderduikers geholpen en geld doorgesluisd. Dit zal ik behandelen nadat ik kort ben ingegaan op het doorsluizen gelden naar het NSF.
5.3.3.1
Doorsluizen van gelden naar het NSF
Friesland kwam pas in financiële problemen na de Spoorwegstaking in september 1944. Vanaf dat moment moesten alle zeilen bijgezet worden om aan extra geld te komen, zo ook door de belastinginspectie. L. Bosch, inspecteur der Directe Belastingen in Drachten, heeft na de oorlog verklaard dat hij na september 1944 de belastingkas op grote schaal gelicht heeft.423 Bosch heeft hiervoor niet alle methoden toegepast die in paragraaf 4.2.3 beschreven staan, maar wel een aantal daarvan. In Bijlage 11 heb ik, omwille van het overzicht, de in Friesland door Bosch gehanteerde 419
Y.N. Ypma, Friesland Annis Domini 1940 – '45, Drachten: Drukkerij en Uitgeverij Laverman N.V. 1965, p. 220. 420 P. Wijbenga, Bezettingstijd in Friesland II, Leeuwarden: De Tille 1995, p. 21. 421 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 88 – 89. 422 Y.N. Ypma, Friesland Annis Domini 1940 – '45, Drachten: Drukkerij en Uitgeverij Laverman N.V. 1965, p. 221. 423 NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 2.
101
methoden van doorsluizen van gelden naar het verzet opgenomen. Hierbij moet in het achterhoofd worden gehouden dat de inspectie van bescheiden omvang was. Het onderling vertrouwen en solidariteit tussen de mensen was groot. Hierdoor waren de belastingambtenaren tot veel in staat. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de grotere inspectie in Rotterdam, waar Van Tilburg werkzaam was. Tot slot gaf L. Bosch aan, dat hij in Drachten behoudens misschien één keer, nooit is gefinancierd met 'Hollands' geld. Hij heeft nooit een beroep hoeven doen op de centrale organisatie van het NSF, de gehele oorlog heeft hij zich kunnen redden met de illegaal verkregen belastinggelden. Vergeleken met bijvoorbeeld Leeuwarden was de inspectie in Drachten een stuk zelfstandiger.424
5.3.3.2
Jan Evenhuis
Jan Evenhuis (1896 – 1944) was sinds 1933 hoofdinspecteur der Invoerrechten en Accijnzen te Leeuwarden.425 In de oorlog heeft hij veel verzetswerk verricht en is hij uitgegroeid tot topman van het NSF in Friesland. Vanuit de belastinginspectie heeft hij veel mensen om zich heen verzameld om verzetswerk te verrichten. Op deze manier is ook L. Bosch bij het NSF terecht gekomen, zo heeft hij verklaard.426 Evenhuis nam een enigszins ambivalente positie in binnen het verzet. Vlak na de oorlog werd hij door enkele leden van het zwarte hoofdbestuur aangewezen als zijnde ook een lid van dat gezelschap, zo blijk uit verschillende archiefstukken.427 In andere archiefstukken werd zijn naam niet genoemd. Dit was onder andere het geval bij Van Tilburg en Sissingh,428 waarbij eerstgenoemde op een apart briefje erbij vermeldde, dat hij als voorman van de groep na de oorlog een blijvende herinnering van de vrienden ontvangen had, en hij daarom de namen nog nauwkeurig wist. Bovendien, de namenlijsten van Van Tilburg en Sissingh waren onafhankelijk van elkaar ingevuld en kwamen exact overeen. Ik concludeer hieruit dat Evenhuis geen lid van het zwarte hoofdbestuur. Sanders is tot een andere conclusie gekomen in zijn boek, zo blijkt uit de 'sleutel' op de schuilnamen en omschrijvingen uit het archief.429 Hij is afgegaan op de lijst van Prakken. De reden dat onduidelijkheid is ontstaan over de positie van Evenhuis, zou wellicht te maken kunnen hebben gehad met zijn positie
424
NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 3. Leeuwarder Courant 15 september 1967, p. 17. 426 NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 1. 427 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met A.B.J. Prakken, p. 1. 428 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met A. Sissingh & J. van Tilburg. 429 NIOD, archief 249-0463A, inv.no. a2. Sleutel op schuilnamen en omschrijvingen, gebruikt in "De Geschiedenis van het NSF". 425
102
bij het NSF. Vanuit die positie heeft hij meerdere malen de gezamenlijke inspecteursvergaderingen van het zwarte hoofdbestuur en het NSF bijgewoond. In juni 1944 werd een groep die zich bezig hield met het vervalsen van persoonsbewijzen opgerold door de Duitsers. Evenhuis' dochter, die voor deze groep koerierde, werd ook opgepakt.430 Teneinde haar uit de handen van de Duitsers te krijgen, toog Evenhuis met een grote hoeveelheid geld naar Amsterdam om haar los te kopen. Op 10 juli 1944 werd hij echter zelf vastgezet door de Sicherheitspolizei ("Sipo"). Net zoals in de beschreven situatie bij Van Hall (zij het dat dit ruim een half jaar later was), hadden de Duitsers in eerste instantie geen idee wat de persoon Evenhuis allemaal aan (verzets-)activiteiten ontplooide. Door een toevallige speling van het lot, kwamen de Duitsers net voordat Evenhuis in vrijheid gesteld zou worden, hier toch achter. Wat was het geval? Zonder dat iemand van de financiële top in Friesland het wist, had een medewerker, Krijn van der Helm, na de arrestatie van Evenhuis op 10 juli 1944, diens complete NSFadministratie overgebracht naar een pakhuis. Dit pakhuis diende tevens als 'kazerne' van de plaatselijke knokploeg (KP).431 Evenhuis' boekhouding was net een aantal dagen terug overgebracht naar een douaneloods, hier lag ook het in code bijgehouden archief van het NSF opgeslagen.432 Blijkbaar heeft niemand hier destijds aan gedacht, waarschijnlijk door de spanning en enorme druk waaronder men opereerde. Van der Helm vertrouwde het niet, hij achtte de douaneloods geen veilige plek en dacht op safe te spelen door de boekhouding tijdelijk ergens anders onder te brengen. Het zou een inschattingsfout blijken te zijn met fnuikende gevolgen. In het pakhuis lagen ook wapens, Duitse uniformen en andere zaken van de KP.433 Op 15 juli 1944 werd, na een arrestatie van een KP'er, een inval gedaan in het pakhuis door SD en werd het pakhuis ontruimd. De Duitsers vonden onder andere een boekhouding die in code was, met erbij een schrift waar de sleutel van de code in stond. Ondertussen was er een hulpactie op touw gezet om met hulp van een vertrouwde psychiater Evenhuis uit de handen van de Duitsers te krijgen, maar men was te laat. Het duurde niet lang tot dat de Duitsers de administratie ontcijferd hadden. Net een dag voordat Evenhuis vrijgelaten zou worden, wist de Sipo exact wie Evenhuis was en wat hij deed. Door deze ongelukkige samenloop van omstandigheden was het lot van Evenhuis bezegeld. Op 18 augustus 1944 stond Evenhuis in Vught terecht voor een vuurpeloton.434 430
Y.N. Ypma, Friesland Annis Domini 1940 – '45, Drachten: Drukkerij en Uitgeverij Laverman N.V. 1965, p. 225. 431 Knokploegen waren (regionale) groeperingen van verzetsmensen die tot doel hadden de bezetter slagen toe te brengen, onder andere door middel van overvallen, vernielingen en het helpen van onderduikers aan adressen en vervalste papieren. 432 P. Wijbenga, Bezettingstijd in Friesland II, Leeuwarden: De Tille 1995, p. 334. 433 Ype Schaaf, Dodelijke dilemma's in het Friese verzet. Het veemgericht van Esmée van Eeghen, Franeker: Uitgeverij Van Wijnen 1995, p. 96. 434 Y.N. Ypma, Friesland Annis Domini 1940 – '45, Drachten: Drukkerij en Uitgeverij Laverman N.V. 1965, p. 226.
103
5.3.3.3
Krijn van der Helm
Krijn van der Helm (1912 – 1944) was in 1940 werkzaam als commies bij de Belastingdienst. Tijdens de bezetting maakte hij promotie en werd hij overgeplaatst naar de inspectie Leeuwarden.435 Tijdens de bezetting kwam hij voor het eerst in aanraking met Joden. Tijdens een boekenonderzoek van een Joodse man, De Jonge, die als ondernemer werkzaam was in Friesland en in de jaren dertig Duitsland ontvlucht was, kreeg Van der Helm, nadat hij het vertrouwen van de man gewonnen had, allerlei nare verhalen te horen over hoe de Duitsers de Joden behandelden. Het raakte hem. Samen met zijn chef, Evenhuis, draaiden zij de belastingaangifte zo in elkaar dat de man geen enkel risico liep. Op het laatst bood Van der Helm zelfs zijn huissleutel aan De Jonge aan. Mocht hij ooit in de problemen komen, dan kon hij op Van der Helm rekenen.436 Toen De Jonge een oproep kreeg om met zijn gezin naar Westerbork te vertrekken, nam familie Van der Helm hun jongste kind in hun gezin. Voor de andere gezinsleden werd een onderduikadres geregeld. Later bemoeide Van der Helm zich ook met de plaatsing van Joodse kinderen in de provincie Friesland. Van der Helm bouwde gaandeweg, in samenspraak met Evenhuis, een hechte organisatie op via vertrouwde ambtenaren van de Belastingdienst. Hij werd een centrale figuur in het Friese verzet en 'Jodenhelper van formaat'.437 Hij is uitgegroeid tot leider van de Friese KP. Bij de Duitsers zou hij later zelfs bekend staan als 'Terrorist no. 1' in Friesland.438 Hij kreeg deze geuzennaam vanwege het vele verzetswerk dat hij verrichtte. Zo hielp hij onder andere Joodse onderduikers aan een adres en valse papieren, bood hij neergehaalde piloten hulp en was hij betrokken bij het stelen van de benodigde zegels voor persoonsbewijzen en bij het vernietigen van persoonsarchieven. Door het vele verzetswerk dat hij deed kwam hij niet meer toe aan zijn eigenlijke werk op de belastinginspectie.439 Dit is altijd goed gegaan, omdat zijn chef Evenhuis hem bij de Belastingdienst daarvoor de ruimte gaf.440 Van der Helm kwam om het leven op 25 augustus 1944, toen de Nederlandse SS'er Faber zich voordeed als een mede verzetsman en via via aan zijn onderduikadres in Amersfoort kwam. Toen de twee in een achterkamer in gesprek waren, bekroop Van der Helm het gevoel dat er iets niet klopte. Faber deed zich voor als een verzetsman, maar hij kon op verschillende vragen van Van der Helm 435
Ype Schaaf, Dodelijke dilemma's in het Friese verzet. Het veemgericht van Esmée van Eeghen, Franeker: Uitgeverij Van Wijnen 1995, p. 67. 436 Ype Schaaf, Dodelijke dilemma's in het Friese verzet. Het veemgericht van Esmée van Eeghen, Franeker: Uitgeverij Van Wijnen 1995, p. 68. 437 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 92. 438 A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990, p. 121. 439 Leeuwarder Courant 29 september 1967, p. 21. 440 Ype Schaaf, Dodelijke dilemma's in het Friese verzet. Het veemgericht van Esmée van Eeghen, Franeker: Uitgeverij Van Wijnen 1995, p. 72.
104
geen goed antwoord geven. Argwanend greep Van der Helm achter in zijn broekzak naar zijn revolver, maar hij pakte in alle haast de loop vast in plaats van de kolf. Faber reageerde en er volgde een schermutseling waarbij Faber schoot en Van der Helm dodelijk trof. 441
5.3.3.4
Gerrit Willem Navis
Gerrit Willem Navis (1900 – 1944) woonde in Bergum en was daar werkzaam bij de Belastingdienst als ontvanger der belastingen. Hij was een centrale figuur in het verzet in de regio Bergum. Hij deed veel voor het NSF in Friesland en hielp veel Joden, piloten en andere onderduikers.442 Zo was hij betrokken bij de overval op het gemeentehuis van Bergum op 3 februari 1944. Hierbij werden vele bonkaarten buitgemaakt. Ook betrokken bij het doorsluizen van gelden naar het verzet vanuit de Belastingdienst.443 Waarschijnlijk heeft hij veel samengewerkt met leden van het zwarte hoofdbestuur en andere inspecteurs die in het verzet zaten. Zijn functie als ontvanger stelde hem in staat om veel gelden door te sluizen ten behoeve van de illegaliteit. In juli 1944 moest Navis onderduiken, toen de administratie van het NSF van Evenhuis door de Duitsers werd ontdekt. Hij dook onder in Putten, waar zijn ouderlijk huis stond. Daar werd hij later opgepakt (met de hele mannelijke bevolking bij de 'razzia van Putten') en gedeporteerd naar concentratiekamp Ladelund (Neuengamme), waar hij op 15 december 1944 omkwam.444
5.4
Conclusie
Ik beperk mij bij deze conclusie slechts tot de belastingambtenaren. Het NSF buiten het belastingverzet laat ik buiten beschouwing, aangezien dit buiten het terrein van mijn onderzoek valt. Hoofdzakelijk kom ik in deze paragraaf tot dezelfde conclusies als bij het vorige hoofdstuk. Dit komt onder andere voort uit het feit dat de belastinginspecteurs die samengewerkt hebben met het NSF voor een groot gedeelte dezelfde zijn. Tussen het zwarte hoofdbestuur en het NSF was een goede samenwerking tot stand gekomen. Enerzijds kwam deze tot stand toen veel jonge ambtenaren, werkzaam bij de Belastingdienst in de grensstreek, moesten onderduiken. De Belastingdienst heeft dit in eerste instantie zelf proberen te financieren, maar al snel bleek dit niet haalbaar. Op dat moment 441
P. Wijbenga, Bezettingstijd in Friesland II, Leeuwarden: De Tille 1995, p. 377. J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 91. 443 www.spanvis.nl, beschrijving Friese verzetsstrijders. 444 J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 91. 442
105
werd contact gezocht met het NSF.445 Anderzijds kwam deze samenwerking tot stand, doordat het NSF de hulp inschakelde van bevriende inspecteurs bij de waardeloosverklaring van de bankbiljetten. Deze maatregel van de bezetter heeft achteraf goed uitgepakt voor het verzet, ondanks dat de bezetter misbruik gemaakt heeft van de Belastingdienst in deze zaak. Binnen de Belastingdienst waren meer mensen bij het verzet betrokken dan alleen de hoofdinspecteurs van het schaduwbestuur. In veel gevallen namen die belastingambtenaren een hoge positie in binnen het verzet, veel van hen hadden een leidinggevende en coördinerende rol. Het beste voorbeeld was de provincie Friesland. Hier waren relatief veel belastingambtenaren te vinden die (fanatiek) werk verrichtten voor het verzet, met name het NSF. Zij hielden er een aparte kijk op na, die voor een groot gedeelte niet strookte met het landelijke beleid van het NSF. Niet zelden heeft dit tot grote conflicten geleid.446 Het verzet leefde enorm in Friesland. Dat was mede te danken aan het enthousiasme en de energie die de hoofden daar in het verzet staken. Het verzet verspreidde zich als een lopend vuurtje, veel mensen werden enthousiast gemaakt voor het verzet. Voorbeelden die in het oog springen wat betreft Friese verzetsstrijders zijn Evenhuis, L. Bosch, Van der Helm en Navis. Voorwaarde voor het plegen van verzet is niet alleen het hebben van een juiste karakterstructuur, maar ook het in de positie zijn om verzet te kunnen plegen. De inspecteurs en ontvangers waren uit hoofde van hun functie goed op de hoogte van waar zich het geld bevond en hoe dit afgedragen werd aan de schatkist. Met slimme trucs hebben zij de Duitse belangen tegengewerkt. De activiteiten die de genoemde mannen gepleegd hebben schaar ik onder 'actief verzet'. Allen hebben geld doorgesluisd naar het verzet, onderduikers geholpen en zijn verantwoordelijk geweest voor (gewapende) overvallen. Dat Evenhuis zijn boekje te buiten ging volgens het landelijke bestuur was illustratief voor zijn fanatisme.
445
NIOD, archief 259, inv.no. 1e. P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 78 e.v.
446
106
Hoofdstuk 6 Samenvatting en conclusie
6.1
Samenvatting
Op 15 mei 1940 capituleerde Nederland en kregen de Duitsers de regie in handen. In snel tempo werd door hen een civiel bestuur geïnstalleerd waar Seyss-Inquart het hoofd van was. De bedoeling was om Nederland op allerlei gebieden aansluiting te laten krijgen met Duitsland. Voor de fiscaliteit betekende dit dat veel wetten gewijzigd en nieuw ingevoerd werden. Verantwoordelijk voor de uitvoering van het nieuwe Duitse beleid op het gebied van de belastingwetgeving waren de belastingambtenaren op het Ministerie van Financiën en van de Belastingdienst. Al snel kwamen zij voor gewetensbezwaren te staan toen de ware aard van de Duitsers zich ontvouwde. De nieuwe wetten waren in het belang van Duitsland en er werd geen rekening gehouden met het Nederlandse belang. Daarnaast waren de handelingen van de bezetter in strijd met Volkenrechtelijke bepalingen en werd de Nederlandse Grondwet terzijde geschoven. Hierbij kan met name gedacht worden aan de anti-Joodse maatregelen. De belastingambtenaren moesten hun houding ten aanzien van de Duitsers bepalen. Moesten zij opstappen of blijven zitten? In het laatste geval, hielden zij zich afzijdig of pleegden zij verzet? In het Nederlandse belang was samenwerking met de bezetter ongeoorloofd, dit heeft de regering in Londen meermaals laten blijken middels de Aanwijzingen 1937 (deze waren gebaseerd op het Landoorlogreglement 1907). Toch hebben zich in de oorlog gevallen van collaboratie voorgedaan, deze zijn na de oorlog zeer streng veroordeeld. Het Ministerie van Financiën was tijdens de oorlog een enorm spanningsveld. Doordat de Duitsers veel sympathisanten een hoge post hadden gegeven, leidde dit tot veel wrevel met de Nederlandse ambtenaren. Deze ambtenaren zaten in een lastig parket, zij werden in de gaten gehouden en konden weinig uithalen. Symbool stond de positie van Postma. Als een burgemeester in oorlogstijd heeft hij de Duisters op enkele gebieden hun zin moeten geven, om op andere gebieden een verzachting voor elkaar te krijgen. Hij moest hierbij diplomatiek en tactvol te werk gaan, anders werd zijn positie overgenomen door een NSB'er. Het laatste hebben de Nederlandse gezagsdragers zo veel mogelijk proberen te voorkomen. 107
Binnen de Belastingdienst groeide tijdens de oorlog een gevoel van ongenoegen jegens de departementale leiding. Hoofdinspecteurs in de dienst vonden dat te makkelijk tegemoetgekomen werd aan de Duitse eisen. Als tegenreactie werd een schaduwbestuur opgericht dat op elke mogelijke manier probeerde de Belastingdienst in dienst te stellen van het verzet. Daarnaast hebben zij geprobeerd de dienst zo min mogelijk te laten lijden onder de gevolgen van de bezetting. Zo zijn in totaal 649 collega's geholpen met onderduiken (om de arbeidsinzet te ontlopen), is door gebruik te maken van verschillende technieken in totaal circa f. 5,4 miljoen aan belastinggelden doorgesluisd naar het NSF en is het verzet aangewakkerd onder velen. Dit alles stond in het teken van het Nederlandse belang, de bezetter moest zoveel mogelijk worden tegenwerkt. Naast het centrale georganiseerde verzet binnen de Belastingdienst waren ook elders in het land belastingambtenaren betrokken bij het verzet. Dit deed zich voor op elk niveau: landelijk, provinciaal en regionaal. Zo was er sprake van een grote betrokkenheid op landelijk niveau bij het NSF, vaak hadden zij zelfs een leidinggevende rol. Op regionaal niveau sprongen vooral Friesland en Limburg er uit. In Friesland leefde het verzet enorm onder de bevolking en had men een eigen kijk op verzetsactiviteiten. Dit heeft vaak tot botsingen geleid met het landelijke beleid. In Limburg hield het verzet zich met name bezig met de hulp aan neergehaalde piloten. Via Limburg werden zij naar België gebracht om vervolgens te repatriëren. Sommige belastingconsulenten hebben tijdens de bezetting samengewerkt met inspecteurs van de Belastingdienst met het doorsluizen van gelden ten behoeve van de illegaliteit. De consulenten waren vaak vanuit hun beroep er van op de hoogte van waar zich de (grote Joodse) vermogens bevonden. Deze vermogens werden 'gewit' en vervolgens aangewend voor het financieren van het verzet. Het NSF was 'de' centrale verzetsorganisatie in de oorlog. Deze organisatie heeft vele mensen in nood financieel gesteund. Om dit te kunnen bolwerken waren grote hoeveelheden geld nodig. Dit kwam er, doordat Walraven van Hall een aantal slimme trucs had bedacht. De Belastingdienst heeft in 1943 financiële steun gevraagd aan het NSF om de voor de arbeidsinzet opgeroepen grenscommiezen te kunnen laten onderduiken. Na de verordening van de bezetter die de bankbiljetten van f. 500 en f. 1.000 ongeldig verklaarde, ontstond er een hechte samenwerking tussen het NSF en de Belastingdienst. Inspecteurs hebben belastinggelden niet naar de Nederlandse (lees: Duitse) schatkist doen vloeien, maar het rechtstreeks ten goede laten komen aan het NSF. Een aantal inspecteurs der belastingen had een leidinggevende rol binnen het NSF. Tijdens de Duitse bezetting is de Belastingdienst aldus op vele manieren betrokken geweest bij het verzet. Op deze manier is getracht weerstand te bieden aan de bezetter.
108
6.2
Conclusie
Door middel van mijn in de voorgaande hoofdstukken beschreven onderzoek, is het mogelijk om antwoord te geven op mijn probleemstelling: "In welke mate hebben de afdeling Belastingen van het Ministerie van Financiën en de Belastingdienst tijdens de bezetting weerstand kunnen bieden aan de uitvoering en handhaving van nationaalsocialistische regels die in strijd waren met de destijds algemeen aanvaarde rechtsbeginselen zoals vastgelegd in het Volkenrecht en in de Grondwet?" Op het Ministerie van Financiën heerste een gespannen sfeer tijdens de bezetting, dit kwam voor een groot gedeelte door de aanwezigheid van veel Duitsgezinden. De bezetter had een aantal pionnen op strategische plaatsen neergezet teneinde de op nationaalsocialistische leest geschoeide maatregelen zo soepel mogelijk ten uitvoer te brengen. De twee mensen die het meest in het oog sprongen waren Rost van Tonningen en Rambonnet.447 Zij hebben alle bevelen van de bezetter opgevolgd en zich compleet in dienst van Duitsland gesteld. Dit zijn kwalijke gedragingen geweest, zij hebben hiermee tegen het landsbelang in gehandeld. De rechtgeaarde ambtenaren die overbleven op het departement hebben veel aan bewegingsvrijheid in moeten boeten. Zij werden van alle kanten in de gaten gehouden. Waar de bezetter in het begin van de oorlog redelijk coulant was jegens de ambtenaren, heeft hij later in de oorlog de teugels meer aangehaald. Langzamerhand kreeg de bezetter meer grip op de Nederlandse politiek. Door de druk die de bezetter uitoefende ten departemente waren er weinig mogelijkheden tot verzet. Actief verzet was schier onmogelijk. Wanneer de Duitsers dit in de gaten kregen werden betreffende ambtenaren zonder pardon ontslagen, of zelfs erger. Passief verzet behoorde wel tot de mogelijkheden, maar dit vereiste een slimme tactiek. Men moest onder de radar werken en zo min mogelijk mensen ervan op de hoogte stellen. Tot op zekere hoogte werd 'samengewerkt' met de Duitsers, het was geven en nemen. Doordat men ervoor koos om op hun positie te blijven voorkwam men dat er een NSB'er of Duitsers aangewezen werd. Was dit het geval, dan was enige invloed uitoefenen niet meer mogelijk. Nederland heeft veel te danken aan deze bestuurders, wanneer zij dat niet gedaan hadden waren de gevolgen waarschijnlijk niet te overzien geweest. Centraal in dit onderzoek staat de positie van Postma. Hij bleef op zijn plaats, kwam aan de Duitsers tegemoet voor zover het noodzakelijk was en probeerde op andere gebieden 447
J.T. de Smidt e.a., Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid in handen van een hoge Nederlandse ambtsdrager, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1996, p. 379 - 380.
109
verzachting voor elkaar te krijgen.448 Op een aantal punten is hem dat gelukt, bijvoorbeeld het tegenhouden van enkele op nationaalsocialistische geschoeide fiscale maatregelen. Ook wat betreft het saboteren van de arbeidsinzet heeft hij de Belastingdienst voor erger leed behoed. Op andere punten is Postma minder succesvol geweest. Zo heeft hij zich laten misbruiken door de Duitse autoriteiten zonder dat hij er erg in leek te hebben. De Duitsers hielden Postma graag op zijn post, hij was voor hen van grote waarde vanwege zijn jarenlange ambtelijke ervaring en zijn kennis op het gebied van de belastingen. De Duitsers hadden Postma nodig om de hervormingen door te voeren. Wanneer hij vervangen zou zijn door een NSB'er, zou het naar alle waarschijnlijkheid een stuk minder soepel verlopen zijn bij de Belastingdienst. Ook wat betreft communicatie binnen de Belastingdienst was het optreden van Postma niet sterk. Hierdoor zijn de dienst en het departement elkaar tegen gaan werken. Tot slot marginaliseerde hij na de oorlog het belastingverzet en hemelde hij zijn eigen gedragingen op.449 Dit was wrang. Hierdoor is het nooit meer goed is gekomen tussen beide partijen. Binnen de Belastingdienst was er meer vrijheid dan op het departement. Vanaf de werkvloer was het dan ook eenvoudiger om verzetsactiviteiten te organiseren. Dit is volop gebeurd. Het zwarte hoofdbestuur stond symbool voor het belastingverzet. Zij pleegden actief verzet op vele manieren. Zo hielpen zij jonge grenscommiezen met onderduiken elders in de dienst, sluisden belastinggelden door naar het verzet, hadden een grensbewaking op touw gezet voor wanneer de bezetting afgelopen was en er was tot op zekere hoogte sprake van een vervlechting met het NSF.450 Het belastingverzet en het NSF hebben elkaar meerdere malen diensten bewezen gedurende de bezetting. Er waren veel belastingambtenaren die bij het NSF een leidinggevende rol hadden, voorbeelden hiervan zijn Evenhuis, Navis en Prakken. Uit hoofde van hun werk bij de Belastingdienst waren zij in staat om een mooie bijdrage te leveren aan de financiering van het verzet. Zij waren immers op de hoogte van de plaatsen waar zich het geld bevond. Daarnaast voelden zij zich geroepen om weerstand te bieden aan de bezetter en hebben zij hun verantwoordelijkheid genomen. De verzetstaken waren zeer divers, van het doorsluizen van gelden tot het helpen van onderduikers. Binnen het NSF nam de provincie Friesland, mede onder aanvoering van leidinggevende belastingambtenaren, een speciale positie in. Zij stonden te boek als roekeloos en gingen veel hun eigen gang.451 Naast het schaduwbestuur en het NSF waren meerdere belastingambtenaren betrokken bij het (georganiseerde)
verzet.
Blijkbaar
leefde
er
onder
belastingambtenaren
een
hoog
verantwoordelijkheidsgevoel en hadden zij over het algemeen de durf om in het verzet te gaan. Voorbeelden die ik in mijn onderzoek heb aangehaald zijn De Tourton Bruyns, de belastinggroep Maastricht en de belastinginspectie Drachten. De verrichte activiteiten waren zeer divers, van 448
NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72. Zuiveringsdossier Postma. NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 868. 450 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. 451 NIOD, archief 259, inv.no. 2c. 449
110
sabotageacties en gewapend verzet tegen de bezetter, het helpen van piloten en onderduikers tot het vervalsen van papieren en het doorsluizen van gelden. Ondanks dat de verzetsactiviteiten van deze groepen en personen nogal uiteen liep, schaar ik ze in mijn onderzoek onder één noemer, die van actief verzet. Tot slot heb ik ook een poging gedaan om de verzetsactiviteiten van belastingconsulenten tijdens de Duitse bezetting in kaart te brengen. Dit was moeilijke opgave aangezien het nog onontgonnen terrein was. Toch heb ik voorbeelden gevonden van consulenten die Joden een helpende hand geboden hebben en 'zwarte' Joodse vermogens ten gunste van de illegaliteit hebben laten komen. Zo was het kantoor van Loyens & Volkmaars in Den Haag redelijk betrokken bij het georganiseerde verzet. Medewerker De Langen had zelfs een hoge functie bij het NSF.452 Deze categoriseer ik als actief verzet. Het is niet mogelijk een eenduidig antwoord te geven op de vraag of de Belastingdienst en het Ministerie van Financiën, afdeling Belastingen een zuivere rol hebben gespeeld gedurende de bezetting. Op sommige gebieden heeft de (leiding van de) Belastingdienst een kwalijke rol gespeeld, bijvoorbeeld door zich te laten misbruiken door de bezetter. Op andere gebieden is er meer weerstand geboden. Ik sluit af met de hoofdrolspelers van mijn onderzoek: de belastingambtenaren die betrokken waren bij het verzet. Aan hen heeft Nederland enorm veel te danken! Den Bosch, 15 januari 2012
452
D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave, p. 89.
111
Literatuurlijst Boeken P.J.A. Adriani, Fiscale ervaringen in bezettingstijd, 1940 – 1945, Amsterdam: L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij N.V. 1946. J.J. Bolhuis e.a., Onderdrukking en verzet. Nederland in oorlogstijd, Arnhem: Van Loghum Slaterus 1947-1954. K.J. Frederiks, Op de bres 1940 – 1945. Overzicht van de werkzaamheden aan het departement van binnenlandse zaken gedurende de oorlogsjaren, Den Haag: W.P. van Stockum en Zoon 1945. F.H.M. Grapperhaus, Alva en de tiende penning, Zutphen: De Walburg Pers/Kluwer 1982. G. van Hall, Ervaringen van een Amsterdammer, Amsterdam: Elsevier 1976. P.E. de Hen e.a., Hoofdstukken uit de geschiedenis van het Nederlandse accountantsberoep na 1935, Assen: Van Gorcum 1993. H.M. Hirschfeld, Herinneringen uit bezettingstijd, Amsterdam: Veen 1960. J.J. Huizinga, Friesland en de Tweede Wereldoorlog, Leeuwarden: Friese Pers Boekerij 1996. J.L. de Jager, De bank van de gulden. Organisatie en personeel van de Nederlandsche Bank 1814 – 1989, Amsterdam: De Nederlandsche Bank N.V. (interne dienst-reproduktie) 1989. L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 1, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1969. L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1972. L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 6, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1975.
112
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976. J.H. Kompagnie, De oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogarchieven van het Nationaal Archief, Den Haag: Nationaal Archief 2005. P.C.A. Lamboo, Belastingver(h)effend: een onderzoek naar instituties en handelingen op grond van de algemene wet- en regelgeving in zake het heffen en invorderen van belastingen, 1940-1993, Den Haag: Rijksarchiefdienst/PIVOT, Ministerie van OCW 1994. D.A.M. Meeles, De geschiedenis van Loyens & Volkmaars 1917 - 1969, eigen uitgave. L.A.V.M. Metzemaekers & A.J. Maastrigt, Een eeuw in balans. De wordingsgeschiedenis van Moret & Limperg, 1883 - 1983, Rotterdam: Moret & Limperg 1983. T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009. P. Romijn, Burgemeesters in Oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2006. M.M. Rost van Tonningen, Correspondentie van M.M. Rost van Tonningen Dl I: 1921 - mei 1942, 'sGravenhage: Nijhoff 1967. A.J.C. Rüter, Rijden en staken. De Nederlandse Spoorwegen in oorlogstijd, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960. P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960. Ype Schaaf, Dodelijke dilemma's in het Friese verzet. Het veemgericht van Esmée van Eeghen, Franeker: Uitgeverij Van Wijnen 1995. E. Schaap, Walraven van Hall. Premier van het verzet (1906 – 1945), Wormer: Stichting Uitgeverij Noord-Holland 2006. H. Schuttevâer, Opgaan, blinken en verzinken. Kroniek van het voormalig dienstvak der registratie en domeinen 1812 – ca. 1940, Deventer: Kluwer 1980. 113
B.A. Sijes, De arbeidsinzet. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940 – 1945, 'sGravenhage: Martinus Nijhoff 1966. K.E. Sluyterman, Moret 110 jaar. Van accountancy naar multiprofessionele dienstverlening, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1993. J.T. de Smidt e.a., Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid in handen van een hoge Nederlandse ambtsdrager, Hilversum: Uitgeverij Verloren 1996. L.G.M. Stevens, Elementair belastingrecht voor economen en bedrijfsjuristen, Deventer: Kluwer 2009. A.A. Thie e.a., Focus op Fiscus, Deventer: Kluwer 1990. Joh. de Vries, Geschiedenis van de Nederlansche Bank 5e dl: De Nederlandsche Bank van 1914 tot 1948, Trips tijdvak 1931 − 1948, onderbroken door de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: NIBE 1994. Reimer Voβ, Steuern im Dritten Reich, Vom Recht zum Unrecht unter der Herrschaft des Nationalsozialismus, München: Verlag C.H. Beck 1995. P. Wijbenga, Bezettingstijd in Friesland II, Leeuwarden: De Tille 1995. Y.N. Ypma, Friesland Annis Domini 1940 – '45, Drachten: Drukkerij en Uitgeverij Laverman N.V. 1965.
Dissertaties en andere wetenschappelijke geschriften A.P.M. Cammaert, Het verborgen front: geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 1994. J.W.M. van Geffen, De heffing van successierecht van Joden als gevolg van de Tweede Wereldoorlog (masterscriptie Universiteit van Tilburg), 2011. J. van der Wal, 'We vieren het pas als iedereen terug is': Terschelling in de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 2007. 114
Artikelen W.G. Douma, 'Het dienstvak van 's Rijks belastingen in den bezettingstijd', Weekblad der Belastingen 1945/3771. P.H.J. Essers, 'Fiscale oorlogsarresten', in: J.L.M. Gribnau (red.), Principieel belastingrecht, Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2011. P.H.J. Essers, 'Het leerstuk van het belastinglek', NTFR 2011/2356. J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985. Weekblad der Belastingen 1940/3550. Weekblad der Belastingen 1941/ 3576. Weekblad der Belastingen 1945/3770. Weekblad der Belastingen 1945/3771. Weekblad der Belastingen 1946/3794.
Krantenartikelen Het Vaderland 30 november 1939. Leeuwarder Courant 15 september 1967. Leeuwarder Courant 29 september 1967. Limburger Koerier 8 augustus 1936. Limburger Koerier 27 augustus 1936. Nieuwsblad van het Noorden 21 maart 1923. Utrechts Nieuwsblad 29 april 1955.
115
Utrechts Nieuwsblad 28 april 1956. Utrechts Nieuwsblad 6 juli 1956. Utrechts Nieuwsblad 29 april 1959. Utrechts Nieuwsblad 17 april 1961. Utrechts Nieuwsblad 1 november 1967.
Nationaal Archief NL-HaNA, Enquetecie. Regeringsbeleid, 2.02.27, inv.nr. 333B, 850, 868. NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940 - 1960, 2.08.74, inv.nr. 50, 56, 57. NL-HaNA, Financiën Personeelsdossiers, 2.08.83, inv.nr. 72.
NIOD NIOD, archief 039, inv.no. 1105. NIOD, archief 123, inv.no. 1260. NIOD, archief 185b. NIOD, archief 197g. NIOD, archief 249-0411, inv.no. a1, a2. NIOD, archief 249-0463A, inv.no. a2. NIOD, archief 249-0856, inv.no. a1. NIOD, archief 249-0861, inv.no. a1. NIOD, archief 249-1297, inv.no. a1.
116
NIOD, archief 259, inv.no. 1e, 2c.
Overige archieven BHIC, archief 1110, bijlage 2. Gemeentearchief Den Haag, Den Haag – 10-jaren tafel Huwelijken 1923-1932, deel 4, S-Z (http://www.famvandevelde.nl/files/DenHaag1923-1932-4.pdf).
Verordeningen Verordening 1/1940.
Verordening 3/1940.
Verordening 108/1940.
Verordening 137/1940.
Verordening 42/1941.
Verordening 199/1941.
Verordening 29/1943.
Internet adambeeldenva1900.blogspot.com/2011/01/walraven-wally-van-hall-1906-1945-stond.html forum.mestreechonline.nl www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten www.spanvis.nl
Overige Het Nationaal Steun Fonds 1943 – 1945, Overzichtswerk betreffende de werkzaamheden van het NSF, opgedragen aan alle mensen die hebben meegewerkt tijdens de bezetting. (Bibliotheek NIOD). 117
Walraven van Hall. 10 februari 1906 – 12 februari 1945, een bundeling van brieven ter herinnering aan Walraven van Hall, opgetekend door zijn verzetskameraden. (Bibliotheek NIOD).
118
Bronvermelding afbeeldingen in tekst Hoofdstuk 4
Medewerking en verzet van belastingambtenaren
Paragraaf 4.1.2
De individuele leden van het zwarte hoofdbestuur
J. van Tilburg
p. 43
www.parlement.com/9291000/biof/01380
L. Bosch
p. 43
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 88.
J.H. Bosch
p. 44
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 88.
J.A. Fray
p. 44
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 84.
H. Postma
p. 46
T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 322.
Hoofdstuk 5
Het Nationaal Steunfonds
Paragraaf 5.3.3.2
Jan Evenhuis
J. Evenhuis
p. 102
Leeuwarder Courant 15 september 1976, p. 17. Paragraaf 5.3.3.3
Krijn van der Helm
K. van der Helm
p. 104
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 88. Paragraaf 5.3.3.4
G.W. Navis
Gerrit Willem Navis p. 105
J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 91
119
Bijlagen
120
Bijlage 1
Bron: T.Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de Belastingdienst, Deventer: Kluwer 2009, p. 318.
121
Organisatieschema van de Belastingdienst in 1940. Bron: NIOD, archief 039, inv.no. 1105.
122
Bijlage 2
Monument belastingkantoor Enschede. Bron: www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten
Monument belastingkantoor Maastricht. Bron: www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten & forum.mestreechonline.nl
Huldiging J.A. Fray (midden) bij zijn veertigjarig jubileum. Bron: Utrechts Nieuwsblad 17-04-1961, p.7
Afscheid van J.A. Fray (links) van de Belastingdienst. Bron: Utrechts Nieuwsblad 1 november 1967, p. 2.
123
De drie omgekomen belastingambtenaren op de inspectie te Drachten. Van links naar rechts: G.J. Blauw, J.M. Boleij, J.B. Tichelaar. Bron: J. Veen, 'Belastingverzet 1940 – 1945', Wij van Financiën mei 1985, p. 91.
124
Bijlage 3 Het onderzoek naar Joseph Gerard Koperberg Voor het antwoord op mijn vraag, of de Belastingdienst daadwerkelijk iets heeft betekend voor Koperberg, moest ik meer te weten komen over de persoon Joseph Gerard Koperberg. Het meest voor de hand lag het, om op zoek te gaan naar nog levende familieleden. Ik ben begonnen met het zoeken op internet. Het was geen sinecure, aangezien de man al 50 jaar geleden overleden is. In mijn voordeel sprak wel dat het geen veelvoorkomende naam is in Nederland. Na een aantal oude krantenknipsels gevonden te hebben via Google, wist ik wat meer over zijn carrière bij de Belastingdienst en kwam ik er achter dat hij de oorlog overleefd heeft. Na een creatieve manier van zoeken kwam ik uiteindelijk op de website www.genealogieonline.nl. Hier vond ik een stamboom van zijn familie, dat was een mooie vondst. Helaas liep het spoor snel dood. Hij en zijn vrouw hadden geen nakomelingen. Zijn jongere broer Philip was tijdens de oorlog in Auschwitz overleden. Zijn jongste broer Victor en diens vrouw hadden wel kinderen, volgens de stamboom vier. De namen waren niet bekend, dus het spoor hield op. Saillant detail, was dat Victors vrouw, Judith Johanna Maria, pas redelijk recent overleden was, in 2009. Na deze openbaringen ben ik gaan zoeken op de naam Koperberg. Via het Meertens Instituut ben ik een demografische verdeling van mensen met deze achternaam onder ogen gekomen. Vervolgens ben ik via www.detelefoongids.nl gaan zoeken. Hier kwamen een kleine twintig hits naar boven. Een eerste belronde was weinig succesvol. Enkele nummers waren buiten gebruik, anderen kreeg ik na een aantal malen niet te pakken en het overige deel was geen familie. Na het een tijdje te hebben laten liggen, ben ik op een andere manier gaan zoeken. Ik heb niet meer gekeken in de officiële telefoongids, maar ben op andere sites gaan 'zoeken op achternaam'. Ik kreeg een overzicht met circa 15 namen inclusief telefoonnummer en adres. Van deze nummers was het overgrote deel buiten gebruik, het was een gedateerde lijst. Een aantal mensen van deze lijst heeft te kennen gegeven dat zij van de katholieke kant van de familie waren. Lang geleden is er een keer ruzie geweest in de familie, en toen heeft er zich een splitsing voorgedaan. Ik was juist op zoek naar de Joodse tak. Eén naam van die lijst heeft wel iets waardevols opgeleverd. De in 2009 overleden HelmichKoperberg stond op de lijst. Het telefoonnummer was inmiddels buiten gebruik, maar via het adres op de lijst ben ik in contact gekomen met de huidige bewoner. Toevalligerwijs kon zij zich herinneren dat ze vlak na haar verhuizing een klein briefje in de brievenbus vond, met een naam en mobiel telefoonnummer van de dochter, Judith Suurmeyer-Koperberg. Het geluk was aan mijn zijde, want het telefoonnummer bleek nog te werken. Na een aantal gesprekken, nadat mevrouw SuurmeyerKoperberg ook haar broers en zus om informatie had gevraagd, was echter de conclusie dat zij mij niet 125
verder kon helpen. Zij kon zich haar oom nog wel herinneren, maar ze was nog erg jong toen. Ze kon zich ook nog vaag herinneren dat hij bij de Belastingdienst heeft gewerkt. Over de oorlog wist ze helemaal niets. Er werd in de familie vroeger nooit over gesproken, zij vertelde dat dit over het algemeen nooit gedaan werd in Joodse families. Zij wist wel dat haar vader (Victor) tijdens de oorlog ondergedoken zat, maar van haar oom Joseph Gerard wist ze niets. Ook was ze niet in het bezit van fotomateriaal. Helaas liep mijn zoektocht hier dood, bij de laatste generatie van de Joodse tak van de familie Koperberg. Ondertussen had ik nog contact opgenomen met de heemkundeverenigingen te Valkenburg en Helmond, aangezien Koperberg daar gewoond en gewerkt heeft. Vanuit Helmond heb ik een reactie terug ontvangen. Zij verwezen mij door naar het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven. Uit de archieven komt naar boven dat Koperberg in de periode van 1913 − 1937 ingeschreven stond in het bevolkingsregister van Helmond. Tot slot heb ik contact opgenomen met de heer J. Kroes, die als medewerker kwaliteit Doc-Direkt, Ministerie BZK mij heeft geholpen aan informatie over Koperberg uit het archief van de Belastingdienst. Hij kon mij vertellen dat Koperberg in 1941 is vervangen op de inspectie in Valkenburg. Dit bevestigde de informatie die ik reeds had. Helaas is het niet gelukt om meer te weten te komen over het onderduiken en eventuele de hulp van de Belastingdienst daarbij.
126
Bijlage 4
J.G. Koperberg is per 15 april 1941 vervangen op de inspectie te Valkenburg. Bron: Jaarboeken Belastingdienst 1940 - 1943.
127
Bijlage 5
128
Voor- en achterkant van de ingevulde ariërverklaring van J.G. Koperberg. Bron: NL-HaNA, Financiën / Kabinet, 1940 - 1960, 2.08.74, inv.nr. 50.
129
Bijlage 6
130
Voor- en achterkant van vragenlijst ingevuld door een lid van de Belastinggroep Maastricht. Bron: NIOD, archief 249-0861, inv.no. a1.
131
Bijlage 7 Ontstaansgeschiedenis NSF De Zeemanspot Het verhaal van het NSF moet begonnen worden bij De Zeemanspot. Deze organisatie stond los van het NSF en verleende financiële steun aan de families van op zee verkerende Nederlandse zeelieden. Dit fonds is ontstaan, toen de bezetter op 11 april 1941 de families van zeelieden die in Nederlandse (lees: Geallieerde) dienst voeren, onder druk ging zetten.453 De Duitsers dreigden de uitbetalingen aan de gezinnen van de opvarenden te staken. Zij hoopten hiermee te bereiken dat de zeelieden hierdoor terug naar Nederland zouden komen om hun gezinnen te helpen, en zodoende de geallieerde vloot een slag toe te brengen.454 De reactie van de Nederlandse Regering in ballingschap volgde direct. Minister van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, M.P.L. Steenberghe (1899 – 1972), berichtte via Radio Oranje dat de regering zich garant stelde voor de betalingen aan de families van de Nederlandse zeelieden. Dit radiobericht van minister Steenberghe was het startsein van het op touw zetten van een uiteindelijk gigantische hulpactie.455 In eerste instantie zamelde De Zeemanspot louter geld in voor de in nood verkerende zeemansvrouwen en hun kinderen. Later toen het fonds groter was, bediende het veel meer mensen uit alle geledingen in de maatschappij. Kapitein Abraham Filippo was in het voorjaar van 1941 de initiatiefnemer van De Zeemanspot.456 Hij was gezagvoerder van de Holland Amerika Lijn. Hij had de leiding over de regio Rotterdam. Toen in het najaar van 1941 de betalingen aan de gezinnen van de zeelieden door de bezetter verminderd werden, staken er op verschillende plaatsen comités de kop op. Zo was in Rotterdam De Zeemanspot actief en in Dordrecht en Amsterdam waren er verschillende werkgroepen die zicht richtten op hulp aan families van zeemannen. Ook in Eindhoven was een organisatie (het Verjaardagsfonds) opgericht die zich, onder leiding van oud-marineofficier Iman J. van den Bosch (1891 – 1944) , bezighield met dezelfde activiteiten. Zo was in de regio Amsterdam Walraven van Hall (1906 – 1945) betrokken bij de hulpverlening. Van Hall was firmant van een bankiers- en effectenkantoor in Zaandam en zou later uitgroeien tot de grote man binnen de organisatie. Omdat Van Hall voorheen werkzaam was geweest bij de Koninklijke Hollandse Lloyd, ging het lot van de zeelieden hem aan het hart. Kapitein Filippo 453
P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 1. 454 J. van der Wal, 'We vieren het pas als iedereen terug is': Terschelling in de Tweede Wereldoorlog, (diss. Groningen RUG), Groningen: University of Groningen 2007, p. 348. 455 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 781. 456 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 2.
132
had al verschillende pogingen gedaan om geschikte mensen te vinden in de regio Amsterdam om de zeemansvrouwen te helpen, maar dit was steeds zonder succes. Toen kreeg hij de naam van Van Hall en zodoende kwamen de twee in contact.457 Van Hall bleek de gedroomde man te zijn voor Kapitein Filippo. Vanaf januari 1942 werkten Kapitein Filippo en Van Hall samen.458 Er was sprake van een hechte samenwerking tussen de gebieden Amsterdam en Eindhoven (west en zuid). Ook met het noorden van het land was van meet af aan een goede samenwerking tot stand gekomen. Hier had Kapitein Filippo een vaste medewerker geplaatst die vanuit Groningen de gehele provincie onderhield.459 In 1943 waren alle aparte werkgroepen opgegaan in één organisatie: De Zeemanspot.460 De Zeemanspot van Kapitein Filippo heeft zijn werkzaamheden gedurende de gehele periode van de bezetting uitgevoerd. Vanaf 1943 heeft hij naast de steunverlening aan de gezinnen van de zeelieden en marineleden ook steun verleend aan gezinnen van in Engeland terechtgekomen officieren, deze gezinnen verkeerden vaak in erbarmelijke omstandigheden.461 De uitkeringen aan in nood verkerende gezinnen van zeelieden werden in eerste instantie gefinancierd door giften van Nederlanders. In 1942 bleek het niet meer toereikend te zijn, er moesten steeds meer gezinnen geholpen worden. Walraven van Hall bedacht hier een mooi systeem voor. Het NSF In de loop van 1942 werd duidelijk dat de financiën niet toereikend waren. Ook gezinnen buiten de kring van zeelieden deden een beroep op het fonds. Ook gingen de Duitse maatregelen tegen de Joden steeds verder en velen moesten onderduiken.462 Daarnaast kwam in het voorjaar van 1942 de oproep voor de verplichte tewerkstelling in Duitsland voor alle mannen tussen de 18 en 35 jaar, de arbeidsinzet. Ook deze maatregel leidde tot veel onderduikers. Ook de gezinnen van de arbeiders die weigerden naar Duitsland te gaan en onder moesten duiken, dienden gesteund te worden. Hetzelfde
457
Te lezen in een brief van Kapitein Filippo in het brievenboekje Walraven van Hall. 10 februari 1906 – 12 februari 1945, een bundeling van brieven ter herinnering aan Walraven van Hall, opgetekend door zijn verzetskameraden, p. 73 – 74. Bibliotheek NIOD: Ned 12.2 Hal1. 458 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 4 – 5. 459 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 4 – 5. 460 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 5. 461 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 782. 462 Waar in het voorjaar van 1941 nog sprake was van een beperking van de bewegingsvrijheid van de Joden, begonnen in de loop van 1942 de deportaties. De Joden werden afgevoerd naar vernietigingskampen.
133
gold voor andere illegale organisaties die behoefte hadden aan geld.463 Dit was een van de speerpunten van het verzet.464 De roep om financiële middelen steeg drastisch door de nieuwe ontwikkelingen. Er waren veel groepen hulpbehoevenden die niet onder reeds bestaande steunnormen vielen. Dit was voor Van Hall de aanleiding om een nieuw fonds op te richten dat werkzaam was door heel Nederland.465 Er zou centraal geld worden ingezameld. Dit zou voor de geldgevers eenvoudiger zijn, omdat ze dan niet meer steeds voor een andere hulpbehoevende groep benaderd zouden worden. Voortaan zou dit fonds de steun van allerlei groepen binnen Nederland op zich nemen.466 Er speelde een aantal problemen aan de zijlijn. Van Hall en Van den Bosch stonden voor de vraag op welke manier dit fonds gefinancierd moest worden. Aangezien het Landrottenfonds een enorme organisatie betrof, ging het om gigantische bedragen. Deze bedragen konden slechts verkregen worden door leningen af te sluiten. Het bleek niet mogelijk om verder te gaan vanuit De Zeemanspot. Kapitein Filippo zag dit niet zitten. Hij wilde zich slechts richten op de families van zeevarenden en zodoende de gevaren voor de Zeemanspot beperken.467 Dit was een tegenvaller voor Van Hall en Van den Bosch, De Zeemanspot had immers de garantie van de regering in Londen gekregen dat alle geleende gelden na de oorlog zouden worden terugbetaald. Van Hall en Van den Bosch besloten om zelfstandig verder te gaan. Op deze manier is het NSF ontstaan. Het NSF wist zichzelf al snel te bedruipen. Dit lukte niet alleen middels giften, maar ook door eigen afgesloten leningen. Deze leningen waren aanvankelijk zonder garantie van de Nederlandse Regering.468
463
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 7, 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij 1976, p. 788 – 789. 464 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 13 e.v. 465 Aanvankelijk werd dit het 'Landrottenfonds' genoemd, daarna het 'NSF'. 466 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 14. 467 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 14. 468 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 14.
134
Bijlage 8
Foto's van het op 3 september 2010 onthulde monument van Walraven van Hall aan het Frederiksplein in Amsterdam, schuin tegenover het kantoor van De Nederlandsche Bank. Bron: adambeeldenva1900.blogspot.com/2011/01/walraven-wally-van-hall-1906-1945-stond.html
135
Bijlage 9
Pagina uit het administratie die Gijs van Hall bijhield. Notities betreffende de als kwitantie afgegeven waardeloze effecten. Bron: NIOD, archief 249- 0463, inv.no. a4.
136
Bijlage 10
137
138
139
Verordening 29/1943. Bron: Verordeningenblad voor het bezette Nederlandsche gebied 1943.
140
Bijlage 11 Doorsluizen van gelden in Friesland Valse teruggaven Er werden valse bevelschriften gemaakt waarin zogenaamd aan mensen geld werd teruggegeven. Op dit geld hadden die mensen uiteraard geen recht, en het verdween in de eigen zak. Dit werd later doorgesluisd naar het NSF. Deze methode kon niet oneindig doorgaan, aangezien er iedere maand een verantwoording naar Den Haag gestuurd moest worden.469 Betalen van belastingaanslag tegen kwitantie Aan verschillende mensen is een aanslag opgelegd en deze is vervolgens betaald aan de inspecteurs tegen kwitantie. Deze kwitantie was een bewijs van betaling, hiermee konden de betreffende mensen na de oorlog aantonen dat zij de belastingschuld reeds betaald hadden. De aanslagen werden niet ingeboekt bij de Ontvanger, deze bleef dus buitenspel. Deze methode was vooral doeltreffend, aangezien er in de laatste jaren van de bezetting een grote achterstand was op de inspectie. Men kreeg niets in de gaten. De keerzijde van deze methode was het zoeken en vragen van mensen die het geld aan de inspectie wilden betalen. Dit bracht veel risico met zich mee. 470 Normale aanslagen met speciale code vastleggen De beste en meest gebruikte methode was de volgende. Er werden normale belastingaanslagen opgelegd, maar onder een artikel boven de 8000.471 Als de Ontvanger deze aanslagen zag, wist hij dat de inspectie deze aanslagen niet in de maandelijkse verantwoording had opgenomen. De Ontvanger liet deze aanslagen vervolgens uit zijn maandelijkse opgave aan het departement. Wanneer er iemand kwam die met een dergelijk aanslagbiljet wilde betalen, dan werd het bedrag in een geheim journaal geboekt en het saldo werd aan de inspectie afgedragen. Het grote voordeel van dit systeem was dat de belastingschuldigen er niets van wisten en merkten, en na de oorlog kon het eenvoudig gerectificeerd worden.472 Deze methode vereiste een subtiel samenspel met de Ontvanger. Ook voor deze methode gold, dat deze alleen mogelijk was op kleine inspecties. In Rotterdam is deze methode dan ook niet toegepast.473
469
NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 2. NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 2. 471 P. Sanders, Het Nationaal Steun Fonds. Bijdrage tot de geschiedenis van de financiering van het verzet, 1940-1945, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1960, p. 21. 472 NIOD, archief 259, inv.no. 2c. Conversatie van P. Sanders met L. Bosch, p. 2. 473 NIOD, archief 259, inv.no. 1e. Conversatie van P. Sanders met J. van Tilburg, p. 3. 470
141
