Tsjerkep aad 2015 Openkerkenroute

Openkerkenroute

GIDS € 1,-

Tsjerkepaad 2015

250 kerken in Friesland open! Iedere zaterdag van 13.30 uur tot 17.00 uur - 4 juli t/m 12 september TSJERKEPAAD 2015 | 1

De Stichting Alde Fryske Tsjerken viert het 45-jarig jubileum met een prachtige expositie in het Natuurmuseum Fryslân. Bestaande uit een prachtig nagebouwde kerk, foto’s en heel veel informatie over het thema ‘Kerk en Natuur’. Ook voor de kinderen is van alles en nog wat te beleven.

Een kerk in een

Museum.

Komt u ook? Van harte welkom / Tige wolkom!

JUBILEUMPROGRAMMA

Zondag 28 juni

15.00 uur

Lezing over Cultuurhistorie

door Henk de Vries van It Fryske Gea in het Natuurmuseum

Vrijdag 10 juli en vrijdag 14 aug.

Excursie voor het hele gezin naar de kerk van Huizum-Leeuwarden

Zaterdag 25 juli en zaterdag 22 aug.

Excursie voor het hele gezin naar de kerk van Bears

Vanaf 6 juni t/m 12 sept.

Zomerexposities in tien kerken van Alde Fryske Tsjerken

Zaterdag 11 juli

16.00 uur

Diverse data

Vanaf 6 juni t/m 12 september: Jubileumexposities in tien kerken van Alde Fryske Tsjerken: Blessum,

Goddelijk Groen is te zien van 5 juni t/m 30 augustus 2015.

Veel meer informatie vindt u op onze website www.aldefrysketsjerken.nl

Westernijkerk, Holwerd en Foudgum. Zie www.itfryskegea.nl

Postadres Postbus 137 • 8900 AC Leeuwarden Bezoekadres Emmakade 59 • 8921 AG Leeuwarden

Culinaire en avontuurlijke pelgrimstocht naar Santiago de Compostella

Bankrekeningnr. NL94 INGB 0002 2076 00

door Hans de Jong met drankjes en hapjes van UNIK Wijnhuis in de Groate Kerk te St. Jacobiparochie, entree gratis

Tournee Piter Wilkens “Libbene stiennen” langs de kerken van Holwerd (première op 20-9), Jorwert (27-9), Schurega (11-10), HuizumLeeuwarden (25-10) en St. Jacobiparochie (1-11). Voorpremière in Terband op zondag 15 juni.

Zaterdag 3 oktober

Piter Wilkens, foto: Niels Westra

Niets is ons te gek!

telefoon 058 213 96 66 mail [email protected] Het bureau is telefonisch bereikbaar van ma. t/m do. van 09.00 uur tot 17.00 uur.

Feestelijke najaarsexcursie naar Sibrandahûs, Hegebeintum, museumklooster Claercamp en kerkmuseum Janum.

www.aldefrysketsjerken.nl

VOORWOORD

Tsjerkepaad gids 2015 Voor u ligt onze geheel vernieuwde Tsjerkepaadgids. Toen we in 2004 begonnen met de eerste editie van Tsjerkepaad, stond de langwerpige gids van de open kerken in Denemarken model voor die van ons. Hierin zijn de afgelopen jaren 11 x de open kerken in Friesland gepresenteerd, steeds weer in een andere kleur. Deze Tsjerkepaadgids was zo’n beetje ons visitekaartje geworden, maar na rijp beraad hebben we gekozen voor een nieuwe gids. We zijn blij met dit prachtige resultaat en hopen dat u de gids met veel plezier en aandacht zult lezen. Behalve de beschrijvingen van kerken en de bijbehorende foto’s zijn de verhalen opgenomen van verschillende (bekende en minder bekende) mensen uit de provincie die vertellen wat Tsjerkepaad voor hen betekent. Nieuw zijn ook de regionale kaarten die het geheel overzichtelijker maken. Net als vorig jaar is weer een katern opgenomen, waarin de kerken hun activiteiten kunnen presenteren. Voor de meest actuele informatie verwijzen wij naar de website www.tsjerkepaad.nl Tsjerkepaad wordt alleen in de zomermaanden gehouden, maar de kerngroep vergadert het hele jaar door. Allerlei activiteiten worden voorbereid. Bestaande activiteiten zoals de opening en de gezamenlijke activiteit met de Stichting Alde Fryske Tsjerken en de uitwisselingsbezoeken met kerken uit de regio Krummhörn in Duitsland. Ze staan vermeld in de activiteitenkatern en op de website. Ons jaarthema is in 2015 ‘Kerk en natuur’. Dit zal de

deelnemende kerken misschien op ideeën brengen de open kerken door een mooi natuurgebied of een schilderijen- of fototentoonstelling. Als voorbeeld noemen we de natuurtocht die op 15 augustus wordt gehouden vanuit Rinsumageest, met over ‘Schepping en natuur.’ Intussen denken we al weer na over de komende jaren, de presentatie van de open kerken tijdens Culturele Hoofdstad 2018 en een nog te ontwikkelen Oargelpaad, samen met de Stichting Organum Frisicum. Wat ons ook bezig houdt is de deelname van kinderen en jongeren aan Tsjerkepaad. Voor het Bernetsjerkepaad is materiaal ontwikkeld dat u op onze website terug kunt vinden. De meeste Tsjerkepaadgangers zijn al wat ouder, maar we willen graag dat ons cultuurhistorische erfgoed nog meer bekend wordt bij kinderen en jongeren. Als dit van huis uit gestimuleerd wordt en door de scholen wordt opgepakt, is er nog veel mogelijk. Graag begroeten wij deze zomer weer velen in onze mooie kerken. We danken de provincie Fryslân voor de kranten voor de regelmatige berichtgeving. Veel dank ook aan alle vrijwilligers die steeds weer klaar staan om de bezoekers te ontvangen en aan anderen die zich hiervoor zo geweldig inzetten. Iedereen een goed en gezegend Tsjerkepaad 2015 toegewenst! Ds. Gerrit Groeneveld voorzitter Tsjerkepaad

TSJERKEPAAD 2015 | 3

RONDAAN CARROSSERIE EN WAGENBOUW B.V. Bitgumerdyk 69 - 9041 CB Berltsum (Frl.) Tel. 0518-462070 Fax. 0518-461723 E-mail: [email protected] Uw adres voor: - Open- en gesloten carrosserieën - Koel- en vriescarrosserieën - Lichtgewicht containeraanhangwagens - Kipper en Bulkkippers - HTS-NCH/VDL containerafzetsystemen - Portaalarmsystemen - PALFINGER - Spuitwerk en Reclame - Onderdelen BPW, SAF en ROR-assen - LPK (Laadklep Periodieke Keuring) RONDAAN TRANSPORTSERVICE B.V. Schoenmakersstr. 12 - 8601 WC Sneek Tel. 0515-439298 Fax. 0515-434830 E-mail: [email protected] - Hydraulica service voor transport, landbouw en scheepvaart - Hydrauliek slangen op maat - Reparatie en Onderhoud van o.a.: Autolaadkranen / Container-afzetsystemen en Hydraulische installaties - LPK (Laadklep Periodieke Keuring) - Autolaadkraan keuringen - PALFINGER, HTS-NCH en VDL dealer. - Autolaadkraan keuringen - voorkomende Reparaties en Onderhoud

TSJERKEPAAD IS MOGELIJK MET FINANCIËLE STEUN VAN DE PROVINSJE FRYSLÂN.

Colofon UITGAVE

Floridus Campuslaan 7 8701 AL Bolsward t. 0515 559 454 e. [email protected] i. www.tsjerkepaad.nl

TSJERKEPAAD KERNGROEP Frida Nauta-de Vries (secretaris) Floridus Campuslaan 7 8701 AL Bolsward. t. 0515 - 559 454 e. [email protected] Ds. Gerrit S. Groeneveld (voorzitter) Trekvaart 54 8763 ME Parrega t. 0515 - 579 190 e. [email protected] Klaas Stelma (gids, website) 9001 LS Grou t. 0566 - 622 732 [email protected] Bertus Bosma De Gideon 9, 8801 PD Franeker. t. 0517 - 397 975 (thuis), 06 - 248 003 76 (mobiel) e. [email protected] Lykele van der Ven (regio midden) S. de Grootstrjitte 6 8495 SC Aldeboarn. t. 0566 - 631 920 e. lenf.vanderven. [email protected] Jan van der Meer (regio ZW) Heide 1 8521 DE St. Nicolaasga t. 0513 - 431 817 e. [email protected]

Iris Blok (social media, jongeren) Groningen t. 06-3124 7926. e. [email protected] Jan N. Jurjens (regio ZO) Martinus de Boerstraat 11 9203 RC Drachten t. 0512 - 525 355 of 06 - 164 137 77 e. jan.nicolaas. [email protected] Dirk Osinga (regio NO, Inspirerend NO Fryslan) De Zwaan 37 9101 XC Dokkum t. 0519 - 296 313 of 06 - 223 751 37 e. [email protected] FOTOGRAFIE De meeste foto’s die geplaatst zijn boven de beschrijvingen van een kerk zijn door deze kerken aangeleverd. Bij de redactie is bekend wie de auteurs zijn van de foto’s. Het is niet toegestaan deze foto’s voor andere doeleinden te gebruiken. REDACTIE Gerko Last www.lastcommunicatie.nl Tsjerkepaad Kerken Tsjerkepaad GRAFISCHE VORMGEVING Studio Haaima, Bears www.studiohaaima.nl DRUK Drukkerij en Copyshop Lageveen, Gorredijk www.drukkerijlageveen.nl Dit magazine is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Tsjerkepaad stelt zich niet aansprakelijk voor foutieve of onvolledige gegevens.

Inhoudsopgave Voorwoord....................................................................................................................................................... 3

Tsjerkepaad kerken 2015.......................................................................................... 24

Tsjerkepaad................................................................................................................................................... 6

Schoonheid als een weg naar het goddelijke geheim ............................................................................... 29

Alde Fryske Tsjerken..................................................................................................................7 Tsjerkepaad en Organum Frisicum .......................................................... 8 .......................................................................................................................

....................................................................................

9

10

Overzichtskaart deel 1 ................................................................................................... 12 Overzichtskaart deel 2 ................................................................................................... 14 Activiteiten Tsjerkepaad 2015 ........................................................................17

Een Tsjerkepaadbezoekster vertelt ........................................................... 35 Tsjerkepaad: op zoek naar het verhaal van de Friese kerken................................................................................ 39 Een Tsjerkepaadbezoeker vertelt.................................................................. 45 Een cultuurschat van ongekende waarde, praktisch om de hoek............................................................................ 51 ..........................................................................

55

Klokkenstoelen in Friesland.............................................................................. 22 Torenuurwerken .......................................................................................................................... 23

VAN DE REDACTIE HOE GEBRUIKT U DEZE GIDS EN ONZE WEBSITE ? - In deze gids zijn bijna 250 kerken in Friesland vermeld die in de periode van 4 juli t/m 12 september 2015 open zijn voor bezichtiging in het kader van Tsjerkepaad. De vermelding omvat o.a.: Naam en adres, openingsdagen/ tijden, en een beschrijving van de kerk. De kerken staan op alfabetische volgorde. In welke regio deze liggen is achter de plaatsnaam vermeld. - Er is een overzichtskaart in de gids opgenomen. - Als er bij een kerk geen openingsdagen vermeld zijn, is de kerk open op elke zaterdagmiddag van 4 juli t/m 12 september. En als er geen tijden vermeld zijn, is de kerk open van 13.30 tot 17.00 uur. - Als een kerk meedoet met de Friese orgeldag op 12 september, wordt dat aangegeven met dit symbool: - Als het torenuurwerk bezichtigd kan worden, wordt dat aangegeven met dit symbool: - In de gids is op pagina 22 een lijst opgenomen van de klokkenstoelen die Friesland rijk is. - In de gids is vanaf blz. 17 een activiteitenkatern opgenomen. Eerst zijn een aantal activiteiten vermeld in samenwerking met onze organisatie en daarna zijn de activiteiten vermeld die georganiseerd zijn door de kerken. Al deze activiteiten staan ook op de website.

Draagt u Tsjerkepaad een warm hart toe en Uw bijdragen zijn welkom op ons rekeningnummer: NL84 INGB 0004 8985 60 - Het kan zijn dat wij na het uitgeven van deze gids nog wijzigingen of aanvullingen ontvangen, o.a. in de openingsdagen/tijden en activiteiten. Deze worden op onze website www.tsjerkepaad.nl gezet. Wij adviseren u om de website te raadplegen voordat u op pad gaat: Kies “Kerken” in het menu en raadpleeg de kerken die u bezoeken wilt. De kerken staan dit jaar voor het eerst in alfabetische volgorde vermeld in de gids en op de site. - Ook buiten de Tsjerkepaad periode kunt u activiteiten doorgeven. REGIO - INDELING Voor de indeling van de kerken zijn wij uitgegaan van de regio-indeling zoals die door de ANWB gebruikt wordt overzicht kaart in de gids opgenomen. Alle kerken en beschrijvingen staan in alfabetische volgorde. De regio-indeling is daarbij als volgt: 1. Tsjerkepaad NW 2. Tsjerkepaad NO 3. Tsjerkepaad Midden 4. Tsjerkepaad ZW 5. Tsjerkepaad ZO 6. Tsjerkepaad Waddeneilanden TSJERKEPAAD 2015 | 5

Tsjerkepaad PRACHTIGE KERKEN, VAN BINNEN EN VAN BUITEN

Het Friese landschap wordt gekenmerkt door de vele kerken, vaak van monumentaal karakter. Overal in het Friese landschap steken de kerktorens trots boven het landschap uit. Het kenmerkt het Friese landschap en maakt Fryslân tot wat het is. Kerken zijn niet alleen vaak prachtig van buiten, maar ook heel bijzonder van binnen. Vanwege de rust en de stilte, de monumentale banken, de vaak prachtige preekstoelen, en soms de bijzondere grafzerken. Cultuurgeschiedenis die hóórt bij Fryslân. Maar die helaas vaak verborgen blijft. Veel van de pracht en praal die kerken hebben blijft het grootste gedeelte van het jaar onzichtbaar. Omdat de deur op slot is. Soms hangt er een bordje: de sleutel is af te halen bij…, maar helaas is vaker de deur gewoon op slot. Behalve op zondag. 6 | TSJERKEPAAD 2015

Tsjerkepaad zet zich met hart en ziel in om de kerken open te krijgen. Dat doet de Stichting al sinds 2004, toen op initiatief van de Raad van Kerken Fryslân is gestart met het openstellen van 25 kerken in de zomermaanden op de zaterdagmiddag. Het was vanaf het begin een succes: duizenden mensen bezochten de kerken. De reacties waren erg positief. In 2015 is Tsjerkepaad uitgegroeid tot een vaste zomeractiviteit in Fryslân, die niet meer weg te denken is. Dit jaar gaan 250 kerken in de hele provincie, inclusief de Friese waddeneilanden, open voor het publiek. We verwachten meer dan 40.000 bezoekers. De meeste kerken zijn in de zomermaanden wekelijks op de zaterdagmiddag geopend (van 13.30 tot 17.00 uur), andere minder vaak. Vrijwilligers staan klaar om als gastheer

of gastvrouw iets over de geschiedenis van of thee. Als extra worden er vaak nevenactiviteiten georganiseerd zoals exposities, kerken of kerkjes kunnen u ook uitnodigen tot rust en bezinning. De deelnemende kerken zijn te herkennen aan de speciale Tsjerkepaadvlag. Tsjerkepaad is een initiatief dat geheel wordt gerund door vrijwilligers. Zowel het bestuur als alle vrijwilligers in de kerken zetten zich in voor Tsjerkepaad uit betrokkenheid bij de kerken in Fryslân. Die liefde dragen zij over aan de bezoekers. Al meer dan 10 jaar. Wij hopen u te mogen verwelkomen in een of meerdere kerken in Fryslân deze zomer. U bent van harte welkom. Tige wolkom!

Alde Fryske Tsjerken: 45 JAAR ZORG VOOR KERKEN IN FRYSLÂN Wie aan kerken in Fryslân denkt, denkt aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Deze stichting is eigenaar van 45 monumentale kerken in Fryslân. De stichting zorgt voor restauratie, onderhoud en een nieuw leven voor kerken. De Stichting Alde Fryske Tsjerken is op 9 september 1970 opgericht. De doelstelling is ‘het herstel en de instandhouding van uit historisch oogpunt belangwekkende kerkgebouwen met aan- en toebehoren in de provincie Fryslân’. Als tweede doelstelling staat in de statuten: ‘het wekken van publieke belangstelling voor dergelijke kerkgebouwen’. De Stichting neemt in bijzondere gevallen (rijksmonumentale) kerken over van kerkelijke gemeenten. Een overname vindt alleen plaats bestuurlijk) draagvlak is overgebleven voor beheer en onderhoud van een monumentale kerk. Met het gebouw worden ook alle zaken die bij de kerk horen overgenomen, zoals orgel, preekstoel en avondmaalsvoorwerpen. Vrijwilligers van de Plaatselijke Commissies van de Stichting werken graag mee aan Tsjerkepaad. Zij zijn trots op hun kerken, en willen zoveel mogelijk gasten laten meegenieten van de kerk die zij mogen beheren. De Stichting Alde Fryske Tsjerken bestaat in 2015 45 jaar. Dat is een bijzondere mijlpaal, waar uitgebreid bij stil wordt gestaan. De Stichting Alde Fryske Tsjerken grijpt de viering van het 45-jarige bestaan in 2015 aan om een brug te slaan naar nieuwe generaties.

Terpkerk op schaal in het Natuurmuseum FryslIân

Er komt van 5 juni tot en met 15 augustus een bijzondere expositie in het Natuurmuseum Fryslân over het thema ‘kerk en natuur’. Daarnaast worden in de zomermaanden tien kleinere exposities georganiseerd in kerken van de Stichting. Bovendien komt er een speciale jubileumvoorstelling over kerk en natuur van de Friese zanger Piter Wilkens, die vanaf september op tournee gaat langs vijf van onze kerken.

een kerk op een terp op schaal nagebouwd. In het kerkje wachten spannende verrassingen voor de kinderen die naar binnen gaan. In twee zalen naast het atrium worden exposities inen over de Stichting Alde Fryske Tsjerken zelf. Alle bezoekers van de tentoonstelling krijgen een folder mee met een uitnodiging om de tien ‘satellietkerken’ te bezoeken waarin ook exposities over kerk en natuur te bezichtigen zijn.

Met al deze activiteiten viert de Stichting het feit dat ze zich al sinds september 1970 mag bezighouden met het beschermen en bewaren van kerken in Fryslân. De feestelijkheden zijn erop gericht om meer mensen te betrekken bij haar missie, en ook jongeren te bereiken.

De tentoonstelling in Natuurmuseum Fryslân is geopend op 5 juni 2015. Toen verscheen ook het jubileumnummer van het magazine Alde Fryske Tsjerken, dat geheel gewijd is aan het thema kerk en natuur.

De expositie in het Natuurmuseum Fryslân in Leeuwarden heeft als titel ‘Goddelijk Groen’. In het atrium van het Natuurmuseum wordt

Meer informatie over de Stichting Alde Fryske Tsjerken is te vinden op www.aldefrysketsjerken.nl TSJERKEPAAD 2015 | 7

Tsjerkepaad en Organum Frisicum: EEN STERKE SAMENWERKING Tsjerkepaad werkt met enthousiasme samen met Organum Frisicum. De liefde voor het orgel bindt ons, én de bezoekers aan de 250 kerken die in de zomer hun deuren opendoen. Samen met Organum Frisicum worden bijzondere orgeltochten gehouden.

8 | TSJERKEPAAD 2015

Organum Frisicum is opgericht in 1994 en geeft sindsdien de Friese orgelagenda uit met daarin alle orgelconcerten die in Fryslân gehouden worden van Pasen tot en met Kerst. Volgens haar statuten heeft de stichting ten doel: ‘. .. het instandhouden en bevorderen van orgelconcerten in Fryslân en voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin des woords.’ De stichting tracht haar doel onder meer te verwezenlijken door publicitaire middelen, het bieden van een platform voor coördinatie

en het jaarlijks uitbrengen van een Friese orgelagenda voor een heel seizoen. In samenwerking tussen Tsjerkepaad en Organum Frisicum zijn de afgelopen jaren

dorpen Surhuisterveen, Surhuizum en Augustinusga. Dit was een groot succes. In 2014 werd een dergelijke tocht gehouden langs de kerken van Sint Nicolaasga en Langweer. Tijdens die dagen is er ruimte om te genieten van prachtig orgelspel en kunnen de interieurs van kerken worden bewonderd. n 2015 zaterdag 25 juli

Nijkleaster Jorwert: PLEK VAN STILTE, BEZINNING EN VERBINDING Kerken in Fryslân worden niet altijd meer gebruikt als ‘Godshuis’. Soms wordt er in gewoond, andere keren is er een garage in gevestigd. Heel soms krijgt een kerk wél weer een kerkelijke bestemming. Zoals in Jorwert, waar Stifting Nijkleaster met liefde gebruik maakt van de monumentale Radboudkerk. Nijkleaster streeft naar een protestants klooster (nieuwe stijl) in Fryslân. Nijkleaster is een pioniersplek van de Protestantse Kerk en een initiatief van ds. Hinne Wagenaar en zijn echtgenote Sietske Visser.

Niet als een volledig en gedroomd klooster. Nijkleaster begint bij het begin. Of, zoals ze

het zelf verwoorden: ‘Men kin net ynienen

Westerwert (één keer per maand dienst) en voorheen door de Oud-Katholieke kerk.

Dat betekent dat de Stifting de beginsituatie accepteert en stap voor stap, tree voor tree het klooster wil opbouwen. Ze gebruiken nu

Nu wordt de kerk veel meer gebruikt. Om het geschikt te maken voor de activiteiten van Nijkleaster is de Voorkerk in 2012 verbouwd. Er kwam een nieuwe keuken en nieuwe toiletblokken. In 2014 bleek dat de ruimte te klein was voor alle activiteiten en is in de Voorkerk een verdieping gebouwd. Deze ruimte is nu volop in gebruik.

beschikbaar zijn: de monumentale Radboudkerk, het dorpshuis ‘Ons Huis’ en de herberg het Wapen van Baarderadeel. Op termijn moet er een kloostergebouw verrijzen dichtbij de kerk, in wat nu nog een woonboerderij is. Iedere woensdagochtend, bijna iedere zaterdag en geregeld op andere dagen in de week wordt de kerk nu gebruikt voor de activiteiten van Nijkleaster. Daarbij gaat het om lezingen, wandelingen en gesprekken. Alles valt onder het thema ‘Stilte, bezinning, verbinding’. De belangstelling voor de activiteiten is overweldigend.

Bij de activiteiten van Nijkleaster hoort pelgrimeren: dat gebeurt iedere woensdagjaar is een langere wandeling: het Nijkleaster Pinkster Paad, op Tweede Pinksterdag. Rond het pelgrimeren vinden Tsjerkepaad en Nijkleaster elkaar. In 2013 vond vanuit In 2014 ging deze wegens omstandigheden

De Radboudkerk heeft een spilfunctie in al deze activiteiten. De kerk, in eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken, werd in het verleden vrij extensief gebruikt. Het is in gebruik door de Protestantse Gemeente

opnieuw op het programma. Meer over Nijkleaster is te vinden op www.nijkleaster.nl TSJERKEPAAD 2015 | 9

Jabikspaad en Tsjerkepaad MODERNE PELGRIMAGE

In de tweede helft van de vorige eeuw verdwenen veel tradities uit onze cultuur. Tradities die mensen beknelden of niet meer pasten in onze visie op de mens en in het moderne wereldbeeld verdwenen in een rap tempo. Een oude traditie die daarentegen tot nieuwe bloei is gekomen is de pelgrimage. Werd dit fenomeen door de niet-katholieken, tot voor enkele decennia, geassocieerd met de duistere kant van de middeleeuwen, in onze dagen is het pelgrimeren losgekoppeld van boete en straf en een unieke manier 10 | TSJERKEPAAD 2015

geworden het leven vanuit een nieuw perspectief te beleven. Het pelgrimeren is een interreligieus gebeuren geworden. Pelgrimeren is een bijzondere wijze van kennis maken met je eigen lichaam, met je medemensen op een bijzondere wijze, met ‘natuur, cultuur en historie’. Ontmoeting ook met religiositeit en andere uitingen van onze culturen in al hun facetten en voor velen een religieuze ervaring, ontmoeting met het heilige, met God. Inhoud en stijl van de pelgrimage bepaalt de moderne pelgrim zelf.

COMPOSTELLA Een bijzondere pelgrimage, volgens sommigen ‘de moeder van de Europese pelgrimstochten’ is de pelgrimage naar Santiago de Compostella in Noordwest Spanje. Door heel Europa zijn de oude ‘klassieke’ pelgrimswegen opnieuw ontdekt, en nieuwe wegen open gelegd. De doopsgezinde predikant-leraar aan de Leeuwarder Rijkskweekschool Ds. Gerard Kater hield zijn studenten voor dat meer dan oorlog en strijd de pelgrimage naar Compostella de Europese eenheid had

gesmeed. Een eenheid in bonte verscheidenheid. De pelgrimswegen als de cementlagen van een gebouw. De bewoners ten diepste als broeders en zusters van elkaar. Natuurlijk wordt deze stelling niet door alle deskundigen ondersteund, een factor van belang was de pelgrimage zeker. Als in Europa vrede en eenheid voorop staat valt is het stil op de ‘schelpenpaden’. De laatste decennia is de pelgrimage, ‘met of zonder God’ uitgegroeid tot een groot internationaal gebeuren. De laatste jaren bewandelen pelgrims uit alle werelddelen

Leeuwarden kwam een reeks putdeksels die de pelgrimsweg symboliseren. JABIKSPADEN In de tachtiger jaren waren het de die tegen de inzichten van het landelijke wegen ontwikkelden. Roermond en Leeuwarden werden met elkaar verbonden en in het spoor van Klaas Dankert, destijds burgemeester van het Bildt, werd de pelgrimsroute gereconstrueerd. Een weg De oude Friese heerwegen van via Franeker en Leeuwarden naar Steenwijk

Vanaf het begin hebben Friezen de Sint bewegwijzerd en beschreven. kronieken wordt de droom van Karel de Grote beschreven. Daarin verrijst de Melkweg uit het ‘Mare Frisicum’, de Noordzee, en wijst de weg Noordwest Spanje. De Codex Calixtinus; de oudste bron van de traditie, noemt de bewoners van Frisia bij de grondleggers van de pelgrimage naar Compostella. De eerste Nederlandse pelgrim die te boek staat is Gertrudis van Driesum die later klooster Bartlehiem - nu Bartlehiem - zou stichten. Leeuwarden is de Friese stad met vanouds

Wirdumer poort -. Bij een Europese Hoofdstad past een verbinding met de ‘zenuwbanen van Europa’ - een andere omschrijving

Eendaagse wandelingen langs kerken en andere bezienswaardigheden. Nieuw was

Drenthe als training voor de ‘Grande Tour’ en om in de stemming voor de grote, soms barre tocht naar Compostella, te komen. TSJERKEPAAD EN NIJKLEASTER Van begin af aan was er een goede samenwerking met de ‘Alde Fryske Tsjerken’ en de Friese Raad van Kerken. Er kwamen verbonden, veel kerken sloten zich aan bij ‘Iepen Tsjerke’. Vorig jaar hadden de ‘Iepen Tsjerken’ 40.000 bezoekers en dit jaar doen weer 240 kerken mee. Een groot aantal

vrijwilligers zorgt voor een gastvrije ontvangst en de nodige leeftocht. Veel commissies hebben ervoor gezorgd dat er een herinnering is in de vorm van een stempel. Overal zijn grote en kleine gidsen geschreven die vertellen over de geschiedenis van het kerkgebouw en van de gemeente of parochie. Vaak is er een gids die vertelt over het gebouw maar ook over de levende gemeente of parochie die in het gebouw ‘de lofzang gaande houdt’. Ook zien we werk van grote of kleine kunstenaars in de leeftijd van acht tot tachtig. De kerken zijn met elkaar verbonden zo mogelijk door ‘Tsjerkepaden’ en ‘Pylgerpaden’ door de velden of door vierbaanswegen. De kerken zijn van verschillende kerkelijke kleur, soms doet een synagoge mee of een moskee. Soms wordt uitleg gegeven in het licht van een onbetwijfeld geloof, soms geeft een humanistische kunstenaar uitleg vanuit zijn visie op mens en kosmos. KLEASTER KUIERS Een verrijking van het Friese kerkelijk leven is de stichting van ‘Nijkleaster’ in moderne kloosterlingen werken aan de opbouw van een klooster in de geest van spiritueel aspect belangrijk. Gebed, gezang en meditatie geven de tocht verdieping. Het kleaster in oprichting schenkt een thuis aan de moderne pelgrim. De moderne pelgrimstraditie geeft aan Fryslân een bijzondere dimensie. Jan Romkes van der Wal TSJERKEPAAD 2015 | 11

Het altaar in de Rooms Katholieke kerk van Sint Nicolaasga. 16 | TSJERKEPAAD 2015

Activiteiten Tsjerkepaad 2015 HET THEMA VAN DIT JAAR IS “KERK EN NATUUR”. OPENING / SLUITING TSJERKEPAAD.

naar Santiago en presentatie wandeltocht Gerrit Groeneveld: [email protected] , tel. 0515-579190. Kosten € 5,- . Lunchpakket meenemen. Een informatieboekje en routebeschrijving wordt bij de start verstrekt. Het middagprogramma is vrij toegankelijk.

De opening van Tsjerkepaad is geweest op 27 juni in de protestantse kerk van Langweer. De feestelijke sluiting wordt gehouden in de Rooms Katholieke kerk van Sint Nicolaasga op zaterdag 19 september vanaf 13.30 uur. Pastoor Henk Nota zal deze middag vertellen over de betekenis van Titus Brandsma, ook voor zijn eigen leven. Muzikale bijdragen zijn er van the Holy Brothers (zingende dominee en pastoor)

4 juli FIETSTOUR o.l.v. Adri Terlouw

langs kerken in Blessum (orgelbespeling), Leons (kunst), Baard (kinderkoor), Easterlittens (kunst), Mantgum, Raerd (lunch en orgelbespeling), Grou (zingen uit Lieteboek), Reduzum, Weidum (thee), Boksum (vesper om

ningsmoment op de dijk. Daarna wandeling van 15 km. ’s Middags om 16.00 uur culinair en cultureel programma in de Groate Kerk de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Hapjes en drankjes uit verschillende landen op de route

van 20 km. aangeboden. 22 augustus JABIKSRÛNTSJE vanuit het Nijkleaster

25 juli ORGELFIETSTOUR met Stichting Organum Frisicum Start om 13.30 uur met orgelconcert in de tocht naar de kerk van Friens (orgelconcert, 14.45 uur) en terug naar Grou waar in de Sint Piterkerk een slotconcert (16.00 uur) wordt gehouden. Medewerking van organist Carl Visser en violiste Marleen Veldstra.

9023 AB. Start om 10.00 uur met een viering in de kerk o.l.v. ds. Hinne Wagenaar. Daarna

15 augustus NATUURTOCHT in het kader van het jaarthema van Tsjerkepaad “Kerk en natuur”. Start MFC de Bijer, Tjaardawei 42 b, Rinsumageest. Ruimte voor het parkeren van uw auto. Inloop vanaf 10.00 uur met

9051 BD. Tocht van 15 km. langs de kerken

uit Ost Friesland (Duitsland) uitgenodigd. 11 juli JABIKSRÛNTSJE o.l.v. Jan Romkes van der Wal en Gerrit van der Iest Start om 10.00 uur Zwarte Haan (startpunt

Opgave bij Dirk Osinga: [email protected] Kosten €5,- Lunchpakket meenemen. Ook

kloostermuseum Claerkamp. De tocht voert door het speciaal voor deze dag opengestelde natuurreservaat van Staatsbosbeheer, de Klaarkampster Mar, met een poel en interessante zoutvegetatie. Ten noorden van “de Mar” bevindt zich de hoogte waarop in het jaar 1165 de Cisterciënzer abdij is gesticht. Dit jaar is dat 850 jaar geleden. Boszal tijdens een stop vertellen over “Natuur en schepping.” De tocht eindigt in de prachtige monumentale Alexanderkerk in Rinsumageest.

Hierna maken we een wandeltocht van 15 km. Kosten € 5,- . Lunchpakket meenemen. Opgave bij Gerrit Groeneveld: [email protected] (tel. 0515-579190) 5 september. JABIKSRÛNTSJE vanuit de Grote of

en een korte viering in Stiens o.l.v. Gerrit Groeneveld. Kosten € 5,- . Lunchpakket meenemen. Opgave bij Gerrit Groeneveld: [email protected] (tel. 0515-579190) 12 september. FIETSTOER langs kerken in OstFriesland, Duitsland: de Kirchturm-Tour in de regio Krummhörn boven Emden.

[email protected]. Meer informatie is te vinden op de website www.tsjerkepaad.nl, of bij ds. Siek Postma, Westerfennenweg 1, +49 (0)4923 / 7426 TSJERKEPAAD 2015 | 17

OVERIGE ACTIVITEITEN ACHLUM, LAMBERTUSKERK Foto-expositie ‘Mei hert en siel’ over het leven van begrafenisbode Rients de Boer. Rondleiding door Achlum op 18 juli en 29 augustus.

Expositie van Franciscus. Schilderijen bij verzen van Franciscus van Assisi, waarbij de verzen in het Fries vertaald zijn door Cor Walinga. ALDEBOARN, DOOPSGEZINDE KERK Expositie van quilten AUGUSTINUSGA, AUGUSTINUSKERK Expositie met schilderijen en wasrekken

DOKKUM, VERENIGDE Tentoonstelling: sarcofagen in het voorportaal. Vesper: elke openingsdag om 16.30 uur. BURGUM, KRUISKERK Poëzie op een waterdichte huid. Installatie met gedichten van Dichterscollectief Andringa uit Reduzum, Sjaak Beek uit Burgum, Marijke Eikenaar uit Grou, Klaas Feenstra uit Burgum, Anneke Gerbrandy uit Balk en Grytje Kamstra uit Gau.

Tentoonstelling: 2 kunstenaars van Talent

EASTEREIN, MARTINIKERK Orgelbespelingen door Balt de Vries op 11 juli, 1 en 29 augustus om 15.30 uur.

Tentoonstelling: schilderijen.

Tentoonstelling: doopjurken, doopkaarten, doopboeken en andere attributen. Video van een doopplechtigheid.

BURUM, KERK Tentoonstelling in de maand juli van het Franciscus project.

GOËNGA, KERK Expositie: schilderijen van Ada Stel. Beeldenroute door het dorp.

BAARD, SINT GERTRUDISKERK Tentoonstelling: schilderijen en hoedjes van Miny Kros uit Havelte. BEETSTERZWAAG, DORPSKERK Wandelroute:in de kerk is een wandelroute beschikbaar naar Kortehemmen en Olterterp. 11 juli, 1 en 29 augustus: rondleidingen over de historische begraafplaats van 14.00 - 15.00 uur

DE KNIPE, DOOPSGEZINDE KERK Tentoonstelling: werk van kinderen van de beide basisscholen. Thema: ‘Hoe ziet De Knipe er over 10 jaar uit’

schakel tussen genoemde kerken. DOKKUM, BONIFATIUSKERK Tentoonstelling: 7 grote schilderijen van

BERLIKUM, KOEPELKERK

BLESSUM, MARIAKERK

BOAZUM, MAARTENSKERK 4, 18 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september. Concert van 16.00 - 16.30 uur. ‘De Ballade fan Boazum’ 18 | TSJERKEPAAD 2015

Bij alle kerken in Gorredijk is een wandel-

DOKKUM, GROTE OF SINT MARTINUSKERK Expositie: zomerexpositie onder de titel ‘1100 jaar kerken op de Bonifatiusterp’. Door middel van afbeeldingen, een sarcofaag, wordt een historisch beeld geschetst van de verschillende kerken op de Bonifatiusterp.

HALLUM, BEIDE KERKEN 4 juli: Sprekers, leveranciers van monumenten en andere zaken rondom begraven. Ook zijn beide orgels te bespelen. 8 augustus: plaatselijke schilders stellen hun werken tentoon. Ook zijn beide orgels te bespelen. HEERENVEEN, ROOMS KATHOLIEKE H GEESTKERK Tentoonstelling: diverse liturgische gewaden.

LEONS, CATHARINAKERK Fototenstoonstelling: Kerk en Natuur.

Koudum kansel in de Martinikerk

HIESLUM, KERK Tentoonstelling: collages van oud Hieslumers. IDAERD, GERTRUDUSKERK Tentoonstelling. schilderijen van Sibbele de Vries.

een historische expositie van twee dorpen met een bijzondere aandacht voor kloosterlingen die eertijds naar Pommeren trokken. Tentoonstelling op 22 augustus: Oude Bijbelse platen.

Tentoonstelling van buitenlands aardewerk en porselein uit de 19e eeuw of ouder. Entree: € 2,50. De tentoonstelling begint op 12 en 13 september en de daarop volgende weekend t/m 24 en 25 oktober, Openingstijden: 13.00 - 17.30 uur.

Tentoonstelling: voorwerpen en verhalen, die een belangrijke rol spelen in het geloofsleven van gemeenteleden.

Expositie: sieraden van Gerda den Os. Thema: ‘Stilte, een protest tegen lawaai’. Gerda maakt grote ondraagbare sieraden die de ondraaglijkheid van te veel geluid uitbeelden.

Kunstroute: 27 t/m 30 augustus. Kunst & Cultuurroute op 30 locaties in 6 dorpen van Littenseradeel. Thema: ‘Niet alles lijkt wat het is.’ Meer informatie op de site: www.paradepaadje.nl

KOUDUM, MARTINIKERK Inloop concerten: 21 juli: Meile Tamminga (orgel) uit Koudum 28 juli: Feike Dijkstra (orgel) uit Koudum 4 augustus: Teunia Stilma en Marije

MANTGUM, MARIAKERK

11 augustus: Ids Bakker uit Sneek (orgel) 12 september: Sieger Falkena (orgel) uit Koudum. LEEUWARDEN, DOOPSGEZINDE KERK Tentooonstelling: schilderijen van Minke van der Meulen-Heida gekoppeld aan liederen. Vormgegeven op panelen door Nienke van der Meer-Hoeber. Thema: ‘Aangeraakt’. LEEUWARDEN, DORPSKERK Expositie: ‘Parel aan de Potmarge’. Via de foto’s van beeldend kunstenaar Koos Foekema ontdekt u de vaak verborgen natuur rond de kerk en langs de Potmarge. Tevens bezichtiging van het pas gerenoveerde Baarhuisje. LEEUWARDEN, EVANGELISCH LUTHERSE KERK Tentoonstelling: schilderijen van kunstenares Agnes Hakkeberg van Gaasbeek, Thema: ‘De Schepping’

OFFENWIER, SINT NICOLAASKERK Expositie van schilderijen en tekeningen van leerlingen van Imke Meester. Ook eigen werk. OLDEHOLTPADE, HEILIGE STEPHANUSKERK Tentoonstelling: materialen van de zondagsschool door de jaren heen. Diapresentatie dorp en restauratie toren in 2014. OOSTERWOLDE, DORPSKERK Expositie thema ‘Rituelen en gebruiken bij rouwen’. o.a. muziekstuk Requiem, rouwsieraden, rouwservies en andere gebruiken.

Expositie rondom het thema Natuur en Muziek. Op 11 juli komt een blazersensemble genaamd Windkracht 10 een concert geven van 16.00 uur tot 17.00 uur. Dit ensemble speelt klassieke, licht klassieke en soms een beetje populaire muziek. Dit ensemble komt uit Den Haag maar wordt gedirigeerd door Ali Groen, bewoonster van Parrega. Iedereen is van harte welkom, het is een inloopconcert u mag dus op elk moment binnenlopen.

LEKKUM, SINT CECILIAKERK


Sint Annaparochie, Van Harenskerk 20 | TSJERKEPAAD 2015

POPPENWIER, DOOPSGEZINDE KERK verzamelmuseum van oude fototoestellen en typemachines. POPPENWIER, NED. HERVORMDE KERK Expositie van uitvaartkisten. RAARD, MUSEUMKERK Expositie: ‘De Ander’ RAARD, MARTHAKERK Expositie: heiligenbeelden en bijzondere kaarsen. (van 10.00 - 17.00 uur) 8 augustus, 16.30 uur. Vesper

Expositie: schilderijen van Paul Christiaan Bos. Thema: ‘uilenproject’.

11 juli, 16.00 uur. Start culinaire pelgrimstocht. 16.30 - 17.15 uur. Pelgrimsverhaal naar Santiago de

Expositie: Werk dat aansluit bij gebeurtenissen die in en om de kerk plaats vinden. Materialen van: Annie Zijlstra uit

Vervolg culinaire pelgrimstocht. Entree: gratis.

uit Twijzel (keramiek).

SNEEK, DOOPSGEZINDE KERK Expositie: foto’s van Wieger Meijer en Cor Tjalsma. 12 september van 10 - 16.00 uur. Klaas de Graaf presenteert de oude ambachten ‘vergulder’ en ‘houtimitator’.

Tentoonstelling: kleine expositie van bodemvondsten in en bij Tjerkwerd.

SUMAR, KERK Tentoonstelling van oude bijbelse schoolplaten.

REDUZUM, VINCENTIUSKERK Quilt tentoonstelling.

Tentoonstelling. jeugd- en jongerenbijbels van gemeenteleden.

RINSUMAGEEST, ALEXANDERKERK Er is een samenwerking met het museum van Klooster Claerkamp. Van april t/m oktober is dit museum open op zaterdag en zondag van 13.00 - 17.00 uur. Van november t/m maart open op zondag van 13.00 - 17.00 uur. Entree: € 2,50. Kinderen t/m 12 jaar gratis. Meer info op de website van museum

SURHUISTERVEEN, DOOPSGEZINDE KERK Expositie van quilts samengesteld door Vokie Bolhuis en Nies van der Kooi. Ook wordt in de kerk het maken van quilts gedemonstreerd. Daarnaast zal ds. W Tiemersma-Veenstra een expositie samen stellen, waarin een aantal gemeenteleden wordt geinterviewd.

Tentoonstelling: documentatie, foto’s enz. over ds. Wumkes die 100 jaar geleden de eerste Friese preek in deze kerk heeft gehouden.Ook documentaire van Omrop Fryslân ‘De Hear ferstiet gjin Frysk’. TZUMMARUM, MARTINUSKERK Expositie: schilderijen van dorpsgenoot

Expositie: schilderijen van de zussen Van der Velde. Thema: ‘kerk en natuur’. WERGEA, MARTINUSKERK Orgelbespeling op: 11, 25 juli, 8, 29 augustus, 5 september tussen 14.30 - 15.30 uur. Tentoonstelling: koormantels en vaandels. 1, 22 augustus: uitleg over de gebrandschilderde ramen door een glazenier (14.30 - 15.30 uur).

SCHERPENZEEL, KERK Scherpenzeel SINT ANNAPAROCHIE, VAN HARENSKERK cursisten. Thema: ‘natuur op het Bldt’. Tentoonstelling: uurwerk met ‘gewicht’ stenen uit 1530.

(Rotondekerk) Exposities: 27 juni t/m 9 augustus op zaterdag en zondag van 13.30 - 17.00 uur: tentoonstelling ‘Heilige Huisjes en Groene Kathedralen’ door Galerie Artemisia. 15 augustus t/m 12 september op zaterdag en zondag van 13.30 - 17.00 uur. Quilt tentoonstelling ‘Fladderen over de Dijk’ door quiltgroep ‘Praatjes en draadjes’ en van o.a. Aijona Terzi.

Concert agenda 2015: zie ook uitgebreide info op hun website WIRDUM, SINT MARTINUSKERK Tentoonstelling van trouwbordjes. WOUDSEND, ST. MICHAËLKERK Tentoonstelling: ‘herinneringen aan de 1e Heilige communie’ TSJERKEPAAD 2015 | 21

Klokkenstoelen in Friesland Tsjerkepaad besteedt dit jaar ook weer aandacht aan de klokkenstoelen in Friesland. Dat zijn er erg veel met name in Zuidoost Fryslân en Zuidwest Fryslân. Zij zijn de moeite van een bezoek meer dan waard. Ze zijn in het algemeen vrij toegankelijk. Ze staan bij een kerk of op een begraafplaats. Op de overzichtskaarten zijn alle klokkenstoelen aangegeven met het symbool: Meer informatie over klokkenstoelen kunt u vinden op de website van de ‘Stichting Restauratie Hulpfonds Klokkestoelen’: www.klokkenstoelen.nl. De meeste klokkenstoelen hebben 1 luidklok, maar er zijn ook klokkenstoelen met 2 of 3 luidklokken. Dit is vermeld bij de desbetreffende klokkenstoel. Onderstaand de klokkenstoelen in Friesland: PLAATS

POSTCODE

TYPE STOEL

GIETJAAR KLOK

REGIO

PLAATS

POSTCODE

TYPE STOEL

GIETJAAR KLOK

REGIO

Akmarijp

8541 AB

helmdak

1545

zw

Legemeer

8528 DT

helmdak

1948

zw

Appelscha (Oud)

8426 BL

schilddak

1435

zo

Loënga

8631 SL

zadeldak

1950

m

Bantega

8538 RC

helmdak

1948

zw

Luinjeberd

8459 BR

zadeldak

1538/1645

zo

Beetsterzwaag

9244 CL

schilddak

1822

zo

Mildam

8454 KB

zadeldak

1688

zo

Boijl

8392 NK

zadeldak

1399

zo

Mirns

8573 WP

schilddak

1954

zw

Broek

8512 AB

helmdak

1600

zw

Nes (H)

8494 NN

helmdak

1950

m

zadeldak

13e eeuw

zo

Nieuweschoot

8452 LA

zadeldak

1986

zo

Brongerga Buweklooster

9289 KA

schilddak

1760

no

Nijeberkoop

8422 DH

zadeldak

1948

zo

De Knipe

8456 GH

zadeldak

13e eeuw

zo

Nijeholtwolde

8488 GN

helmdak

1947

zo

De Wilp

9367 PD

schilddak

1949

zo

Nijelamer

8487 GK

helmdak

1599

zo

Dijken

8528 DT

helmdak

1949

zw

Oldeouwer

8515 CP

helmdak

1952

zo

Doniaga

8516 DB

helmdak

1460

zw

Oosterwolde

8431LX

schilddak

1936/1948

zo

Donkerbroek

8435 WG

schilddak

14e eeuw/1520

zo

Opeinde

9218 PA

schilddak

1949 (2x)

zo

Eesterga

8534 WB

helmdak

1617

zw

Oudehorne

8413 NK

zadeldak

1949 (2x)

zo

Elsloo

8424 PM

schilddak

15e eeuw/1954

zo

Ouwster Nijega

8514 CN

helmdak

1340

zw

Fochteloo

8428 HC

schilddak

14e eeuw (2x)

zo

Rotstergaast

8462 TE

helmdak

1950

zo

Follega

8533 WG

helmdak

1596

zw

Rottum

8461 LE

zadeldak

1443

zo

Gersloot

8457 CC

zadeldak

14e eeuw/1618

zo

Ruigahuizen

8564 HC

helmdak

1928

zw

Goïngarijp

8511 AE

helmdak

1527

zw

Skarl

8721 EX

helmdak

1903

zw

Gorredijk

8401 RV

schilddak

zo

Smallebrugge

8552 MN

zadeldak

1617

zw

Greonterp

8658 LK

klokhuis

ca.1465

zw

Sneek

8601 EE

klokhuis

1543/1466

zw

Hartwerd

8741 KB

klokhuis

13e eeuw/1949

nw

Snikzwaag

8505 AA

helmdak

1787

zw

schilddak

1495

zo

Sonnega

8478 HB

helmdak

1989

zo

Hemrik Hinnaard

8844 KS

klokhuis

14e eeuw

nw

Spanga

8482 KL

helmdak

1949

zo

Hoornsterzwaag

8412 SR

schilddak

1688

zo

Teroele

8524 DK

helmdak

1614

zw

zadeldak

1949

zw

Tijnje

8406 EE

afwijkend

1952

zo

helmdak

14e eeuw

zw

Ureterp

9247 TR

schilddak

1948 (2x)

zo

zadeldak

1952 (2x)

zo

Wijnjewoude

9241 HH

schilddak

1948 (3x)

zo

Ypecolsga

8554 RD

helmdak

1664 (2x)

zw

Idzega Indijk

8553 MP

Katlijk Kortehemmen

9211 TV

schilddak

1750

zo

Langedijke

8425 SL

schilddak

14e eeuw

zo


Toren uurwerken Volgens de stichting tot Behoud van het Torenuurwerk site, www.torenuurwerk.nl, zijn er 18 geregistreerde torenuurwerken in Friesland. Niet al deze uurwerken zijn te bezichtigen. In Friesland zijn dat er 14. In de gids is met het symbool aangegeven dat dit torenuurwerk te bezichtigen is. De te bezichtigen torenuurwerken staan in: PLAATS

REGIO

Burgwerd

NW

Dedgum

ZW

Foudgum

NO

Ginnum

NO

Goaiingea

MIDDEN

Hantumhuizen

NO

Hichtum

NW

Lemmer

ZW

Longerhouw

NW

Marsum

NW

Schettens

NW

Schraard

NW

Sint Nicolaasga (PKN)

ZW

Stiens

MIDDEN

Wier

NW

Klokkenstoel Oudehorne. TSJERKEPAAD 2015 | 23

TSJERKEPAAD KERKEN

AALSUM St. Catharinakerk Mockamawei 4 9221 CB (Regio NO) PROTESTANTS

Het torenuurwerk van de kerk is te bezichtigen.

AEGUM Toren. Master Wybrensdyk 6 9006 XH (Regio Midden) Toren geopend

Open: door de koster te bellen op 0519-292936

De kerk werd in de 2e helft van de 13e eeuw gebouwd door de monniken van het klooster Claarkamp. Aan het einde van de 15e eeuw kreeg de kerk een zadeldaktoren. Deze werd in 1843 afgebroken wegens geldgebrek voor het onderhoud. Op het middenpad is een grafsteen met een opmerkelijk opschrift: Gij wandelaar, sta stil; Gij moogt dit wel eens lezen; Wat gij nu zijt, was ik voordien. Wat ik nu ben zult gij eens wezen.

Doet mee aan de Friese Orgeldag op zaterdag 12 september.

ACHLUM Gertrudiskerk De Terp 1, 8806 KN (Regio NW) PROTESTANTS

Deze kerk werd, waarschijnlijk met toren, geheel opgetrokken in tufsteen (± 1050). In de loop der eeuwen hebben veel verbouwingen plaatsgevonden. De noordmuur van de kerk is een ware lappendeken van verschillende bouwvormen en stenen. De huidige toren kreeg zijn vorm in 1798. Toen werd de bouwvallige zadeldaktoren afgebroken en vervangen door de houten bovenbouw. In de toren hangen 2 klokken, gegoten in 1622 en 1632. Het van Dam-orgel (gebouwd voor deze kerk in 1854) is nog in zijn oorspronkelijke staat en het wordt regelmatig bespeeld. De inrichting van de kerk dateert van omstreeks 1650 en is grotendeels nog in originele staat.

De toren van Aegum is het middelpunt van Friesland. Althans volgens Groninger studenten die er jaarlijks een soort ontgroeningsritueel uitvoeren: “Eagum leit midden yn ‘e wrâld; trije tredden fan ‘e toer dêr is het middelpunt. Dy’t it net leauwe wol kin ’t neitrêdzje.” (zie steen aan de noordzijde van de toren). De bijbehorende kerk is al rond 1838 afgebroken. Blijkens de gevelsteen is de eerste steen voor de muren in 1777 gelegd door de toen 7-jarige Cornelis van Scheltinga. Het wapen van zijn familie, waarvan we ook in Idaerd sporen aantreffen, staat in dezelfde steen.

AKKRUM Terptsjerke Om ‘e toer 6 8491 CV (Regio Midden) PROTESTANTS

ALDEBOARN De Vermaning Andringastrjitte 7-9 DOOPSGEZIND

ALDEBOARN Doelhôftsjerke Tsjerkebuorren 4 8495 KD (Regio Midden) PROTESTANTS

Open: van 12 juni t/m 5 sept., iedere dag van 14.00 - 17.00 uur. Op za. van 13.30 - 17.00 uur. Niet open op 26 en 27 juni, wel open op 12 september.

Niet open: 29 aug. ivm gondelvaart. Op 28 aug.

Niet open: 29 aug. ivm gondelvaart. Op 28 aug.

Al vóór 1350 was er op de huidige plek een kerk. Rond 1750 werd een oude kerk voor afbraak verkocht. In 1759 werd de eerste steen gelegd voor de Terptsjerke. De zadeldaktoren is in 1882 vervangen door een spitse toren (33 m). Vier gebrandschilderde ramen (1760) getuigen van banden tussen kerk en staat. Grondige restauratie in 2000. Interieur: een herenbank (1620), grafzerken (oudste uit 1591) en onder de vloer een niet meer toegankelijke grafkelder. De toren is gerestaureerd in 2013 en voorzien van 4 wijzerplaten. Op het koor staat een meerman als windwijzer. Het orgel (1856, Petrus van Oeckelen) is vanaf 1978 in diverse fasen gerestaureerd, laatstelijk in 2010. ALDTSJERK Pauluskerk, Van Sminiaweg 29 9064 KD (Regio Midden) PROTESTANTS

De romaanse Pauluskerk (rond 1150) en de bakstenen/tufstenen zadeldaktoren (begin 13e eeuw) zijn meerdere malen verbouwd. Bij de laatste restauratie (1983) ontdekte men fundamenten bestaande uit keien met een gemiddelde doorsnede van 1,5 meter, en een lange roze grafsteen. De Pauluskerk staat bekend als één van de best bewaarde kerken van Friesland, met name om het goedbewaarde 17e eeuwse interieur. In de kerk bevinden zich verder een preekstoel uit 1630 (Vlaamse renaissance stijl), een tweetal rouwborden, de Van Sminiabank (met fraai houtsnijwerk), de Eysingabank, een schilderij uit 1637 met de voorstelling van Mozes op de berg Sinaï. Het orgel uit 1883 is een rijksmonument. 24 | TSJERKEPAAD 2015

Dit is de voormalige kerk van de Doopsgezinde Gemeente Het Oude Huis. De gedenksteen links achter in de kerkzaal herinnert aan de ingebruikneming in 1856 en aan diverse restauraties. De kroonluchters komen uit de kerk aan de Weaze. Het orgel is een Bakker en Timmenga-orgel uit 1882. De kerk is van de Verenigde Doopsgezinde gemeente Aldeboarn. Samen met Grou, Akkrum, Terherne, Poppenwier, Wergea en Jirnsum vormt zij, sinds september 2001, de gemeente Mid-Fryslân.

ANJUM Tsjerkepaed 2 9133 MG (Regio NO) PROTESTANTS

De kerk is opgebouwd uit tufsteen, kloostermoppen en baksteen, het oudste deel dateert van ± 1160. Binnen is een éénbeukige ruimte, het schip en het koor zijn gescheiden door een verhoging in de vloer. In de noordwand zit een kleine nis, een z.g. hagioscoop. In het koor bevindt zich het sacramentshuisje, ingebouwd in de dichting van het eerste koorvenster. Het is één van de weinige in Friesland. Het Van Dam-orgel dateert uit 1875. Via de consistorie komt men onder de toren. Aan de noordkant zit een beslagen eiken deur waarachter zich het zgn. hûnegat (gevangenis) bevindt, vooral in de Franse tijd veelvuldig gebruikt.

De huidige kerk en toren zijn vervangers van een oudere, middeleeuwse drie-beukige tufstenen kerk en toren. De toren werd in 1723 door de bliksem getroffen. In de jaren 1736/1737 werd een nieuwe toren gebouwd, een slank bouwwerk, en eigendom van de burgerlijke gemeente. Aan de westzijde van de toren is een fraai gebeeldhouwde ingangspartij met het wapen van Aldeboarn. De toren, waarin twee klokken hangen, staat 1,50 meter uit het lood. De preekstoel is in 1753 vervaardigd door de plaatselijke timmerman Jan Binnes. In 1779 heeft Lambertus van Dam het orgel gebouwd. Het kerkgewelf uit 1753 is geheel beschilderd met engelen, zon, maan en wolken.

ARUM Lambertuskerk Sytzamaweg 46 8822 VC (Regio NW) PROTESTANTS

De kerk, gebouwd in 1664, afgebrand op 12 februari 1836 en in het zelfde jaar herbouwd, heeft in de voorgevel van de toren een radvenster en een rondboogvenster. In het hoogste gedeelte van de toren zitten aan elke zijde twee rondbogige openingen tussen dunne pilasters, het werk van de neoclassicistische architect Thomas Romein. De ingang is in de eerste travee in de noordgevel. In de kerk ligt een dubbelgraf van Ds. Henricus Perizonius, in leven predikant te Arum, een grafmonument van de familie Cammingha en een Camminghafamiliebank. De Cammingha’s hadden een speciale ingang in de kerk, inmiddels “provisorisch” dichtgemetseld. De kerk is in 2008 gerestaureerd.

BAAIUM Alde Dyk 2 PROTESTANTS

TSJERKEPAAD KERKEN

AUGUSTINUSGA Augustinuskerk Geawei 15 9284 TA (Regio NO) PROTESTANTS

BAARD Sint Gertrudiskerk Dekemawei 6 8834 XB (Regio NW) PROTESTANTS

Open op: 4, 18 juli, 1, 15,

De toren stamt uit de 13-de eeuw en werd tot 1895 door een zadeldak afgedekt. Omstreeks 1350 werd de kerk van Augustinusga (gewijd aan de kerkvader Augustinus) gebouwd door de Cisterciënzer monniken, waarschijnlijk afkomstig uit het klooster Jeruzalem te Gerkesklooster. De kerk is een gotisch gebouw met spitsboogramen en steunberen. Het interieur is overdekt door kruisribgewelven, waarop bij restauraties schilderijen werden aangetroffen. In de noordelijke muur zit een dichtgemetselde deur, die toegang gaf aan de monniken voor het houden van getijdendiensten. De preekstoel dateert uit de 17-de eeuw. Verdere bezienswaardigheden: de herenbank uit 1650, het doopbekken uit 1742 en het orgel uit 1863. BAKHUIZEN, St. Odulphuskerk St. Odulphusstraat 67 8574 SZ (Regio ZW) ROOMS KATHOLIEK

De kerk is gebouwd in 1876 in een weelderige bouwstijl. Binnen vallen op het gestucte gewelf in de vorm van een scheepskiel, versierd met allerlei ornamenten, de rijkversierde kansel, twee kerkenraadsbanken en het Hardorff-orgel, dat past in deze stijl door de overdadige versieringen. Interessant ook is het Baaiumer vont, gemaakt van roze Bremer zandsteen met versieringen uit eind 15-de eeuw (opgegraven in 1668). In 1982 is de kerk gesloten vanwege bouwvalligheid. In 1996 kon met restauratiewerkzaamheden begonnen worden. In juni 2012 is de kerk weer feestelijk geopend en wordt weer gebruikt voor kerkdiensten (elke derde zondag van de maand). Ook is hij als trouwlocatie in trek.

BALK It Breahûs Van Swinderenstraat 6 8561 AP (Regio ZW) PROTESTANTS

De eerste kerk is omstreeks 1250 gebouwd, de huidige kerk in 1876. Al ongeveer 800 jaar is er een kerkelijke band met Winsum. Het orgel (Bakker en Timmenga,1880) heeft één klavier. Het uurwerk is van A.H. van Bergen uit Heiligerlee (1876). Er is een doopschaal (1765) en een avondsmaalbeker (1727). Op de begraafplaats ligt Harmen Sijstra begraven, bekend door zijn inzet voor de Friese taal (de grafrechten worden betaald door het Frysk Selskip). In de kerk/ toren bevinden zich twee rode Bremerstenen uit de 14-de eeuw. Het zijn kinderzerken van de familie Dekema rond 1300. De preekstoel is in 1996 naar de zijkant van de kerk verplaatst.

BALK H. Ludgeruskerk Raadhuisstraat 44 8561 BH (Regio ZW) ROOMS KATHOLIEK

Open: vanaf 25 juli.

Het dorp is fraai hoog gelegen in het landschap. Het neo-gotische kerkgebouw met toren is in 1912, naar een ontwerp van Wolter te Riele, gebouwd. Uit de voormalige waterstaatskerk van 1857 zijn diverse interieuronderdelen bewaard gebleven, zoals de kruiswegstaties.

BALLUM Kerk Camminghastraat 14 9162 EM Ameland. (Regio Wadden) PROTESTANTS

Er was al een slotkapel in de 15-de eeuw waarvan na afbraak in 1832 alleen een grafkelder met een fraaie steen als afsluiting (1552/56 van Vincent Lucas) is overgebleven. De huidige kerk is gebouwd in 1832 (gedenksteen boven de ingang). Het pronkstuk van deze kerk is de renaissance kansel uit 1604, vervaardigd voor de Grote Kerk in Harlingen door Cleas Jelles. Ze is één van de oudsten in ons land waar maker en jaartal van bekend zijn. De toren (1755), vlak voor de kerk, was oorspronkelijk een baken voor de scheepvaart langs Ameland en voor het ophangen van een luidklok voor het dorp.

In 1728 is deze kerk gebouwd door Roelof Saegman. Het interieur heeft een preekstoel met snijwerk uit de 17-de eeuw. Het doophek dateert uit de 18-de eeuw, evenals de twee familiebanken. De gebrandschilderde ramen zijn uit 1729. Het orgel uit 1843 is van de orgelmakerij G.W. Loman en H.B. Loman.

BEARS Mariakerk Tsjerkepaad 3 9025 BM (Regio Midden) PROTESTANTS

Deze grote kerk is gewijd aan de Heilige Ludgerus en is een ontwerp van architect H.Tepe, 1883. Het interieur met altaren, preekstoel en triomfkruis zijn een ontwerp van F.W. Mengelberg. Het orgel uit 1906 is van de Makerij Adema uit Leeuwarden. De kruisweg uit 1937 is vervaardigd door J. Ydema. Het zijn grote wandschilderingen. Het exterieur is sober en heeft overeenkomsten met de Nederrijnse en Westfaalse gotiek.

BEETGUM Martinuskerk Buorren 13 9044 ME (Regio NW) Open: juli en augustus.

Open: april t/m sept., za. en zo. 13-17 uur. April en mei ook di. t/m vr. 13 - 17 uur. In juni, juli, aug. en sept. op di. t/m vr. 10 - 17 uur. Entree: gratis.

Het schip (13-de eeuw) van deze Mariakerk is vroeggotisch, er is een Van Dam-orgel (1880). Het koor is 14-de eeuws, de toren is gebouwd in 1875. We zien een nis met saterkop in de noordmuur, altaarstenen in de hal en binnen een rood zandstenen zerk van pastoor Dirk uit 1476. Behalve het renaissancehek onder het orgel is het meubilair van rond 1850, gebeeldhouwd door Eilardus Swalue (Leeuwarden). Op de preekstoel (1759) de zeven christelijke hoofddeugden: Waarheid, Gerechtigheid, Hoop, Liefde, Geloof, Voorzichtigheid en Standvastigheid. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken en wordt beheerd door de Stichting Uniastate die rondleidingen, optredens en kinderactiviteiten verzorgt.

Deze gotische Sint Martinuskerk werd tussen 1669-1672 gebouwd op fundamenten van een in 1669 afgebroken kerk. Op twee renaissancepoortjes (1669) aan de zuidzijde zit een gedenksteen waarop de namen van de familie Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg. Binnen hangt een epitaaf voor de eerste Friese leden van dit geslacht (± 1615). Het barokke meubilair dateert uit de 17-de eeuw. Uniek zijn een geborduurd knielkussen uit 1815 en het kussentje op de zitting in de kansel. Het orgel is in 1861 gebouwd door P. van Oeckelen. Een grisaille (consistoriekamer) heeft waarschijnlijk ooit het orgelbalkon gesierd. De eerste verdieping van de toren is bereikbaar, en de adellijke grafkelder is soms toegankelijk. TSJERKEPAAD 2015 | 25

TSJERKEPAAD KERKEN

BEETGUMERMOLEN Kerk 9045 PE (Regio NW) PROTESTANTS Open: juli en augustus.

De gereformeerde kerk is in 1924 gebouwd naar een ontwerp van Ane Nauta. Aan de kruiskerk is in een vrij expressieve stijl vormgegeven en aan de zuidoostzijde naaldspits. Kenmerkend is het gebruik van gekleurd glas voor decoratieve elementen.



BERLIKUM De Koepelkerk, Tsjerkestrjitte 2 9041 AV (Regio NW) PROTESTANTS

In 1776 bleek de oude kruiskerk onherstelbaar in verval. Architect Willem Douwes, bouwmeester van Harlingen, maakte de tekening naar een plattegrond uit het leerboek van Simon Bosboom (Amsterdam 1682). Op 22 augustus 1779 werd de Koepelkerk ingewijd en een jaar later het orgel (Johannes Mittenreyter). Van de oude kruiskerk zijn de funderingen, grafkelders (niet toegankelijk), gevelsteen en de kleinste luidklok (1593) bewaard gebleven, benevens een aantal grafzerken, waaronder die van de moeder van Peter Stuyvesant. De Koepelkerk heeft een fraai besneden preekstoel en op de herenbanken staan siervazen en uitgesneden vossen, die naar de eigenaren verwijzen. De koepel van de kerk wordt ‘bewoond’ door een kolonie vleermuizen. BLIJE Nicolaaskerk Voorstraat 3 9171 LT (Regio NO) PROTESTANTS

BEETSTERZWAAG Dorpskerk van Lyndenlaan 5 9244 BV (Regio ZO) PROTESTANTS

BERLIKUM Kerk Vermaningsstrjitte 3 9041 BR (Regio NW) DOOPSGEZIND

Open: 4, 11*, 25 jul, 1*, 8, 22, 29* aug., 5 sept. *Rondleiding his. begraafpl. 14 - 15 uur

Open: sleutel ophalen op Vermaningsstrjitte 5.

Deze kerk dateert uit 1804, gebouwd op de plaats van een middeleeuwse bouwvallige kerk, op initiatief van de families Van Lynden en Van Tijen. Hun wapens, evenals dat van Aebinga van Humalda, zijn te zien in de windwijzer op het dak van de kerk. In de kerk zijn banken van eerstgenoemde families tegen de noordmuur. De renaissancepreekstoel komt uit de vorige kerk evenals het doophek en een koperen kaarsenkroon. Het orgel (van Dam, 1856) is geschonken door baronesse Van Lynden van Borcharen ter nagedachtenis aan haar dochter Ypkjen Hillegonda. Op het kerkhof zijn nog enkele bijzondere grafstenen te zien van de familie Fockens uit de 17-de eeuw.

BLAUWHUIS H. Vituskerk Vitusdijk 27 8615 LN (Regio ZW) ROOMS KATHOLIEK

Volgens de doopsgezinde predikant Steven Blaupot ten Cate (1807-1884) bestond er in Berlikum al in 1550 een doopsgezinde gemeente. De eerste vermaning stond achter Buorren 61, door de week gebruikt als timmermanswerkplaats. De vermaning aan de Vermaningstrjitte kwam in 1841 gereed. In 1873 werd ook een pastorie gebouwd in neoclassicistische stijl. Het interieur heeft een geheel ingetogen sfeer met heldere akoestiek. In 1916 maakte de menniste voorzanger plaats voor een Van Damorgel.

BLESSUM Mariakerk Buorren 2 9032 XC (Regio NW) PROTESTANTS

Niet open op: 22 augustus

Voor het kleine dorp is het een grote kerk. Toren en pastorie zijn uit 1868-1870, naar een ontwerp van architect Pierre Cuypers. Patroon van dorp en kerk is de Heilige Sint Vitus. Het kerkgebouw met interieur vormen samen een uniek geheel, evenals de ramen en muurschilderingen. Naast de kerk een begraafplaats met oude grafzerken. Zeer de moeite waard om te bekijken.

BOAZUM Maartenskerk Tsjerkebuorren 1 8635 MC (Regio Midden) PROTESTANTS

De kerk dateert uit de 13-de eeuw en bezit een fraai barokorgeltje uit 1657. In de kerk bevindt zich o.a. een herinneringsbord wat betrekking heeft op de nabij plaatsgevonden Slag bij Boksum. In de Tweede Wereld Oorlog verschafte de kerk onderdak aan mensen welke op de vlucht waren voor de Duitsers.

BOKSUM St. Margryttsjerke St. Margrietwei 1 9031 XG (Regio NW) PROTESTANTS

Open: 18 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september. De kerk is gebouwd tussen 1500 en 1525. De toren is uit de 13-de eeuw. Tijdens de laatste restauratie is er weer een heiligenbeeld in de nis boven de noordingang geplaatst. Aanwezig een mooie preekstoel, overhuifde herenbanken, doophek als koorafsluiting en aan de noordzijde drie rijen banken, mogelijk uit 1725 en vier tekstborden met gesneden bekroning. In de kerk zijn een aantal interessante zerken te zien.


De laatste restauratie van de Maartenskerk (gebouwd 12e-13e eeuw) duurde, mede door de oorlog, lang (1938 tot 1948). Aan de westgevel een 13-de eeuwse zadeldaktoren, een éénbeukig schip en een rondgesloten koor. De muren bestaan voor het grootste gedeelte uit tufsteen en kloostermoppen. Het koor werd begin 1200 verbouwd in de romanogotiek en voorzien van een meloenvormig koepelgewelf, waarop een boeiende schildering werd ontdekt bij de restauratie van 1941: de tronende Christus, de Majestas Domini. De baardloze Christus is omgeven door vier evangelistensymbolen. Het orgel is gebouwd in 1783 (Gottlieb Heinemann), voltooid door Rudolf Knol in 1791. Het is in 2012 volledig gerestaureerd.

De Sint Margarethakerk (Fries St. Margryt) is gebouwd omstreeks 1200. In 1475 kreeg de kerk zijn huidige omvang. Bouwsporen uit 8 eeuwen zijn duidelijk zichtbaar. De zadeldaktoren stortte in 1842 in en herrees met een spits. Interessant in de kerk zijn: het gedenkbord van de Slag bij Boksum op 17 januari 1586 (een veldslag tussen een Spaans leger en het Friese regiment), een houten mannetje tegen het koorgewelf, het oude orgel uit 1675, prachtige renaissance grafzerken, het gave protestantse interieur, de lindenlaan om het kerkhof. Het kerkhof van Boksum is een belangrijke vindplaats van sarcofagen. In het voorportaal van de kerk is hierover een kleine tentoonstelling ingericht.

BOLSWARD v.m. Broerekerk Broereplein 10 PROTESTANTS

TSJERKEPAAD KERKEN

BOLSWARD Kerk Skilwyk 27 8701 KM (Regio NW) DOOPSGEZIND

BOLSWARD Martinikerk Groot Kerkhof 26 8701 HG (Regio NW) PROTESTANTS

Open: 12 september

De schuilkerk van Bolsward staat achter de rooilijn van de bouwwerken in de straat en is in 1850 gebouwd met een dakruiter. Het interieur is sober; het orgel uit 1810 is van de bouwer H.H. Freytag uit Groningen.

De Minderbroeders of Broerekerk, behoord hebbende tot het omstreeks 1270 gestichte en in 1580 verwoeste Franciscanen klooster, is na verval gerestaureerd (1903-1907). De kerk is een pseudo-basiliek en karakteristiek voor de bedelordenarchitectuur. De driebeukige kerk is in 1980 verwoest door brand. De ruïne is gerestaureerd en heeft een glazen overkapping gekregen.

BOLSWARD H. Franciscuskerk Grote Dijlakker 8 8701 KV (Regio NW) ROOMS KATHOLIEK

BRITSUM Johanneskerk Greate Buorren 1 9055 MT (Regio Midden) PROTESTANTS

Open: tot 16.30 uur

Open: 4 juli, 8 augustus, 12 september.

Achter de rooilijn staat de Sint Franciscuskerk uit 1934 naar een ontwerp van de architect H.C. van der Leur en Dom Paul Bellot, een expressionistische architectuur. Het interieur is opvallend in stijl. In de kerk een devotiebeeld van de Lieve Vrouw van Zevenwouden.

BUITENPOST Kerk

De kerk stamt uit 1190, is in 1875 in een neo-stijl ommetseld en in 2002 na restauratie heropend. Tijdens de restauratie kwamen er middeleeuwse fresco’s tevoorschijn. We zien o.a. Maria met De twee aanwezige herenbanken dateren uit 1670 en 1700. In een dichtgemetselde ingang is een vitrine ingericht met objecten die bij de restauratie zijn gevonden. Het orgel (Hardorff, 1862) lijkt ontworpen te zijn door Van Dam. Curieus is de afbeelding van de vierhoornige ram in de muur van het koor (mogelijk gevelsteen van een boerderij). Onder de toren (een ‘gereduceerd westwerk’) heeft zich voor de reformatie een tweede heiligdom bevonden.

9285 NB (Regio NO) DOOPSGEZIND

BUITENPOST, Mariakerk Oude Havenstr. 1 9285TC (Regio NO) PROTESTANTS

Open: 1 augustus en 12 september

Open: 4, 18 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september

In 1957 richtten 60 Doopsgezinden uit Buitenpost, Kollum en Twijzel een nieuwe Doopsgezinde Gemeente op. De bouw van de kerk kwam op een heel bijzondere manier tot stand: 24 jonge mensen uit 8 verschillende landen kwamen als vrijwilligers van de Mennonite Voluntary Service helpen om het houten kerkje te bouwen. Op 1 dec. 1957 werd de inwijdingsdienst gehouden. Twee wandschilderingen werden door kunstenaar Jan Murk de Vries aangebracht over resp. de wonderbare visvangst en de de doop van Jezus. De Gemeente is klein, laagdrempelig, kent geen dogmatiek en is gastvrij voor iedereen. De Doopsgezinden kennen een geschiedenis van ruim 500 jaar.

De kerk is gebouwd in de 15-de eeuw en na de brand in 1594 in de jaren 1611 - 1613 hersteld. De kerk is in eenvoudige gotische stijl opgetrokken en bezit glas-in-loodramen met gemetselde middenstijlen en steunberen. Het orgel in de kerk is gebouwd door aanvankelijk twee klavieren en een aangehangen pedaal. In 1920 is een aantal wijzigingen in de dispositie aangebracht. In 1973 is een restauratie uitgevoerd. Hierbij werd de oorspronkelijke dispositie hersteld en is het orgel uitgebreid met een vrij pedaal. Het instrument staat opgesteld achter in de kerk, boven de ingang.

De Martinikerk is gebouwd tussen 1446 en 1466 en is een indrukwekkend gotisch bouwwerk van 70 meter lang en 25 meter breed. Rond 1475 werd de kerk van gewelfschilderingen voorzien en rond 1490 de unieke koorbanken met bijzonder houtsnijwerk vervaardigd. Ook het zeer oude tien geboden bord (ong. 1590), de fraaiste Piscina van Friesland, de enige complete ‘witstoel’ van Nederland trekken naast het prachtige A.A. Hinszorgel uit 1781 de nodige aandacht.

BROEK Kerk It Noard 21 8512 AB (Regio ZW) PROTESTANTS

De huidige kerk werd gebouwd in 1913. Al in de late Middeleeuwen was er een kerkje, gewijd aan de heilige Christoffel. Begin 18-de eeuw blijkt de stompe toren vervangen te zijn door een klokkenstoel. Er hangt nog een oude klok uit 1600, gegoten door Henric Wegewart te Kampen. Het kerkje is in een sobere stijl gebouwd, met verrassende elementen, waarvan sommige later zijn toegevoegd. Boven de ingang zit een Davidsster in de gevel. Heel speciaal zijn de in 1994 geplaatste gebrandschilderde ramen. Ale Hosper uit Broek ontwierp deze. Hij wilde de Broekster activiteiten van het oude dorp zo authentiek mogelijk afbeelden.

BURDAARD Tsjerke oan ‘e Ie (voorm. Ger. kerk) Ds. R.H. Kuipersstraat 8 9111HA (Regio NO)

Deze fraaie kerk staat midden in het dorp aan de en is gebouwd in 1892/93. Het interieur heeft drie bankvakken plus een galerij. Boven de bordespreekstoel is in 1972 het hoofdwerkrugwerk orgel gebouwd door W. Boegem. Voor de preekstoel een ruim liturgisch centrum. Het gewelf is in 1989 weer in de oorspronkelijke kleuren geschilderd.


TSJERKEPAAD KERKEN

BURDAARD Tsjerke op ‘e Terp (voorm. Herv. kerk) Kerkbuurt 1 9112 HP (Regio NO)

De sfeervolle kerk is in 1851 op de eeuwenoude terp gebouwd als vervanger van een middeleeuwse kerk met zadeldaktoren. De preekstoel dateert uit de bouwtijd. Het orgel is in 1869/70 gebouwd door de Gebr. Adema voor de RK kerk in Kuinre en is in 1973 in Burdaard geplaatst. Het overige interieur dateert uit 1968. De beide in 1683 gegoten klokken zijn in 1943 gevorderd en na de oorlog niet teruggekeerd. Resp. in 1950 en 2006 zijn nieuwe klokken opgehangen.

BURUM Kerk Uithof 1 9851 AL (Regio NO) PROTESTANTS

BURGUM Kruiskerk Nieuwstad 5 9251 LN (Regio Midden) PROTESTANTS

BURGWERD Johanneskerk Kerkhof 1 8742 KT (Regio NW) PROTESTANTS

Niet open: 15, 22 augustus ivm cd opnamen.

Open: 4, 18 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september.

Eind twaalfde eeuw werd op de plaats van een tufstenen kerkje een driebeukige kerk gebouwd nabij een klooster uit die zelfde tijd, waarvan niets meer terug te vinden is. De Sint Maarten- of Kruiskerk heeft verschillende veranderingen ondergaan, maar is na de restauratie in 1957 zoveel mogelijk in middeleeuwse stijl hersteld, de zijbeuken bestaan helaas niet meer uit “kloostermoppen”. In de kerk vallen de koepelgewelven met ronde ribben op en de hoekig gebouwde pilaren, maar ook de 17-de eeuwse preekstoel en de herenbanken. In het koor twee kleine ramen: de zogenaamde hagioscopen. Het Van Dam-orgel uit 1783 is na een restauratie weer in gebruik genomen.

DEARSUM Nicolaaskerk Nummer 34 8644 VS (Regio Midden) PROTESTANTS



Open: 4, 11, 18, 25 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september. Het huidige kerkgebouw is in 1784 gebouwd. Van het voorgaande gebouw is weinig meer over. Een pentekening uit 1722 is bewaard gebleven. Het interieur is echter veel ouder dan 1784 en is grotendeels nu nog steeds in gebruik. De herenbanken stammen uit de tijd van 1600 en daarna. Hieronder is ook de Fogelsangh-bank met het jaartal 1642. Dezelfde familie Fogelsangh werd later eigenaar van het landgoed en slot in Veenklooster. In de kerk bevindt zich een Van Oeckelen-orgel. Dit is één van de weinigen in Friesland.

DEINUM Sint Jan Tsjerkepaed 3, 9033 WT (Regio Midden) PROTESTANTS

De kerk van Burgwerd (waarschijnlijk 13-de eeuws), naar men aanneemt in romanogotische stijl gebouwd, is in de jaren 1724-1726 grondig verbouwd. De toren, eerst met gemetselde spits, kreeg in 1816 de huidige vorm. De kerk is gerestaureerd in de jaren ‘70 van de 20-ste eeuw. Het interieur stamt uit de tijd van de verbouwing 1724- 1726. De preekstoel is uit 1727, met afbeeldingen van Geloof, Hoop, Liefde en Gerechtigheid. Het orgel is gebouwd door orgelmaker Schwartzburg en is vernieuwd c.q. gerestaureerd in de jaren 1828 en 1948, maar in de jaren 2010-2012 weer teruggebracht naar de oorspronkelijke staat.

DEDGUM kerk Buren 16 8764 PR (Regio ZW) PROTESTANTS Open: 11, 18, 25 juli, 1, 8 aug. van 13 - 17 uur.

Deze kerk (± 1200) heeft romaanse én gotische kenmerken, die het resultaat moeten zijn van latere aanpassingen: o.a. een dichtgemetselde poort in de noordmuur (15-de eeuw) en spitsboogvensters in de zuidmuur (16-de eeuw). In het sobere interieur is bijzonder de piscina in een spitsbogige nis aan de zuidzijde van het koor met erboven een stenen lijst waarop ampullen geplaatst konden worden. Ook dienst gedaan kan hebben. Onder de 19e eeuwse preekstoel ligt een altaarsteen uit de rooms-katholieke tijd, herkenbaar aan de wijdingskruisjes op de hoeken en in het midden. Het orgel (1875, gebr. Adema) is buiten functie. DE KNIPE Kerk Ds. Veenweg 61 8456 HK (Regio ZO) DOOPSGEZIND

De kerk met toren en gietijzeren hekwerk is in 1889 gebouwd in traditioneel- ambachtelijke stijl, ter vervanging van een oudere kerk. De kerk ligt verhoogd op een terp en is naar het oosten georiënteerd, met de absis gericht op de hoofdweg van het dorp. Rond de kerk is een ovaalvormig kerkhof. De oude preekstoel, de koperen doopbekkenhouder, de psalmbordjes en de orgelkas zijn uit 1709 en overgebracht uit de afgebroken kerk. Het éénklaviers orgel is in 1893 gemaakt door L. van Dam en Zonen.

DE KNIPE Nij Brongergeatsjerke Meijerweg 70 8456 GH (Regio ZO) PROTESTANTS

Open: in de periode van 4 juli t/m 12 september, zaterdag 13.00 - 18.00 uur De Sint Jan is herkenbaar aan de toren in renaissancestijl (± 1550). De noordmuur is deels opgetrokken in tufsteen, afkomstig van een oudere kerk. Er zijn romaanse rondboogvensters en hogere rondboogvensters in het vijfzijdig gesloten koor. In de zuidmuur zitten laatgotische vensters. Het orgel (Hardorff, 1865) heeft twee klavieren en een aangehangen pedaal. Interieur: schilderij van Giovanni Dalessi (2013); wandtapijt van Lokke Laurijssens (1933-2010); gebrandschilderd raam van Hans Almekinders. De grafzerken in het koor zijn door hun versieringen en opschriften typische uitingen van de Renaissance. 28 | TSJERKEPAAD 2015

Het kerkgebouw uit 1751, de Vermaning, heeft een klokgevel. In 1856 werd de voorgevel geheel vernieuwd. De steen naast de voordeur vermeldt dat ds. Annie Zernike, de eerste vrouwelijke predikant in Nederland, hier in 1911 werd bevestigd. Zij was hier predikant van 1911 tot 1915. Later trouwde zij met de bekende kunstschilder Jan Mankes. In de hal hangt een lijst met alle voorgangers die de gemeente gediend hebben. In de kerkruimte is nog het authentieke interieur met banken en stoelen aanwezig. Het orgel uit 1962 is gebouwd door Bakker en Timmenga uit Leeuwarden.

Het Witte Kerkje, zoals het in de Knipe wordt genoemd, is in 1661 gebouwd. De kerk is wit bepleisterd om de ongelijkheid in bouwmaterialen aan het oog te onttrekken. Het torentje stamt uit midden 18-de eeuw. Restauraties vonden plaats in 1971, 1995 en 2012.Het Bakker & Timmenga orgel dateert van 1916 en is in 2005 gerestaureerd. De avondmaalstafel bevat glaselementen van kunstenares Edith Benedictus.

Mgr. Dr. Gerard de Korte SCHOONHEID ALS EEN WEG NAAR HET GODDELIJKE GEHEIM Ondanks de ontkerkelijking in ons land blijven kerkgebouwen voor veel tijdgenoten hun aantrekkingskracht behouden. Sommigen bewonderen de architectuur van een kerkgebouw; anderen steken graag een kaars aan of zijn even stil voor gebed of meditatie. In Friesland zijn nog honderden kerkgebouwen in gebruik. Ik ben dankbaar dat ook dit jaar veel kerken aan Tsjerkepaad meedoen en dat het aantal nog jaarlijks groeit. Onze kerkgebouwen behoren tot onze gemeenschappelijke culturele erfenis en staan ter beschikking van gelovigen en niet-gelovigen. Zelf bezoek ik tijdens vakanties ook altijd kerkgebouwen in andere landen en streken. Voor mij als bisschop vormt een kerk allereerst een Godshuis, een huis van gebed. Iedere kerk wil een plaats zijn waar de hemel de aarde raakt. Gelovige mensen hebben onze kerken gebouwd om als gemeenschap het geloof in God te kunnen vieren en beleven. Zij kregen en krijgen zo inspiratie voor het concrete leven van iedere dag. Ik hoop van harte dat ook dit jaar Tsjerkepaad tot een groot succes zal worden. Tienduizenden mensen zullen ook dit jaar de opengestelde kerkgebouwen bezoeken. Hopelijk worden mensen door een voorwerp, spreuk of glas-in-lood raam aan het denken gezet. Ook mensen die al jaren de band met de christelijke gemeenschap hebben verloren, kunnen door de schoonheid van onze kerkgebouwen worden geraakt. En vanouds geldt schoonheid als een weg naar het goddelijke geheim. Allen die Tsjerkepaad 2015 mogelijk maken wens ik van harte Gods zegen toe. Mgr. Dr. Gerard de Korte is Bisschop van Groningen- Leeuwarden


TSJERKEPAAD KERKEN

DOKKUM Grote of Sint Martinuskerk Markt 2 9101LS (Regio NO) PROTESTANTS Open: op woensdag, donderdag, vrijdag en zaterdag 14.00 - 17.00 uur Deze kerk (begin 15e eeuw) is van oorsprong een langhuisbouw-zaal-kerk met gotische vensters. Bij de laatste restauratie kreeg de kerk (westzijde) haar trapgevel terug. Aan de zuidwestkant staat het klokluiderspoortje. Aan de oostzijde is de consistoriekamer met klokgevel (1734). Aan de zuidzijde ligt de stiltetuin met een ruim 4 eeuwen oude moerbeiboom. In de kerk zijn banken voor de gegoede burgers, een rococo preekstoel en doophek (1571, Yge Rintjes); koperen lezenaars op doophek en katheder (17e eeuw). In de kerk liggen 90 zerken uit de 17-de en 18-de eeuw. Het orgel (in historische kast) werd in 1979 in gebruik genomen.

DOKKUM Legeweg 14 9101 MC (Regio NO) VERENIGDE


GEMEENTE


DOKKUM Bonifatiuskapel Bronlaan 12 9101VS (Regio NO) ROOMS KATHOLIEK

In Dokkum verenigden de doopsgezinden en de remonstranten zich in 1798 tot de “Vereenigde Doopsgezinde en Remonstrantse Gemeente, genaamd de Christelijke”. Het kerkgebouw (1852; rijksmonument) is een neoclassicistische zaalkerk ( Romein). In 2013/2014 is het interieur gerestaureerd. De neoclassicistische elementen komen nu beter tot hun recht, de pilaren zijn donkerder van kleur geworden. Het orgel is volgens het mechanisch systeem gebouwd door orgelbouwer Van Dam. Het werd in 1863 in gebruik genomen. Van Dam heeft daarbij ook pijpen gebruikt van vier andere orgelbouwers, o.a. van Hinsz en van van Gruisen. Deze registers geven aan het orgel een eigen karakter. Het is in 2005/2006 voor het laatst gerestaureerd. DROGEHAM Walburgatsjerke Tsjerkebuorren 1 9289 HL (Regio NO) PROTESTANTS

De kerk is oorspronkelijk gewijd aan St. Walburg. Het is een zaalkerk met rondgesloten koor en een zadeldaktoren van twee geledingen. De Romaanse toren verrees in de 13-de eeuw. De kerk werd in 1876 geheel vernieuwd in machinale steen, met pseudo-romaanse details. De toren werd in 1984-1985 gerestaureerd na een zware storm op 1 februari 1983. Een groot deel van de buitenmuur van de toren kwam toen onder donderend geraas naar beneden.

Open: van 1 juni t/m 15 september elke middag van 14.00 - 17.00 uur. De neo-romaanse kapel (1934), pelgrimsoord voor Bonifatius, is gebouwd van kloostermoppen van Friese gele klei. Pater Titus Brandsma stimuleerde rondom 1920 de herleving van nationale Bonifatiusbedevaarten. Hij schreef op 1 november 1936: “Hier is iets origineels ontworpen, eenvoudig en toch waardig, landelijk en toch een monument, een tent en niettemin een kerk, een plaats ter viering van de Heilige Geheimen in de open lucht en toch van alle kanten beschut, Bonifatius, de oerhistorie van Dokkum en de rol van Titus Brandsma. Bij de kapel ligt een processiepark met 14 kruiswegstaties met majolica tableaus van de 20-de eeuwse kunstenaar Jacques Maris. DONKERBROEKHAULE Laurenstsjerke Geert Wolter Smitweg 5 8435 WG (Regio ZO) PROTESTANTS

De kerk (rijksmonument), een eenvoudige zaalkerk met een driezijdige koorsluiting, is herbouwd in 1714, mogelijk op dezelfde plaats als een eerdere kerk. De huidige kerk is opgetrokken uit bouwmaterialen van de afgebroken “oude” kerk. Rond 1850 is er een toren op het dak van de kerk geplaatst, mogelijk zonder luidklok. De klokkenstoel naast de kerk is enige malen vernieuwd, maar de klokken zijn uit de 14-de en 16-de eeuw. Op de gaanderij is een orgel geplaatst dat in 1879 werd aangekocht, waarschijnlijk vervaardigd door de Brabantse orgelbouwer Matthias Verhofstadt. Het huidige kerkgebouw bestaat ruim 300 jaar

DRONRIJP Salviuskerk (d’Alde Wite) Tsjerkebuorren 17 9053 BA (Regio NW) PROTESTANTS

Het eerste kerkje dateerde uit de 11-de eeuw. De Salviuskerk kreeg, na enige tussenfasen zijn huidige omvang in 1544. Opvallend zijn de 7 herenbanken, de gebeeldhouwde grafzerken, een doopvont met apart beeldhouwwerk en de bijzondere ingangspoorten. De kerk bezit het oudste kerkorgel van Friesland en Nederland (1653), gebouwd door de gebroeders Bader. Het tweeklaviers orgel heeft 9 registers hoofdwerk en 9 registers onderpositief. Het is ook het enige oorspronkelijk bewaard gebleven Bader-orgel in Nederland. Het front is voorzien elke zaterdag van 15.00 - 16.00 uur bespeeld door wisselende organisten. Kerk en orgel zijn gerestaureerd in de jaren 1997-2002.


DOKKUM Bonifatiuskerk Koningstraat 26 9101 LR (Regio NO) ROOMS KATHOLIEK

In 1872 in gebruik genomen als Sint Martinuskerk, kreeg deze kerk al gauw de naam Bonifatiuskerk vanwege Bonifatiusrelikwieën. Een gedeelte van de schedel is nog steeds aanwezig. Architect was de bekende bouwmeester P.J. Cuypers, die ook o.a. het Rijksmuseum en het Centraal station in Amsterdam ontworpen en gebouwd heeft. De toren is tijdens de bouw ingestort, maar was uiteindelijk in 1874 ook gereed, compleet met zware klok. De Bonifatiuskerk is in de vorige eeuw tot monument verklaard en grondig gerestaureerd. Het interieur is zeker de moeite waard, maar ook de prachtige ramen uit diverse periodes en van verschillende glazeniers. In de kerk staat een monumentaal Van Dam-orgel. DRACHTEN Zuiderbuurt 26-28 9203 CX (Regio ZO) DOOPSGEZIND

Het Doopsgezinde kerkgebouw, dat Vermaning wordt genoemd, is één van de weinige historische gebouwen in Drachten. Gebouwd in 1790 werd het in 1865 voorzien van een Van Dam orgel. In de 20-er jaren van de vorige eeuw is de vermaning geschilderd op aanwijzingen van de kunstgroep “de Stijl”. In 2008 zijn de Vermaning en het aanliggende pand, “Het Mennohuis”, ingrijpend gerenoveerd.

DRONRIJP Par. Maria Geboorte Dubbelestreek 14 ROOMS KATHOLIEK

Na de schuilkerk aan de Molepôle kent Dronrijp sinds 1699 een rooms katholieke statie met een eigen pastoor (Tijmen van Oosten). De ‘Waterstaatskerk’(1839) kreeg een driebeukig schip, gescheiden door Toscaanse zuilen, (architect A. van der Moer). In 1939 werd de ingangspartij veranderd met J.M. Hardeveld als architect. Bijzondere onderdelen van het interieur van 1839: het altaardoek en de 14 kruiswegstaties van de Woudsender schilder Otto de Boer. Eveneens opvallend zijn de drie reliëfs in stuc van het plafond. Zeker noemenswaardig is ook het Van Dam-orgel uit de eerste helft van de 19-de eeuw, waarvan de kast is uitgevoerd in de Lodewijk XVI-stijl.

EASTERLITTENS St. Margryttsjerke Huylckensteinstrj. 4 8535 XM (Regio NW) PROTESTANTS

Ook open van maart tot oktober op vrijdag van 13.30 tot 17.00 uur.


De Martinikerk heeft de bijnaam “Kathedraal onder de Friese Dorpskerken”. De kerk met toren uit 1688 is geheel omgracht. Aan de noordzijde is een vroeg- gotische sacristie met verdieping, in de topgevel spitsboognissen uit de 13-de eeuw. In het koor van de kerk staat een rijk met Renaissance snijwerk versierde en beschilderde zg. kraak uit 1554 en blijkens opschrift gemaakt door Hein Hagart. Verder staat in de kerk een 17-de eeuwse herenbank. Het orgel is van de bouwer Willem Hardorff uit 1870.

De kerk is gebouwd op een hoge terp en is oorspronkelijk in de 12-de eeuw gebouwd uit tufsteen. De noordgevel is levendig door veel bouwsporen: kleine Romaanse vensters en een dichtgezette ingang. In de 15-de eeuw is een sacristie tegen de kerk aangebouwd. De forse toren is 19-de eeuws. Het interieur dateert voornamelijk uit het midden van de 18-de eeuw. Aanwezig is nog de Heerenbank van de adellijke familie Sprong. In 2004 onderging de kerk een grondige restauratie.

EASTERMAR De Hege Stins Torenlaan 12 9261 VZ (Regio NO) PROTESTANTS

De kerk op ‘t Heechsân is in 1868 gebouwd en verving de naburige (bouwvallige) romaanse kerk. Van deze oude kerk is de zgn. Âld Toer (oude toren) bewaard gebleven. Deze toren vormt het hart van de begraafplaats. Van de kerk is het torendeel in 1894 vernieuwd. Het orgel is in 1888 vervaardigd door J.F. Kruse - Firma W. Hardorff & Zoon, Leeuwarden. Het is een éénklaviersorgel met aangehangen pedaal. Aan de kerk vast is een nieuw gerenoveerd zalencentrum (2012) met gelegenheid voor tentoonstelling. Aan de uiterste zijde bevindt zich het gebouw voor christelijke belangen uit 1924, een rijksmonument. Tegenover de kerk ligt de voormalige pastorie.

EDENS Kerk Van Burmaniawei 3 8733 EP (Regio NW) PROTESTANTS

ENGELUM Kerk Tsjerkeleane 4 9038 TD (Regio NW) PROTESTANTS

ENGWIERUM Kerk Tsjerkepaed 1 9132 LP (Regio NO) PROTESTANTS


Open: juli en augustus.

Open: 4, 11, 18, 25 juli, 1, 8, 15 augustus.

Edens (Iens is de Friese naam) is een typisch terpdorpje. Rond kerk en toren zijn de huizen gedrapeerd. De oudste delen van de kerk stammen uit de 13-de eeuw. In 1874 werd de kerk in oostelijke richting vergroot en bovendien kwam de regenwaterbak van het dorp in de kerk te liggen. Deze regenopvang is nu nog steeds te bekijken. Bij de laatste restauratie (1988-1990) is o.a. de altaarsteen uit 1350 teruggevonden. Ook de oude fundamenten van de kerk, de

De hervormde kerk is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een toren met drie geledingen en ingesnoerde spits. De toren heeft mogelijk een middeleeuwse kern en is herbouwd in 1887. De in 1773 herbouwde kerk is in 1975 door brand verwoest en na restauratie in 1980 weer in gebruik genomen.

stukken zandsteen zijn thans in de kerk te bewonderen.

EXMORRA Johannes de Doperkerk. Dorpsstraat 66 8759 LE (Regio NW) PROTESTANTS

FERWERT St. Martinuskerk Kerkpad 1 9172 NB (Regio NO) PROTESTANTS

Open: dinsdag t/m zaterdag van 14.00 - 16.00 uur.


De kerk (eerste helft dertiende eeuw), gewijd aan Johannes de Doper, werd in romaanse stijl opgetrokken. In 1300 werd de zadeldaktoren gebouwd. In 1515 werden kerk en toren door brand verwoest waarna een moeizame periode van opbouw volgde. De toren, die in 1836 door een windhoos instortte, werd vervangen door een z.g. dakruiter. In 1949 werd de ingangspartij verplaatst naar de westgevel en werd er een luidklok in de dakruiter geplaatst. Interieur: Middeleeuws koepelvormig koorgewelf; Piscina en sacramentshuisje; Wijdingskruis; Muurschilderingen (16-de eeuw); Kerkvloer met diagonaal patroon. Twaalf kleine vloertegels uit voorchristelijke tijd; Van Dam-orgel (1895), Icoon gewijd aan Johannes de Doper (2008).

De St Martinuskerk (15e eeuw, baksteen) is begin 16e eeuw vergroot, de toren (dezelfde tijd) is omstreeks 1875 gerestaureerd. Verdere restauaraties: 1926-1927: inwendig en uitwendig; 1934: ingrijpende wijziging aan het dak; 2006 wijzigingen dak teniet gedaan, de toren teruggerestaureerd in de staat van voor 1934. In de toren hangen drie luidklokken (oudste 1383, kleinste 1426, grootste 1457). Interieur (17e en 18e eeuw): preekstoel, overhuifde herenbanken, grafzerken (17e eeuw). Er zijn drie grafkelders, die vóór de preekstoel behoorde toe aan de familie Burmania, woonachtig op het imposante Herjuwsma State. Sinds 1981 is er aan het huidige Adema-Verschueren-orgel gebouwd (34 stemmen), op 3 maart 2002 weer in gebruik genomen.

TSJERKEPAAD KERKEN

EASTEREIN Martinikerk Tsjerkebuorren 1 8734 GX (Regio NW) PROTESTANTS

Deze kerk is gebouwd in 1746. De toren en de eerste kerk zijn van voor 1333. In het gaanpad van de kerk liggen grafzerken waarvan een aantal uit de oude kerk. De tekst- en psalmborden zijn uit verschillende perioden, maar 3 psalmborden zijn vrij zeker ook in de oude kerk gebruikt. Van de 6 boogramen zijn nog 2 met gebrandschilderd glas (Ype en Jurjen Staak). Het Van Dam-orgel (1820) valt op door de vorm van de kast en de versieringen. De preekstoel is uit 1746 en heeft een bijzondere gebogen vorm. Van dit vaas- of tulpmodel preekstoel, die vervaardigd is door Jurjen Stelmaker, is maar één in Friesland.

FOLSGARE Laurentiuskerk Tsjaerddijk 53 8773 KN (Regio NW) PROTESTANTS

De kerk werd gebouwd in 1864. Door een slechte fundering moest de kerk worden afgebroken en is herbouwd in 1875. Tijdens de aanleg van de centrale verwarming zijn er in de kerk oude grafstenen gevonden welke nog in een redelijk goede staat verkeren. De karakteristieke zadeldaktoren is gerestaureerd. De toren is gebouwd rond 1534 en op de klok staat het jaartal 1535 vermeld. De toren is gebouwd als verdedigings- annex kerktoren.


TSJERKEPAAD KERKEN

FOUDGUM Mariakerk P. Paaltjenspad 1a 9145 BD (Regio NO) PROTESTANTS

FRANEKER Martinikerk Breedeplaats 2 8801 LZ (Regio NW) PROTESTANTS

FRIENS Kerk Van Sytzamawei 1 9009 XD (Regio Midden) PROTESTANTS

Open: na half juli.

Rond 1200 werd vermoedelijk de eerste stenen kerk gebouwd. In de 18-de eeuw werden herstelwerkzaamheden aan de toren uitgevoerd. In de toren hangen twee fraaie luidklokken (1395, 1732). Een verdere bezienswaardigheid in de toren is het smeedijzeren uurwerk uit 1640, dat in 1977 werd gerestaureerd en geautomatiseerd. De kerk werd in 1807 of 1808 geheel afgebroken. Op 2 mei 1808 werd de eerste steen gelegd voor het huidige kerkgebouw en herbouwd in Empirestijl. Het kabinetorgel stamt uit de 18-de eeuw. De bekendste predikant die de hervormde gemeente van Foudgum heeft gediend is ds. F. Haverschmidt (1835 - 1894), die onder het pseudoniem Piet Paaltjens gedichten schreef. GAASTMEER De Pieltsjerke

PROTESTANTS

Deze pseudo-basiliek werd omstreeks 1425 gebouwd en is de enige kerk in Friesland met een kooromgang. De 30 slanke pilaren geven een grote ruimtewerking in de kerk. Bij de restauratie in 1940-1943 zijn de fresco’s op deze pilaren zoveel mogelijk in ere hersteld. De 12 pilaren rondom het koor verwijzen naar de 12 stammen van Israël en de 12 apostelen. Ruim 300 grafzerken sieren de vloer van de kerk. De 27 belangrijkste zijn verticaal tegen de muur geplaatst. De oudste grafsteen is uit 1418. Het orgel dateert uit 1842 en is

GINNUM Kerk Harstawei 7 9173 GA (Regio NO) PROTESTANTS

De kerk dateert uit 1795 en verving een 13-de eeuwse voorganger. De bouw werd bekostigd door de familie Van Sytzama, het geslacht dat onverbrekelijk verbonden is met Friens en zijn kerk en dat tot 1848 de familie Beslingastate bewoonde. In 1887 werd de kerk opnieuw ingericht. Het feit dat de kerk precies aan het begin van de Franse tijd herbouwd is, heeft er waarschijnlijk voor gezorgd dat de familiewapens niet uit de grafzerken gekapt zijn. Het interieur van de kerk wordt gedomineerd door 14 schitterende rouwborden. Er staat een kabinetorgel uit 1819 van Albertus van Gruisen.

GOËNGA Kerk Hegewier 28 8628 EM (Regio Midden) PROTESTANTS



Open: 22, 23, 29, 30 augustus, 5, 6, 12, 13 september 14.00 - 17.00 uur

Het kerkgebouw uit de 19-de eeuw is met zijn preekstoel uit de 17-de eeuw met gesneden panelen eenvoudig en smaakvol. In dit kerkgebouw heerst een intieme sfeer die geheel past bij het dorp. In de toren hangt een klok uit 1517 en is gegoten door Geert van Wou en Johan Schonenborch.

GORREDIJK Kerk Stationsweg 60 8401 DS (Regio ZO) DOOPSGEZIND Parkeren: Trimbeets 23, 8401 XC. Niet bekend is wanneer de eerste Doopsgezinden in Gorredijk gevormd. In 1948 werd de Vermaning van Lippenhuizen verkocht. slechts één kerkgebouw. Het gebied loopt tot aan de Drentse grens. Op 12 oktober 1939 werd de eerste steen gelegd voor het huidige kerkgebouw. Het door Bakker en Timmenga uit Leeuwarden geleverde orgel werd op 10 december 1882 voor het eerst bespeeld en in 1940 werd het orgel meegenomen naar de nieuwe vermaning.


De kerk dateert uit de 12-de eeuw, de toren uit de 15-de eeuw. In 1877 is het doopvont (1540) verkocht door de kerkvoogdij. Sinds 1973 is de Stichting Alde Fryske Tsjerken eigenaar en heeft de kerk gerestaureerd. In de kerk, bevindt zich o.a. de grafzerk van Sibo van Roorda, gesneuveld in de slag bij Boksum in 1586. In de toren staat een smeedijzeren uurwerk (1564), gerestaureerd in 1977 en in 2005, toen voorzien van een elektrisch opwindsysteem. In de toren hangen twee klokken. De kleinste (1344, doorsnee 61 cm) is gewijd aan Maria. De grootste klok heeft een diameter van 72 cm, en is in 2003 in Duitsland gerestaureerd.

GORREDIJK ( KORTEZWAAG ) Mariakerk De Leijen 29 8401 AX (Regio ZO) PROTESTANTS

De kerk is in 1797 gebouwd ter vervanging van een middeleeuwse voorganger, gewijd aan de Heilige Maria. De noorden westmuur, met 3 rondbogige vensters, heeft een driezijdige sluiting met twee vensters aan de oostzijde. In het interieur valt een preekstoel op door zijn 17-de eeuwse toogpanelen. Het bankenplan met gesneden, plantvormige elementen is 19-de eeuws. Een sarcofaagdeksel, dat in de middeleeuwse, katholieke kerk als altaarblad werd gebruikt, herkenbaar aan de 5 wijdingskruisen (symbool voor de kruiswonden), ligt nu weer in de kerk, onder de preekstoel. Vóór 1896 stond er naast het zaalkerkje een klokkenstoel met 2 klokken, waarvan één is verkocht, en één is omgesmolten door de Duitsers.

Driezijdig gesloten zaalkerkje met boogvormige vensters en pilasters op de hoeken van de sluiting. Boven de noorddeur staat het bouwjaar 1758 aangegeven. De kerk werd ontworpen door de Ysbrechtumer timmerman Jelte Eelkes. Het torentje is in 1787 gebouwd. De klok, gegoten door Stephanus, is van 1342. De 17-de-eeuwse preekstoel is voorzien van snijwerk uit 1759. Het orgel is in 1900 gebouwd door de fa. Bakker en Timmenga uit Leeuwarden. Het instrument met aangehangen pedaal telt zeven stemmen.

GORREDIJK Ontmoetingskerk Schansburg 3 8401 RX (Regio ZO) PROTESTANTS

Het kerkgebouw is in 1972 in gebruik genomen. De bouw is destijds in samenwerking gerealiseerd door de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde kerk. Beide gemeenten zijn in 2006 één gemeente geworden onder de naam: Protestantse Gemeente van de Ontmoetingskerk. Ter gelegenheid van de vereniging werd in de kerk een ontwerp van de kunstenaar Henk Pietersma onthuld, dat gebaseerd is op Psalm 85. De voormalige Hervormde kerk stond aan de Kerkewal en de Gereformeerde kerk stond aan de Brouwerswal.

GROU Kerk Hoofdstraat 44 9001 AM (Regio Midden) DOOPSGEZIND

Open: augustus, 5, 12 september. De Agneskerk, rond 1100 in romaanse stijl van tufsteen opgetrokken, is in de 13e/14e eeuw met diverse formaten en kleuren baksteen in gotische stijl aanzienlijk vergroot en van een vijfhoekig koor en een toren voorzien. Nadien zijn nog enkele verbouwingen uitgevoerd, waarbij een houten tongewelf werd aangebracht, ramen zijn verkleind, steunberen werden gemetseld en de zadeldaktoren tot 33 meter werd opgetrokken. Deze herbergt twee luidklokken (1511 en 1949), en een 16-de eeuws uurwerk. Interieur: onder een glazen vloer, 16-de tot 18-de eeuwse grafzerken van o.a. geestelijken en bewoners van Wiardastate (gesloopt 1882), 19-de eeuws meubilair , een Van Dam-orgel (1864) en een rouwbord (1793).

Toen in 1829 de Vlamingen en de Waterlanders zich verenigden, werd de huidige kerk gebouwd op de plaats waar van 1659 tot 1826 het Vermaanhuis (het Groote Huys) van de Waterlanders stond. Het orgel uit het oude Vermaanhuis (gebroeders Adema, Leeuwarden) werd in 1872 aangekocht en is in 1920 gerestaureerd en met een 2e klavier uitgebreid (Bakker en Timmenga, Leeuwarden). Bijzonder is het deurtje links van de preekstoel. Hier kwamen de schippers door naar binnen die het schip hadden aangemeerd in de Oude Haven. In 1926 verloor deze deur zijn functie omdat de Oude Haven toen werd gedempt. De gemeente Mid Fryslân houdt haar diensten in deze kerk.

HALLUM Sint Maartenskerk Kerkepad 1 9074 BX (Regio NO) PROTESTANTS



HARICH Kerk Stinsenwei 14 PROTESTANTS

GROU Sint Piterkerk Kerkstr. 4 9001 AA (Regio Midden) PROTESTANTS Ook open: 15 juli t/m 26 augustus op woensdag van 13.30 - 17.00 uur.

HALLUM De Hoeksteen Langebuorren 1 9074 CE (Regio NO) GEREFORMEERD

In 1912 ontwierp Tjeerd Kuipers (1857-1942) de gereformeerde kerk van Hallum waar de preekstoel centraal stond en waar de mensen in banken, die in hoogte opliepen, 2 keer op een zondag naar de preek konden luisteren. De kerk is op een hoek van de kavel gebouwd en wordt begrensd wordt door meerdere straten. In 2009 is het interieur van De Hoeksteen geheel ontmanteld en verbouwd tot een multifunctioneel kerkgebouw met kerkzaal, vergaderruimten en een keuken. De kerkzaal en vergaderruimten zijn uitgevoerd in de liturgische kleuren: wit, rood, groen en paars. Het ontwerp is goeddeels van meubelmaker Ineke van der Blom.

TSJERKEPAAD KERKEN

GOUTUM Agneskerk Buorren 23 9084 BB (Regio Midden) PROTESTANTS

Deze kerk torent hoog boven de ongeschonden dorpsterp uit. De 45 meter hoge toren is verreweg de hoogste uit de omgeving. Halverwege de toren is het vierkant. Vanaf hier heeft u een prachtig uitzicht. Het oudste gedeelte van deze kerk, de zogenaamde ‘Lytse toer’, is van de 12-de eeuw. In 2007 is de kerk van binnen en van buiten geschilderd. In 2013 is de toren gerestaureerd. In 2014 is het gerestaureerde orgel weer in gebruik. In het voorjaar van 2014 is als laatste deel van een totale restauratie het voegwerk aan de kerk hersteld.

HARLINGEN Grote Kerk Kerkpad 3 8861 ES (Regio NW) PROTESTANTS

De Sint Piterkerk is omstreeks 1125 gesticht als Parochiekerk voor een groot gebied rondom Grou. De nu hervormde kerk (PKN) is oorspronkelijk gebouwd van tufsteen en kloostermoppen, gedeeltelijk nog zichtbaar in het oosterkoor met spaarvelden en klimmende rondboogfriezen. De gave noordmuur heeft rondbogige siervelden. In de zuidmuur zijn gotische ramen ingebroken (1640). Interieur: (begin 17-de eeuws), twee herenbanken met familiewapens; een Van Damorgel (1853), gebouwd op 2 gemarmerde Toscaanse zuilen in het in 1580 afgescheiden oosterkoor. De zadeldaktoren is omstreeks 1320 gebouwd en is rond 1520 één geworden met de kerk. Op de houten kerkhofpoort (18-de eeuw) staan aan beide zijden 2 Latijnse spreuken. HANTUMHUIZEN Sint Annatsjerke Wierumerwei 2 9144 CW (Regio NO) PROTESTANTS

Hantumhuizen heeft een romanogotiek kerk uit de 13-de eeuw. Er wordt gezegd dat het het mooiste is in Friesland in deze bouwstijl. Samen met Wetsens behoorde Hantumhuizen in de 13-de eeuw tot de dorpen met de meest ontwikkelde cultuur in Europa. In deze dorpen werden munten geslagen en had de Friese adel een belangrijk aandeel in kruistochten en in het kerkelijk bestuur van Nederland en Duitsland. De Sint Annakerk is genoemd naar de moeder van de Heilige maagd Maria. Tijdens de Reformatie is deze kerk overgegaan naar de Hervormde gemeente. Op 14 december 2007 is de kerk overgedragen aan de “Stichting Alde Fryske Tjerken”.

HARLINGEN Zuiderhaven 77 8861 KB (Regio NW) ROOMS KATHOLIEK Open: het gehele jaar op iedere dag 9.00 - 18.00 uur.

In 1979 werd deze kerk door brand verwoest. Het interieur ging volledig verloren. De toren bleef bewaard en is uit de 12-de eeuw. Zij werd echter verbouwd in de 15-de eeuw. De 2 klokken in de toren zijn uit 1682. Na de brand in 1979 werd het geheel in oorspronkelijke staat teruggebracht. In de kerk, achter de preekstoel, treft u een zeer fraai praalgraf aan uit 1778. Het classicistische monument is opgericht voor de familie Van Swinderen die voorheen woonachtig was op Huize Rijs te Rijs. Het nieuwe orgel uit 1982 is van de orgelmakerij Bakker & Timmenga uit Leeuwarden.

Op de terp van het voormalige dorp Almenum staat de tufstenen toren van de kerk uit de 12-de eeuw. Een romaanse kerk daarachter is in de 18-de eeuw gesloopt. De bouw van een hoge protestantse kerk, in de vorm van een grieks kruis, van zg. Harlinger geeltjes (stadsarchitecten Eelke Jelles en Willem Douwe, J.O. Husley uit Amsterdam), duurde van 1772 tot 1775. De kerkgangers zitten in drie beuken rondom de kansel met daarboven het grote orgel (calvinistisch interieur). Het prachtige houtsnijwerk in Lodewijk XVI stijl uit 1776, is van Johannes George Hempel. Het pijpwerk van het orgel (1776, A.A. Hinsz , Groningen), is in 2011 naar oorspronkelijke klankkleur gerestaureerd.

De parochie wordt al genoemd in de reisverslagen van de christenstrijder Bonifatius in 754 na Chr. In 1770 stond op de plaats aan de Zuiderhaven een houten kerk. In 1823 begon men met rekenen en tekenen voor een nieuwe kerk. Het duurde tot 1872 alvorens pastoor Johannes Jacobus Sletering begon met de daadwerkelijke bouw van deze neo-gotische kerk. Bouwmeester Alfred Tepe voltooide de bouw in 1880. Een restauratie is in 2000 afgerond. Nieuw zijn de prachtige raambeschilderingen, gemaakt door kunstenaar Jan Murk de Vries.


TSJERKEPAAD KERKEN

HASKERDIKEN De Kapelle Kapellewei 6 8468 MK (Regio ZO) PROTESTANTS

De Kapelle hoorde bij een klooster, gesticht door Dodo van Haska (13e eeuw), die grote invloed had op de ontwikkeling van land en mensen. De huidige Kapelle is gebouwd (1818) op de fundamenten van de voormalige kloosterkapel. In 1943 worden er restanten van het kloosterfundament in kaart gebracht. In1987 worden voorwerpen gevonden die nu tentoongesteld zijn in De Kapelle. In 1985 zijn westmuur en toren gerestaureerd, in 1995 het interieur. Sinds 2012 is De Kapelle eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. De Kapelle ligt op de route van het Sint Jabikspaad.

HEERENVEEN RK Heilige Geestkerk Crackstraat 11 8441 ES (Regio ZO) ROOMS KATHOLIEK



De Mariakapel is het gehele jaar overdag open voor publiek. De bouw van de kerk (architect C. van Beers uit Huis ter Heide) werd begonnen in 1932, voltooid en ingewijd in 1933. De stijl zou men kunnen rekenen onder die van de “Amsterdamse school”, neogotiek van de dertiger jaren, gekenmerkt door de ruime opzet met voor iedereen zicht op de plaats waar de H. Liturgie werd gevierd. De vier marmeren zuilen die de lichtkoepel boven het koor dragen symboliseren de vier evangelisten. De bijzondere preekstoel is een kunstwerk uit de ateliers van Mengelberg. Het orgel is in 1867 gebouwd door de gebroeders Adema uit Leeuwarden en komt uit de oude R.K. kerk aan het Gemeenteplein; het is een rijksmonument.

HEMELUM Russisch Orthodox Klooster Buorren 18 8574 VC (Regio ZW) KLOOSTER

De kerk werd gebouwd (1889) als gereformeerde kerk, sinds 1999 in gebruik als orthodox klooster, gewijd aan Sint Nicolaas, herbergende een kloosterkerk, een pelgrimsverblijf en een monnikenverblijf. Interieur kloosterkerk: een icoon van Christus met Friese tekst, de Moeder Gods van Kazan, een icoon van de kloosterpatroon de H.Nicolaas met Friese tekst; een sarcofaagfragment (12e eeuw) van het voormalige Staverse S. Odulfusklooster in de 15e eeuw overgebracht naar Hemelum; muurschilderingen in de altaarruimte (H.Drieëenheid) en langs de kerkvensters. Dit nieuwe klooster is het enige, nog functionerende klooster in Noord-Nederland, dat in de christelijke monastieke traditie staat. 34 | TSJERKEPAAD 2015

HEEG Haghakerk Tsjerkebuorren 2 8621 BH (Regio ZW) PROTESTANTS

Een stenen kerkgebouw, gewijd aan Sint Christophorus, stond in de 12-de eeuw op de plaats van de Haghakerk. In 1745 is de driebeukige kerk met zadeldaktoren vervangen door een veel eenvoudiger type. In 1840, kreeg de kerk haar huidige aanzien. Interieur: 17-de eeuwse eikenhouten kansel in renaissance stijl met bijbehorend doophek waarop twee bijzondere doopbogen en een lezenaar op adelaarskop. Op de 12-armige kroon van de kroonluchters uit 1748 staan 4 kleine geschilderde, hartvormige schildjes, voorstellende 2 familiewapens, een smak (schip) en een hooischip (verwijzing naar de schenker). Verder is er een imponerend Van Dam-orgel (1860) met vrij pedaal. Boven in de toren hangt een luidklok uit 1615. HEGEBEINTUM Prot. kerk Hege Tsjerkewei 1 9173GM (Regio NO) PROTESTANTS

HEERENVEEN Vermaning Vermaningsteeg 5-9 8441 GB (Regio ZO) DOOPSGEZIND

In 1761 gingen twee doopsgezinde gemeenten in Heerenveen samen en werd een nieuwe vermaning gebouwd, Vermaningsteeg 5-9, in gebruik genomen in 1763. De preekstoel kwam in 1869 aan de noordmuur. In 1830 kwam er een portaal voor de ingang, met wapensteen met de namen van de stichters. Ook kwam er een orgel, in 1900 vervangen door het huidige orgel (Bakker en Timmenga, Leeuwarden). Bij de laatste verbouwing in 1962 werd de preekstoel verwijderd en werd de vermaning een multifunctioneel gebouw met een losse preekstoel en losse stoelen. De vermaning is een beschermd monument.

HEMELUM Nicolaaskerk De Klaster 2 8584 VA (Regio ZW) PROTESTANTS

Rondleidingen kerk: maart t/m okt., ieder uur van 11 - 16 uur. Nov. t/m feb.: uitsluitend op aanvraag van groepen. Entree: € 3,50, groepen v.a. 20 pers.: € 3, kinderen (tot 12 jaar) gratis.

De kerk staat op de hoogste terp van Friesland (9 meter). Tijdens afgravingen werd een grafveld ontdekt uit circa 600. Het oudste deel van de kerk bestaat uit tufsteen (11-de begin 12-de eeuw). In de 15-de eeuw is de kerk vergroot en voorzien van een toren (herbouwd in 1717). Interieur: tegen de zuidmuur de 18-de eeuwse preekstoel en het doophek; in het koor een 17-de eeuwse familiebank met wapens van Huigh, Ferrutius, Jeltinga en Van Nijsten; op de kap van de familiebank een opzetstuk met het alliantiewapen De Schepper-Van Coehorn van Scheltinga, 1762; 16 rouwborden van de voormalige bewoners van Harsta State. Een Van Dam-orgel uit 1862.

De in 1668 gebouwde kerk is in 1816 hersteld. De toren is in 1896 gebouwd ter vervanging van een vroeger houten spitsje. Het interieur is eenvoudig, met een preekstoel uit 1843. Het orgel is geschonken door Jhr. G.R.G. van Swinderen en Vrouwe C.J. Rengers. Het betreft een Van Dam-orgel uit Leeuwarden. Op de begraafplaats zijn nog een aantal zerken te bewonderen met symboliek uit de 19-de en 20-de eeuw.

HICHTUM Kerk Schwartzenbergweg 5 8743 KX (Regio NW) PROTESTANTS

HIESLUM vrm. Protestantse kerk nu Stichting Sierdsmaweg 4 8762 PL (Regio ZW)


Open: 11, 18, 25 juli, 1, 8, 15 augustus, 12 september van 13.00 - 17.00 uur.

Het kerkje stamt uit de 12-de eeuw en werd in de 2-de helft van de 15-de eeuw sterk gewijzigd. In de 17-de eeuw werd de huidige toren gebouwd. In de 19-de eeuw heeft de kerk een praktisch geheel nieuw interieur gekregen en werd de preekstoel verplaatst van de zuidzijde naar de koorsluiting, voor het grafmonument. Het orgel in de kerk is uniek en beroemd. Het is in 1795 gebouwd door Albertus van Gruisen. Het is nauwelijks veranderd of aangepast. De schitterende klank is nog altijd authentiek. In 2013 zijn kerk en toren opnieuw van buiten gerestaureerd.

855 wordt Hieslum genoemd. De kerk is vrij jong (1874), maar staat op de plek van een middeleeuwse kerk, die waarschijnlijk rond 1300 is gebouwd. De nieuwe kerk wordt gesierd door een houten torenspits. Onder de houten vloer van deze ‘nieuwe’ kerk liggen nog 4 grafstenen van de pastoors uit de tijd voor de Reformatie.

Trynke Veenstra - Everts uit Drogeham EEN TSJERKEPAADBEZOEKSTER VERTELT: De kerkgebouwen kunnen alleen bewaard blijven als er blijvende belangstelling voor is. Om die belangstelling te wekken is openstelling een vereiste. Daarvoor zorgt nu al sinds 2004 de organisatie van Tsjerkepaad met haar honderden vrijwilligers. Aldus de constatering van Sytse ten Hoeve in de Tsjerkepaadgids van 2013. Zelf behoor ik ook tot die groep vrijwilligers met dezelfde gedacht: openstelling is het belangrijkste! Wat er verder naast wordt georganiseerd zoals het tentoonstellen van b.v. schilderijen of doopjurken is mooi, maar vraagt ook om een goede planning en meer vrijwilligers. Ik maak elke zomer een keus welke kerk ik wil bezoeken en daar zoek

ontmoeten met een verhaal. Zoals een mevrouw van in de tachtig die achter in de kerk ging zitten. En alleen maar zat te genieten en rond te kijken. Wat bleek, op datzelfde plekje zat ze steevast iedereen zondag naast haar ‘heit’. Ze woonden in een buurdorp en kerkten dus een eind

Ook een bijzonder verhaal van een ouder echtpaar die woonden wel in hetzelfde dorp (+/- 65 jaar terug) maar hoorden bij een ander kerkgenootschap en je kwam echt niet bij andere kerken over de vloer. Nog een opmerkelijk verhaal van iemand die zocht gericht naar een persoon die op het kerkhof begraven moest zijn. Er is zo lang gepraat en gevraagd tot we familie waren in de tijd rond 1750. En zo zijn er ettelijke verhalen. De Walburga-tsjerke (voorheen Hervormde kerk) van Drogeham heeft 6 vrijwilligers waarvan ondergetekende altijd het voortouw neemt, dit jaar voor de 10e keer. Een greep uit het logboek: - Sobere maar prachtige kerk - Zeer vriendelijke ontvangst met uitleg en rondleiding

De klokken van de St. Vituskerk in Stiens. TSJERKEPAAD 2015 | 35

TSJERKEPAAD KERKEN

HINDELOOPEN Grote kerk Kerkstr. 1 8713 KG (Regio ZW) PROTESTANTS

kas is gemaakt door Jan Harmensz. en dateert mogelijk uit 1665.

HOLLUM Kerk, Oosterlaan 2 9161 AC (Regio Wadden) PROTESTANTS


Open op dinsdag, woensdag en donderdag van 11.00 12.00 gedurende de maanden juni t/m oktober. De vroegste sporen van de Hollumer kerk vinden we in de 11e eeuw. Verwoest door de Watergeuzen in 1589, in 1678 weer herbouwd. Interieur: onder de tafel twee hardstenen grafzerken; ramen; scheepsmodel (herinnert aan de Amelander zeevaarders); doophek uit het 17e eeuw; onder het kruis een houtsnijwerk, vermoedelijk de kuif van een kast of een herenbank; blauw houten gewelf met gouden ster in de koorsluiting (symboliseert de hemel en Christus, de Morgenster); drie geelkoperen 16-armige kroonluchters (1775). Het orgel, met bovenop een schild met het wapen van Ameland, is uit 1894. Rond de kerk vele oude grafstenen uit de tijd van de walvisvaart die bijzonder belangrijk voor Ameland is geweest. HOLWERT Sint Willibrordus kerk Tsjerkestrjitte 1 9151 HV (Regio NO) PROTESTANTS

De kerk is gebouwd in 1776: “Jonkheer Baron Sicco Douwe van Aylva op den 15 juni 1776 den eerste steen aan deze kerk heeft gelegd” (herdenkingssteen naast de hoofdingang). Interieur: koperwerk (1776, Lieuwe Geerts, Leeuwarden), oude grafzerken en drie kelders; preekstoel, herenbank en doophek (1778) met rococoversiering; een herdenkingssteen over de inpoldering van de Oost- en Westerpolder; het orgel (1852 J.C.Scheuer en Zonen te Zwolle). Schrijver en dichter Waling Dijkstra en zijn vrouw Aafke de Boer liggen begraven op het kerkhof. De spitse toren, met een hoogte van 52 meter, werd als baken voor de scheepsvaart gebruikt, omdat het afwijkt van de vele zadeldaktorens in de omgeving. 36 | TSJERKEPAAD 2015

HOLLUM Kerk Herenweg 4 9161 HM (Regio Wadden) DOOPSGEZIND Open op woensdag en donderdag van 11.00 12.00 uur.

Open: vanaf Pasen dagelijks. De middeleeuwse parochiekerk van Hindeloopen is in 1570 verwoest door West-Friese bannelingen. Twintig jaar later werd de kerk herbouwd. Door een groeiende bevolking was er in de 17e eeuw behoefte aan een groter gebouw, dat op de fundamenten van de oude kerk werd opgetrokken (gereed 1632). Ruim 25 jaar later werd de kerk met een zuidbeuk uitgebreid. Pas in 1683 werd de toren voorzien van klokken. Bij restauraties in 1970-1975 werd de toren, enigszins “rechtgetrokken”. In de kerk hangt een zestal koperen kronen waarvan één dateert uit


HITZUM Kerk Kerkbuurt 1 8805TH (Regio NW) PROTESTANTS

Op de plaats van de huidige kerk heeft vanaf ongeveer de 11-eeuw al een turfstenen kerkje gestaan met een zadeldaktoren in 1819 verbouwd tot toren met spits. In 1883 is de bestaande kerk vervangen door een nieuwe kerk bij de bestaande toren. Het Van Dam-orgel dat al in 1855 dienst deed, werd in 1981 door Bakker & Timmenga gerestaureerd. Het buitenmuurwerk is versierd met lagen gele en rode baksteen. De zuidmuur is later van een witte pleisterlaag voorzien. In de toren hingen ooit twee klokken. Beide zijn in de tweede wereldoorlog weggehaald. Alleen de grote klok, gegoten in 1647, is teruggekomen.

HOLLUM Westerlaankerk Westerlaan 19 9161 AP (Regio Wadden) PROTESTANTS

De kerk van de Doopsgezinde Gemeente is een zgn. “Waterstaatskerk”, d.w.z. ontworpen door een ambtenaar van Rijkswaterstaat. Wie dat was is onbekend. De Vermaning werd in 1867 gebouwd. Het exterieur en het interieur zijn wat rijker dan de Vermaningen van Ballum en Nes. De gevel is geleed door lisenen (vooruitspringende muurgedeelten), met in de spaarvelden rondboogvensters. Het Bakker en Timmenga-orgel werd geplaatst in 1903 en onderging een grote restauratie in 2006.

HOLWERT Kerk Stasjonswei 3 DOOPSGEZIND

Open: woensdag en donderdag van 11.00 12.00 uur. De Gereformeerde Kerk van Hollum wordt Westerlaankerk genoemd en maakt deel uit van de kerkgebouwen van de Federatie Doopsgezind-Gereformeerd. Ze is in augustus 1923 in gebruik genomen en de preek was toen over Psalm 96 : 81a, een tekst die u nu nog kunt aantreffen boven de ingang. Zoals vele Gereformeerde kerkgebouwen uit die jaren is ook deze een typische preekkerk: in de lengte gericht met een maximum aan zitplaatsen. Het kleine luidtorentje boven de ingang werd in de 80-er jaren weer hersteld nadat het tijdens één van de vele Amelander stormen in het begin van de 50-er jaren afgewaaid werd.

HOORN Sint Johanneskerk Dorpstraat 27 PROTESTANTS

Het kerkgebouw dateert uit 1850. De voorzijde is wit gepleisterd. De achterliggende kerk is van baksteen opgetrokken en ongepleisterd. De eerste stenen werden in 1850 gelegd door Hessel Jans Hesseling en Jan Gerlofs Jensma. De kerk is erkend als rijksmonument. De oudste vermeldingen over Dopersen in Holwert dateren uit het jaar 1563. Leenaert Bouwens, door Menno Simons destijds in Emden aangesteld als oudste, doopte in dat jaar 67 broeders en zusters in Holwert. Het labyrint is klaar.

HÚNS Nicolaaskerk Húns 28 8832 KC (Regio NW) PROTESTANTS

Open: tot eind okt. Op wo. en do. van 11.30 - 13.00 uur. zie ook publicatiebord.

De kerk is van oorsprong een kleine romaanse kapel, waarschijnlijk door de kloosterlingen van het Klooster Lidlum als een soort uithof gebouwd. c.a. 1200. In de loop van de jaren is de kerk vergroot en werd er een toren tegenaan gebouwd. De laatste grote restauratie was van 1963-1969. In het huidige gebouw zijn de verschillende bouwfasen duidelijk waar te nemen.

De kerk is een 13-de eeuws gebouw van gele kloostermoppen. Op de westgevel is een dakruiter geplaatst met een klokkenstoel waarin een klok uit 1617 (Hans Falck). Interieur: een eenvoudige preekstoel, waarschijnlijk gemaakt door een dorpstimmerman; fraaie grafzerken, waarvan één van pastoor Sippe Japickz uit 1577; aan de westmuur een orgel (1875, Willem Hardorff, gerestaureerd 1883 en in 2013 door Bakker & Timmenga uit Leeuwarden), afkomstig uit Leons (1961), waar de kerk met sloop werd bedreigd. Tot de restauratie van 2013 waren er alleen in de zomermaanden kerkdiensten. Rond de begraafplaats staat een smeedijzeren hekwerk op een stenen muur. Na de restauratie is de kerk in 2013 heropend.

De kerk is gebouwd in 1774, de toren in de 15-de eeuw. In de toren zijn 2 gevelversieringen van de in 1882 gesloopte Friesmastate aangebracht. Interieur: (in de vloer) gebeeldhouwde zerk van grietman Carel van Roorda (overleden 1670); een rouwbord (1681) van Colonel-Luitenant Johannes van Velsen, het snijwerk laat een wirwar aan wapens zien; een fraai geschilderd kuifstuk tegen de zuidmuur (afkomstig van het vorige orgel) en het schotwerk onder het orgel (beide 17-de eeuws); een herenbank met snijwerk in rococostijl. De 6 gebrandschilderde ramen (1774) zijn vervaardigd door de Sneeker glazenier Ype Staak. Het huidige orgel is gebouwd in 1806 door de Leeuwarder orgelbouwer Lambertus van Dam. JANNUM Kerkmuseum Jannum Tsjerkestrjitte 4 9107 GH (Regio NO) Entree: € 2,- . Open: van apr. - sept. Za. van 13.30 - 17.00 uur. Groepen vanaf 10 pers.: € 1,50 p.p. Kinderen (tot 12 jaar) gratis. Groepen op afspraak.

De romaanse kerk van Jannum is rond 1300 gebouwd, maar het koor is ouder en dateert uit ongeveer 1200. Er was één gedeelte voor de lekenbroeders van het klooster en één gedeelte voor de geestelijken. Na een aantal veranderingen (2-de helft 16-de eeuw) raakte de kerk in verval. Tussen 1942 en 1944 is de kerk gerestaureerd (architect J.J.M. Vegter). Er is een hangende klokkenstoel aan de westzijde van de kerk aangebracht, waarin de klok uit 1489 hangt. In 1947 stichtte het Fries Museum er een dependance, met een grote collectie sarcofagen, deksels en stenen grafkisten. De oudste stukken uit de collectie dateren uit de 12-de eeuw.

JISTRUM Sint Petrus kerk Schoolstraat 9258 CE PROTESTANTS

IDSEGAHUIZUM Skûstertsjerke Dorpsweg 10 PROTESTANTS

IT HEIDENSKIP Kerk Brânbuorren 18 8724 LH (Regio ZW) PROTESTANTS

Open: 4, 25 juli, 15, 29 augustus, 12 september.


De Hervormde kerk en de karakteristieke pastorie vormen het hart van Idsegahuizum/Skûzum. De kerk is een driezijdig gesloten zaalkerk met houten geveltoren, gebouwd in 1874. Daarvoor stond er een kerkgebouw dat bouwvallig was en bovendien te klein. De klok en het orgel zijn rijksmonumenten. De klok is gegoten door P. Overney in 1696 met een diameter van 81 cm. Het orgel is ook Timmenga. Juist in deze kerk (en in het kerkje van het buurdorp Piaam) begon de in Oosterend geboren theoloog dr. Oepke Noordmans zijn pastorale loopbaan.

JELSUM Kerk Op ‘e Terp 24 9057 RG (Regio Midden) PROTESTANTS

Aan het straatje aan de vaart staat een eenvoudig kerkje uit 1860, waar in 1900 een consistorie is bijgebouwd. De zijbeuk dateert uit 1921. En om het gebouw helemaal als kerk compleet te maken is in 1926 de voorgevel voorzien van een klein torentje met spits met daarin een uurwerk. Op de consistorie werd toen een klokkenstoel geplaatst met daarop de luidklok. Het orgel van de orgelbouwer Bakker & Timmenga is in 1921 geplaatst.

JISLUM Catharinakerk Hikkaaderdijk 16 9177 GA (Regio NO) PROTESTANTS Open: op 12 september.

De kerk (1170-’75) is deels opgetrokken uit grijze tufsteen. De noordmuur laat romaanse en latere bouwsporen zien: rondboogfriezen en dichtgemetselde rondboogvensters, spitsboognissen etc. De bakstenen gotische toren is 13-de eeuws. Interieur: in het laatgotische tongewelf rozetten met afbeeldingen van passie-attributen en een gekroonde Christus; 16e eeuws meubilair: gotische briefpanelen op bankschotten; een preekstoel (1703, Jan Aukes; (in de vloer) zerk van Juw Rijnsma (1547 Benedictus Gerbrandtsz.), de grafsteen van dominee Balthasar Bekker; een Van Dam-orgel (1834) met hergebruikte materialen. In de hal: als zerk hergebruikte altaarsteen. Hij bedekte het graf van Saeck Donia, ‘priorinne tot Barlahiem’. JORWERT Sint Radboudkerk Sluytermanwei 4 9023 AB (Regio Midden) PROTESTANTS


De Sint Petruskerk dateert van het midden van de 13de eeuw, de toren van 1230. Het is een laatromaans kerkje van rode baksteen gelegen in de kern van het dorp.Bij het koor zit een venstertje in een vierkante nis, waarschijnlijk een hagioscoop. De zadeldaktoren heeft een rond-bogige ingang. Het schip is gedekt door romanogotische koepelgewelven. In elke travee komen acht ribben samen in een ring. Op de orgelgalerij met balustrade staat een bijzonder orgel uit 1710.

TSJERKEPAAD KERKEN

IDAERD Gertruduskerk Buorren 6 9007 SC (Regio Midden) PROTESTANTS

In 1886 werd op de fundamenten van de gotische kerk een nieuwe kerk gebouwd, die in verval is geraakt. De restauratieplannen zijn in 2000 door de bewoners van Jislum in gang gezet. De symbolen van de Heilige Catharina in de windwijzer op het dak verbeelden de strijd van de inwoners voor het behoud van de toren. Er is een torenuurwerk (1609) en 2 klokken: één uit 1445 met als randschrift de opdracht aan de Heilige Catharina, en één uit 1636, gemaakt door Jacob Nooteman. De preekstoel is een replica van een 17-de eeuws model en vervaardigd in 1923. Het orgel is van Bakker en Timmenga en gemaakt in 1925.

JOURE De Vermaning Midstraat 70 8501 AE (Regio ZW) DOOPSGEZIND Open: 14.00 - 16.00 uur.

De kerk is een romaans tufstenen gebouw uit de 12-de eeuw. De toren is in zijn oude vorm herbouwd, nadat hij op 25 augustus 1951 was ingestort. Binnen staat links een grote driedubbele herenbank. Kaarsenstandaards verfraaien het geheel. De 17-de eeuwse preekstoel heeft zelfs een standaard voor twee kaarsen. In het koor staat een altaar met een originele altaarsteen. Hier liggen in de vloer nog middeleeuwse sarcofaagdeksels. In de vloer liggen overigens ook verschillende fraai gebeeldhouwde zerken, waaronder de in diep reliëf uitgehouwen steen van ritmeester Johannes Nauta van Hesens uit 1668. Het Albertus van Gruisen-orgel dateert uit 1799. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

De kerk is gebouwd in 1824, ter vervanging van eerdere kerk. De preekstoel en de liedborden komen uit de oude kerk. De kerk is uit de rooilijn geplaatst, waardoor een pleintje is ontstaan. De doopsgezinde gemeente Joure bestaat al sinds de 16-de eeuw. Tussen 1551 en 1565 werden hier 17 gelovigen herdoopt.


TSJERKEPAAD KERKEN

JOURE Hobbe van Baerdt Tsjerke Midstraat 69 8501 AE (Regio ZW) PROTESTANTS

In 1628 werd de eerste steen van de “Jouster Toer” gelegd. In de toren is een rechthuis gebouwd met een kleine tribune en een drietal cellen. In 1644 werd de eerste steen gelegd voor de kerk. Deze oudste als Protestantse Kerk gebouwde kerk van Friesland, heeft een tweebeukig schip. In 1939 werd de in barokstijl gebouwde kerk door brand verwoest en herbouwd. Wat los was kon worden gered w.o. de avondmaalstafel van 1644, het avondmaalszilver en het doopvont. De preekstoel, uit de 17-de eeuw, is afkomstig uit de voormalige Galileërkerk te Leeuwarden. Het huidige Ahrend-orgel met 3 klavieren is in 1978 in gebruik genomen.

KIMSWERD Stichting Laurentiuskerk, Greate Pierwei 11 8821 LV (Regio NW) PROTESTANTS

JUBBEGA, DERDE SLUIS Kerk K. Molweg 19 8411 XN (Regio ZO) PROTESTANTS

De kerk is gebouwd in 1864. Door de bevolkingsgroei in de 19-de eeuw (t.g.v. verveningswerkzaamheden) ontstond er behoefte aan een eigen kerk. Die kon gebouwd worden nadat er 5.000 gulden bij elkaar was gebracht. Het interieur van de kerk is eind 2013, begin 2014 grondig gerenoveerd en in overeenstemming gebracht met de wijze waarop men anno 2014 elkaar wil ontmoeten: uitnodigend, open en gastvrij. De moderne kleurstelling harmonieert wonderwel zowel met het 150 jaar oude exterieur als met het moderne, in 2008 in gebruik genomen ontmoetingscentrum De Beage. In 2008 zijn in de kerk 2 prachtige gebrandschilderde ramen geplaatst met voorstellingen uit de geschiedenis van kerk en dorp. KOARNJUM Kerk De Wier 7 9056 PM (Regio Midden) PROTESTANTS

KATLIJK Thomastsjerke Kerkelaan 20 PROTESTANTS

Het karakteristieke kerkje, een éénbeukig gebouw, is uit ± 1550 en is gebouwd van rooswinkels (iets kleiner dan kloostermoppen). De zijmuren zijn verdeeld in 6 traveeën en worden gescheiden door steunberen. Interieur: een vloer van estrikken; een tongewelf; een 17-de eeuwse kansel; herenbanken onder de orgelgalerij. In Katlijk vindt van 21 december tot 1 januari het Sint Thomasluiden plaats om de boze geesten te verjagen. Vroeger werd buiten in de koorsluiting (een korfbogige nis met daaronder een kleine nis) een dodenlicht geplaatst, een lichtje in een lantaarn dat de boze geesten op een afstand moest houden.

KOLLUM Maartenskerk Voorstraat 39 9291 CD (Regio NO) PROTESTANTS



Open: 4 juli, 8 augustus en 12 september. Waarschijnlijk gebouwd tussen 1000 en 1050, daarmee één van de oudste kerken van Friesland. De toren is uit de 12-de eeuw, het koor uit de 13-de. Na een grote brand in 1515 werd de kerk herbouwd en werden schip en toren verhoogd. Bijzonder is het timpaan boven de noordingang in rode Bremer zandsteen (vroege middeleeuwen). Interieur: meubilair uit 1695 (geschonken door Ibella Ida van Tiara, begraven in een grafkelder die al meer dan 300 jaar jaarlijks geïnspecteerd wordt); preekstoel met fraai houtsnijwerk; een (half) open koor; prachtige kleurrijke ramen (2012); het orgel werd in 1857/1858 gebouwd door Willem Hardorff.

KOLLUM Oosterkerk Oostenburgstraat 1-3 9291 EM (Regio NO) PROTESTANTS

In 1873 is de kerk in eclectische stijl gebouwd op de fundamenten van de middeleeuwse kerk (architect Foppe Brouwer, Koarnjum, aannemer G.P. Keuning, Ternaard). De gevels aan de noorden zuidkant wekken de suggestie van transepten. Interieur: 18-de eeuwse preekstoel met koperen doopbekkenhouder aan trappaal (deze kansel werd in 1873 nog tegen de zuidmuur geplaatst; daarmee is deze kerk waarschijnlijk de laatste met klassiek Friese indeling); een 17-de eeuws bord met de geloofsbelijdenis, een tiengebodenbord uit 1602-1853 en een eveneens in 1853 vernieuwd bord met het Onze Vader. Het oude uurwerk uit 1614 is bewaard gebleven. Er is een éénklaviers orgel (1882, Van Dam en Zonen). KOLLUMERZWAAG Kerk Foarwei 143 PROTESTANTS

Een tufstenen kerk in Romaanse stijl, ca. 11-de eeuw (9 x 20 m) als opvolger van een houten gebouw. De toren is gebouwd tussen 1200 en 1250. Na een brand (1399) werd de kerk vernieuwd en vergroot in gotische stijl. Interieur: schildering van Christoforus met Christuskind (ca. 1520-1530); op gewelven restanten van symbolische schilderingen (2-de helft 15-de eeuw); meubilair uit verschillende tijdperken, banken met rijk houtsnijwerk; het vierkant (Jordaen) van de kansel (1692) wordt vermeld in een koopbrief van 1768; het orgel (15 registers) is in 1841 gebouwd door Willem van Gruisen. Na restauratie (1971) terug gebracht naar de situatie van 1885. De orgelkas is altijd wit geweest.

KORTEHEMMEN Kleastertsjerke Boerestreek 13 9211 TV (Regio ZO) PROTESTANTS

Open: 4, 18 juli, 1, 11, 15, 29 augustus en 12 september De kerk, gebouwd op een plattegrond, gebaseerd op een Grieks kruis, is geconstrueerd met een betonskelet, bekleed met paarsrode mondsteen. Het dak is gedekt met zwarte Hollandse pannen, de torenspits met leien. De 2 zijgevels bevatten rondboogvensters met glas-in-lood. Het gebouw (1924) in de stijl “Amsterdamse School”, staat op de monumentenlijst. De banken in de kerkzaal zijn waaiervormig gegroepeerd rondom de kansel. Twee elkaar kruisende parabolische tongewelven met gemetselde ribben vormen het dak. De velden hiertussen zijn beschilderd in een abstracte geometrische stijl, naar ontwerp van de architect, E. Reitsma. Vrijwel alle interieuronderdelen zijn van de hand van Reitsma en zeer waardevol. 38 | TSJERKEPAAD 2015

Bakstenen kerkje (maar ook kloostermoppen en tufsteen), waarvan het schip vermoedelijk uit de 13-de eeuw dateert. Het koor is in de 15-de eeuw vernieuwd (vensters). De ingang ligt aan de noordkant, vroeger alleen voor vrouwen. De zuidelijke ingang (vroeger voor mannen) is dichtgemetseld. Bij de restauratie van het schip (1985) vond men een brokstuk van een roodstenen sarcofaagdeksel met opschrift. De versieringen op het tongewelf zijn naar oude voorbeelden weer aangebracht. De toren, van oorsprong middeleeuws, werd in 1872 gedeeltelijk afgebroken en hersteld. In 1960 is deze toren met een zadeldak opnieuw gerestaureerd. Het orgel is in 1904 geplaatst door Bakker en Timmenga.

Het kerkje (13e eeuw) heeft fundamenten, gelegd op keistenen. In de zijgevel spaarvelden met afwisselend gotische ramen. Het exterieur vertoont sporen van latere aanpassingen. Het koorhek en de kansel dateren uit de hervormingstijd. De kansel is gebeeldhouwd in een overgangsstijl met renaissance- en barokkenmerken. Het orgel (Bakker & Timmenga) is na restauratie in september 2007 weer in gebruik genomen. De klokkenstoel naast het kerkje heeft een luidklok uit 1750. Sinds de restauratie in 2002 vinden er naast kerkdiensten ook concerten en lezingen plaats.

Justin Kroesen TSJERKEPAAD: OP ZOEK NAAR HET VERHAAL VAN DE FRIESE KERKEN De oude Friese kerken vertellen veel verhalen over de lange en bewogen geschiedenis van Friesland. Eeuwenlang - en nog altijd hebben mensen de belangrijkste momenten van hun leven in de kerk beleefd, zoals de doop van een pasgeboren kind, het eigen huwelijk of dat van vrienden en familieleden, en van hieruit werden ontelbare geliefden begraven. Daarnaast bood - en biedt - de kerk een kader voor de zoektocht naar antwoorden op grote levensvragen als: waartoe zijn wij hier op aarde? Is er leven na de dood? Hoe word ik een goed mens? Anders dan vandaag waren kerken in het verleden publieke ruimten, waar mensen niet alleen samenkwamen voor de kerkdienst, maar ook om te schuilen bij onraad, voor vergaderingen, om nieuws te horen en om elkaar te ontmoeten. Zo bieden de oude kerken niet alleen inzicht in het geloof van onze voorouders, maar ook in hun wereldbeeld, hun omgang met de dood, het denken over goed en kwaad, over verhoudingen tussen arm en rijk, man en vrouw. In de afgelopen eeuw hebben velen de kerk de rug toegekeerd. Daarbij bestaat het gevaar dat vergeten wordt wat het kerkgebouw ons te vertellen heeft over onze geschiedenis en cultuur. Deze zomer openen veel Friese kerken weer uitnodigend hun deuren om de vele verhalen die de oude kerken ons vertellen ter plekke beleefbaar te maken, en het is te hopen dat velen hiervan gebruik zullen maken. Het gezegde luidt: ‘onbekend maakt onbemind’, maar het tegendeel is ook waar: bekendheid creëert betrokkenheid, en dat is onontbeerlijk voor het behoud van deze unieke monumenten. Justin Kroesen is Universitair Docent Kunstgeschiedenis van het Christendom aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij publiceert regelmatig over kerkelijk erfgoed, met name in de noordelijke provincies.

Het interieur van de kerk van Mantgum, een puntgaaf ensemble uit de 18e eeuw (Archief Regnerus Steensma). TSJERKEPAAD 2015 | 39

TSJERKEPAAD KERKEN

KOUDUM Martinikerk 8723 BN (Regio ZO) PROTESTANTS

LEEUWARDEN Sint Bonifatiuskerk Bonifatiusplein 20 ROOMS KATHOLIEK Open: 27 juni t/m 12 sept. op wo. en za. van 14.00 16.00 uur. Het torenuurwerk van de kerk is te bezichtigen.

LANGWEER Kerk Oasingaleane 13 8525 EL (Regio ZW) PROTESTANTS

Ook open: 7,14,21,28 juli, 4, 11 augustus van 11.00 16.00 uur.

De kerk is in 1857 gebouwd en heeft een merendeels 17-de eeuws, zeer waardevol, interieur. Dit interieur komt uit de oude kruiskerk, die tussen 1614 en 1617 is gebouwd. De kansel is van 1648. In de kerk hangt één van de 3 gedenkborden die herinneren aan de plundertocht in de 80-jarige oorlog. Op het bord wordt deze geschiedenis in rijm verteld. Het orgel werd in 1859 vervaardigd door fa. Van Dam. In 2008 is de kerk gerenoveerd.


LANGEZWAAG Mattheuskerk ’t Hou 9 8409 GH (Regio ZO) PROTESTANTS

De neogotische kerk werd gebouwd in 1882-1884 (ontwerp P.J.H. Cuypers). De torenspits (85 meter), afgebroken in 1976 tijdens een storm, werd in 1979/80 herbouwd. De kruiskerk is één van de grootste kerken van Friesland en de toren de hoogste kerktoren van de provincie. Interieur: Cavaillé-Coll koororgel (1886), het beeld van Anna te Drieën (16-de eeuw); de preekstoel (±1700); monumentaal doopvont uit 1931 (ontwerp gebroeders Brom); 34 gebrandschilderde ramen (Nicolas en Geuer); hoofdorgel uit 1899 (Adema, Leeuwarden). Restauraties vonden plaats in 1979/80 (kerkdak en torenspits), 1998 (pastorie) en 2006/07 (kerk en toren). De kerk en pastorie zijn sinds 1974 eigendom van de Stichting Bonifatiustoren. LEEUWARDEN Evangelisch Lutherse Kerk Nw. Oosterstraat 28-30 8911 KN (Regio Midden) EVANGELISCH

De dorpskerk uit 1782 bestaat uit een éénbeukig schip met driezijdige afsluiting en een ongelede toren die grotendeels in het schip is opgenomen. De toren valt op doordat de wijzerplaten niet aan de muur, maar op het vierkant zijn bevestigd en vanwege de bekroning met een paard. In de kerk zijn vooral de 17-de-eeuwse avondmaalstafel en de laat 18-de-eeuwse preekstoel van belang. De laatste is versierd met houtsnijwerk van de Leeuwarder meester houtsnijder Jacob Swalue en is bijzonder vanwege de opengewerkte trap. In de muren zijn een aantal oude grafzerken ingemetseld. Het orgel is van Bakker & Timmenga en dateert van 1901.

LEEUWARDEN Wirdumerdijk 18 8911 CD (Regio Midden) DOOPSGEZINDE VERMANING

In 1777 is de kerk door een plaatselijke meester herbouwd. De kerk heeft een driezijdige sluiting. De bijbehorende toren heeft drie geledingen met een naaldspits. In de kerk is 17de eeuws meubilair met een preekstoel uit 1684 aanwezig met symbolische voorstellingen op de kuip. Het orgel is uit 1784 is van Lambertus van Dam.

LEEUWARDEN HUIZUM Dorpskerk Huizum-Dorp 67 8934 BS (Regio Midden) PROTESTANTS

Open: 4, 11, 18, 25 juli, 1, 8 augustus. In 1631 werd op de plaats van de huidige kerk een houten gebouw gesticht: een vaste “vermaanplaats”, in 1680 vervangen door een stenen gebouw. Verbouwd in 1760, in 1850 vergroot en vernieuwd. In 1832 werd het huis vóór het kerkgebouw gesloopt. In 1954 werden in de kerkzaal 2 gebrandschilderde ramen geplaatst van de glazenier Joep Nicolas. Onder de lezenaar van de kansel het zonnesymbool van de kerk De Zon, in Amsterdam, waarvan de gemeente de kansel en het orgel in 1812 kocht. Talrijke beroemde organisten hebben het orgel (Johannes Strumphler, 1786) bespeeld, dat de status van monument heeft en bekend is om zijn rijke klankkleur.

LEEUWARDEN Achter de Hoven 2c GEREFORMEERDE GEMEENTE

De dorpskerk is waarschijnlijk eind 12-de eeuw op een terp gebouwd en daarmee het oudste nog bestaande monument van de stad Leeuwarden. Interieur (17e eeuws): achtkantige preekstoel van voor de Reformatie - met doophek (oudste in Friesland); 3 herenbanken met houtsnijwerk kerkbanken met renaissance zijstukken (16-de eeuw); tongewelf met middeleeuwse rozetten (lijdens-geschiedenis van Christus); het orgel, van voor de Reformatie, wordt door een aanzienlijke uitbreiding in 1849 als een Van Damorgel gezien (restauratie in 2014). Op de begraafplaats zijn bekende Friezen begraven zoals o.a. Hendrik Algra, Ype Schaaf, Karst Leemburg, de ouders van de dichter J.J. Slauerhoff. LEEUWARDEN De Grote of Jacobijnerkerk 8911EN (Regio Midden) PROTESTANTS Open: juni: za. 11.00 - 16.00 uur; juli, aug., sept. (t/m 12-de): di., wo., do., zat. 11.00 - 16.00 uur. Vr. 13.00 - 16.00 uur.

De eerste aanzet tot het stichten van een Evangelisch-Lutherse gemeente in Friesland dateert uit het midden der 17-de eeuw. In 1681 wordt een kleine kerk geschonken door jonkheer Andreas Möller. Van hem zijn een rouwbord (1690), waarop portret, wapen en afstamming en zijn grafsteen in de kerk te bezichtigen zijn. Dit kleine kerkje is in 1774 vervangen door de huidige kerk (rijksmonument), welke in 1994 geheel is gerestaureerd. Het orgel in de kerk dateert uit 1869 en is gebouwd door Lambertus van Dam. In de consistoriekamer hangen boven de gemarmerde schoorsteenmantel de 13 wapenborden van de stichters van de kerk. 40 | TSJERKEPAAD 2015

Dit gebouw was voor 2004 eigendom van de Gemeente Gods, daarvóór kerkten de Mormonen er. Daarvoor is het gebouw een tijdlang in gebruik geweest als garage. De hal wordt gebruikt als inloophuis; de kerkzaal is voorzien van nieuw meubilair en ook is er een nieuw orgel. De kerk staat buiten de stadsgrachten. In de vele tuinen en kascomplexen die hier waren, werden groente en fruit verbouwd die in de stad en op het platteland werden verkocht. Vervoer vond plaats over het idyllische riviertje de Potmarge dat dwars door het gebied stroomt en uitkomt in de stadsgracht. De straat Achter de Hoven liep achter die tuinen (hoven) langs. Vandaar de naam.

Gebouwd tussen 1300 en 1500, is het het oudste monument van de stad. Bekend is het Oranjepoortje aan de oostkant, een portaal met een boompje met oranjeappels en het wapen van Leeuwarden, de oude ingang waardoor de stadhouders de kerk betraden. Eeuwenlang is de stadhouderlijke familie hier begraven; zij waren de rechtstreekse voorouders van ons koninklijk huis. Leeuwarden behoort met Delft en Breda tot de drie steden met een Koninklijke grafkelder. In de kerk is het koor aan de nagedachtenis van de stadhouders gewijd met gebrandschilderde ramen, wapenborden en deels gereconstrueerde monumenten. In het schip domineert het orgel van de beroemde orgelbouwer Christiaan Müller uit 1724-1727.

LEEUWARDEN Waalse Kerk Grote Kerkstraat 222 8911 EG (Regio Midden) PROTESTANTS

TSJERKEPAAD KERKEN

LEEUWARDEN Pelikaankerk Pelikaanstraat 10 8916 AE (Regio Midden) PROTESTANTS

LEKKUM Sint Cecilia Kerk Tsjerkepaed 26 9081 AT (Regio Midden) PROTESTANTS

Open: 22, 29 augustus, 5, 12 september van 13.00 - 17.00 uur. De Pelikaankerk (1932, architect Egbert Reitsma) is, ondanks de jonge leeftijd, een monument. Het orgel (1932), gebouwd door Valkx en Van Kouteren uit Rotterdam, is een pneumatisch orgel met een open opstelling van het pijpwerk. De kerk bevat 28 bijzondere, gebrandschilderde ramen, die het maatschappelijk leven uit de jaren twintig en het verleden verbeelden. Achter de kansel zijn nog eens 6 ramen die de eerste 6 scheppingsdagen voorstellen. De stijl van de ramen is eigentijds en modern te noemen, geheel anders dan we in een kerk zouden verwachten. De ramen zijn ontworpen door Egbert Reitsma uit Groningen, de architect van de kerk.

LEMMER Kerk Kerkhof 1 PROTESTANTS

In de 13-de eeuw is voor het eerst sprake van een kerk in Lemmer. In 1716 werd de eerste steen gelegd van de huidige kerk en in 1759 werd de kerk vergroot met een dwarsbeuk aan de noordzijde. De kerkruimte wordt overdekt met een houten tongewelf, dat een bezienswaardigheid op zich is. De oorspronkelijke beschildering is met veel zorg hersteld. Een waarlijk pronkstuk is de barokke preekstoel die in de jaren 1743 - 1745 is gemaakt door Gerben Jelles Nauta uit Sneek. De in houtsnijwerk uitgewerkte thema’s maken deze preekstoel uniek voor Friesland. Na de restauratie in 1984 zijn ook een 40-tal grafzerken weer tevoorschijn gekomen.

LICHTAARD Gertrudiskerk Noardermieddijk 3 9176 GE (Regio NO) PROTESTANTS

De kerk met ingebouwde toren is 16-de eeuws en in gotische bouwstijl gebouwd. In de noordmuur vindt u nog gedeeltes tufsteen (dowestien), wat er op wijst dat de kerk nog een voorganger moet hebben gehad. Uniek zijn de houten zijschotten van de toren. De 2 klokken zijn van 1300 en 1404. De preekstoel uit 1642 heeft Friese getoogde panelen. Bijzonder is dat de toegangsdeur naar buiten opendraait. Dat kan erop wijzen dat de deur vroeger een binnendeur van bijv. een portaal is geweest. Het kerkje wordt voor creatieve doeleinden gebruikt. U kunt een rondwandeling maken langs de dorphistorie.

De voormalige kloosterkapel van de dominicanessen of Witte nonnen is gewijd aan Sint Catharina. Het klooster werd in 1507 gesticht en heeft ongeveer 50 jaar gefunctioneerd tot de hervorming kwam. De kerk, die ca 1525 is gebouwd, kreeg verschillende andere functies tot hij in 1659 door de stad als kerk voor de Franssprekenden (o.a. stadhouderlijk hof en garnizoen) in bruikleen werd gegeven. In 1740 doneerde Anna van Hannover, echtgenoot van stadhouder Willem Karel Hendrik Friso, een orgel (Johan Michael Schwartsburg, leerling van Chr. Muller, het enige tweeklaviersorgel van zijn hand). Het lof- en snijwerk is van Jaan Oenema die dit in 1742 in opdracht van Gedeputeerde Staten vervaardigde. LEMMER H. Willibrordus kerk achter Schans 47 8531 DV (Regio ZW) ROOMS KATHOLIEK

Deze parochiekerk werd gebouwd nadat een eerder in 1767 gebouwde kerk te klein werd. Het is een neogotisch bouwwerk. De toren is meer dan een eeuw één van de markantste herkenningspunten van Lemmer. Het is een driebeukige pseudobasiliek met gemetselde spitsgewelven en gebrandschilderde glas-in-lood ramen. De preekstoel is een eikenhouten zeskantige kuip, waarin de vier evangelisten zijn afgebeeld.

Het huidige kerkgebouw (1778) verving een middeleeuwse kerk, gewijd aan Sint Cecilia, gesticht door Fredrik van Hallum (1125 - 1173), abt van klooster Mariëngaarde. De zadeldaktoren werd na 1896 vervangen door één met ingesnoerde spits. De klokken (1512 en 1548, gebroeders Van der Wou) werden hergebruikt. Interieur: een overhuifde herenbank en een preekstoel (1778, Jan Molaan, schrijnwerker op Oldegalileën); grafstenen, waaronder een middeleeuws sarcofaagdeksel van rode Bremer zandsteen; het orgel (1828, Van Dam, Leeuwarden) heeft één klavier en aangehangen pedaal. Gedurende 1968 - 1970 is de kerk gerestaureerd. De negentiende-eeuwse inrichting werd toen ingrijpend gewijzigd. LEONS Catharinakerk Leons 1 8833 KA (Regio NW) PROTESTANTS

De kerk (± 1300) was oorspronkelijk een kloosterkapel (klooster Monnike-Baijum) Uit de romeinse tijd stamt het in 1904 opgegraven Fortunabeeldje. Op het zegel van de kerk is de zuidkant van de kerk afgebeeld, geplaatst op een rad, dat herinnert aan Catharina van Alexandrië. In de tekstrand van het zegel is een afbeelding te zien van Fortuna, godin van toeval en geluk, die een hoorn des overvloeds in haar arm houdt. De middeleeuwse zadeldaktoren heeft later een spits gekregen. Aan de noordzijde vindt men een dichtgemetseld Noormannenpoortje. Bij de laatste restauratie (1985) is het Hardorff-orgel overgeplaatst naar Húns. Het huidige Unit-orgel is afkomstig uit de Evangelisch Lutherse kerk van Hilversum.

LONGERHOUW Kerk Buren 2 8745 NB (Regio NW) PROTESTANTS

LYTSEWIERRUM Gertrudistsjerke Buorren 1 8642 WG (Regio NW) PROTESTANTS



De kerk is van 1757, de zadeldaktoren uit de 16e eeuw. Interieur: een gesneden rococopreekstoel (18e eeuw) met bijbelse voorstellingen; restanten van een middeleeuwse mozaïekvloer; een Van Damorgel uit 1868. In de consistorie hangt een zeldzame kinderbaar uit de 17e of 18e eeuw en de originele tekstbordjes van een niet meer bestaande baar voor volwassenen. Het torenuurwerk (eerste helft 17e eeuw) is gesigneerd met PH, waarschijnlijk Pytter Hinnes, een uurwerkmaker uit Bolsward.

De kerk is van 1557. Aan de noordzijde zijn nog sporen van de sacristie zichtbaar die in 1850 is afgebroken. De toren, oorspronkelijk ouder dan de kerk, is in 1772 vernieuwd. Het tongewelf met de in 1928 aangebrachte beschildering trekt de aandacht. Na verwijdering van de houten vloer in 1968 kwamen zeer oude grafzerken te voorschijn. Het van Damorgel is uit 1870.


TSJERKEPAAD KERKEN

MAKKINGA Prot. kerk Brink 10 8423TE (Regio ZO) PROTESTANTS

MAKKUM Van Doniakerk Kerkeburen 37 8754 CZ (Regio NW) PROTESTANTS

Open: 4, 18 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september

Open:4, 25 juli, 15, 29 augustus, 12 september.



De kerk is gebouwd in 1775 en staat op de Monumentenlijst. In de 15-de eeuw was Makkinga al een kerkdorp en had een kerk. De oudste klok dateert uit 1463. De kerk is gerestaureerd in 2001 waarbij in de kerk de grafstenen weer zichtbaar werden. De oudste graven zijn uit 1609. Er is een mooi oud kabinetorgel van Bakker en Timmenga. In de kerk hangt een Christus reliëf van de beeldhouwer Simon Miedema; “De glimlach speurt naar God in de wereld”. Makkinga vormt samen met Elsloo en Boyl de streekgemeente “Frieslands End”.

In 1660 in gotische stijl opgetrokken tweebeukig kerkgebouw. De eerste steen voor de toren (1652) werd gelegd door jonker Bonno van Donia. Op één van de trekbalken staat zijn naam vermeld. De kerktoren heeft een zeepaardje als windwijzer. Interieur: preekstoel in renaissancestijl (17e eeuw); in de dooptuin, de achterkerk en het westportaal liggen zerken van de families Donia, Liuwckema en Kingma; een Naber-orgel (1848), voorzien van rococosnijwerk; rouwborden; een schaalmodel van een kofschip is een herinnering aan de eens bloeiende Makkumer scheepvaart (oud gebruik in kustplaatsen in de hele westerse wereld). Schenkingen vormen dikwijls een uitvloeisel van een gelofte bij redding uit een scheepsramp na gebed.

MANTGUM Mariakerk Seerp van Galamawei 3 9022 AA (Regio Midden) PROTESTANTS

De eerste kerk dateert uit 1203. Rond 1500 werd de kerk herbouwd. Het interieur is in de jaren 1779-1781 gesneden door Hermanus Berkebijl, in Lodewijk de 16e-stijl. De preekstoel heeft een Samaritaanse vrouw en met Nicodemus). Verder vallen de gebeeldhouwde zerken voor Aesgo Hoxwier, Gala van Galama en Seerp van Galama (1584) op. Het orgel is in 1879 gebouwd door L. van Dam. De beelden op het orgel zijn in 1844 in Antwerpen gemaakt en afkomstig van het vorige orgel.

MARRUM Godeharduskerk Hegebuorren 17 9073 HT (Regio NO) PROTESTANTS

MARSSUM H. Pontianuskerk Buorren 20 9034 HK (Regio NW) PROTESTANTS

MENALDUM Kerk Skilpaed 2 9036 MH (Regio NW) PROTESTANTS


Open: juli en augustus.

Open: augustus, 5, 12 september

De bouw van het schip dateert van het begin van de 13-de eeuw. In de 19-de eeuw werd wegens ernstige bouwvalligheid de zadeldaktoren afgebroken en werd een toren, met spits, in het schip gebouwd. De eikenhouten preekstoel is gemaakt door Dirk Sydtses in 1658 en de herenbank in 1723 door Jacob Sydses Bruinsma. Het orgel werd in 1831 gemaakt door J.A. Hillebrand en in 1833 herzien door N.A. Loman. In 2008 is begonnen met de restauratie van het Hillebrand/ Loman orgel en in november 2010 is het orgel in zijn volle glorie weer aan de PKN gemeente overgedragen.

MIDSLAND Meslânzer Kerk Westerburen 2 8891 GP (Regio Wadden) PROTESTANTS

Het hoogste punt van het dorp wordt ingenomen door de eeuwenoude parochiekerk, gewijd aan de heilige St. Pontianus, gebouwd omstreeks 1200. De toren (30 meter) is uit de 13-de eeuw. Het zadeldak van de toren is vermoedelijk in 1848 door een houten spits vervangen. Het interieur bevindt zich nog in de staat van rond 1700. Het orgel uit 1803 is vervaardigd door ‘Meester orgelmaker’ Albertus van Gruisen & Zonen. Op een grafsteen uit 1677 in de kerk staat het volgende gedicht: ‘Al die hier op my trede - Ick heb geweest als ghy’ - Al legh ick hier benede - Excempel neemt aen my.

MILDAM It Alde Tsjerkje Mildaem Schoterlandseweg 37 8454KB (Regio ZO) PROTESTANTS

De huidige kerk werd in 1874 gebouwd op de funderingen van een ouder oorspronkelijk aan de Heilige Lambertus gewijd godshuis. De toren is al enkele jaren eerder in 1866 gebouwd ter vervanging van de oude zadeldaktoren. De rijk versierde preekstoel en het doophek zijn uit 1672. Schuin tegenover de preekstoel staat een herenbank. Deze bank dateert ook uit 1672. Het huidige orgel, met een monumentaal front, werd in 1861 gebouwd. In de toren hangen twee luidklokken: een grote klok uit 1473 en een kleinere uit 1619.

MINNERTSGA Meinardskerk Meinardswei 3 9047 KD (Regio NW) PROTESTANTS

Niet open op: 12 september. De kerk is open wanneer er in de zomermaanden een braderie gehouden wordt (’s woensdags eens in de twee weken) In de periode van juni t/m oktober is er elke dinsdag vanaf 10.30 uur een rondleiding van een uur. Voor rondleidingen en groepen kan ook een afspraak gemaakt worden (0562-448640). Deze kruiskerk in het centrum van het dorp met rondom het kerkhof, de kerkemuur en het kerkehek is gebouwd in 1880 na sloop van de rond 1400 gebouwde St. Willebrordus kerk. De oude kerkklok uit 1512 is het enige wat nog uit de St. Willebrordus kerk rest. Na een totale restauratie is de kerk op 13 november 2011 weer in gebruik genomen. 42 | TSJERKEPAAD 2015

Het kerkje is gebouwd in 1726 en was tot 1964 in gebruik als Nederlands Hervormde kerk. In verval geraakt, werd het voor sloop aangewezen. Door veel inspanning en met behulp van subsidie van Monumentenzorg werd er gerestaureerd en kwam het in handen van de stichting It Alde Tsjerkje Mildaem. Vanaf 1983 biedt het onderdak aan het Kreatief Kollektief. Dit bestaat uit 6 personen die elk één of meer technieken van kunstnijverheid beoefenen. Hun producten worden in de kerk verkocht. Gezamenlijk bedenken en verzorgen zij de vele activiteiten die in het kerkje plaatsvinden. Ook voor gastexposities is plaats.

De kerk is gebouwd in 1505. Deze robuuste kerk van baksteen verloor in 1552 zijn torenspits. Deze is in 1590 vervangen door een zadeldak. In 1947 werd de kerk bijna geheel verwoest door een brand. De kerk is in 1955 geheel gerestaureerd.

PROTESTANTS

MORRA St. Johannes kerk Tsjerkestrjitte 12 9135 PK (Regio NO) PROTESTANTS Open: 12 september

In 1850 gebouwd, ter vervanging van een kerk uit 1799, waarvan de toren met zadeldak nog over is. In de toren hangen 2 klokken uit 1649, gegoten door Jakob Notenman uit Leeuwarden. De kerk bezit een eenvoudig interieur met kroonluchters uit 16-de en 17-de eeuw. Het éénklaviers orgel uit 1873 met een orgelkas uit de 17-de eeuw is van onbekende herkomst.

NIEUWEHORNE Kerk Schoterlandseweg 38 8414 LW (Regio ZO) PROTESTANTS

De aan Sint Johannes de evangelist gewijde kerk is met het koor rond 1250 gebouwd, en ligt dwars over de terp. De oude toren is in het midden van de 19-de eeuw vervangen door een westgevel met een houten koepeltorentje. De kerkruimte wordt gedekt door een houten tongewelf. De vloer is geplaveid met basaltine tegels, de 2 fraaiste zerken zijn in de muur aangebracht. De preekstoel (1849) met klankbord staat binnen een doophek met balusters. Een 18-de eeuwse herenbank heeft een wapen met korenaren, een herenbank uit 1622 heeft in het timpaan het alliantiewapen van de familie Botma. Het orgel heeft 2 fraaie gesneden vleugelstukken en opzetstukken in Louis XIV-stijl. NIJEGA Kerk Kommisjewei 1 9217 RL (Regio ZO) PROTESTANTS

TSJERKEPAAD KERKEN

MOLKWERUM Lebuïnuskerk Tsjerkestrjitte 14

NES AMELAND Kerk Kerkplein 1 9163 HB (Regio Wadden) PROTESTANTS Open: in juli en augustus. Op maandag en woensdag van 16.00 - 17.30 uur. De voorganger van deze zaalkerk was gewijd aan Johannes de Doper en stond tot 1731 tussen Nes en Buren op de plek van de huidige Algemene Begraafplaats. De huidige kerk aan het Kerkplein is uit de jaren 1720/30 en werd in 1824 en 1913 verbouwd, waarbij een noordportaal te vervallen kwam en het zuidportaal een ingang kreeg. Op de noordmuur staat sinds 1913 de vroeg 19-de eeuwse kansel. De kronen werden door de gemeente geschonken (1725) als waardering voor de dominee, die 2 keer per week ’s avonds een z.g. liefdepreek hield. Hijzelf werd met een fraaie bijbel (1729) en een koperen kandelaar beloond. Het orgel werd 1862 geschonken.

NIJHUIZUM Kerk Nijhuizum 7 8775 XD (Regio ZW) PROTESTANTS

Open: 4,18 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september. De huidige kerk is in 1779 gebouwd met steun van Grietman Martinus van Scheltinga. De laatste restauratie is uit 2001. Het Bakker en Timmenga-orgel dateert uit 1915 en komt oorspronkelijk uit het gereformeerde kerkje van Hindeloopen. Tot 1775 had Oudehorne een eigen kerk, maar door de slechte staat van onderhoud is deze afgebroken en zijn de gemeenten bij elkaar gevoegd. De klokkenstoel van Oudehorne is blijven bestaan. Deze klokkenstoel wordt traditie getrouw gebruikt voor het Sint Thomasluiden van 21 tot 31 december. U vindt de klokkenstoel aan de Schoterlandseweg na nummer 81 in Oudehorne.

NIJLAND Nicolaaskerk Tsjerkegreft 2 PROTESTANTS

De kerk, een zaalkerk, is gebouwd in neorenaissance stijl. Door verbouwingen in de loop der tijden, is er van de oorspronkelijke bouwstijl weinig terug te vinden. In 1893 werd de toren erbij gebouwd. Het is opvallend dat de toren aan de oostkant van de kerk staat. In 1957 is het interieur ingrijpend vernieuwd. Van het oude meubilair kon vanwege de slechte staat niets worden behouden met uitzondering van de orgelgalerij. Het orgel is gebouwd door Bakker en Timmenga. Na een restauratie is het weer geschilderd in de oorspronkelijke kleuren.

NOORDWOLDE Kerk Oldeberkoperweg 1 8391 TB (Regio ZO) PROTESTANTS Open: in juli en augustus.

De 13-de eeuwse kerk werd in het begin van de 16-de eeuw vervangen door de huidige kerk, grotendeels gebouwd uit afbraakmateriaal van de eerste. Het laatgotische gebouw is opgetrokken uit gele en rode baksteen, meest van het kloostermopformaat. In 1819 en 1842 zijn vooral aan de steunberen herstellingen gedaan. De kerk is bijzonder fraai gelegen op een omgracht kerkhof.

De oudste kerk van Noordwolde werd in de 2-de helft van de 14-de eeuw verwoest. De Noordwoldigers bouwden rond 1400 een nieuwe kerk op de huidige plaats, herbouwd in 1640 met handhaving van oude delen aan noorden zuidzijde. In 1853 werd een zijbeuk aangebouwd die tijdens de restauratie (1964-1967) weer werd verwijderd. In 1874 is er een toren op de kerk gezet ter vervanging van de bouwvallige klokkenstoel. In de kerk zijn de preekstoel en enkele grafzerken uit de 17-de eeuw, het Van Dam-orgel is uit 1875. Sinds januari 2011 vormen Noordwolde, Steggerda, Vinkega en De Hoeve samen de gemeente Lindestreek.

Het is niet bekend wanneer dit kerkje werd gebouwd. Het enige aanknopingspunt is de klok waarin het jaartal 1729 staat vermeld met de naam van de Grytman van Wymbritseradeel, Jhr. Duco Gerrolt Martena, Heer van Camminghaburg. Oorspronkelijk was het een RK kerk, maar in 1789 is de kerk overgegaan naar de Hervormden. Het eenvoudige interieur bevat een preekstoel, een koorhek en kerkbanken. In de plavuizen vloer liggen bij de ingang 2 grafstenen. Omdat er geen verwarming en verlichting is, worden er sinds jaar en dag alleen ’s zomers kerkdiensten gehouden.

OFFENWIER Sint Nicolaaskerk Fiifgeawei 6 8626 GA (Regio Midden) PROTESTANTS Open: 22, 23, 29, 30 augustus, 5, 6, 12, 13 september Open van 14.00-17.00 uur In 1335 wijdde een hulpbisschop uit Utrecht het kerkje aan de heilige Nicolaas. Oorspronkelijk bestonden de muren uit “onbehouwen friezen”. Een afbeelding van Stellingwerf laat een beeld van de kerk zien in 1722; in 1850 werd hij ommetseld met kleine baksteen. De klok uit 1637 is in WO II weggehaald, er hangt nu een naoorlogse. Opschrift: “Geveld door Duits geweld. Door kerkvoogdij en burgerij hersteld. Luiden wil ik voor de doden. Levenden ter kerke noden”. Het orgel (1907, Bakker en Timmenga, kosten: 1100 gulden) heeft 7 stemmen. Vroeger stond op het front de tekst: ”Geen beter les met meerder kracht dan Micha zes vers acht”. TSJERKEPAAD 2015 | 43

TSJERKEPAAD KERKEN

OLDEBERKOOP Bonifatiuskerk Willinge Prinsstraat 2 8421 PE (Regio ZO) PROTESTANTS

OLDEHOLTPADE Heilige Stephanus kerk Hoofdweg 164 8474 CM (Regio ZO) PROTESTANTS

OLTERTERP St. Hippolytus kerk Achterwei 6 9246 TL (Regio ZO) PROTESTANTS

Niet open op: 5 september.


Open: 25 juli. 1, 8, 15, 22 augustus. Entree: € 1,- i.v.m. expositie.

Waarschijnlijk is de kerk van Oldeberkoop gesticht door een bisschop uit Utrecht en gebouwd door Cisterciënzer monniken, gezien de bouwtrant en de wijding aan Bonifatius. Een document uit 1553 noemt “de Parochiekerk van de H.Vitus te Antiqua Bercoop in Stellingwerff”. Te oordelen naar de oudste delen moet de bouw van omtrent 1125 zijn. Tegelijk met het herstel van de toren, begin 17-de eeuw, is de kerk omgeven door een kerkhofmuur van ‘Friese geeltjes’. Op oude prenten zijn nog enige getrapgevelde toegangspoortjes te zien, één naar alle windstreken. Een dergelijke ommuring had de bedoeling om de gewijde aarde rondom de kerk gescheiden te houden van de profane wereld daarbuiten. OOSTERBIERUM St. Joriskerk Heardawei 1 8854 AA (Regio NW) PROTESTANTS

De eerste kerk (1204) was van tufsteen. De huidige rode bakstenen kerk, oorspronkelijk gewijd aan Sint Stephanus, kwam gereed in 1545. De toren (37 m) werd gebouwd in 1608 van kleine gele steentjes. Restauratie kerk: 1983-85, restauratie toren klaar in 1989. De gemetselde traptoren aan de zuidzijde voert naar de trans (uurwerk en de luidklok). Daar heeft men een prachtig uitzicht. Naast de 300 jaar oude preekstoel is er een kabinetorgel. In en rond de kerk zijn nog een aantal oude grafzerken met de namen van bekende families. De toren is in 2014 gerstaureerd.

OOSTERWOLDE Dorpskerk Brink 26 8431 LD (Regio ZO) PROTESTANTS



Open: 11 juli t/m 29 aug. van 14.00 - 17.00 uur.

De bouwgeschiedenis gaat met zekerheid terug tot in de vroege 13-de eeuw. In de loop der eeuwen is de kerk verlengd, verhoogd en veranderd. Tegen de oostzijde staat de sacristie. De westkant wordt gekenmerkt door de imposante toren. Tijdens de laatste restauratie (2002-2004) gaf het interieur een deel van haar geheimen prijs. Vondsten in de muren, onder de vloer en achter pleisterlagen verhalen over de bouwchronologie, de inrichtingen en de decoratie door de eeuwen heen.

OPPENHUIZEN Johannes tsjerke Tsjerkebuorren 1 8625 HA (Regio ZW) PROTESTANTS

De huidige kerk met toren (1735) is gebouwd op de plaats van het kerkje uit de 14-de eeuw, oorspronkelijk gewijd aan St. Ursula. Op het kerkhof staat een klokkenstoel met 2 klokken. Op de toren staat als windwijzer een hazewind en op het dak aan de oostzijde een haas. Interieur: een eikenhouten preekstoel; een herenbank met de wapens van de familie Barels en Terwisscha; een aantal grafzerken; een zandstenen doopvont uit de 14-de eeuw, versierd met gotische ornamenten. Het orgel is in 1866 gebouwd door de meestertimmerman H. Noorman uit Oosterwolde. Het is het enige kerkorgel gebouwd door Noorman en dus een uniek exemplaar.

OUDE BILDTZIJL Julianakerk Ds. Schuilingstraat 4-6 9078 WD (Regio NW) DOOPSGEZIND

De kerk is in 1414/1415 gebouwd. Daarvoor heeft er een Olterterper kerk gestaan op de familiebegraafplaats bij de Olterterpervaart aan de Aldhof. De kerk was aanvankelijk zonder kerktoren, maar met een klokkenstoel. Deze werd pas in 1744 vervangen door een kerktoren (kosten 500 gulden). Hoewel de kerk niet meer exact zal zijn zoals in 1414, zal zij niet sterk afwijken van de oorspronkelijke kerk. In de 18-de eeuw is de achtergevel wat aangepast. De preekstoel dateert uit ongeveer 1780. In de kerk hangen rouwborden van voorname families uit Beetsterzwaag en omgeving. In september 2002 werd het fraaie huisorgel aangekocht. Het werd in 1980 door Gebr. Reil uit Heerde gebouwd. OOSTERWOLDE RK Kerk ‘De Heer Die Wederkomt’ Quadoelenweg 3 8431 LM (Regio ZO) ROOMS KATHOLIEK Open: t/m 15 augustus In 1957 is deze kerk van een oude houtschuur tot een sfeervol kerkje verbouwd dat er uitziet als een grote kerststal. Vanuit het Franciscanenklooster in Drachten werd hier een ‘Uthof’ gesticht. In 1972 werd er een vleugel aangebouwd omdat de kerk te klein werd. 2006 heeft de kerk nog een renovatie ondergaan zodat het nieuwe gedeelte meer eenheid vormt met het oude. Verder zijn er 4 gebrandschilderde ramen geplaatst. Het orgel is versierd met houtsnijwerk, gemaakt door pater J. Meertens. De 16 koperen kruiswegstaties zijn door kunstenaar J. van Oostveen uit Eindhoven gemaakt.

OUDEGA ( SM ) St. Agathatsjerke Buorren 1 9216 WB (Regio ZO) PROTESTANTS Open: 13.30 tot 16.30 uur.

De monumentale kerk uit 1695 is na een restauratie in september 2013 heropend. Bijna iedereen uit Top & Twel heeft een steentje bijgedragen aan de restauratie. Het interieur veranderde door nieuwe kleuren, installatie van audio- en video-apparatuur, een forse vergroting van het liturgisch centrum, waardoor de akoestiek verbeterde. Mooi zijn ook de kaarsenstander en het doopvont. Het gewijzigde voorportaal, de inforuimte met garderobe en de opgang naar de galerij zijn een verbetering. Het karakter van de kerk ademt de toekomst van de volgende generaties. Buiten vormen het gerenoveerde hekwerk en de opgewaardeerde begraafplaats één geheel met de kerk. 44 | TSJERKEPAAD 2015

De kerk werd gebouwd in 1806. Het torentje werd in 1909 gebouwd. De kerk werd in 1997 gesloten. Nu onderdeel van Cultureel centrum de Aerdenplaats. In 2012/2013 is het interieur van de kerk gerestuareerd.

De kerk is omstreeks 1090 van tufsteen gebouwd en ongeveer 50 jaar later is de toren er voor geplaatst. In de toren hangen 2 klokken waarvan de oudste uit ca. 1200 dateert. Van ca. 1600 tot 1800 was Oudega de hoofdplaats van Smallingerland. De 11 zware rouwborden verwijzen naar deze periode evenals de 5 gebrandschilderde ramen. Het orgel is gebouwd in 1875 door de en vormt samen met de nog herkenbare historische structuren in het dorp bijv. de blauwe Stien (1665) en het voormalige Rechthuis (1738) de belangrijkste historische kern van Smallingerland.

Lolle Schakel uit Oudega SWF EEN TSJERKEPAADBEZOEKER VERTELT: auto, zie je ze al van verre: ‘De KERKEN’. In iedere stad of dorp vallen ze op. Een stukje cultuur waar Friesland rijk aan is. En bij veel kerkgebouwen staan de deuren al vele jaren elke zomer weer uitnodigend open in het kader van Tsjerkepaad. Stap eens even binnen om te genieten van deze historise bouwwerken. De bouwkunst uit het verleden, de fraaie bouwstijl van deze kunstwerken, tientallen meters hoog en sommigen op terpen gebouwd. En de verschillende torens, zadeldak of hoge punttorens of een bescheiden torentje. Hier kreeg men vroeger veiligheid voor lijf en ziel. Ook de fraaie orgels die Friesland rijk is vindt men hier. Zij laten haar gouden klanken graag horen. En de kunstwerken die voor de verfraaiing van het orgel zijn aangebracht, alsmede de beeldengroepen die beslist de moeite waard zijn om te bekijken en uitleg over te krijgen. De meeste van deze kerken kerken ook bezoeken voor een moment van stilte en bezinning. De kerken zijn veelal in beheer bij de plaatselijke kerkgemeenschap of zijn in stichtingen ondergebracht. Als ik op een zaterdagmiddag zo door Friesland rijd kan ik het niet laten om even een bezoek aan verschillende kerken te brengen waar de Tsjerkepaadvlag uithangt. Ook op andere dagen zijn er op verschillende plaatsen kerken open. Ook de vrijwilligers die altijd weer bereid zijn zich voor hun kerk beschikbaar stellen voor een uitleg of voor een gesprek over het hoe en waar. Als ik zo door ons Friese platteland rijd dan geniet ik van de rijkdom die Friesland biedt. Mijn waardering voor de mensen die dit allemaal mogelijk maken: de vrijwilligers en de organisatie van Tsjerkepaad. Het is beslist de moeite waard om deze kerkenroute eens


TSJERKEPAAD KERKEN

OUDEGA ( SWF ) Ankertsjerke Pastorijstrjitte 23 8614 AB (Regio ZW) PROTESTANTS

De houten ‘capelle’ (1132) werd in 1500 vervangen door een stenen kerk met zadeldaktoren, gewijd aan de Heilige Martinus. In 1755 kwam er een nieuwe kerk, met gebruik van de oude eikenhouten gewelfconstructie. De zijmuren zijn op de fundering van kloostermoppen gebouwd. In 1757 werd de toren hersteld waarbij de kerk naar het oosten werd verlengd, zichtbaar aan de gewelfscontructie. In 1868 is de zadeldaktoren afgebroken en werd op de westgevel een houten toren geplaatst met een spits. In 1987 zijn de gebrandschilderde ramen herplaatst die in 1756 door Ype Staak zijn gemaakt. De kerk bezit een Van Dam-orgel, gebouwd in 1872. In de toren hangt een klok uit 1623.



PAESENS Antoniuskerk De Buorren 9 9136 PT (Regio NO) PROTESTANTS

De St. Antoniuskerk is de noordelijkste kerk in Friesland. Hij is gebouwd rond het jaar 1250. In 2002-2003 is de kerk van buiten en van binnen gerestaureerd. Het orgel, gebouwd in 1758 door de Duitse orgelmaker Johan Theodor Gilmann, staat op de monumentenlijst. In de kerk hangen 2 borden waarop alle predikanten vanaf 1770 staan vermeld. Eén van hen bleef 53 jaar in zijn eerste en enige gemeente. Boven op de toren is een windwijzer met een model van een vissersschip, een z.g. snik. In de toren hangt een luidklok uit 1507, die op alle werkdagen ’s morgens, ‘s middags en ’s avonds wordt geluid.

POPPENWIER Ned. Herv. Kerk Binnenbuorren 12 9013 CB (Regio Midden) PROTESTANTS

OUDEMIRDUM De Fontein Kerkstraat 1 PROTESTANTS

Het eenvoudige kerkje dateert uit 1790 en is in 1926 uitgebreid met een zijbeuk. In de kerk staat een preekstoel uit 1650 in renaissancestijl. Ook is er een gebrandschilderd raam uit 1790, geschilderd door Ype Staak. Het orgel is uit Leeuwarden. In 1999/2000 heeft een complete restauratie van kerk en toren plaats gevonden, waarbij het interieur van de kerk geheel veranderd is.


8513 CK (Regio ZW) PROTESTANTS

Tot 2001 werd nog aangenomen dat de kerk uit de 18-de eeuw dateerde. In 1802 zou hij een nieuwe westelijke gevel gekregen hebben die in 1877 ingrijpend gewijzigd zou zijn. Bij de restauratie van 2001 bleek dat de aanpak van 1877 heeft bestaan uit de ommanteling van de laatmiddeleeuwse kerk omdat de kerk er zo lelijk uitzag. De 19-de eeuwse schil is er nu afgehaald en het muurwerk van middeleeuwse moppen is in het zicht gebracht. De zaalkerk heeft een driezijdige koorsluiting en rondboogvensters. De naar verhouding grote, houten geveltoren is bekleed met lood en heeft een licht ingesnoerde spits.

PARREGA Johannes de Doperkerk Kerkbuurt 3 8763 MK (Regio ZW) PROTESTANTS

POPPENWIER Kerk Binnenbuorren 6 9013 CB (Regio Midden) DOOPSGEZIND

Open op: 11, 18, 25 juli, 1, 8, 15 aug. 12.30 - 17.00 uur. 12 sept. 10.00 - 17.00 uur.

Ook open op: zondag van 13.30 - 17.00 uur.

De kerk is omstreeks 1300 gebouwd. Bij de bouw is gebruik gemaakt van tuf en baksteen. In de toren zijn nog uitsparingen te zien waar kanonnen hebben gezeten. Parrega lag vroeger aan het Parregaaster meer en was een vissersdorp. Dit is nog te zien in het wapen van Parrega en op de windvaan bovenop de kerk. Hier staan 3 botten(vissen) gesymboliseerd. Het orgel is gebouwd in 1905 door een altaarsteen gevonden. Deze dateert uit de tijd dat de kerk nog katholiek was; Café de Harmonie: gelegenheid voor bezichtiging van het origineel interieur, etc.

RAARD, GEM. D. Marthakerk De Tange 3 9155 AL (Regio NO) PROTESTANTS

Open: 4 juli, 1, 15 augustus 5, 12 september. In oude geschriften werd in 1500 al over deze kerk geschreven. De kerk is gewijd aan de heilige Sint Nicolaas, de beschermheilige van de vissers en de zeevaarders. Na 1580 is de kerk overgegaan naar de Gereformeerde kerken in Nederland, de nieuwe kerknaam van de Staat der Nederlanden. Voor 1739 is de kerk afgebroken. De huidige kerk dateert van 1860 en is gebouwd door Geart of Rommert Palt Bleeksma. In de kerk ligt onder de preekstoel een prachtige grafsteen van Lieuwe Hettes van Galama. Hij liet zich ook wel “Albada” noemen. Van Galama is in 1543 in Poppenwier overleden.

OUWSTERHAULE Kerk

De kerk (al genoemd in 1500) is gewijd aan Sint Nicolaas, de beschermheilige van vissers en zeevaarders. Voor 1739 is de kerk afgebroken. De huidige kerk dateert van 1860 en is gebouwd door Geart of Rommert Palt Bleeksma. Onder de preekstoel ligt een grafsteen van Lieuwe Hettes van Galama (‘Albada’), in 1643 in Poppenwier overleden.

RAARD, GEM. D. Museumkerk De Buorren 8 9155 AN (Regio NO) PROTESTANTS Open: van 14.00 - 17.00 uur

De (gereformeerde) kerk is gebouwd in 1918 en is van de architect Nauta waarvan in de regio meerdere ontwerpen zijn te vinden. Sinds 1998 is het een rijksmonument. Het is een recht gesloten zaalkerk met geveltoren, portaal en enige Berlagiaanse kenmerken. De kerk staat op een wat merkwaardige locatie, ongeveer een kilometer buiten het dorp aan de weg naar Bornwird. Waarschijnlijk is deze locatie gekozen met het oog op het verspreid wonen van de gemeenteleden over een groot gebied. Sinds de gemeente een PKNgemeente is, heeft de kerk de naam Marthakerk gekregen. De naam is gekozen omdat de ‘zusterkerk’ van Foudgum Mariakerk heet.

13-de eeuwse romaanse kerk, toren uit 1787. Het Oerka Irene Verbeek Museum is sinds 2001 gevestigd in het terpkerkje. Het kerkje met zijn typerende tongewelf heeft daarvoor een verrassende metamorfose ondergaan, die alleen al het bezichtigen waard is. Het interieur is door Irene Verbeek beschilderd in kleuren die aarde en lucht symboliseren. Jaarlijks worden hier nieuwe exposities ingericht met werk van Verbeek.

Het hoog op een terp gelegen kerkgebouw dateert van 1815 en herbergt een bijzonder rococo interieur uit ongeveer 1765. Bij de restauratie (2009-2012) is de inrichting teruggebracht naar de situatie van vóór 1909. Het rococo houtsnijwerk aan preekstoel, doophek, vrouwenbanken, rouwen tekstborden (waarschijnlijk van Dirk Embdervelt, Leeuwarden). Interieur: herenbank met dubbele overhuiving en kuif (begin 18e eeuw); grafzerken van o.a. de families Jonghama en Eysinga; Hillebrand-orgel (1816); (hal) een beeld van Sint Laurentius geplaatst op een fragment van een middeleeuwse altaarsteen. RINSUMAGEEST Alexanderkerk

READTSJERK ’t Roodkerkje Tsjerkewei 17 9067 DS (Regio Midden) PROTESTANTS

Het kerkje is een rustiek 12-de eeuws kerkje in Romaanse stijl. Authentiek is de tufstenen muur aan de noordkant met een gaaf Romaans venster. In het kerkje ligt op het middenpad een grafzerk uit de 18-de eeuw en aan de wand hangen fraaie rouwborden. De preekstoel is een zuivere kopie van een 17-de eeuws model. De eiken kerkkap boven de preekstoel stamt vermoedelijk uit de 16-de of de 17-de eeuw. Het vormt een mooi geheel met het fraaie interieur van het kerkje.

9105 KA (Regio NO) PROTESTANTS

RINSUMAGEEST Museum Klooster Claercamp Klaarkampsterwei 6 9105 AZ (Regio NO)

Ook open op wo. middag. Dit in samenwerking met Klooster Claercamp.

Open: april t/m oktober za. en zo. 13.00 - 17.00 uur. Nov. t/m maart zondag 13.00 - 17.00 uur. Entree: € 2,50. Kinderen t/m 12 jaar gratis.

De Alexanderkerk is een tweebeukige kerk met twee daken. De tufstenen noordbeuk dateert van omstreeks 1100. Er zijn aanwijzigen dat deze noordbeuk oorspronkelijk als het middenschip van een basiliek is bedoeld, maar onderzoeksresultaten hebben dat niet kunnen bevestigen. De zuidbeuk is gebouwd in 1525 van hergebruikte baksteen en tufsteen. De bakstenen zadeldaktoren is in 1610 herbouwd en vóór 1800 omkleed met gele steen. Onder het koor is een kleine crypte. Er is een permanente tentoonstelling van de grootste collectie kistplaatjes van Friesland. Tevens zijn er informatiepanelen en een afbeelding op ware grootte van de Epposteen (rondleiding op verzoek). ROT TEVALLE Kerk Haven 16-18 9221 SR (Regio NO) DOOPSGEZIND

In de bloeiperiode van het Cisterciënzerklooster Claercamp bij Rinsumageest (gesticht in 1165 door abt Eyso met 12 monniken) woonden daar meer dan 700 monniken en lekenbroeders. Tijdens de Reformatie werd het klooster met alle landerijen (van Leeuwarden tot Schiermonnikoog) eigendom van de provincie (1580). Uit angst voor Spaanse internering werden kloosterkerk en nevengebouwen afgebroken. De kloostermoppen werden hergebruikt in kerken en andere gebouwen. De tentoonstelling in een museum op het voormalige kloosterterrein vertelt de historie van het klooster met o.m. vondsten van professor Van Giffen, bruiklenen van het Fries museum, vondsten van een proefopgraving in 2010 door de RCE, een tvdocumentaire van Omrop Fryslân enz. Meer info: www.kloosterclaercamp.nl

TSJERKEPAAD KERKEN

RAERD, GEM. L. Laurentiuskerk Buorren 9 9012 DK (Regio Midden) PROTESTANTS

REDUZUM Vincentiuskerk Haedstrjitte 2 9008 SP (Regio Midden) PROTESTANTS

Van de oorspronkelijke romano-gotische kerk uit de 14-de eeuw, is weinig meer terug te vinden. Het huidige gebouw dateert uit 1726. Boven het ingangsportaal (1726) zien we de familiewapens van een grietman, een boer en een schoolmeester-organist. De toren is uit 1878. De preekstoel is in 1670 vervaardigd door een timmerman uit het naburige Wirdum. Er liggen 15 grafzerken in de kerk. In 1785 bouwde Albertus van Gruisen een orgel met hoofd- en rugwerk. Het gestuukte plafond en de brede kroonlijst zijn in de 19-de eeuw aangebracht.

ROTTEVALLE Dorpskerk Buorren 18 9221 TC (Regio NO) Open: 12 september

De hervormde kerk is gebouwd in het jaar 1724. De inwoners van het dorp moesten zelf voor de benodigde gelden zorgen. Dat dit niet meeviel moge blijken uit het feit dat een Rottevalster diaken en schoolmeester deurcollecties hielden in Amsterdam. In het bouwjaar benoemde de gemeente al haar eerste predikant. In notulen uit die eerste tijd lezen we, dat er in 1734 80 lidmaten waren. Interessant in het intereur: Van Dam-orgeltje (1863) afkomstig uit de Schipperskerk te Leeuwarden; de gerestaureerde preekstoel (17-de eeuw); het predikantenbord met namen van predikanten vanaf het bouwjaar. De kerk is omringd door een kerkhof met onder andere enkele zeer oude graven.

SANDFIRDEN Kerk Nummer 2

SCHERPENZEEL Kerk Grindweg 139

PROTESTANTS

PROTESTANTS

Open: 4, 18 juli, 1, 15, 29 augustus. 12 september. De Vermaning, gebouwd in 1838, is een evenbeeld van andere 19-de eeuwse Vermaningen, klein en eenvoudig. Op de kerk staan windvanen in de vorm van een paard en een schip, symbolen van landbouw en scheepvaart. Het orgel dateert uit 1931. De beide kleurige ramen voor in de kerk dateren uit 1971 en zijn gemaakt guur’ voor, het rechterraam ‘medemenselijkheden, ondersteuning in moeilijke tijden’. De “Fermanjepôle” (aan de weg van Rottevalle naar Eastermar) met grote gedenksteen, is ook een bezoekje waard. Hier stond de allereerste Vermaning van Rottevalle.

Midden in het merengebied van de zuidwesthoek van kerkje dat rond het jaar 2000 van binnen is gerestaureerd. In het jaar 2006 is vervolgens het Van Dam-orgel gerestaureerd. Het kerkje dateert uit het jaar 1732. Het wordt thans beheerd door het bestuur van de `Stichting Sanfurd`.

De kerk is gebouwd in 1788 ter vervanging van de kerk die bouwvallig was geworden. In 1860 is de kerk uitgebreid. De toren dateert uit 1879. De oude toren vertoonde scheuren waardoor afbraak noodzakelijk was. In 1881 werd er een orgel geplaatst. De bouwers waren Van Dam en zonen. Het doopvont is van vurenhout vervaardigd met ornamenten uit lindehout en eikenhout (ca 1920). In de kerk bevinden zich 4 gebrandschilderde ramen, vervaardigd in 1788. De klok in de toren is van brons en gedateerd 1638. TSJERKEPAAD 2015 | 47

TSJERKEPAAD KERKEN

SCHET TENS Kerk Van Osingaweg 3 8744 EV (Regio NW) PROTESTANTS Open: 25 juli, 22 augustus, 12 september

De in 1866 (opnieuw) gebouwde kerk heeft een interieur uit dezelfde periode. Deze is in zijn geheel bewaard gebleven. Dat is uniek in de provincie Friesland. Het orgel is van de bouwer P. van Oeckelen en Zonen uit 1891. Het middenpad van de kerk bevat 6 schitterende renaissance grafzerken uit de 16-de en 17-de eeuw, waarop een rijke symboliek is afgebeeld. Hier liggen de adellijke Van Osinga’s, die zo’n 100 jaar het gezag uitoefenden in de gemeente Wonseradeel.

SINT ANNAPAROCHIE Van Harenskerk Van Harenstraat 1 9076 BS (Regio NW) PROTESTANTS

SCHRAARD Kerk Schoolstraat 3 8746NH (Regio NW) PROTESTANTS Open: 25 juli, 22 augustus 12 september.

De uit kloostermoppen opgetrokken 13e eeuwse romanogotische kerk met iets oudere zadeldaktoren was in de 15e eeuw een bedevaartsoord. Interieur: unieke 16e eeuwse bankwangen met gesneden medaillons en een beschilderd rouwbord voor Jkvr. U. van Aylva; een orgel van Mart Vermeulen uit Woerden; twee zeldzame 17e eeuwse avondsmaalsbanken. In 2014 is in de opslagruimte bij het weghalen van de stuclaag een middeleeuwse kaarsennis ontdekt.

SINT JACOBIPAROCHIE De Groate Kerk Oosteinde 1 9079 KZ (Regio NW) PROTESTANTS

SEXBIERUM Sixtuskerk Tsjerkepaed 1 8855HM (Regio NW) PROTESTANTS

De tufstenen kerk (eind 12e/begin 13e eeuw) is gewijd aan de Heilige Sixtus. De toren is in 1905 ommetseld en heeft daarbij het oude karakter verloren. Het interieur is zeer interessant: het houtsnijwerk (1768 door beeldhouwer Johannes George Hempel) aan preekstoel, doophek, doopvont, tekstborden en orgel is vol van symboliek; een Bakker & Timmenga-orgel, met een bewogen geschiedenis. Het orgel dat zich boven de met beeldhouwwerk versierde kerkafsluiting bevindt, is in 1766/1767 gemaakt door de Groninger orgelmaker Albertus Anthonius Hinsz. In 1922 bouwde Fa. Bakker & Timmenga in de oude kast van Hinsz een nieuw orgel. In 2010 is het orgel gerestaureerd en uitgebreid. SINT NICOLAASGA Kerk Omloop 4 8521 KE (Regio ZW) PROTESTANTS



Open: van 23 mei t/m 26 sept. 13.00 - 17.00 uur.

De kerk is gebouwd in 1683 onder leiding van de grietman Willem van Haren. De vorm is uitzonderlijk en heeft 8 zijden. De kerk is voorzien van een rijk interieur. In 1634 trouwde Rembrandt van Rijn met Saskia van Uylenburgh op deze plek in de toenmalige kerk.

Deze kerk (1844) is door Thomas Romein ontworpen. Deze opmerkelijke kerk is van neoklassieke stijl en is anders dan alle andere kerken in de buurt. Vanaf 1980 heeft de kerk een nieuwe functie gekregen. Het is een cultureel centrum. Bovendien is de Groate Kerk het startpunt van het Jabikspaad, de pelgrimsroute naar het Spaanse Santiago de Compostella.

SINT NICOLAASGA Nicolaaskerk Kerkstraat 14

SLAPPETERP Dionysiuskerk Menamerdyk 3

ROOMS KATHOLIEK

PROTESTANTS

Open: van juni t/m 12 september op wo. en za. van 14.00 - 17.00 uur

kerk ook dagelijks open.

De uit Raerd afkomstige Jan Doedes van der Weide realiseerde in 1887 deze Sint Nicolaaskerk. Het is een neo-gotische kruisbasiliek met vormen geïnspireerd op de klassieke gotiek. Het interieur is door de lichtinval bijzonder licht. De overwelvingen en kruisribgewelven zijn in schoon metselwerk uitgevoerd. De glas-in-loodramen zijn vervaardigd door Jacob Michiel Ydema. Het orgel is van de makerij Lodewijk Ypma uit Alkmaar.


De kerk (1926) op de terp is gebouwd in traditionele, streekeigen bouwtrant (architect H.H. Kramer, Leeuwarden). De éénbeukige kerk heeft een pseudotransept en een vierkante toren centraal tegen de westelijke voorgevel. De wijzerplaten zijn keramische tableaux. Origineel in het interieur zijn o.a. het houten podium, de stoelen, de houten banken en de tekstborden. Er is een lambrisering van geglazuurde okerkleurige bakstenen. De ribben van het gewelf worden aan de onderzijde opgevangen door de gebeeldhouwde symbolen van de 4 evangelisten (waarschijnlijk van W.C. Brouwer). Het éénklaviersorgel orgel (1927, Bakker en Timmenga) heeft een vlak front en een open opstelling van de frontpijpen. Bovenaan is een dunne trapvormige lijst aangebracht.

Het kerkgebouw, gewijd aan de Heilige Nicolaas, werd gebouwd in 1721. Op de westgevel is een torentje met een klok uit 1467. Het interieur bezit een eiken preekstoel uit de 17-de eeuw. In 2007 kon een prachtig vernieuwd interieur worden gerealiseerd. Het orgel uit 1901 is van Van Dam uit Leeuwarden.

SLOTEN Kerk Heerenwal 52 8556 XW (Regio ZW) PROTESTANTS Open: mei t/m sept. op di. t/m za.. In juli en aug. ook op ma. van 13.00 - 17.00 uur.

Deze kerk gewijd aan de Heilige Johannes de Doper is gebouwd in 1647 met een topgevel aan de straatkant en een dakruiter daarachter. Het interieur, dat nog bijzonder gaaf is, stamt uit het midden van de 17-de eeuw met doophek, banken en preekstoel. In het koor van de kerk zijn dateert uit 1786 en werd vervaardigd door Jan Harmens uit Berlikum.

Na een houten schuur en een eerste stenen kerk (1654), kwam er rond 1840 een geheel nieuwe kerk (stadsarchitect Rollema) in verschillende bouwstijlen, n.l. neoclassicistisch, neogotisch en ook een beetje empire. Het portaal van 1855 is in dezelfde stijl. Het orgel (Scheuer-orgel, 1847 met onderdelen van het vroegere van Gruizenorgel, 1876) is grondig gerestaureerd in 1998. De gebrandschilderde ramen (1925, Jugendstil) zijn een schenking van de glaszetter Houwing omdat zijn dochter trouwde. In 1972 werd de kerk gedeeltelijk verwoest door brand. Bij de hierop volgende restauratie kwamen er in het interieur enige veranderingen. In 1996 kwam bij een restauratie het leien dak terug. Kerk en orgel zijn Rijksmonument. STAVOREN Nicolaaskerk Voorstraat 69 8715 HX (Regio ZW) PROTESTANTS

SNEEK Martinikerk Grote Kerkstraat 5 8601 ED (Regio ZW) PROTESTANTS

SNEEK Sint Martinuskerk Singel 62 8601 AL (Regio ZW) ROOMS KATHOLIEK

Open: alle Tsjerkepaaddagen van 14.00 - 16.30 uur.

open: iedere dag van 10.00 - 17.00 uur.

In 1498 werd begonnen met de bouw van de kerk. Het werd voor Friese begrippen een ruime, gotische basiliek. Aan de westkant bleven 3 oude Romaanse torens staan uit een eerdere bouwperiode. In 1530 was deze kerkbouw voltooid. In 1681 stortte de middelste van de 3 torens in en werden de andere 2 afgebroken. In 1708 bouwde Arp Schnitger een orgel. Aan de zuidzijde een sacristie die sinds 1580 dienst doet als kerkenraadkamer, met snijwerk aan het plafond van Georg Hempel uit 1760.

STEGGERDA Kerk Steggerdaweg 35 8395 PL (Regio ZO) PROTESTANTS Open: in juli en augustus.

De kerk is in 1861 gebouwd op de fundamenten van een veel oudere kerk, die in 1860 was ingestort. Van deze oude kerk zijn de preekstoel en enkele banken bewaard gebleven. Ze dateren uit de 17-de eeuw. Onder de banken liggen nog grafzerken, waarvan de oudste ook uit de 17-de eeuw. Het orgel is in 1786 gebouwd door Wiebe Meijes en zijn zoon Meije Wiebes, plaatselijke timmerlieden. Het orgel stond ook al in de oude kerk. In 2003 is het orgel geresIn 2009 is het interieur gerestaureerd.

In 1729 is de huidige kerk herbouwd op de plaats waar een eerste kerk heeft gestaan. De kerk staat vrij eenzaam in het land. Van oorsprong was er bij de kerk een dubbele klokkenstoel. Een oude plattegrond van het kerkhof van Steggerda toont aan dat de klokkenstoel later is verplaatst. In de kerk is nog een oude grafzerk te zien die voor de kansel ligt. Het is nog altijd onbekend wie hier begraven ligt, omdat de namen er niet meer op staan. Vermoedelijk iemand uit de lagere landadel. Sinds januari 2011 vormen Steggerda, Vinkega, Noordwolde en De Hoeve samen de gemeente Lindestreek.

Architect P.J.H. Cuypers ontwierp voor Sneek een driebeukige neogotische pseudobasilikale kruiskerk die is gewijd aan de Heilige Martinus van Tours. In 1872 kon de kerk in gebruik worden genomen. De kerk is onvoltooid gebleven, want heeft aan de westzijde geen toren. Het orgel uit 1891 heeft 27 registers en is vervaardigd door Michaël Maarschalkerweerd & Zoon te Utrecht. Het orgel is uitgerust met een vrijstaande speeltafel welke gemodelleerd is naar voorbeeld van Cavaillé-Coll en is volledig in authentieke staat. De gebrandschilderde ramen zijn gemaakt door F. Nicolas. In de pastorietuin staat tevens een klokkenstoel.

STIENS Grote of St. Vituskerk 9051 BD (Regio Midden) PROTESTANTS Open: 8 augustus t/m 12 september. De grote tufstenen kerk dateert uit ongeveer 1100. De buitenmuren met romaanse versieringen laten sporen uit vroeger tijden zien, zoals de dichtgemetselde ingangen. Het 13-de eeuwse bakstenen koor is smaller dan het schip. In de rooms-katholieke tijd stonden op de lege sokkels naast de torendeur heiligenbeelden (van de patroonheiligen Vitus en Anna?). In het interieur: een 18-de eeuwse preekstoel; 3 herenbanken; de 17-de eeuwse portretzerk van Philips van Boshuysen en Anna van Eysinga; de avondmaalstafel is één van de oudste in Friesland. Het orgel werd in 1829-1830 gebouwd door L.J. en J. van Dam in een kast uit 1777. Het instrument bevat oud Bader-pijpwerk.

SUMAR Kerk Greate Buorren 14 9262 SB (Regio M) PROTESTANTS

SURHUISTERVEEN Kerk Gedempte Vaart 25 9231 AS (Regio NO) DOOPSGEZIND

SURHUISTERVEEN Doarpstsjerke Gedempte Vaart 8 9231 AV (Regio NO) PROTESTANTS




Deze kerk is gebouwd (1769) op de plek van een 12e eeuws tufstenen kerkje. Boven de ingang valt een mooie gedenksteen op. De vensters zijn voorzien van gebrandschilderde ramen, gemaakt door Ype Staak. In 1964 heeft er een ingrijpende herinrichting van het interieur plaatsgevonden. De klassieke indeling met de preekstoel tegen de zuidgevel en de herenbanken er tegenover heeft plaatsgemaakt voor een meer moderne inrichting. De huidige kleuren zijn in 1999 aangebracht. De preekstoel (midden 17-de eeuw) komt uit de eerdere kerk. Het Bakker en Timmenga orgel is op 7 maart 1907 in gebruik genomen. Van 1910 tot 1923 was de bekende theoloog Oepke Noordmans predikant in Sumar.

In 1804 is het huidige kerkgebouw gebouwd. Dankzij de Fransen hoefden de Doopsgezinden hun Formanje niet meer als schuilkerk te bouwen. In de afgelopen eeuwen is de kerk meerdere malen vertimmerd en gerestaureerd. Sinds 1970 zijn de banken vervangen door stoelen en is het interieur vernieuwd. In 1989 volgden restauraties aan de buitenkant. De laatste restauratie dateert uit 2001-2002. Tijdens deze restauratie werd het interieur vernieuwd.

TSJERKEPAAD KERKEN

SNEEK Doopsgezinde Kerk Singel 28 ) DOOPSGEZIND

Blijkens de gedenksteen boven de zuidelijke toegangsdeur werd de kerk gebouwd in 1685. De eerste steen werd gelegd door Dyter de Schepper, de plaatselijke grietman. De kerk is in de loop der tijd diverse malen gerenoveerd. Zo werden aan het einde van de 19-de eeuw gietijzeren ramen aangebracht. Oorspronkelijk had de kerk geen torentje (spits) zoals blijkt uit de oudste afbeelding van de kerk; gegraveerd op de avondmaalsbeker uit 1691.


TSJERKEPAAD KERKEN

SURHUIZUM Doarptsjerke Doarpstrjitte 31 9283 TC (Regio NO) PROTESTANTS Open: 4, 18 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september De kerk is vermoedelijk gebouwd in de tijd van de kloosterstichtingen, rond 1240/1250. Daarop wijst de toren uit de 12-de of vroeg 13-de eeuw. Tijdens de Spaanse burgeroorlog in de 16-de eeuw werd de kerk gebruikt als schuilplaats en vesting. De kerk werd verwoest en in 1617 weer opgebouwd. De klok in de toren dateert uit 1630. Deze werd in de oorlog door de Duitsers meegenomen. Later werd deze teruggevonden en weer in de toren herplaatst. De kerk werd in 1734 met bijna al het oude materiaal weer opnieuw opgebouwd, maar minder groot. De laatste grote restauratie vond plaats in 1995.



TERNAARD Grutte Tsjerke Tsjerkestrjitte 1 9145 RE (Regio NO) PROTESTANTS

Een bijzonder sieraad voor het dorp vormt de laat gotische kerk uit ongeveer 1525. Belangrijke restauraties hebben plaatsgevonden o.a. in 1792, 1922, 1974 en in 1993. Zowel het exterieur als het interieur zijn rijksmonumenten. In het midden van de 17-dee eeuw werd een orgel geschonken door Douwe II van Aylva. In 1864 is dit Baderorgel vervangen door een orgel gebouwd door de

TIRNS Prot. kerk Terpstrjitte 14 PROTESTANTS

TERBAND Terbantster Tsjerke (Rotondekerk) Pastorielaan 12 8449 BE (Regio ZO) PROTESTANTS

De kerk (ontwerp architect Thomas Romein) is in 1845 in gebruik genomen. Het is een neoclassicistische kerkvorm met 3 rondbogen in de voorgevel, gedragen door pilasters en met 2 blinde nissen. De houten roodgeverfde toren met daarop een open lantaarn en een kruis heeft als windvaan een zandloper. Interessant in het harmonische interieur: een sobere preekstoel (16-de eeuw); 2 grote grafzerken van 2 grietmannen van de vroegere gemeente Aengwirden, Johannes Crack en Martinus Bouricius van Idema. De kerk heeft een bijzonder goede akoestiek. Het recent gerestaureerde van Dam-orgel komt hier goed tot zijn recht. Het wordt getypeerd als een van de betere orgels van deze bouwer.


Deze laatgotische kleine kerk, gewijd aan de heilige Bonifatius, is gebouwd omstreeks 1500 en in 1903 gewijzigd en is met uitzondering van de nieuwe westgevel geheel bepleisterd. Achter deze bepleistering bevindt zich de baksteen. Op de westgevel staat een toren met spits. In de kerk zijn een aantal fraai gebeeldhouwde zandstenen epitafen van het geslacht Van Idzaerda uit 1531, 1603 en 1620. Alle epitafen zijn voorzien van alliantiewapens. De kerk heeft een prachtig kabinetorgel. De kerk is in 2009/2010 geheel gerestaureerd en in mei 2010 weer in gebruik genomen.

TERWISPEL Kerk De Streek 25 8407 BE (Regio ZO) PROTESTANTS

TIJNJE Kerk Rolbrêgedyk 6 8406 AN (Regio ZO) PROTESTANTS

Open: 4 juli t/m 29 augustus.

Open: 4 juli t/m 29 augustus.

Het huidige kerkgebouw uit 1864, is de vervanger van een eenvoudige zaalkerk met klokkenstoel. Een tekening uit 1726 getuigt hiervan. De bouwstijl is sober, passend bij de arme veenderijen van deze omgeving. De preekstoel is uit de vorige kerk overgeplaatst en heeft monumentale waarde, alsook het Van Dam-orgel uit 1884. Om deze reden staat de kerk op de monumentenlijst. De glas-in-loodramen geven de kerk een warme uitstraling. Op het koor staat een haan als windvaan. Dit verwijst naar de adel van Beetsterzwaag.

TJERKGAAST Kerk Gaestdijk 37 8522 MX (Regio ZW) PROTESTANTS

‘In doarp riist út de puollen’. Toen de kerk in 1921 gebouwd werd in dit vervenersdorp, was de deze bouw tot stand te kunnen brengen. Er is een bijzonder gebouw verrezen met een architectonische gaafheid van ex- en interieur. De bijzondere plaats in de geschiedenis van de bouwtechniek, v.w.b. de betonbouwmethode en de prefabricatie van bepaalde elementen maakt dat deze kerk op de monumentenlijst is geplaatst. Het interieur van de kerk is oorspronkelijk en eenvoudig. Fraai zijn de rondbogen met radvensters uitgevoerd met gekleurd glas-in-lood.

TJERKWERD St. Petruskerk Kerkstraat 8 8765 LK (Regio NW) PROTESTANTS Open: 11, 18, 25 juli, 1, 8, 15 aug. van 13.00 - 17.00 uur. 12 sept. 10.00 - 17.00 uur.

Open: in aug. op za. en zo. 14.00 - 17.00 uur. In juli en 12 en 13 sept. te bezichtigen vanuit de hal.

Een eenvoudig zaalkerkje met dakruiter (torentje) uit 1699 door D.G. van Burmania gesticht. Het heeft een orgel uit de v.m. gereformeerde kerk van Oppenhuizen, uit 1908 van de bouwer Bakker & Timmenga uit Leeuwarden. De preekstoel, met rijke festoenen versierd, draagt het wapen van Burmania.

TER IDZARD Bonifatiuskerk Idzardaweg 61 8476 EP (Regio ZO) PROTESTANTS

Op deze zandhoogte (Gaast) heeft al heel lang een kerk gestaan, getuige het sarcofaagdeksel (12e/13e eeuw), dat bij de ingang ligt. Van de oudere kerk rest alleen nog de westmuur. De huidige kerk dateert uit 1703. In 2003 werden ter ere van het 300-jarig jubileum glas-in-loodramen (koster Cor Booy) geplaatst door glazenier Karel van der Wal uit Hemelum. De kerk heeft hierdoor de sfeer van een kapel gekregen. Ook het geschilderde drieluik is van de hand van Cor Booy, met daarop bijbelse voorstellingen en de geschiedenis van het kerkgebouw. De kerk bezit een gesneden preekstoel uit de 17-de eeuw. Het orgel is van Bakker en Timmenga (1900).

De oudste gedeelten stammen uit de 12-de eeuw. In 1888 werd het tufstenen schip ommetseld. Het interieur werd in 1725 opnieuw ingericht. We zien o.a.: een preekstoel met Bijbelse voorstellingen (1725); 17-de eeuwse herenbanken voor de familie Walta; wapenborden (gerestaureerd in 1995); en als meest opvallend het 17-de eeuwse monumentaal marmeren gebeeldhouwd grafmonument van Watse van Camminga en zijn vrouw Rixt van Donia. Zij waren eerder erfheer van Ameland. Bij de andere grafstenen in de kerk is o.a. een steen uit 1525 van een voormalig Rooms Katholiek priester. Het orgel uit 1851 is gemaakt door L. van Dam en Zonen.

Iris Blok EEN CULTUURSCHAT VAN ONGEKENDE WAARDE, PRAKTISCH OM DE HOEK! Nadat ik mijn bacheloropleiding Kunst- en Architectuurgeschiedenis had afgerond, ben ik in 2014 begonnen aan de masteropleidingen Oude Kunst en Religion and the Public Domain, beide aan de Rijksuniversiteit Groningen. Door deze studiekeuze heb ik talloze Europese kerken kunnen bekijken in Duitsland, België en Italië, maar ook veel dichter bij huis. Met name in Friesland en Groningen zijn er veel laatmiddeleeuwse kerken bewaard gebleven. Een cultuurschat van ongekende waarde, praktisch om de hoek! Voor wie wil kijken, is er heel wat te zien. Indrukwekkende gewelfschilderingen, schitterende herenbanken en zelfs compleet gebleven interieurensembles laten zien dat de kerk ooit het onbetwiste middelpunt van de samenleving is geweest: waar gedoopt is, getrouwd en gerouwd, maar waar ook handel werd bedreven en de rijkeren van de samenleving hun machtige positie benadrukten door hun stempel te drukken op het kerkinterieur. Als gevolg van de terugloop in kerkgang die zich vanaf de tweede helft van de vorige eeuw heeft ingezet, blijven de deuren van veel kerken tegenwoordig vaak gesloten. Tsjerkepaad biedt aan iedereen de kans om toch eens een kijkje te komen nemen. Vaak de kerk kunnen vertellen. Gewoon rondkijken, of op zoek naar of niet (meer), wonend om de hoek of van heinde en verre gekomen: ik zou iedereen kunnen aanraden om deze zomer eens over de drempel te stappen! Iris Blok, Masterstudente Kunstgeschiedenis (Oude Kunst/Conservatorenmaster) en Religion and the Public Domain aan de Rijksuniversiteit Groningen


TSJERKEPAAD KERKEN

TWIJZEL Petrus tsjerke Tsjerkebuorren 15 9286 EZ (Regio NO) PROTESTANTS

Kerk en toren (12e eeuw) zijn opgetrokken uit zogenaamde “friezen” in romaanse stijl. Na een brand (rond 1600) werd de zuidmuur gerestaureerd met kleinere bakstenen. Links staan de mannenbanken, rechts de vrouwenbanken, waaronder de “Kloosterman-bank”, herinnerend aan Jan Ritskes en dochter Simke Kloosterman. In 1925 is de kansel, bewerkt met levensbomen, verplaatst naar het koor. De glas-in-loodramen en de zoldering met zon en sterren dateren van de 20e eeuw. Het orgel van Bakker en Timmenga uit Leeuwarden is een eeuw oud.

UITWELLINGERGA Hermestsjerke Buorren 59 8624 TM (Regio ZW) PROTESTANTS

TZUM Johanneskerk Franekerweg 28 8804 NA (Regio NW) PROTESTANTS

In de Johanneskerk met forse toren (72m) uit 1548 hangen 3 klokken waarvan één uit 1525 van de gieter Geert Wou. In de noordmuur zien we tufsteen uit de 12-de eeuw met spaarvelden en rondboogfries. De zuidmuur is uit 1881, alsmede het interieur. Hier zien we o.a.: een preekstoel (1699) met houtsnijwerk van Agge Jans Monsma uit Sneek; grafzerken in de kerkvloer, waaronder één van Jorit Martens, gesneuveld in 1628 onder Piet Hein bij Duinkerken; een orgel van Albertus Anthoni Hinsz uit 1764. In de toren is het gerestaureerde mechanische uurwerk van 1906 te zien, opnieuw in gebruik genomen bij de restauratie van de toren (2000).

URETERP Sint Piterskerk Selmien 47 9247 TR (Regio ZO) PROTESTANTS

TZUMMARUM St. Martinustsjerke Tsjerkepaed 1 8851 EV (Regio NW) PROTESTANTS

In de middeleeuwen werd op deze plek een tufstenen romaanse kerk gebouwd. In de jaren 1875-1878 werd de vervallen kerk afgebroken en vervangen door deze neogotische kruiskerk (architect H.R. Stoett). De kerk kreeg een nieuw orgel, gebouwd door de gebroeders van Dam. Bij de modernisering in 1951 ging een groot deel van het oorspronkelijke interieur verloren. Bij binnenkomst passeert iedereen de doopvont: men wordt herinnerd aan de doop. Tussen tafel en lezenaar ligt een open plek. De stoelen staan daar in een ovaal omheen. Wij cirkelen om het geheim als wij samen komen als gemeente.

VINKEGA Kerk (alleen exterieur) Noordwolderweg 27 8393 RC (Regio ZO) PROTESTANTS



Binnen restauratie in 2015.

De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Het Rijks Oudheidkundig Bodemonderzoek heeft bij de restauratie in 1993 aan de hand van de oude stenen fundamenten vastgesteld dat het eerste stenen kerkje is gebouwd tussen 1250 en 1300. De huidige kerk is gebouwd in 1690, zoals vermeld boven een dichtgemetseld poortje in de noordmuur (ingang tot 1873). De opgeknapte toren heeft een klok met als opschrift ‘L.Haverkamp me fecit a 1787’. De herenbank en het doophek hebben nog in de oude kerk gestaan. De preekstoel (±1680) komt uit Ysbrechtum en is omstreeks 1866 aangebracht. Het orgel is in 1968 geplaatst en komt uit de Gereformeerde kerk van Beetsterzwaag. VLIELAND Nicolaaskerk Kerkplein 7 8899 AW (Regio Wadden) PROTESTANTS Open: van juni t/m sept. op wo.morgen van 10.00 tot 11.30 uur. Voor groepen op afspraak zie website van de kerk.

De kerk werd in 1605 gebouwd als een oost-west gerichte zaalkerk, waarschijnlijk op de plaats van de voormalige St. Nicolaaskapel. In 1647 werd ze als kruiskerk uitgebouwd in de noord-zuid-richting. De kerk was in 1605 één van de eerste nieuw gebouwde kerken in ons land voor protestantse vieringen. In 1790 werd het orgel geplaatst. Sindsdien is de kerk een aantal malen gerestaureerd en werd het orgel uitgebreid. Grote veranderingen vonden niet plaats. Bijzonder zijn de kaarsenkronen, de kansel met doophek, doopbekken en lezenaar, het 10-gebodenbord en de walviskaken van de Groenlandse walvis. Deze deden vroeger dienst als grafpaal op het kerkhof. Dit is de enige kerk op het eiland. 52 | TSJERKEPAAD 2015

De Sint Piterskerk is gebouwd in de 2-de helft van de 13-de eeuw volgens het gebruikelijke patroon: oost-west met de toren aan de westkant. Er zijn sporen van een priesteringang in de zuidmuur. De preekstoel (16e eeuw), zat oorspronkelijk aan de zuidmuur , is in 1887 verplaatst de oostmuur en later naar de noordmuur. Toen is ook het grote raam in de oostmuur aangebracht. Opmerkelijk zijn de borden met de namen van de predikanten uit Opsterland Noord. Het orgel (Bakker & Timmenga) is in 1904 geplaatst. De toren is opgetrokken uit rode kloostermoppen. In 1766 werd een klokkenstoel naast de kerk gebouwd, die in 1980 voor het laatst is gerestaureerd.

De kerk is gereed gekomen in 1893, maar de begraafplaats rond de kerk bestond al in de 17-de eeuw. Oorspronkelijk een prachtige kerk. Vanaf 1975 wordt de kerk niet meer gebruikt voor kerkdiensten. Doordat ook geen onderhoud meer werd gepleegd is de kerk bijna verworden tot een bouwval. Bewoners van Vinkega hebben initiatieven ondernomen om de kerk weer in zijn oude luister te herstellen. Deze kleine gemeenschap van 200 mensen heeft in korte tijd € 39.000,- euro bij elkaar gebracht. De Stichting Behoud Finkege is opgericht en heeft in 2010 de kerk gekocht van de kerkelijke gemeente. Plannen zijn gemaakt voor restauratie.

WÂNSWERT Petruskerk Tsjerkepaed 6 9178 GN (Regio NO) PROTESTANTS

WARNS Kerk ‘t Noard 23 8721 GN (Regio ZW) DOOPSGEZIND

Open: 12 september

Open: 11 juli, 8 augustus, 12 september

De kerk is gelegen op een hoge terp, die enkele eeuwen voor onze jaartelling is ontstaan. De terp is aan het einde van de 19-de eeuw gedeeltelijk afgegraven. De kerk is gebouwd ca. 1175-1250. Het achterste koorgedeelte van de kerk is in 1335 gewijd aan Sint Petrus. In 1794 is de oude kap met verwulf afgebroken en herbouwd. Het orgel is gebouwd in 1877 door Willem Hardorff. De preekstoel en de windwijzer zijn van 1882.

In de periode 1580-1600 is hier een doopsgezinde gemeente ontstaan. De Vermaning ofwel Doopsgezinde kerk is in 1877 gebouwd. De voorgevel aan de zuidwestzijde is uit het jaar 1949 en het torentje uit 1951. Het eenvoudige interieur is stijlvol. De tekstborden in de kerk zijn van Hindelooper snijwerk. Het orgel uit 1896 is van de orgelmakerij Bakker & Timmenga uit Leeuwarden.

WERGEA Sint Martinuskerk Kerkbuurt 22 9005 PB (Regio Midden) ROOMS KATHOLIEK

WESTERNIJKERK Kerk


Open: 4 juli t/m 12 sept. van 13.30 - 16.30 uur.

Open: 4, 18 juli 1, 15, 29 augustus en 12 september.

De toren van tufsteen is gebouwd rond 1100. De kerk, gewijd aan de evangelist Johannes, dateert uit de 13-de eeuw en is één van de weinige Friese voorbeelden van romano-gotiek. Het luid tikkende uurwerk (± 1650) wordt dagelijks tweemaal opgewonden. Er is een voet van een romaans doopvont. In het gave, 17e begin 18e eeuwse interieur zien we een preekstoel (1712, vervaardigd door Gerrit Payaar) met een zandloperhouder. Pronkstuk is de Burmaniabank uit 1708 De geelkoperen kandelaars verlenen aan de inrichting een bijzondere charme. Het orgel, gebouwd door L. van Dam, is uit 1889.

De neogotische Sint Martinuskerk (architect Jansen, leerling van architect Cuypers) werd begonnen in 1860, in gebruik genomen in 1862. Uniek neogotisch interieur: hoofdaltaar en rustaltaren in de zijbeuken (1871) gewijd aan de H. Maria en St. Jozef (achter op het hoofdaltaar staan de beelden van St. Martinus de patroonheilige; St. Bonifatius de “Friese” martelaar; St. Petrus de eerste Apostel en eerste Paus; St. Willibrordus, patroonheilige Nederlandse kerkprovincie); een preekstoel (1885); een doopvont uit diverse steensoorten (1791); gebrandschilderde ramen; de 14 kruiswegstaties (F.H. Bach te Groningen in 1905); een Adema-orgel (1911). De kerk, pastorie en de begraafplaats zijn als één Rijksmonument aangewezen.

WESTHEM Bartholomeuskerk Feytebuorren 1 8616 LB (Regio ZW) PROTESTANTS

WEST TERSCHELLING Westerkerk Torenstraat 8881 BE (Regio Wadden) PROTESTANTS

Niet open op 4 juli en 5 september. Ook open op: 13 september.

Open: tot eind okt. op za. van 13.00 - 16.00 uur. In de zomermaanden soms op woensdagmiddag.

Eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Al in de 11-de eeuw bekend als Waschum, tegenwoordig Westhem en een klein dorp aan de Himdyk. De toren dateert uit de 14-de eeuw en bestaat uit kloostermoppen. In de toren hangen twee klokken, één uit 1353 en de ander uit 1639. De huidige kerk is uit 1708 en heeft een sober interieur. In de kerk zijn 4 grafzerken van de familie Ykema. De kerk is gerestaureerd in 2005.

WIJNALDUM Andreaskerk Tsjerkepaad 1 PROTESTANTS

De recht gesloten zaalkerk met dakruiter is gebouwd in 1663 door Jan Jacobsz. Groot. In 1950 is de kerk geheel ommetseld. De preekstoel met doophek dateren uit de bouwperiode van de kerk. Het orgel uit 1892 is gebouwd door Johan Frederik Witte. Het is afkomstig uit de Zuiderkerk in Den Haag en werd in 1977 in de kerk geplaatst. Er is een zerk van de eerste predikant Johan Grevenstein (1669). De kerk is een rijksmonument.

WIJNJEWOUDE ( DUURSWOUDE ) Kerk Breeberchpaed 1 9241 WP (Regio ZO) PROTESTANTS

TSJERKEPAAD KERKEN

WEIDUM Johanneskerk Lytse Buorren 3 8842 LH (Regio Midden) PROTESTANTS

9073 TR (Regio NO) PROTESTANTS

Het kerkje is prachtig gelegen tussen Marrum en de zeedijk, met daarachter het natuurgebied Noorderleech. In 2011 is de kerk gerestaureerd. Zowel het exterieur als het interieur laat kenmerken zien vanaf de 14-de eeuw tot heden. Bijzonder zijn de muurnissen, een kast die in feite een tochtdeur is en het orgel van Bakker en Timmenga.

WIER Ioannis Téatertsjerke Tsjerkepaad 2 9043 VN (Regio NW)

De kerk van Wier, waarschijnlijk gebouwd in romaanse stijl (2e helft 12e eeuw), is in 1410 opgeknapt door Skelte Lauta. De connectie tussen de kerk en de familie Lauta is verbroken doordat Lautastate in 1748 werd afgebrand door opstandig volk. De koorsluiting draagt de vijfkantige gesloten gotische kap. De zadeldaktoren (1300/1400) is in 1881 vervangen door een spits. Het rijkbewerkte doopvont is rond 1579 vernield en werd onder de oude toren verstopt. Hersteld in 1881 staat dat nu in het Fries museum. De kerk in Wier is ambachtelijk gerestaureerd met een prachtig romantisch interieur. Bijzonder is het astronomische uurwerk aan de toren. De kerk wordt nu gebruikt als theaterkerk. WIJNS kerk (Regio Midden) PROTESTANTS Open: 4, 11, 18 juli, 15, 22 augustus.

Niet open op: 4 juli, 5 september.

Het mooie kerkje op de terp lijkt oud maar is gebouwd in 1931 met gebruikmaking van oude kloostermoppen. De oudste kerkbouw is vermoedelijk uit 1400. De kansel is van 1728. In de kerkenraadskamer is een grafsteen uit 1460 en een mozaïekvloer. De toren is uit 1684 en herbouwd in 1904. Het orgel is van 1719 en door J. Jansen Hermens gebouwd en in 1869 vernieuwd en uitgebreid (door L. van Dam).

Naar schatting is de kerk gebouwd rond 1250, in romaanse stijl opgetrokken uit kloostermoppen. Waarschijnlijk was er voorheen een rechte koorsluiting, later omgebouwd tot een 3/8 gesloten koor. Aan de buitenkant zijn in de noordgevel nog de restanten van wat waarschijnlijk een hagioscoop is geweest, te zien. Het interieur van de kerk is in 1899 verbouwd. Ter gelegenheid hiervan is door jonkvrouw E.E.R. Lyklama à Nijeholt het avondmaalsstel geschonken. Een grote restauratie vond plaats in de periode 1990-1991. De consistoriekamer is geen onderdeel van het kerkgebouw maar een vrijstaand gebouwtje. De eikenhouten preekstoel is zeer eenvoudig en uit 1798. De lezenaar op het doophek dateert uit 1725-1750.

Het romaanse terpkerkje van Wyns (1200), genoemd naar St Vitus, is gebouwd met rode kloostermoppen. Interieur: muurschilderingen (nog niet volledig blootgelegd); (koor) aantal nissen en ramen met lichtgroen glas (oorspronkelijk gebrandschilderd); eenvoudige eiken preekstoel en doophek met gedraaide balusters (eind 17e eeuw); grafstenen in de vloer; hoogwaardig avondmaalstel (tentoongesteld in het Fries Museum). Het uit Leeuwarden (1889). Kerk en toren zijn 2e helft 18e eeuw gerestaureerd. De toren is in 1862 gedeeltelijk met kleine steen ommetseld. Na de oorlog zijn de twee huidige klokken gegoten (Van Bergen, Heiligerlee). De kerk is in 2013 overgedragen aan “Stichting de Kulturele Tsjerke Wyns”.


TSJERKEPAAD KERKEN

WINSUM Mariakerk Tsjerkebuorren 1 8831 XT (Regio NW) PROTESTANTS

WIRDUM Sint Martinuskerk Hôf 1 9088 AM (Regio Midden) PROTESTANTS

Open: 4, 18 juli, 1, 15, 29 augustus, 12 september. Deze kerk is gewijd aan de maagd Maria. Dat hij op een terp staat is duidelijk zichtbaar aan de keermuur zuidwest van de kerk. De kerk is vernieuwd in de 19de eeuw. Ook is in die periode de zadeldaktoren veranderd in een spits. Bij de vloerrestauratie in 2010 werden een 20 tal fraaie grafzerken naar boven gehaald en in de nieuwe vloer verwerkt. Tijdens opgravingen werden resten van een tufstenen schip ontdekt met als fundering een dubbele laag keien op een pakket van klei en schelpen (speklaag). Met andere vondsten lijkt het op 13de eeuws. Het kerkorgel stamt uit 1874 en is door Hardorff gebouwd.

WITMARSUM Koepelkerk Kerkplein 2 8748 BP (Regio NW) PROTESTANTS

Deze aan Sint Martinus gewijde kerk stamt uit de 13e eeuw, evenals de noordelijke aanbouw, de Oenema-Cammingakapel. Tot de 17e eeuw had de kerk twee torens. De huidige toren is in 1806 tegen de zuidmuur gebouwd. Ruimtelijk gezien behoort het interieur van de Wirdumer kerk tot de meest fascinerende van Friesland. Bij de restauratie in 1982 kwam het oorspronkelijke kruisribgewelf in zicht. Opvallend zijn het grote aantal herenbanken en de verschillende monumentale grafzerken. Het fraaie orgel is in 1688 gebouwd door Jan Harmens en in 1790 ingrijpend gewijzigd door Lambertus van Dam. De kas is door Jacob Swalue gesneden in Lodewijk XVI-stijl. De achthoekige kansel is 19e eeuws. WITMARSUM H Nicolaas van Tolentijnkerk Arumerweg 89 8748 AC (Regio NW) ROOMS KATHOLIEK

WITMARSUM Monument Menno Simons en Contourenkerkje ’t Fliet 8748 EA (Regio NW) DOOPSGEZIND

Een gedenknaald op ’t Fliet, net buiten Witmarsum in noordelijke richting is van Menno Simons de richtingbepalend leider van de Doopsgezinde Broederschap. hij werd geboren in 1496 te Witmarsum, was pastoor in 1531 en legde zijn miskleed af in 1536 en sloot zich aan bij de Dopersen. Het eigentijdse “Contourenkerkje” staat sinds 2008 vlak bij het monument. Het is een kleurrijk, metalen skelet, bedoeld als “replica” van de vermaning waarin de “menisten” ten tijde van Menno Simons samen kwamen, op nagenoeg dezelfde plaats. Beide objecten zijn eigendom van de Stichting Doopsgezinde Monumenten in Friesland. De stichting is ook eigenaar van het nabijgelegen Schuilkerkje in Pingjum. WIUWERT Nicolaaskerk Terp 1 8637 VH (Regio NW) PROTESTANTS




De Koepelkerk is gesticht in de 10e eeuw, en omstreeks 1200 staat er een kerkgebouw met zadeldaktoren. In 1631 werd de kerk verwoest door noodweer. De toren bleef toen gespaard, maar is in 1661 door brand verwoest. Er werd een nieuwe toren gebouwd met spits, die al in 1819 afgebroken werd en vervangen door een achtkantige koepel midden op het dak van de kerk. Het orgel van de bouwer L. van Dam uit 1855 is gerestaureerd in 1964. In de dakruiterkoepel hangen twee klokken resp. 1433 en 1656. WOLVEGA H. Franciscuskerk Lycklamaweg 8 ROOMS KATHOLIEK

In 1902 zijn kerk en klooster in Witmarsum opgericht door de paters Augustijnen. In de van binnen wit geschilderde, neogotische kerk vinden we rond het altaar fresco’s van Harry Sterk (laatste avondmaal en de wonderbare broodvermenigvuldiging). Na de oorlog zijn deze gerestaureerd door Jan Murk de Vries. In 2008 werd een oude kruiswegstatie opgeslagen, aangezien er een nieuwe geschonken werd, geschilderd door Koert Linde. Hij vindt zijn inspiratie in het leven in deze tijd, wat terug te zien is in de schilderijen. Op 10 sept. is het de feestdag van de Heilige Nicolaas. Dit is de dag waarop de nicolaasbroodjes gewijd worden, om ziek en zeer tegen te gaan.

WOMMELS Jacobikerk Terp 19 8731 AX (Regio NW) PROTESTANTS

De kerk dateert uit ongeveer 1200 en heeft nog een oorspronkelijke noordmuur uit die bouwperiode met sporen van romaanse dichtgemetselde vensters. In 1777 is het tongewelf aangebracht en in 1888 is de zadeldaktoren vervangen door een spitse toren. Het interieur is één van de fraaiste protestantse inrichtingen in Fryslân, met kansel, doophek, vrouwenbanken en gesloten mannenbanken. Het orgel is gebouwd door Rudolf Knol in 1788, met geschilderde houten gordijnen en een balustrade met snijwerk. Onder het verhoogde koor bevindt zich de grafkelder, ingericht in 1609 voor de familie Walta, van wie de mummies hier al eeuwen liggen. In de kerk is een permanente tentoonstelling over de kelder en de labadisten. WONS Kerk Salverdastraat 4 8747 NM (Regio NW) PROTESTANTS Open: 25 juli, 22 augustus, 12 september.

Deze kerk, gewijd aan de H. Franciscus, dateert uit 1939 en werd ontworpen door architectenbureau Joseph en Pierre Cuypers. Intussen is dit de vierde katholieke kerk in Wolvega. De kerk is een z.g. kruiskerk, gebouwd in een sobere en degelijke stijl. Het geheel is uit grijze en gele baksteen opgetrokken. De toren en de voorgevel zijn uit 1914, overblijfselen van de kerk die daarvoor op dezelfde plek heeft gestaan. Opvallend zijn de mooi gekleurde glas-in-loodramen, afkomstig uit de oude kerk, vervaardigd door H.L.D. Kocken. In de processiegangen bevinden zich 14 kruiswegstaties die een beeld geven van het lijden van Christus. Ze zijn geschilderd door de kunstschilder J.H. Bach. 54 | TSJERKEPAAD 2015

Van deze laatgotische kerk (begin 16e eeuw) is het koor al vroeg vernieuwd en zijn de koorramen in 1580 dichtgemetseld. Het spitsbogige, eikenhouten gewelf is geverfd in origineel groenblauw. Interessant in het interieur: de Jongemabank uit 1625; vijf rouwkasten van Van Sminia (midden 18e eeuw); drie rouwkasten en epitaaf van Jongema; preekstoel uit begin 17e eeuw met opgang aan de westkant; het orgel (1847, P.J. Raadersma, Wiuwert). In de toren twee luidklokken waarvan de oudste (1494) aan Jacobus is gewijd. Renovatie en aanpassingen in 2013. Het koor is vrijgemaakt, de vloer betegeld, de grafplaten verplaatst, geheel nieuwe verwarming. De hal is vergroot en in en naast de toren gebruiksruimten gecreëerd.

In 1728 is in dit dorp, op de plaats van een middeleeuwse kerk, een achthoekig protestants kerkgebouw neergezet met piramidevormig dak dat met een klokkenkoepeltje is bekroond. De kerk staat bekend als de Wonser Theebus. Op de toren staat, in plaats van een haantje, een hert. In het dorpswapen van Wons komt het hert ook voor. In de buitenmuur van de kerk zit een gedenksteen uit 1853 van de Friese dichter Jan Cornelis Pieter Salverda.

WORKUM St. Gertrudiskerk Merk 5 8711 CL (Regio ZW) PROTESTANTS

WORKUM St. Werenfriduskerk Noard 175 8711 AE (Regio ZW) ROOMS KATHOLIEK Openstelling kerk: gratis Openstelling kerk en museum: entree

Op de Merk in Workum vindt men de St Gertrudiskerk, de grootste laat-gotische kruiskerk van Friesland, met onder meer de grootste ramen van de provincie. De kerk (bouwmeester onbekend) dateert uit 1480, toen men met het koor begon. Trekpleister van de kerk zijn de beschilderde gildebaren, voorzien van bijbelteksten. Interieur: het koorhek (1569); de preekstoel met bijzonder houtsnijwerk; de kansel (1718); gebrandschilderde ramen, betrekking hebbend op WO II met de wapenspreuk van regentes Emma als onderwerp: “Palma sun pondere crescit “- “De palm groeit tegen de verdrukking in “. Tegen de westgevel van het kerkgebouw staat het orgel, gebouwd in 1697 door Jan Harmensz. uit Berlikum. WOUDSEND De Karmel Ald Tsjerkhof 2 8551 PA (Regio ZW) PROTESTANTS

Op 13 april 1871 werd er vanuit aartsbisdom Utrecht toestemming verleend om panden aan te kopen voor de bouw van de kerk. In 1877 werd de neogotische kerk ingewijd. Interessant in het interieur: edelsmeedwerk; gebrandschilderde ramen; het grote vleugelaltaar; het priesterkoor; de klokken; de rijk versierde preekstoel; de kruiswegstaties; het orgel (1885 P. Adema, Amsterdam). Naast de kerk is de voormalige pastorie die werd omgebouwd tot museum. In 1983 kwam het tot de oprichting van de Pastoor Janningstichting. Deze stichting beheert het museum voor kerkelijke kunst, maar ook is er een Workumer kamer te bezichtigen en vele soorten houtsnijwerk.

De freugde liedt ús nei dit hûs.

WOUDSEND Merkstrjitte 11 8551 PR (Regio ZW) ROOMS KATHOLIEK Open: de gehele periode. 12 sept. 10.00 - 17.00 uur.

In 1337 werd er een klooster door de Carmelieten gesticht, dat in 1580 in protestantse handen kwam. De huidige kerk, gebouwd en ingewijd in 1837, heet nu ‘de Karmel’ naar de vroegere bewoners. In 1959 is het interieur gemoderniseerd, waarna in de jaren negentig de kerk aan de buitenkant is gerestaureerd. Het huidige orgel (Bakker & Timmenga, 1937) staat sinds 13 juni 1939 op de monumentenlijst. In 2008 is de kerk opnieuw gerenoveerd, waarna de akoestiek verbeterd is en geschikt voor zang- en muziekuitvoeringen. Medio mei 2009 is middels een programma van de NCRV het kerkgebouw uitgeroepen tot ‘mooiste kerk van Friesland’.

WYCKEL Vaste Burchtkerk Menno van Coehoornweg 2 8563 AD (Regio ZW) PROTESTANTS

De Sint Michaëlkerk is de oudste rooms-katholieke kerk van Friesland (1792). Hij is gevestigd tussen de Midstrjitte en de Merkstrjitte, met entrée aan de Merkstrjitte. Laat u verrassen door de beelden, glas-in-loodramen en schilderijen. Het knusse kerkgebouw is gebouwd als schuilkerk in de zeventiende en achttiende eeuw, toen de ‘roomsgezinden’ en de ‘doopsgezinden’ geen opvallend gebouw mochten hebben. Het kerkgebouw mocht niet herkenbaar zijn als kerk en had dus geen toren. Deze is pas gebouwd in 1933. Het orgel (bouwjaar 1811) van de beroemde Friese orgelbouwer A. van Gruisen is in 2011 grondig gerestaureerd.

YSBRECHTUM Kerkelijke gemeente Tsjerkepaed 1 8933 KT (Regio NW) PROTESTANTS Niet open op: 4 juli en 22 augustus

Het schip van de eerste kerk (16e eeuw) is in 1671 opnieuw opgetrokken evenals de top van de toren van kloostermoppen (1400), die nog is verhoogd en hersteld in 1821. De “Vaste Burchtkerk” staat op een verhoogd kerkhof vlakbij het voormalige lusthof van Menno baron van Coehoorn, herkenbaar aan de forse zadeldaktoren. Interieur: het marmeren praalgraf van Menno van Coehoorn (overleden 1704) vervaardigd door Pieter van der Plas naar ontwerp van Daniël Marot; meer zerken van de familie Van Coehoorn; twee epitafen, voor Frederik Willem, graaf van Limburg Stirum (1747) en voor Hendrik Casimier van Coehoorn (1756). Het orgel uit 1900 is van orgelbouwer Bakker & Timmenga uit Leeuwarden.

Dit kerkgebouw en de toren zijn in 1865 gebouwd door Rinks Reins Zijlstra uit Drachten, naar een ontwerp van Miense Molenaar, stadsbouwmeester te Sneek. Het bouwwerk is uitgevoerd in de z.g. waterstaatstijl, enigszins aansluitend bij de romano-gotiek. In de kerk zijn een grafmonument en rouwkassen van de familie Martena van Burmania en Rengers. Het orgel is gebouwd in 1865 door de orgelbouwer Hardorff uit Leeuwarden.


De kerk van Hegebeintum is bijzonder. Een monumentale kerk met bijzondere wandborden op de hoogste terp van Nederland (8,8 meter). Met een verzakkende toren! Deze maand wordt begonnen met het stabiliseren van de toren: een ingrijpende, maar noodzakelijke klus. U bent van harte welkom om de kerk en het bezoekerscentrum te bezoeken. Kijkt u voor meer informatie op www.hegebeintum.info Voor de werkzaamheden is nog geld nodig. U kunt uw bijdrage storten op IBAN NL07 INGB 0000 7307 89 t.n.v. Stichting Alde Fryske Tsjerken te Leeuwarden o.v.v. ‘Kerktoren Hegebeintum’

De kerk van

Hegebeintum wordt gered!

Kijk voor meer informatie op www.aldefrysketsjerken.nl/hegebeintum

Ja! Ik word donateur van de Stichting Alde Fryske Tsjerken Ik machtig de Stichting mijn lidmaatschapsbedrag à € (min. € 17,50 euro) af te schrijven van mijn rekeningnummer. Ik maak mijn lidmaatschapsbedrag zelf over. Ik ontvang jaarlijks hiervoor graag een herinnering. Ik stort liever een eenmalige gift van € op ING-rekening NL07 INGB 0000 7307 89 o.v.v. eenmalige gift. Naam:................................................................................................................................................................................................................................ Adres: ................................................................................................................................................................................................................................ PC / Plaats: ...............................................................................................................................................................................................................

Veel meer informatie vindt u op onze website www.aldefrysketsjerken.nl

STEUN ONS!

E-mail: .............................................................................................................................................................................................................................. Tel:................................................................................................ Geboortedatum: .................................................................................. Iban:.................................................................................................................................................................................... Handtekening:..................................................................................... Stuur deze bon (of een kopie daarvan) in een gesloten envelop naar: Stichting Alde Fryske Tsjerken Antwoordnummer 76, 8900 WC Leeuwarden. Een postzegel is niet nodig - TSJ06/15

Postadres Postbus 137 • 8900 AC Leeuwarden Bezoekadres Emmakade 59 • 8921 AG Leeuwarden Bankrekeningnr. NL94 INGB 0002 2076 00 telefoon 058 213 96 66 mail [email protected] Het bureau is telefonisch bereikbaar van ma. t/m do. van 09.00 uur tot 17.00 uur.

www.aldefrysketsjerken.nl

Tsjerkep aad 2015 Openkerkenroute

Recommend Documents