Trier 2014
ANTE ROMAM TREVERIS STETIT ANNIS MILLE TRECENTIS (spreuk op de gevel van het Rote Haus op de Grote Markt)
leerlingenboekje Gymnasium Erasmianum Roterodami MMXIV
Inhoud Woord vooraf ............................................................................................................... 1 Reisregels ................................................................................................................... 2 Eten ............................................................................................................................. 3 Meenemen .................................................................................................................. 4 Trierstaf en vijfdeklasssers .......................................................................................... 6 Adres en telefoonnummers ......................................................................................... 7 Programma 2014......................................................................................................... 9 Programma in Trier ................................................................................................... 10 Informatie bij programma .......................................................................................... 11 Busindeling ................................................................................................................ 19 Trierproject ................................................................................................................ 20 Overzicht van deelnemers, excursie & busindeling ................................................... 26
Woord vooraf Augusta Treverorum (Trier of Trèves) in Gallia Belgica werd gesticht – zoals de Romeinse naam al verraadt – door keizer Augustus als een vestigingsplaats, een colonia voor veteranen, d.w.z. gepensioneerde soldaten. Het was een zeer rijke en welvarende stad, die het hoogtepunt van haar glorie bereikte in de derde eeuw na Chr. Wanneer jullie door Trier lopen is het misschien aardig je te realiseren dat de stad een tijdje een van de hoofdsteden van het Romeinse rijk is geweest. We zien jullie al denken: “Eens de hoofdstad van het Romeinse rijk, maar dat was toch Rome?”. Ja, maar de derde eeuw na Chr. was een periode waarin het immense Romeinse rijk in vier bestuurseenheden was opgedeeld; deze periode staat bekend als de tijd van de tetrarchen: keizer Diocletianus bestuurde het oosten vanuit Nicomedia, Maximianus het Italische deel vanuit Milaan, Galerius had als bestuurszetel Sirmium (aan de Donau) en Constantius Chlorus bestuurde vanuit Trier Gallië (ongeveer het huidige Frankrijk, België en Nederland) en Britannië. Constantius Chlorus verfraaide de stad met grote monumenten, o.a. de Aula Palatina, een grandioze basilica, die diende als audiëntiekamer in het paleis van de keizer, en het keizerlijke thermencomplex – het grootste badcomplex ten noorden van de Alpen. Toen waren de Romeinse brug over de Moezel er al en het kleine maar nog in goede staat verkerende amfitheater uit de eerste eeuw na Chr. en de Porta Nigra. Jullie zijn nu bijna zover dat jullie een definitieve profielkeuze gaan maken. Een spannende periode. Trier is een opstap naar de Rome-Campaniëreis in de bovenbouw, maar ook het begin van een aantal belangrijke reizen naar Europese steden en een kennismaking met de Europese cultuur: Trier hoort thuis in het rijtje Berlijn, Londen, Madrid, Parijs en Rome. Het is jullie eerste meerdaagse excursie met het hele leerjaar. Maak van de gelegenheid gebruik om leerlingen van andere derdeklassen beter te leren kennen: de eenheid en samenhang binnen het Erasmiaans worden er alleen maar groter door. Het is vanzelfsprekend dat jullie je op reis gedragen als een Erasmiaan, ook buiten het schoolgebouw vertegenwoordigen jullie het Erasmiaans Gymnasium. We wensen jullie heel veel plezier en fijne dagen in Trier. De Trierstaf
1
Reisregels 1 2 3
De Trierreis is een schoolreis, dus je gedraagt je zoals op school gebruikelijk is. De Trierreis is een groepsreis, dus groepsbelang gaat voor eigen belang. De Trierreis is dé derde klas-reis: het moet een mooie ervaring zijn voor iedereen. Respecteer dus ieder individu in de groep.
Bekijk ook het protocol reizen op: http://www.erasmiaans.nl/Uploads/Protocol_werkweken_en_excursies_voorjaar_201 3.pdf. Enkele Hollandsche wijsheden Je past je maar aan, dan heb je het niet moeilijk. Ik wil het niet, maar ik doe het graag. Een groepsreis maak je niet alleen. Neem een extra paar oren mee. Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet. Morgenstond heeft goud in de mond. Vraag niet wat de reis voor jou, maar wat jij voor de reis kunt doen. Van het concert des levens krijgt niemand een program. Geduld is een schone zaak. Wachten duurt niet korter als je klaagt. Je moet ook aan teleurstellingen wennen. Dankbaarheid is een bloempje dat in slechts weinig tuintjes bloeit.
2
Eten woensdag ontbijt + lunch: zelf meenemen diner: Stadwalthotel donderdag ontbijt: in ons hotel lunch: lunchen met je loopgroep (wordt geregeld) diner: in Stadtwaldhotel vrijdag ontbijt: in ons hotel lunch: lunchen in groepjes met lunchgeld diner: koop zelf in Trier wat eten voor in de bus terug; we stoppen in Nederland bij een wegrestaurant Let op: Voor vegetariërs wordt apart gezorgd! Neem alleen een vegetarisch gerecht als je je hebt opgegeven bij mevrouw Bovenberg.
Lasst es euch schmecken!
3
Meenemen τ τ τ τ τ τ τ τ
dit Trierboekje (Zorg dat je het altijd bij de hand hebt!) eigen handdoek(en) toiletspullen, pyjama, je eigen (aan Bo doorgegeven) medicijnen paspoort/ID-kaart eten/drinken voor in de bus regenkleding (=hopelijk overbodig!) warme trui (voor ’s avonds) één blok hout voor de open haard
NB Beddengoed krijg je van ons hotel. In Trier heb je in je tas bij je: τ pen/potlood τ kladpapier τ rekenmachine τ een klein spiegeltje τ meetlint van 2 tot 5m τ gewone potloden om mee te schetsen τ gum en een puntenslijper τ geo-driehoek en/of klein liniaaltje τ touwtje met een klein gewichtje eraan voor loodlijntjes τ kleurpotloden/aquareldoosje (bij het laatste ook een penseeltje en flesje water) τ fotocamera of de camera van je mobiele telefoon, mét genoeg vrij geheugen τ kartonnetje, wat groter leesboek of een Asterix/Kuifje-strip. Handig om onder je schets te houden om op te steunen, en lekker om in de bus te lezen τ eventueel een papierklem(metje) om je schets op je Asterix/ Kuifje te klemmen. Een paar wasknijpers of wat (postbode)elastieken voldoen hier ook. Per slaapkamer: τ een stekkerdoos met genoeg stopcontacten om ieders mobiel op te laden
4
Handig om mee te nemen τ τ τ τ τ τ τ τ τ τ
voldoende kleding washandjes fototoestel geld (voor souvenirs/tussendoortjes/eten tijdens busreis terug) paracetamol tabletten tegen wagenziekte gezelschapspelletjes (voor het avondprogramma) zaklamp (ook lamp op je hoofd voor avondvoetbal) voetbal tafeltennisballetje en batje
NB Naast je mobiele telefoon heb je geen andere elektrische apparaten bij je, dus boxjes e.d. zijn niet toegestaan.
5
Trierstaf Y. Azmaz F.M. Bank M.B.C. Bovenberg J. Dane W.F.V. Feijer A.E. Hawlik J. J. ten Hoor A. Huizinga J.A. de Jong J. Knappers N. Lagoutte C.E.K. Menkhaus D.A. Reinds M. Simons J.L. van Sloten B. van der Veen L. Wasbeek Vijfdeklassers Matthijs van Dulst Quiriene Griep Chrisiane Hofman Hidde Kehrer Nicolette Knol Thijs Kubben Olivia Monster Renze Straatsma
6
Adres en telefoonnummers Van woensdag 23 tot en met vrijdag 25 april 2014 zijn alle derdeklassers op excursie naar Trier. Wij verblijven in: Hotel-Pension “Haus Eifelblick” In Träg 18 64298 Welschbillig Tel. 0049-6506-990 26 Tel. school: 0031-10-436 00 45 Voor noodgevallen: M.B.C. Bovenberg: 0031-623378191
--------------------------------------------------- -------------------------------------------------------Voor de thuisblijvers: Van woensdag 23 tot en met vrijdag 25 april 2014 zijn alle derdeklassers op excursie naar Trier. Wij verblijven in: Hotel-Pension “Haus Eifelblick” In Träg 18 64298 Welschbillig Tel. 0049-6506-990 26 Tel. school: 0031-10-436 00 45 Voor noodgevallen: M.B.C. Bovenberg: 0031-623378191
7
Programma 2014 woensdag 23 april 2014 6.00 6.15
18.00 20.00 21.00 23.00 23.30 24.00
verzamelen op school, melden bij buscapo:voor villa Borg bij Me; voor Keulen bij Lg, voor Tongeren bij Bo; voor Vulkaan bij Ho vertrek keuzeprogramma: Villa Borg (bus B), Keulen (bus K), Tongeren (bus T) Vulkaan (Bus V) eten in Trier aankomst hotel: bekendmaken kamerindeling, koffer uitpakken avondprogramma naar je eigen kamer gewassen, met schone tanden in je pyjama in bed Nachtruhe
donderdag 24 april 2014 7.00 7.30 8.30
opstaan ontbijt melden bij loopgroepbegeleider en vertrek naar Trier (zie busindeling achter in boekje donderdag en vrijdag) 9.00–17.30 aankomst in Trier + lunch + referaten 17.30 verzamelen op de parkeerplaats bij de Porta Nigra 18.00 BBQ 20.00 aankomst hotel 20.00–23.00 avondprogramma 23.00 naar je eigen kamer 23.30 gewassen, met schone tanden in je pyjama in bed 24.00 Nachtruhe vrijdag 25 april 2014 7.00 7.30 8.00 8.30 9.15 13.15 14.00 15.45 16.00 21.30
8
opstaan kamers zijn opgeruimd en gecontroleerd, bagage in de bus ontbijt vertrek aankomst in Trier + referaten eten in groepjes vrije tijd verzamelen bij de Porta Nigra vertrek vanaf de parkeerplaats aankomst in Nederland ophalen van bagage; afscheid
Programma in Trier Met je loopgroep bezoek je (in een eigen volgorde): τ τ τ τ τ τ
Amphitheater Basilica Porta Nigra Thermen Landesmuseum Wijnboer Von Nell (Je kunt wijn kopen voor je familie. Schrijf op de fles je eigen naam en de naam van de bus waarmee je naar Trier bent gekomen. Zie pagina 23 en verder)
Je maakt de volgende opdrachten: τ τ τ τ τ
9
economieopdracht keuzeopdracht tekenopdracht verrassingsopdracht wiskundeopdracht
Informatie bij programma Trier. Beknopte geschiedenis van de oudste stad van Duitsland ANTE ROMAM TREVERIS STETIT ANNIS MILLE TRECENTIS “Voor Rome bestond Trier dertienhonderd jaar”, beweert de inscriptie op het ‘Rote Haus’ aan de Trierse Hauptmarkt. Dit is weliswaar een middeleeuws verzinsel, maar het heeft een historische achtergrond. In het dal van Trier bestonden er inderdaad al in het derde millennium voor Christus menselijke nederzettingen en Trier was de eerste plaats ten noorden van de Alpen die met recht stad genoemd kon worden. Augusta Treverorum, het latere Trier, werd omstreeks zestien voor Christus door de Romeinen onder keizer Augustus in de buurt van een stamheiligdom van de Keltische Treviren gesticht. Tegen het einde van de derde eeuw verhief keizer Diocletianus de nu Treveris genoemde stad tot Romeinse keizerlijke residentie en tot hoofdstad van het westerse gedeelte van het Romeinse Rijk. Omstreeks dezelfde tijd ontwikkelde zich hier een centrum van het vroege christendom. In de vijfde eeuw door de Franken veroverd, kwam Trier bij de Karolingse rijksdeling van 870 bij het Oostfrankisch-Duitse Rijk. De huidige Hauptmarkt werd met de oprichting van het marktkruis in 958 het centrum van de middeleeuwse stad. In de veertiende eeuw werden de Trierse aartsbisschoppen ook keurvorsten. Zij maakten Trier tot de hoofdstad van hun keurvorstendom dat tot de opheffing rond de eeuwwisseling van de achttiende naar de negentiende eeuw periodes van grote bloei en zwaar verval beleefde. Nadat Trier korte tijd in Frans bezit was geweest, kwam het in 1815 bij Pruisen en na 1945 bij de deelstaat Rheinland-Pfalz in de Bondsrepubliek Duitsland. Trier is nog steeds bisschopszetel, centrum van cultuur, verkeer en economie in het Trierse Land, universiteitsstad, havenstad aan de belangrijke waterweg de Moezel (Mosel), standplaats van bekende industriële bedrijven, winkelcentrum, toeristen- en congresstad. Thans heeft Trier ca. 100.000 inwoners Bron: Tourist-Information Trier
10
Villa Borg In 1994 werd besloten om in Borg een Romeinse villa te reconstrueren, die daar in het verleden gestaan moet hebben. Bij archeologische opgravingen en metingen, die men in 1987 startte, vond men op de plek van de gereconstrueerde villa de resten van een van de grootste Romeinse villacomplexen in het Saar-Mosel-gebied. Het hele terrein heeft een omvang van meer dan 7,5 ha. De stichting, die zich bezighoudt met de werkzaamheden, het behoud van de opgravingen en de reconstructie van het villacomplex, probeert om alle wetenswaardigheden over de opgravingen zo overzichtelijk mogelijk voor publiek tentoon te stellen. Door de nog steeds plaatsvindende werkzaamheden, verandert het beeld van het complex voortdurend. Sinds 1997 is het villabad met taverne voor bezichtiging opengesteld. De bouwwerkzaamheden aan het hoofdgebouw, dat het museum beherbergt, en de gereconstrueerde binnenplaats werden in 1999 voltooid. De derde vleugel, die in de Antieke als woonvetrek en voor economische doeleinden gebruikt werd, staat er sinds 2001. De plannen voor de wederopbouw van de ingangspoort zijn inmiddels geconcretiseerd. En misschien is zelfs deze informatie al weer verouderd en zien we tijdens de excursie naar Villa Borg meer dan we hadden verwacht. Nennig In Nennig vinden we een belangrijke en indrukwekkende opgraving. De wijnplaats Nennig werd vooral bekend door de opgravingen van een Romeins mozaïek. In 1852 werd het gevonden door een boer die op zijn land bezig was met ploegen. Dit mozaïek is een onderdeel van een eveneens grotendeels opgegraven Romeinse villa. Deze villa bezat een lange hal en een bijbehorend (zwem)bad. Het mozaïek, dat een omvang heeft van 10,3m bij 15,65m, toont afbeeldingen van zeer realistisch uitziende gladitorenvechtwedstrijden. Deze afbeeldingen in Nennig worden als het best bewaard gebleven mozaïek noordelijk van de Alpen beschouwd.
11
Tawern Terrorisme is van alle tijden. Het tempelcomplex bij Tawern is in het verleden vermoedelijk door extremistische Christenen verwoest. Sinds 1986 was het mogelijk om op de Metzenberg bij Tawern, niet ver van de Romeinse straat naar Trier, het bovengenoemde Romeinse tempelcom-plex op te graven, te conserveren en gedeeltelijk te reconstrueren. De tempel zou dienst hebben gedaan als offerplaats voor de god van de handel, Mercurius. Reizigers van Metz naar Trier maakten hier vaak een tussenstop, opdat hun reis voorspoedig zou verlopen. Maar men heeft aanwijzingen gevonden dat hier ook aan andere goden offers gebracht werden, zoals aan Apollo en Isis. De laatste naam is vreemd voor het westen; Isis komt namelijk voornamelijk voor in het oostelijke middellandse zeegebied. Het complex bestond uit zes tempels, vier zijgebouwen en twee poorten. Het geheel was omgeven door een muur van 46 bij 36 meter. Verder was er een diepe waterput van 15 meter aanwezig en zijn er ook meedere onderstukken van altaars gevonden. Het heiligdom is waarschijnlijk van de eerste tot hooguit de vierde eeuw na Christus gebruikt. De plaatsnaam, Tawern of “Taberna“, heeft zijn oorsprong in het ontstaan van de plaats in de Romeinse tijd en in zijn oorspronkelijke doel. Tawern bezat niet alleen het Romeinse tempelcomplex, maar waarschijnlijk ook een “taberna“, een rustplaats voor spandieren. Men heeft door de Latijnse klemtoon van de plaatsnaam op de tweede lettergreep het vermoeden dat Tawern een plek was waar constant mensen gewoond hebben sinds de Romeinse tijd. Vandaag de dag is Tawern vooral een ontspanningsoord. Keulen Toen de Romeinse veldheer Julius Caesar de Rijn wilde oversteken, kreeg hij hulp uit onverwachte hoek: de Germaanse stam der Ubii wilde hem de Rijn laten passeren in ruil voor militaire hulp tegen vijandige gezinde stammen. Zo ontstond een geschiedenis van vriendschappelijk betrekkingen tussen de Romeinen en de Ubii, wier hoofdstad Oppidum Ubiorum werd genoemd. Niemand wist toen nog dat dit bescheiden oppidum later Keulen zou worden en zou uitgroeien tot zetel van keizers en bisschoppen en thans een wereldstad met meer dan één miljoen inwoners. In de Oudheid ontleende de stad haar roem voornamelijk aan een vredesaltaar dat de Ubii rond 10 voor Christus hadden opgericht voor Rome en
12
keizer Augustus, het zogeheten ara Ubiorum. Een cruciale dag in de geschiedenis van de stad is 6 november in het jaar 15 na Christus. Op die dag wordt in Oppidum Ubiorum een voornaam meisje geboren: Agrippina, dochter van de beroemde generaal Germanicus. Wij kennen haar vooral als echtgenote en moordenares van keizer Claudius en moeder van diens opvolger Nero. In het jaar 50 weet zij haar man te overtuigen om haar tot dan toe onaanzienlijke geboortestad luister bij te zetten: het oppidum wordt verheven tot de status van colonia, waardoor de bewoners hetzelfde burgerrecht als de Italische steden krijgen. De stad heet vanaf dat moment Colonia Claudia Ara Agrippiniensium. Het eerste deel van die naam (“colonia van Claudius”) verwijst naar de stichting van de colonia onder keizer Claudius, het tweede deel (“Altaar van de Agrippinienses”) herinnert aan het beroemde altaar ter plekke en de geboorte van keizersvrouw Agrippina in de stad: de inwoners vernoemden zich liefkozend, naar hun weldoenster, Agrippinienses, ‘het volk van Agrippina.’De trotse nieuwe burgers plaatsten inscripties op alle toegangspoorten van de stad met de letters C C A A, de gebruikelijke afkorting voor de stad in de Oudheid. De huidige naam van de stad (Köln, Cologne, Keulen) is afgeleid van het Latijnse colonia, maar dat is een laatantieke ontwikkeling: als een Romein het over Keulen had, sprak hij simpelweg over Ara; de inwoners bleven zich nog lang Agrippinienses noemen. Als stad in het grensgebied tussen Romeinen en Germanen zaten de inwoners van Keulen altijd op de eerste rij bij de belangrijkste historische ontwikkelingen. Zo werd de stad in 69 bestookt door de opstandelingen van Julius Civilis: de Keulenaren sloten aanvankelijk een verbond met de Bataafse leider, maar toen de rebellie werd neergeslagen schaarden ze zich weer achter Rome. Niet veel later werd Keulen de hoofdstad van de nieuw gevormde Romeinse provincie Germania Inferior, waartoe ook de Lage Landen behoorden. Na een bloeiperiode zou de stad vanaf de derde eeuw speelbal worden op het toneel van zowel binnen- als buitenlandse politiek. Ze was, als strategisch punt in de strijd tegen de barbaren, uitermate geschikt als zetel voor de zogeheten soldatenkeizers: de keizers Gallienus en Postumus voerden vanuit Keulen hun strijd tegen tegenkeizers en andere tegenstanders. Het grootste tumult voor de stad kwam echter van buiten de grenzen van het Romeinse Rijk: ettelijk malen werd ze belegerd en geplunderd door voornamelijk Frankische troepen. In 455 konden de Franken Keulen uitroepen tot hun hoofdstad. Ondanks de val van het West-Romeinse Rijk werd Keulen al snel weer een bloeiende stad, nog altijd gelegen op het kruispunt van grote handelswegen en de Rijn. Keulen behoorde tot de machtigste steden van respectievelijk het Frankische Rijk en het Heilige Roomse Rijk (962-1806). In opdracht van Karel de Grote regeert er sinds 794 een aartsbisschop, die als keurvorst één van de voornaamste functies zou bekleden in het Heilige Roomse Rijk. Was het Ara Ubiorum de belangrijkste blikvanger van het antieke Keulen, sinds de Middeleeuwen zou de stad zich vooral onderscheiden door haar kathedraal. Rond 850 werd de zogeheten Alte Dom gebouwd, waar door Frederik Barbarossa de relikwieën van de heilige Drie Koningen werden ondergebracht. Omdat Keulen zo uitgroeide tot een belangrijk pelgrimsoord, werd besloten om de bestaande kerk af te branden en een nieuwe te bouwen in de
13
Franse gotische stijl. Bouwmeester Gerhard von Rile, die op 15 augustus 1248 de werkzaamheden startte, zou het eindresultaat echter nooit zien: de twee markante torens van de dom werden pas in 1880 voltooid, na een bouwgeschiedenis van bijna zes en een halve eeuw. Indertijd was de Kölner Dom de hoogste kerk van de wereld. Haar omvang zou uiteindelijk de redding van het gebouw zijn: in de Tweede Wereldoorlog werd het overgrote deel van Keulen platgebombardeerd door geallieerde troepen, maar doordat de piloten de dom als oriëntatiepunt gebruikten bleef de schade aan de kerk beperkt. Na de wederopbouw blijven in Keulen de sporen van het rijke verleden zichtbaar. De stad mag dan een moderne stad zijn, trots op haar Brauhaüser, Kölnisch Wasser (Eau de Cologne) en het moderne Museum Ludwig, maar de dom met zijn relikwieën is nog altijd de centrale blikvanger. De Oudheid ligt ook voor het oprapen: de centrale winkelstraat, de Hohe Strasse, volgt de loop van de hoofdweg die ooit van de noord- naar de zuidmuur van het Romeinse Ara liep via het Forum. De Deutzer Brucke over de Rijn is een opvolger van de Divitia die keizer Constantijn er liet aanleggen. Bij opgravingen zijn vele oude kunst- en gebruiksobjecten aan het oppervlak gekomen. De antieke collectie is verzameld in het Römisch-Germanisches Museum: topstukken zijn het zogenaamde Dionysiusmozaïek en een rijke collectie van glaswerken. Op de restanten van een boog op het domplein prijken nog altijd de letters C C A A, de vier letters die de moderne Keulenaren dagelijks herinneren aan hun Romeinse verleden als trots bewoners van een colonia, stichters van een beroemd altaar en ‘het volk van Agrippina’. S. Ooms Tongeren Het Gallo-Romeins museum in het schilderachtige Tongeren koos als motto een citaat van de Romeinse filosoof-keizer Marcus Aurelius. Het devies kan gelden als een beknopte samenvatting van de geschiedenis van de mensheid en luidt: 'Wat volgt, staat altijd in verband met wat eraan voorafging.' Als rechtgeaard stoïcijn onderging Marcus Aurelius de invloed van de Griekse wijsgeer Herakleitos van Efeze. Deze eigenschap heeft het Erasmiaans Gymnasium gemeen met de stoïcijnse keizer. Ons motto is immers: 'ex pluribus unum', een zinsnede die Augustinus ontleende aan het fragmentarisch overgeleverde werk van Herakleitos. Bij hem heet het: 'Verbindingen zijn gehelen en geen gehelen, overeenkomst is onderscheid, samenklank wanklank, uit alles één en uit één alles.' De Griekse filosoof beschouwde de voortdurend veranderende werkelijkheid als de resultante van een chronisch treffen tussen twee tegengestelden. In zijn eigen woorden: 'Alles gebeurt op grond van tegenstelling. […] Het tegenstrijdige stemt overeen, uit verschillen ontstaat de mooiste samenhang, alles komt voort uit tweestrijd.' Hiermee stond Herakleitos aan de basis van de dialectiek, volgens welk systeem uit de ontmoeting tussen these en antithese een synthese voortkomt. Triers beroemdste zoon Karl Marx verwerkte deze leer via de heersende klasse, onderdrukte klasse en klasseloze samenleving tot het communisme.
14
Tongeren is een zusterstad van Trier en gezegend met een museum dat in naam en collectie twee tegenpolen, de Gallische en Romeinse, met elkaar verenigt. Topstukken van de verzameling zijn de vele verfijnde juwelen, waaronder de halsring van Beringen, diverse architectuurfragmenten en de grote gouden muntschat, die al dan niet toebehoorde aan de legendarische Eburonenleider Ambiorix. Plaatselijke archeologische vondsten vormen het leeuwendeel van de inboedel van het museum. Het verborgen, ondergrondse bestaan van de zeldzaamheden transformeert in een open, bovengronds deel uitmaken van de permanente tentoonstelling. Het moderne museumgebouw beschikt over een enorm souterrain en weerspiegelt daarmee de tegenstelling ondergronds-bovengronds die zo kenmerkend is voor een archeologisch instituut. De omvangrijke, duizenden objecten tellende verzameling, bestrijkt tevens de prehistorie, die in de Tongerse vitrines naadloos overgaat in haar antithese, de historie. Al met al een museum naar Herakleitos' hart, dat sinds jaar en dag bekendstaat als een van de belangrijkste archeologische musea van Europa. Na ons bezoek aan de Gallo-Romeinse collecties, verruilen we het interieur van het museum voor het exterieur van de oudste stad van België. In de hoedanigheid van peripatetische school besteedt het Erasmiaans het tweede dagdeel van de excursie in Tongeren aan een stadswandeling. Onderweg passeren we vele bezienswaardigheden, zoals de Grote Markt, de imposante Onze-lieve-vrouwebasiliek, de Begijnhofkerk, het tot een groen wandelgebied uitgegroeide aquaduct, restanten van de Romeinse stadsmuur en overblijfselen van de middeleeuwse verdedigingswerken, bestaande uit de Moerenpoort, nabijgelegen wallen en de Tempelierstoren. Zo koppelt Tongeren de karakteristieke oudheidkundige rijkdom aan een overweldigende hoeveelheid middeleeuwse monumenten. Op de Grote Markt staat een standbeeld van Ambiorix, een Keltisch stamhoofd dat de Romeinen flink dwarszat. In 54 voor Christus bracht hij het Veertiende Legioen van Julius Caesar nabij Atuatuca een vernietigende slag toe. Caesar ontstak hierop in woede; bij wijze van wraak werden Ambiorix en zijn Eburonen tot de laatste man uitgeroeid. Na de ondergang van de Eburonen vestigden andere stammen zich in hun voormalige territorium. De Romeinen gaven deze stammen de verzamelnaam Tungri, Atuatuca werd het Atuatuca van de Tungri, oftewel Atuatuca Tungrorum; ziehier de etymologische oorsprong van de plaatsnaam Tongeren. Het beeld van Ambiorix werd in 1866 onthuld, niet geheel toevallig in de hoogtijdagen van de natiestaat en het bijbehorende nationalisme, dat werd gevoed door het herdenken van lokale wapenfeiten als het succes van de Eburonen tegen de Romeinen. Omtrent het monument doet een hardnekkig gerucht de ronde. De Tongerse Ambiorix zou volgens die mare eigenlijk een Franse Vercingetorix zijn. Toen de Fransen, eveneens in de greep van natievorming en sociaaldarwinisme, hun Gallische held eerden met een nieuw en nog groter standbeeld, verkochten ze het oude exemplaar aan de Belgen en zo zat Tongeren opgescheept met een afdankertje dat niet eens de geliefde Ambiorix voorstelde. De Eburonenleider bevocht bij leven de Romeinen en werd door dit gerucht postuum onderdeel van een
15
ander slepend conflict: de felle taalstrijd tussen Vlamingen en Walen. Het onware verhaal werd door de Vlamingen in stelling gebracht tegen het Franstalige stadsbestuur, dat verantwoordelijk zou zijn voor deze monumentale blunder. Het Waalse gezag verloor volgens het Vlaamse kamp door Ambiorixgate alle legitimiteit. Herakleitos verklaart deze accumulatie van strijdperken; Eburonen tegenover Romeinen, Vlamingen tegenover Walen, als volgt: 'Maar men moet beseffen dat strijd algemeen is, dat recht tweestrijd is en dat alles tot stand komt door tweestrijd en noodzaak.' In een ander adagium noemt hij strijd de vader van alle dingen. Dit denken van de Griekse filosoof, oefende een grote invloed uit op de Duitse schrijver en soldaat Ernst Jünger. Vooral zijn oorlogsnovelle Sturm staat bol van de aan Herakleitos ontleende thematiek. In dat boek doet Jünger verslag van zijn ervaringen aan het front tijdens de Eerste Wereldoorlog. Deze oorlog, die dit jaar precies een eeuw geleden uitbrak, ging niet bepaald onopgemerkt aan Tongeren voorbij. De Duitse propagandamachine waarschuwde voor de zogenaamde vrijschutters, gewapende burgers die de Duitsers door middel van een stadsguerilla trachtten te verdrijven. In Tongeren zouden de verzetsstrijders bijzonder talrijk zijn. Deze propaganda verschafte het Duitse leger het gewenste excuus om over te gaan tot represailles, bestaande uit geweld tegen burgers, brandstichting, plundering en moord. Twaalf Tongenaren komen om het leven, duizenden inwoners ontvluchten de deels verwoeste stad. Wederom speelt een gerucht een belangrijke rol in een Tongers conflict, wederom krijgt het Tongerse verzet te maken met zware strafmaatregelen, zij het minder grondig uitgevoerd dan door de Romeinen onder Julius Caesar. Ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog is in 1926, op het plein naast het stadhuis, het Monument der gesneuvelden onthuld. Later diende deze fontein ook ter herdenking van degenen die in de Tweede Wereldoorlog zijn gevallen. Tijdens de stadswandeling zullen wij zowel het Monument der gesneuvelden als het beeld van Ambiorix bezichtigen. Na de stadswandeling en het museumbezoek, slechts het topje van de Tongerse culturele en historische ijsberg, rest ons slechts één conclusie: volkomen terecht brengt de Trierreis, op te vatten als een synthese van school en vakantie, een bezoek aan het schitterende Tongeren. Prehistorie en historie, Galliërs en Romeinen, oudheid en middeleeuwen, Walen en Vlamingen, 1914 en 2014, heden en verleden: Tongeren heeft het allemaal! J. Dane
16
Vulkaneifel Een vulkaanuitbarsting in Duitsland? Is dat echt mogelijk? In het hart van Europa bevindt zich een bergketen die zeer fraai aan de buitenkant is, maar waar het onder het aardoppervlak sist en stoomt van de vulkanische activiteit: de Vulkaneifel. Door grote explosies van binnenuit de aarde, zijn er grote kraters in de grond ontstaan en zijn er vulkaanbergen gevormd. Tot 10.000 jaar geleden waren hier nog de vulkanen actief. We spreken hierbij over zogenaamde kwartiaire vulkanen. In het westelijk deel van de Eifel bevindt zich een vulkaanveld met zo’n 350 slakkenvulkanen en 75 “Maaren”. In de twee plaatjes hieronder zie je drie van dit soort Maaren: het Gemündener Maar, het Weinfelder Maar en het Schalkenmehrener Maar. Hoewel de drie meren dicht bij elkaar liggen, verschillen ze onderling toch sterk van elkaar in samenstelling van het water.
Het plaatje hieronder laat zien hoe het verloop van het grondoppervlak je iets kan zeggen over het verloop van diverse vulkanische explosies uit het verleden.
Het is kortom een gebied waar veel aan te zien en te meten is! F. Bank
17
Busindeling (zie dit boekje blz 23 t/m 27) Op woensdag 23 april zit ik in bus letter: Op donderdag 24 april en vrijdag 25 april zit ik in bus letter: Busregels τ τ
18
De bus brandschoon achterlaten. Ruilen kan niet (Van ruilen komt huilen.)
Het Trierproject Beste leerlingen van klas 3, Begin april starten we met het Trierproject. Het doel van dit project is dat jullie heel veel te weten komen over de stad Trier en de Romeinse achtergrond van de stad. Verder zul je bij het project merken dat je je kennis van veel schoolvakken kunt gebruiken bij het ontdekken van de stad en haar geschiedenis. Het Trierproject is namelijk een vakoverstijgend project: een project waaraan verschillende vakken (ak, bi, du, ec, gs, la , sk, wi en te) een bijdrage leveren. Hieronder kun je lezen wat precies de bijdrage van de verschillende vakken is. De meeste vakken koppelen een toets/overhoring aan hun onderdeel van het project. Veel plezier met het project! Duits Hoe was het Romeinse leven in Trier? Waarom bouwden de Romeinen graag hun stad aan de rivier de Moezel? Hoe zagen de vertrekken van de ‘Kaiserthermen’ eruit? Hoe beleefden de Romeinen een tocht op het wijnschip? Het antwoord op deze en vele andere vragen krijgen we aan de hand van het lezen van een aantal Duitse teksten en het maken van bijbehorende vragen. De teksten geven ons een beeld van de geschiedenis van de stad Trier en het leven van de Romeinen. Tijdens onze reis bezoeken we wijnboer Herr von Nell. Via zijn website bestuderen we de wijnbouw in Trier, leren we een aantal Duitse vaktermen en bereiden we ons op de excursie voor. Het is belangrijk dat je dadelijk aanvullende vragen stelt aan dhr von Nell, nadat hij ons over de wijnbouw en het wijn maken op zich vertelt heeft. Hiervoor leer je Duitse woorden en zinnen. Daarnaast herhalen wij ook een aantal zinnen die je in alledaagse situaties in Duitsland nodig zou kunnen hebben. Denk bv aan: iets bestellen in een restaurant; de weg vragen; etc. Toetsing Deze woorden en zinnen worden in een mondelinge overhoring getoetst. Geschiedenis Trier was in de Romeinse keizertijd een van de belangrijkste steden van het Romeinse Rijk. Trier vormde de hoofdstad van het prefect Gallië het was een bestuurcentrum en een economisch middelpunt. Uniek gelegen op een kruising van een weg en een waterweg. Dat Trier zo’n belangrijke stad was geworden voor de Romeinen was niet voor niets. Trier kende een bloeiende economie. Het wijnschip is daar een voorbeeld van. In de geschiedenislessen gaan we verder in op de ontwikkeling van Trier op economisch en politiek gebied. Wat zegt de vondst van het wijnschip over de economische positie van Trier? Waarom verrezen er zulke grote
19
bouwwerken? In de vierde eeuw werd Trier een van de vier hoofdsteden van het Rijk. We bestuderen aansluitend op welke manier Trier zich ontwikkelde na de val van het Romeinse Rijk. Toetsing Er is geen SO verbonden aan de Trierlessen. Door de informatie die jullie in 2 à 3 lessen opdoen, zijn jullie beter in staat de waarde van de monumenten en overblijfselen uit de verschillende tijdperken te benoemen en te plaatsen. De informatie die in de lessen aan bod komt kan eveneens van pas komen bij bepaalde referaten. Daarnaast helpen de lessen jullie bij het structureren en opbouwen van een referaat. Klassieke Talen In april gaan we op excursie naar Trier. De reis sluit goed aan bij het vak Latijn: Trier was immers ooit een bloeiende Romeinse stad! Trier ligt tegenwoordig in Duitsland, maar behoorde in de Romeinse tijd tot de provincie Gallia. Trier lag op een kruispunt van culturen: er woonden en werkten niet alleen Romeinen, maar ook Germanen, Kelten, Franken en vele anderen. In deze lessen maken we kennis met de ‘multiculturele’ samenleving van het Romeinse Trier. Wie leefden er precies in de stad? Wat deden ze in Trier? Hoe gingen ze met elkaar om? En welke sporen kunnen we daar nu nog van zien? Om die vragen te beantwoorden laten we de mensen zelf aan het woord. We ‘spreken’ een hofdichter van de keizer, een Romeinse soldaat, twee slaven, een buitenlandse prins en een vroege christen. Toetsing Er is geen toets verbonden aan het project. Wel zal je inzet tijdens het project worden meegewogen in het procescijfer van periode 3. Aardrijkskunde Bij het vak aardrijkskunde draait alles om de vraag: “Welk verschijnsel doet zich op aarde voor en waarom daar?” Tijdens de Trierexcursie wordt onder andere aandacht besteed aan de wijnbouw. Met behulp van onze aardrijkskundige kennis verklaren we waarom er in het gebied rondom Trier zoveel wijnbouw is. Naast wijnbouw heeft het gebied rond Trier nog iets anders te bieden: vulkanisme! Verschillende soorten vulkanen, uitbarstingen en vulkanische afzettingen komen in de les aan bod, evenals de werking van een geiser. In de lessen aardrijkskunde besteden we aandacht aan De geologie van het gebied rondom Trier. De voor jullie inmiddels bekende onderwerpen als sedimentatie en gebergtevorming komen aan de orde en uiteraard zal de invloed van met name de rivieren Rijn en Moezel op de vorming van het huidige landschap niet onbesproken blijven.
20
Een aantal van jullie zal in Trier ook een hoop gaan leren over vulkanisme in de Eifel. In de aardrijkskundelessen besteden we aandacht aan verschillende soorten vulkanen, uitbarstingen, afzettingen en het ontstaan van geisers. De bodemgesteldheid. Wat voor bodem hebben de hellingen waarop de wijnranken zo goed kunnen groeien? Het microklimaat dat in het gebied heerst en waardoor wijnbouw juist daar mogelijk is. Economie Tijdens de Trierreis bezoeken jullie de wijnboerderij van Von Nell. Met de kennis die jullie inmiddels in periode 2 hebben opgedaan kunnen jullie dit bedrijf bekijken door een bedrijfseconomische bril. Nadat jullie hebben kennisgemaakt met een van de aanbieders op de wijnmarkt, gaan we naar de (theoretische) vraagkant van de wijnmarkt kijken. Dit sluit aan op de zojuist behandelde stof. Hiervoor krijg je vlak na het bezoek aan de wijnboerderij een economie opdracht te maken die betrekking heeft op hoofdstuk 5.1 (opstellen vraaglijn, prijselasticiteit ed). We gaan ervan uit dat je deze stof beheerst/voorbereidt. De opdracht telt mee als een half so.
Biologie Trier ligt in een gebied waar al sinds mensenheugenis druiven worden geteeld. De wijnbouw is minstens 5000 jaar oud en het ligt voor de hand dat in de Romeinse tijd er ook volop druiven werden verbouwd. Jullie zullen een wijnboer bezoeken, waar je in de praktijk kunt zien hoe wijn gemaakt wordt. Bij de voorbereiding op de Trierreis bij biologie zullen jullie aan de hand van een tekst met vragen kennis maken met de oorsprong van de druivenstok en sommige problemen die de telers in het verleden, maar ook nu nog tegen kunnen komen. We zullen ook kort ingaan op de bereiding van alcohol. Verder komen de wijnbereiding, verschillende soorten wijn en eigenschappen van druiven aan de orde. Toetsing Er zullen ongeveer twee lessen besteed worden aan de voorbereiding voor Trier bij biologie. De inzet en de gemaakte vragen zullen worden beoordeeld. Dat leidt tot een cijfer, dat meetelt als so.
21
Scheikunde De derde periode bij scheikunde start met het wijnproject. Dit duurt 5 à 6 lessen. Al bekende theorie zal worden toegepast op wijnen. Ook zal een aantal nieuwe onderwerpen aan bod komen. Wat ga je zoal doen? Het etiket op de wijnfles zal bestudeerd worden. Hierbij komen o.a. aan bod regelgeving, (maatschappelijk) effect en naamgeving/formules van aanwezige chemische stoffen. Zelf wijn maken. Het proces wordt wel versneld met een beetje gist. Bepalen van het alcohol- en sulfietgehalte in wijn. Hierbij krijg je te maken met volumepercentages, densimeters, ijklijnen, massaverhoudingen, kloppend maken van reactievergelijkingen … en vele berekeningen. Toetsing Door middel van een aantal vragen in één van de SO’s van periode 3 wordt getoetst of je de theorie die bij scheikunde aan bod is gekomen, beheerst.
22
Tekenopdracht Trier 2014 Terwijl we in Trier zijn, gaan jullie óók een opdracht voor tekenen doen. Ter voorbereiding op deze opdracht heb je inmiddels een aantal lessen gehad op school. De opdracht die je gaat doen luidt als volgt: Maak een (aantal) schetsen van `Typisch `Typisch Trier´. Werk deze daarna uit tot een volwaardige tekening.
Je gaat bij het uitvoeren van deze opdracht als volgt te werk. Tijdens de Trierreis Trier wordt tijd ingeroosterd waarop iedereen aan het werk gaat met het schetsen van (een stukje) Trier. Je kunt dan denken aan één enkel gebouw, maar je mag ook een straat of een deel daarvan schetsen. Zorg er wél voor dat je duidelijk een stuk Trier schetst! Zomaar een gebouw of straat is niet de bedoeling, we moeten wel kunnen zien dat het om `Typisch Trier´ gaat! gaat Je maakt je schetsen op het papier dat je van school krijgt. Ook maak je, met je telefoon of een camera, één of meerdere foto´s van datgene dat je tekent en je zorgt ervoor dat jijzelf (of eventueel een klasgenoot) ook op die foto staat. Vervolgens gebruik ik je die schets en je foto om thuis, tijdens de vakantie, een volwaardige tekening te maken. aken. Die tekening maak je ook weer op hett door school geleverde papier. Tijdens de eerste les na de vakantie lever je bij je eigen tekendocent het volgende in: De schets(en) ts(en) die je in Trier maakte De foto(‘s) van jezelf in Trier (geprint) De uitgewerkte tekening Let op: Tekeningen en schetsen die op ander papier worden gemaakt (dus kopieer-, kopieer printer- of ander flutpapier) worden NIET beoordeeld! Jouw foto mag natuurlijk wel op printerpapier afgedrukt worden.
23
De uitgewerkte tekening moet óf in kleur óf in pen en inkt/ fineliner uitgewerkt worden. Ook hiervoor geldt weer dat andere mogelijkheden niet beoordeeld worden. Spullen: School zorgt voor het papier waar je de schetsen schetsen en je tekening op kunt maken.
24
Overzicht van Deelnemers, excursies en busindeling De letter achter je naam geeft aan in welke bus je zit. B: de bus voor Villa Borg: melden op 23 april 6.00 uur bij Me K: de bus voor Keulen: melden op 23 april 6.00 uur bij Lg T: de bus voor Tongeren: melden op 23 april 6.00 uur bij Bo V: de bus voor de Vulkaan: melden op 23 april 6.00 uur bij Ho De dikgedrukte namen: deze leerlingen melden zich op 22 april in de tweede pauze bij mevrouw Bovenberg in lokaal 203.
25
Klas
Roepnaam
Achternaam
Klas 3F Klas 3G Klas 3F Klas 3B Klas 3E Klas 3F Klas 3F Klas 3F Klas 3D Klas 3B Klas 3F Klas 3F Klas 3B Klas 3E Klas 3E Klas 3F Klas 3F Klas 3B Klas 3G Klas 3C Klas 3A Klas 3A Klas 3G Klas 3C Klas 3G Klas 3F Klas 3E Klas 3E Klas 3B Klas 3F Klas 3E Klas 3D Klas 3D Klas 3D Klas 3C Klas 3A Klas 3B
Clemente Kiki Lars Philip Ellen Mustafa Ilja Can Carly Jomi Ece Alen Frederiek Thomas Caitlyn Auke Michelle Reijer Melissa Tim Ernest Jeroen Jetske Ellemijn Nica Wouter Elja Noura Paul Jasmijn Joost Julie Miriam Casper Jennifer Beau Luca
Aa Aalders Aartsen Agerbeek Aggelen Aksü Alexeev Atas Baas Baggerman Balcioglu Barakovic Bax Becker Beek Beek Beemt Beishuizen Berge Bieshaar Bijleveld Bijloo Blaas Boers Bol Bom Bos Boulkhrif Boven Bree Broek Buijtendijk Cammaert Cartoef Kors Chin-A-Woeng Clement Cras
excursies bus op 23 april V K K T K V V K K T V V T B T B B B K B K T B K B K B V K T T B T V B V V
bus 24 /25 april B K B B K B B B B B B B B K K B B B K K K K K K K B K K B B K B B B K K B
26
Klas
Roepnaam
Achternaam
Klas 3F Klas 3B Klas 3E Klas 3F Klas 3E Klas 3D Klas 3C Klas 3D Klas 3F Klas 3C Klas 3B Klas 3E Klas 3G Klas 3D Klas 3A Klas 3F Klas 3G Klas 3D Klas 3C Klas 3E Klas 3G Klas 3C Klas 3A Klas 3B Klas 3A Klas 3F Klas 3A Klas 3G Klas 3D Klas 3C Klas 3F Klas 3C Klas 3F Klas 3G Klas 3A Klas 3C Klas 3G Klas 3E Klas 3A Klas 3A Klas 3E Klas 3D Klas 3D Klas 3G Klas 3G Klas 3F Klas 3D Klas 3C Klas 3B Klas 3A Klas 3D
Mohamed Carien Renske Loek Willem Lola Tom Floor Sascha Xavier Stan Ilse Sven Maurits Jan-Julius Anne Amal Jochem Eline Isonke Wolf Thirza Emma Sunny Jim Paul Sara Bob Mansur Sven Annemarieke Jasmin Saskia David Sanne Wolf Nur Kelly Chaandni Jamila Marit Twan Maria Guus Loes Lutsia Alek Joëlle Roos Thijs Rik
Daoud Dermer Dijk Dijk Dommelen Dunnen Dutilh Eggermont Elt Enny Est Feenstra Gelderen Geus Goeijenbier Groeliker Haddouche Hagenaar Heijden Heirath Hekkema Hiwat Horst Hsieh Hu IJzermans Israeli Jager Jandi Janse Janssen Jin Jong Jong-Baw Jongbloed Kaan Kansouh Kartalis Kaulesar Sukul Kerkmeester Klaassen Klein Knoops Kooimans Kooimans Kors Kraljevic Kramer Laan Leebeek Leeuwen
excursies bus op 23 april B T B T T B T K T T K V V K K K V V V K T V K V B V B T T K K B T V V V B T K V K V B T K B T K K B K
bus 24 /25 april B B K B K B K B B K B K K B K V K B K K K K K B K V K K B K V K V K K K K K K K K B B K K V B K B K B
27
Klas
Roepnaam
Achternaam
Klas 3F Klas 3D Klas 3G Klas 3C Klas 3F Klas 3B Klas 3D Klas 3B Klas 3F Klas 3A Klas 3G Klas 3F Klas 3B Klas 3G Klas 3D Klas 3A Klas 3C Klas 3G Klas 3B Klas 3E Klas 3D Klas 3B Klas 3A Klas 3C Klas 3C Klas 3C Klas 3D Klas 3A Klas 3C Klas 3E Klas 3G Klas 3A Klas 3E Klas 3C Klas 3E Klas 3A Klas 3D Klas 3A Klas 3C Klas 3A Klas 3C Klas 3E Klas 3F Klas 3A Klas 3A Klas 3F Klas 3A Klas 3B Klas 3F Klas 3B Klas 3A
Fenne Joshua Roos Willem Dylan Anke Kimberley Melissa Barbara Rembrandt Sergio Hidde Jonathan Damian Daan Nizar Fleur Bastiaan Bas Thijs Tim Koen Fay Alexandra Susanne Soufiane Rahma Mohamed Anas Joost Jan Casper Lindel Luuk Thimo Joep Lennard Merel Bassarme Floris Oumaima Lisa Tessa Annabel Margot Sarah Evianne Perle Kato Brent Tom Thom
Leeuwen Lieuw On Lookeren Campagne Maanen Mambeke Marmelstein Martens Martoidjojo Matijasic Meeuwis Meide Meijer Meijers Mercan Mersch Mjahed Molen Mul Munting Nivard Nooteboom Nugteren Odijk Osinga Osinga Ouasghiri Ouertani Ouhammou Oulad-Ali Pannebakker Peijpe Pieters Plas Poortvliet Posner Post Punt Quadé Rees Vellinga Rhalem Rietschoten Rijlaarsdam Rijsenbrij Roelvink Roode Roos Russel Sandifort Schagen Schelling Seijbel
excursies bus op 23 april K K K T B V T K B K V T V B T T T K V V K B K T V V B T T B T K T T K V T T B T B V B B V T B T B K V
bus 24 /25 april V T T K V B T B V K T V B T T K K T V K T V K T T T T T T K T T V T V T T T T T T V V T T V T V V V T
28
Klas
Roepnaam
Achternaam
Klas 3E Klas 3B Klas 3B Klas 3C Klas 3A Klas 3B Klas 3G Klas 3F Klas 3A Klas 3B Klas 3G Klas 3G Klas 3B Klas 3B Klas 3E Klas 3E Klas 3E Klas 3D Klas 3G Klas 3B Klas 3E Klas 3E Klas 3E Klas 3D Klas 3C Klas 3G Klas 3C Klas 3A Klas 3A Klas 3E Klas 3G Klas 3B Klas 3C Klas 3E Klas 3E Klas 3D Klas 3F Klas 3C Klas 3G Klas 3E Klas 3B Klas 3C Klas 3D Klas 3D Klas 3D
Karsten Yo-Jia Clara Guy José Martijn Iris Thijs Ruben Kirti Jasper Renée Josephine Sarah Emma Matthijs Bas Claire Martijn Lyana Wouter Roos Dyon Martijn Rutger Jasper Hein Berend Sophie Martijn Rex Claire Daan Pepijn Wouter Vivienne Bart Christel Storm Olivier Hidde Peter Stephania Chanel Nikki
Setz Shih Siersema Simonis Sitton Sluijs Smit Smits So Soekaloe Spek Spek Spit Sramota Steenbergen Steyerberg Storm Tio Tukker Usa Veen Velde Velzen Vinke Vis Vismans Völker Vrancken Peeters Vredenbregt Vroom Vroon Wagener Wansink Weebers Wessel Wierda Wijntjes Willemsen Witberg Woerkens Wolters Zhang Zijderlaan Zimmerman Zukowski
excursies bus op 23 april T V K K T B B T V B K V B K B K K T T V T K K K V K B B V V T T K T B K K K V V T V K T B
bus 24 /25 april V V V T T V T V T V T T V V V V V T T V V V V T T T T T T V T V T V V T V T T V V T T T T
