Trendrapport PO en VO

Trendrapport PO en VO Technologieën van de toekomst

Trendrapport mbo |

1

3D bril te gebruiken voor voorkant

2

| Trendrapport PO en VO

Voorwoord Beam me up, Scotty De kracht van science fiction is dat het ons vergezichten toont van de mogelijkheden van techniek. Onze fantasieën worden voor even gerealiseerd. Voor even? Vaak blijken sf-films achteraf een voorspellende gave te bezitten. Al in 1969 toonde Kubrick in zijn verfilming van Arthur C. Clarke’s 2001 a Space Odessey apparaten die verdacht veel op de hedendaagse tablet lijken. In Star Trek (‘Beam me up, Scotty’) en Star Wars zagen we objecten en levende wezens materialiseren alsof ze ter plekke werden gemaakt. In 2011 verkoopt De Bijenkorf tijdens de Dwaze Dagen een 3d-printer voor nog geen € 1250,-. Over twee jaar krijgen onze kinderen voor Sinterklaas een verkleinde versie hiervan. Dan kunnen ze hun eigen autootjes en sierraden ontwerpen en printen.

http://innovatie.kennisnet.nl/trendrapport

U begrijpt dat de snelle ontwikkeling van techniek ook volop

waarin we onze kinderen meer willen bieden met minder geld!

kansen biedt voor het onderwijs. Bij Kennisnet onderzoeken

Vooruitkijken is daarmee belangrijker dan ooit.

we deze mogelijkheden dagelijks. Niet met als doel om zoveel mogelijk technologie in het onderwijs te stoppen, maar om te

In deze publicatie bieden wij u een overzicht van de technologische

ontdekken waar gebruik van ict het onderwijs beter kan maken.

ontwikkelingen die op korte termijn interessant gaan worden voor

Hoe dit kan bijdragen aan thema’s als opbrengstgericht werken

het onderwijs. We hopen dat dit trendrapport u een goed beeld

en talentontwikkeling. Of waar dit oplossingen kan bieden in

geeft van wat er op ons afkomt en hoe we daar ons voordeel mee

periodes van krimp en bezuiniging.

kunnen doen. Volop inspiratie dus.

We kijken vooral vooruit, naar de zaken die gaan komen. Zodat u gedegen en toekomstbestendige beslissingen kunt nemen over de inzet van technologie binnen uw onderwijs. En dat in een tijd

Frans Schouwenburg Sectormanager PO en VO

Trendrapport PO en VO |

3

Inhoudsopgave Inleiding

5

Maatschappelijke ontwikkelingen

6

Uitdagingen voor het funderend onderwijs

8

Belangrijkste technologieën

4

Cloud computing

10

Social media

14

Verrijkte content

18

Augmented reality

22

Learning analytics

26

Meer informatie

30


Inleiding Kinderen maken in de eerste achttien jaar van hun leven

De geselecteerde technologieën hebben invloed op de inhoud

een enorme ontwikkeling door. Het funderend (primair

van het onderwijs (het wat) en op de wijze waarop het onderwijs

en voortgezet) onderwijs begeleidt en ondersteunt ze

verzorgd en georganiseerd kan worden (het hoe). Ze roepen een

hierbij, zodat de jongeren straks goed voorbereid de

aantal nieuwe vraagstukken op waar onderwijsorganisaties,

arbeidsmarkt betreden. Maar hoe die toekomst er voor

leidinggevenden, onderwijsgevenden en leerlingen een antwoord

deze nieuwe generatie precies uit gaat zien is nog

op kunnen en moeten formuleren. Daarom geven we bij elke

onzeker. Wel staat vast dat ict hierin een belangrijke rol

technologie niet alleen aan wat deze inhoudt, maar ook wat

speelt.

deze kan betekenen voor het funderend onderwijs. Sommige technologieën spelen nu al een (grote) rol in de onderwijspraktijk,

Ict blijft zich snel ontwikkelen, nieuwe toepassingen schieten als

voor andere geldt dat dit wat langer zal duren.

paddenstoelen uit de grond. Dat heeft een grote impact op het onderwijs. Welke technologie moet u als manager nu inzetten?

Dit overzicht is bedoeld als startpunt voor iedereen die met

Waar gaat u in investeren? Wat kan ict voor uw specifieke

nieuwe technologieën aan de slag wil. Het geeft een beknopt

onderwijssituatie betekenen? Welke trends zijn blijvend? Om u bij

overzicht. Bent u geïnspireerd en wilt u meer te lezen, gebruik

het beantwoorden van deze cruciale vragen te helpen, zetten we

dan onderstaande QR code om direct naar onze website te gaan.

de belangrijkste trends en ontwikkelingen op een rij.

Hier vindt u ook actuele voorbeelden, een online versie van het rapport én ervaringen van gebruikers. Wij nodigen u van harte uit

Wij maakten een overzicht van de belangrijkste technologieën die

om hier ook uw ervaringen en toepassingen te delen. Zo inspireren

het funderend onderwijs de komende vijf jaar zullen beïnvloeden.

en helpen we elkaar om de technologische mogelijkheden van nu en

Waar mogelijk komen we met praktische tips.

straks te verkennen en te implementeren.

Deze publicatie bestaat uit drie delen: • Maatschappelijke ontwikkelingen: welke grote verschuivingen zien we in de maatschappij? • Uitdagingen: wat zijn de uitdagingen waar het funderend onderwijs nu voor staat? •

Belangrijkste technologieën: welke technologieën zijn in

opkomst en hoe kunnen die een bijdrage leveren aan de

uitdagingen?



5

Maatschappelijke ontwikkelingen Op dit moment vindt een aantal grote ontwikkelingen plaats in onze samenleving, die de manier waarop we samen werken, leven en leren sterk beïnvloeden. De belangrijkste verschuivingen worden hier toegelicht.

Netwerksamenleving

Persoonlijk en op maat

Door de opkomst van internet, cloud computing en social media

We zien binnen de economie een verschuiving van een

staan we meer dan ooit in verbinding met elkaar en met de

aanbodgerichte naar een vraaggestuurde markt. In een

wereld. Dit verandert de sociale structuur van onze samenleving.

aanbodeconomie bepalen bedrijven wat klanten kunnen kopen.

De noodzaak om in vaste structuren te werken verdwijnt meer en

Zij bedenken en ontwikkelen nieuwe producten, die ze vervolgens

meer. Om efficiënt (samen) te werken, is het niet langer nodig

bij verschillende doelgroepen proberen te verkopen. In een

om met zijn allen op dezelfde plek te zitten of vanuit dezelfde

vraageconomie staat de vraag van de klant centraal. Met behulp

organisatie te werken. Via draadloze en mobiele technologie en

van persoonlijke profielen of doordat de klant zelf via internet zijn

via internetapplicaties zijn mensen altijd en overal met elkaar

eigen product samen kan stellen, weten we in toenemende mate wat

verbonden. De komst van de nieuwe generatie tablets – zoals de

de klant wil. Dit leidt tot andere manieren van inkopen, produceren

iPad van Apple en de Galaxy van Samsung – geeft het gebruik

en opslaan. Daar waar de klant vroeger alleen een zwarte T-Ford

van mobiele en draadloze technologie een nieuwe impuls. Steeds

kon kopen, kan hij nu online zijn eigen auto samenstellen.

meer mensen hebben via een eigen device toegang tot netwerken:

En waarom nog een abonnement op een krant als u zelf uw

kennis en informatie waar en wanneer ze maar willen. De grenzen

eigen informatieaanbod kunt regelen en zo uw eigen krant kunt

van tijd, ruimte en locatie zijn hiermee nagenoeg verdwenen.

vormgeven? Ook diensten als verzekeringen worden meer en meer

De netwerksamenleving heeft hiermee definitief haar intrede

op maat geleverd. De klant kiest zelf de hoogte van het eigen risico

gedaan.

en bepaalt bijvoorbeeld of hij verzekerd wil zijn voor kraamzorg. Kortom, steeds meer mensen willen hun producten en diensten persoonlijk en op maat hebben. Technologische ontwikkelingen maken dit mogelijk en betaalbaar.

6


Nieuwe organisatie- en verdienmodellen

Technologisering van het leven

Als gevolg van de hiervoor genoemde ontwikkelingen zien we dat

Technologie dringt meer en meer door in ons dagelijks leven, in

veel organisaties zich herbezinnen op hun rol en toegevoegde

werk en privé. Als we iets niet weten, dan ‘googlen’ of ‘bingen’

waarde. Consumenten kopen geen fysieke cd meer, maar luisteren

we het of we raadplegen ons sociale netwerk via Facebook of

via Spotify of kopen muziek als een ‘dienst’. Wie een boek wil

Hyves. Nieuws en achtergronden komen persoonlijk en op maat

publiceren, zet een hoofdstuk online en bekijkt of het publiek

via onze favoriete device binnen. Auto’s bevatten intussen meer

bereid is om ervoor te betalen. En wie een hardloopschoen nodig

software dan elektronica. Niet alleen voor het rijden, maar ook

heeft, gaat niet naar de winkel, maar bepaalt aan welke eisen

voor het ontvangen en zenden van relevante informatie. Zo kan

de schoen moet voldoen en stelt aan de hand van eigen wensen

de garage op afstand constateren of er gebreken zijn en kleine

de schoen online samen. Hierdoor verandert de rol van winkels,

reparaties uitvoeren. Ook andere (gebruiks)voorwerpen worden in

uitgevers en andere organisaties. En met de rol verandert ook de

toenemende mate van chips met informatie voorzien. Deze chips

wijze waarop ze hun geld verdienen. De producten of diensten

kunnen onderling en met het internet communiceren. Een chip in

waaraan vroeger geld werd verdiend, zijn nu vaak ‘gratis’. Waar

medicijnen bijvoorbeeld registreert of het medicijn daadwerkelijk

verdient een telecombedrijf zijn geld mee als iedereen via Skype

door de patiënt wordt ingenomen. Zo niet, dan krijgt de huisarts

belt? Waar verdient een uitgever geld mee als alle informatie

of mantelzorger een bericht; hij kan dan contact opnemen met de

gratis online te vinden is? Deze ontwikkelingen vragen om andere

patiënt. Als de medicijnen bijna op zijn, gaat er automatisch een

verdienmodellen en om nieuwe en meer persoonlijke manieren van

seintje naar de apotheek.

organiseren.


7

Uitdagingen voor het funderend onderwijs Maatschappelijke ontwikkelingen hebben hun invloed op het onderwijs. De manier waarop we met elkaar werken en leven verandert. Daarmee veranderen ook de vaardigheden die leerlingen nodig hebben als ze straks zelfstandig functioneren in de samenleving. Hier ligt een belangrijke taak voor scholen. Het is aan het onderwijs de brug te slaan tussen de eisen van de samenleving en de specifieke behoeften van leerlingen. Voor de komende jaren zien wij voor het funderend onderwijs de volgende belangrijke uitdagingen:

Het vergroten van de kwaliteit

Een professionele organisatie

Scholen hebben de taak leerlingen op de toekomst voor te

Om de hoge ambities te kunnen realiseren, hebben de scholen een

bereiden. Die taak wordt aangescherpt: de kwaliteit van het

lerende organisatie nodig. Een organisatie die doelgericht werkt

onderwijs moet omhoog. Er is veel aandacht voor het verhogen van

en resultaten zichtbaar maakt. Transparantie is noodzakelijk om

het taal- en rekenniveau van leerlingen en toekomstige docenten.

de kwaliteit en doelmatigheid van het onderwijs te kunnen meten.

Maar ook voor bepaalde competenties die belangrijk zijn voor de

Zo wordt duidelijk waar ingrepen nodig zijn. Ook kunnen scholen

netwerksamenleving waar leerlingen in opgroeien. Zij moeten

van elkaar leren door de prestaties met elkaar te vergelijken.

bijvoorbeeld kritisch zijn, goed kunnen samenwerken, zelfstandig

Bovendien krijgen ouders, leerlingen, overheid en andere

problemen op kunnen lossen, creatief en vooral ook mediawijs

belanghebbenden hiermee inzicht in de onderwijsprocessen.

zijn. Een pittige klus voor scholen. Zeker ook omdat elke leerling

Ict kan scholen ondersteunen om de kwaliteiten en resultaten

uniek is en goed onderwijs persoonlijk is. De leerlingenpopulatie

transparant te maken.

van het funderend onderwijs is groot en sterk heterogeen. Leerlingen verschillen in leeftijd, ervaring, leervoorkeur, talent,

Het bundelen van krachten

culturele achtergrond en sociaaleconomische klasse. Scholen staan

Scholen staan niet alleen voor deze zware taak. Ze krijgen

voor de uitdaging maatwerk te bieden en daarbij de kwaliteit en

op de eerste plaats steun van elkaar. Maar ook ouders en

professionaliteit van de school op te schroeven.

maatschappelijke organisaties voelen zich verantwoordelijk en kunnen bijdragen aan meer kwaliteit. En dan is er de

Het verhogen van doelmatigheid

intensieve samenwerking met kindvoorzieningen, zorg, cultuur

Het is bezuinigen wat de klok slaat. Dat betekent dat scholen

en het bedrijfsleven. Technologische ontwikkelingen kunnen deze

de onderwijskwaliteit moeten verhogen met minder middelen.

samenwerking verbeteren. Ict-toepassingen kunnen bijvoorbeeld

Efficiënter en effectiever werken dus. Dat geldt ook voor het

de communicatie tussen scholen, kinderopvang en jeugdzorg

primair en het voortgezet onderwijs. Hoe kunnen scholen dat

effectiever en efficiënter faciliteren. De brede onderwijsschool

aanpakken? Door slim te organiseren, (onderwijs)processen te

kan hierbij een belangrijke spin in het web worden; een lokale

optimaliseren en meer te sturen op kwaliteit. Dat vereist een

ontmoetingsplaats waar het kind centraal staat.

professionele organisatie die open staat en verbonden is met de omgeving.

8


Belangrijkste technologieën In het volgende deel beschrijven we de belangrijkste technologieën die nu of in de komende vijf jaar een rol kunnen spelen in het onderwijs. Ze bieden ondersteuning aan de onderwijsprofessionals en creëren nieuwe oplossingsmogelijkheden voor de beschreven uitdagingen.

Verrijkte content

Learning analytics

Cloud computing

Augmented reality

Social media


9

Cloud computing

Minder zorgen om techniek, meer profijt van ict

10


WAT

IMPACT

Overal en altijd uw mail lezen, rekeningen betalen, werken aan

Ook het onderwijs maakt volop gebruik van cloud computing.

een presentatie of een document delen. Het maakt niet meer uit

Er zijn bijvoorbeeld cloud oplossingen voor de elektronische

via welke computer, laptop, tablet of smartphone u inlogt. U kunt

leeromgeving, administraties, mail en tools die (digitaal)

direct bij uw eigen spullen, gewoon verder gaan met waar u mee

samenwerken ondersteunen. Een groot voordeel is dat de school

bezig was. Deze manier van werken neemt hand over hand toe en

zelf geen servers en software hoeft te kopen en te onderhouden.

is mogelijk dankzij cloud computing.

In plaats daarvan abonneert u zich op de functionaliteiten die de school nodig heeft. Omdat het om standaarddiensten gaat met

Cloud computing is het gebruiken van ict-diensten via internet.

veel gebruikers, blijven de kosten relatief gezien laag. Bovendien

Standaarddiensten die de gebruiker (tegen betaling) zelf kan

bewegen de kosten mee met het werkelijke gebruik. Is het gebruik

inrichten. De programma’s en documenten staan op internet in

laag, dan betaalt u minder. En omgekeerd: pieken kunt u goed

plaats van op de eigen computer of server. De gebruiker heeft zo

opvangen.

geen zorgen om de techniek en het onderhoud. Bovendien zijn de diensten overal en altijd vanaf een eigen device beschikbaar.

Door het gebruik van cloud diensten wordt de technische infrastructuur binnen de school eenvoudiger. Er is immers

Cloud computing is overigens niet nieuw. Denk bijvoorbeeld aan

alleen toegang tot internet nodig. Daardoor hoeft er minder

e-mail of telebankieren. Nieuw is wel de groeiende waaier aan

tijd (en dus geld) te worden besteed aan technisch beheer van

nieuwe toepassingen. Cloud computing betekent een fundamentele

de infrastructuur en verschuift de aandacht naar het functioneel

verandering in het denken over en het gebruik van ict. U hoeft

beheer. De school moet regelen dat leerlingen, docenten en

niet meer na te denken over middelen en pakketten, maar over wat

stafmedewerkers toegang krijgen tot de toepassingen. Anders

u wilt bereiken. Ict wordt hiermee een dienst, in plaats van een

gezegd: de school krijgt ruimte (tijd en geld) om aandacht te geven

product.

aan de toepassingsmogelijkheden van ict in het onderwijs- en leerproces en de organisatie.


11

TOEPASSINGEN

AANDACHTSPUNTEN

Cloud computing verandert niet zozeer de toepassing zelf als

Cloud computing is gebaseerd op een aantal principes.

wel de wijze waarop ict geleverd wordt. En daar ontstaan de

Standaardisatie is er daar één van en dat terwijl u soms

voordelen. Naast de reeds genoemde efficiencyvoordelen biedt

specifieke wensen heeft. Maatwerk betekent vaak zelfingerichte

cloud computing ook mogelijkheden voor flexibel onderwijs.

voorzieningen die een forse extra investering en onderhoud

Een school die gebruik maakt van cloud diensten biedt medewerkers

vragen. Denk hierbij aan de bekende 80/20-regel: vraag uzelf af

en leerlingen altijd en overal toegang tot hun werk en/of

wat de extra 20% maatwerk u waard is. Er ontstaan steeds meer

lesmateriaal. Ze kunnen thuis in dezelfde omgeving (door)werken.

mogelijkheden om maatwerk toe te passen binnen cloud diensten.

Geen gedoe met usb-sticks of gesleep met zware boeken. Niets

Er bestaat overigens niet één cloud dienst die alle functionaliteiten

meer wat ze thuis zijn vergeten; alles wat leerlingen doen, staat

biedt. In de regel zult u dus gebruikmaken van verschillende

immers online. Daarmee is het een belangrijk middel of misschien

diensten, producten en leveranciers. Daarbij moet u er goed

zelfs wel een voorwaarde van onderwijs dat onafhankelijk is van

op letten dat er makkelijk uitwisseling van informatie kan

plaats en tijd. Dit geldt ook voor de docent. Vanuit elke plek kan hij

plaatsvinden en dat de toegang voor gebruikers goed is geregeld.

communiceren of samenwerken met collega’s, leerlingen en ouders. Bijvoorbeeld via communicatieplatforms als Google of Office

Een ander belangrijk principe is dat alle gegevens op het internet

365. Hiermee kan de docent leerlingen of groepen gebruikers op

staan bij uw cloud aanbieder. Een betrouwbare internetverbinding

afstand volgen en begeleiden. Een school kan de functionaliteit

is noodzakelijk. Daarnaast is het belangrijk om als school eigenaar

per gebruiker inkopen. De ene toepassing voor die groep en een

te blijven van de gegevens, te weten wie er toegang toe hebben en

andere voor die. En het jaar daarop kan dat weer wisselen.

hier verantwoordelijkheid voor kunnen nemen. Wat is hierbij de verantwoordelijkheid van de school naar minderjarige leerlingen en medewerkers? Welke invloed heeft de fysieke (internationale) locatie waar de gegevens staan op issues als toegang en privacy? Kunt u, als u van aanbieder wilt wisselen, uw gegevens meenemen? Allemaal zaken om goed uit te zoeken voordat u met een aanbieder in zee gaat. Ondanks alle zaken waar u op moet letten, zien wij de ontwikkeling

naar

cloud

diensten

als

onomkeerbaar.

Regelmatig wordt in dit verband de vergelijking met de elektriciteits- en watervoorziening gemaakt. Er is geen organisatie die zonder kan en toch laten de meeste organisaties deze voorziening met een gerust hart over aan verschillende nutsleveranciers. Met ‘standaard’ ict gaat het snel dezelfde kant op.

12


VOORBEELDEN Een herkenbaar voorbeeld van cloud computing zijn de

waar je altijd en overal naar toe kunt. De reis er naartoe gaat

elektronische leeromgevingen die op steeds meer scholen gebruikt

via de digitale snelweg, het internet.” De Brug maakt gebruik

worden. Ook zijn bijna alle leerlingvolgsystemen inmiddels

van de clouddienst Google Apps Education en wordt ondersteund

cloud diensten, zoals bijvoorbeeld Parnassys en Esis. Basisschool

door G-Company. Ook Microsoft biedt met Sharepoint en Live@

De Droomspiegel in Almere heeft dit uitgebreid met een portfolio

Edu soortgelijke mogelijkheden. Kraaienbrink: “Iedereen kan

in de cloud. Adjunct-directeur Kristian van den Berg: “We vinden

eenvoudig agenda’s, bestanden en ook webpagina’s maken en

het belangrijk dat leerlingen zicht hebben op hun eigen leerproces

delen. Al snel bleek dat ook leerlingen er prima mee uit de voeten

en dat ze zowel naar hun ontwikkelpunten als talenten kijken.

kunnen. Doordat we het onderhoud uitbesteden aan Google kunnen

Een portfolio in de cloud heeft een groot aantal voordelen voor

we weer meer tijd besteden aan het onderwijs.”

ons. Doordat het portfolio altijd en overal beschikbaar is, kunnen ouders, maar ook opa’s en oma’s meekijken. Deze transparantie

Het voortgezet onderwijs op het Hondsrug College in Emmen heeft

verhoogt de ouderbetrokkenheid. Daarnaast kunnen leerlingen

een speciale absentenregistratie-app ontwikkeld. Docenten krijgen

ook van buitenaf dingen toevoegen aan hun portfolio. Leren vindt

via hun eigen tablet toegang tot de database die ‘in de cloud’

immers ook buiten de school plaats.”

staat. Dankzij de app is de leerling-registratie voor docenten een stuk gebruiksvriendelijker. Ze krijgen per klas de foto’s van de

Mytylschool De Brug werkt mee aan het nieuwe concept

leerlingen te zien en met een vingerklik melden ze of een leerling

De Cloudschool, om plaatsen tijdonafhankelijk werken in een

afwezig is. De cloud maakt het ook mogelijk dat meldingen die via

virtuele school mogelijk te maken. Jan Kraaienbrink, directeur

de administratie binnenkomen direct worden verwerkt. De docent

van de school: “Een cloudschool is een soort school in de wolken

ziet dan meteen of een afwezigheid al dan niet geoorloofd is.

Cloud computing

Social media

Verrijkte content

Augmented reality

Learning analytics


13

Social media

In contact met de wereld om je heen, altijd en overal

14


WAT

IMPACT

Altijd en overal in contact zijn met anderen, informatie uitwisselen,

Social media faciliteren het communiceren en samenwerken in

dialoog en debat opzoeken of gezamenlijk kennis creëren. En dat

groepen. In het onderwijs komen deze activiteiten veelvuldig voor.

allemaal los van bestaande organisatie- of landsgrenzen, sociaal-

Nu zijn deze activiteiten nog tijd- en plaatsgebonden. Leerlingen

economische klassen of andere indelingen. Het is mogelijk met

en docenten ontmoeten elkaar fysiek om samen te werken. Social

social media. Toegang tot kennis en kennissen wordt niet meer

media vergroten de mogelijkheden om het samen leren anders te

bepaald door onze directe leefomgeving. Daarmee vergroten

faciliteren. Niet alleen in tijd, maar ook in reikwijdte. Een expert

social media onze fysieke wereld en maken ze het samenwerken

van buiten kan bijvoorbeeld makkelijk via social media bevraagd

(over grenzen heen) makkelijker.

worden of meewerken aan een project.

Social media zijn online platforms waar gebruikers met elkaar

Een tweede aspect dat aanspreekt, is dat social media het

in contact kunnen komen en zelf de inhoud bepalen en verzorgen.

makkelijker maken om met een diversiteit aan groepen te

Met social media verbinden mensen zich met anderen om verhalen,

communiceren. Contact met bijvoorbeeld ouders of organisaties

ervaringen of informatie te delen. Deze verbindingen kunnen

kan soms veel tijd en moeite kosten. Met social media wordt dat

objecten (zoals foto’s, video’s en tekst) vertegenwoordigen of

makkelijker, ook omdat ouders en organisaties mee kunnen doen

mensen met dezelfde interesses en/of kenmerken (zoals netwerken).

wanneer het schikt. Social media brengen scholen in contact met

Denkt u daarbij bijvoorbeeld aan het delen van uw foto’s via

hun omgeving en hebben daarom de potentie om de relatie tussen

Flickr, de kennis die wij gezamenlijk creëren op Wikipedia of

onderwijs en maatschappij te versterken. Groepen die altijd

het uitwisselen van informatie op het zakelijke netwerkplatform

moeilijk of niet bereikbaar waren, worden nu toegankelijk.

LinkedIn. Social media zijn cloud based, dat wil zeggen dat de netwerken altijd en overal toegankelijk zijn. Social media veranderen de manier waarop wij samen leven, leren en werken. Het is mogelijk om onafhankelijk van tijd, plaats en bestaande structuren informatie en kennis te delen en te construeren.


15

TOEPASSINGEN

AANDACHTSPUNTEN

Social media worden zowel in het primaire als in het

Gedrag in de online wereld is vaak een spiegel van gedrag in de

ondersteunende proces ingezet. Leerlingen kunnen online

fysieke wereld. Veel van de uitdagingen bij offline samenwerken

informatie beoordelen via social media, wat belangrijk is voor

gelden ook online. Zo zijn er zowel in de ‘echte’ wereld als in de

leerdoelen als informatieverwerving en -verwerking. In het

online wereld verschillende omgevingen. Bijvoorbeeld plekken

secundaire proces zien we docenten die met elkaar samenwerken.

waar vooral wordt rondgehangen en plekken die gericht zijn op de

Ze maken nieuw lesmateriaal in wiki’s en delen ervaringen

eigen peergroup. Ook zijn er omgevingen die specifiek zijn gericht

en nieuwe inzichten via communities. Zo werken ze aan hun

op leren en samenwerken. Het doel van zo’n omgeving bepaalt

professionalisering. Ook zijn er de mogelijkheden om de interactie

de mogelijkheden. Door hiervan op de hoogte te zijn, kunt u de

tussen de school en omgeving te verbeteren. Bijvoorbeeld in de

mogelijkheden optimaal benutten en eventuele risico’s inschatten.

communicatie naar ouders of organisaties. Een veilige omgeving is online net zo belangrijk als offline. Met wie wilt u werkstukken delen? Welke onderdelen van de discussie of het leren zijn openbaar en wanneer kiest u voor een besloten groep? U moet weten wat u met wie deelt en waar u dit het beste kunt doen. Privacy en veiligheid zijn belangrijke thema’s. Ook voor profielen geldt dat u een keuze moet maken wat u met wie wilt delen. Is een Twitter- of Facebookaccount privé of gebruikt u het voor contact met leerlingen? En wat kunnen en mogen ze dan zien van uw profiel? De laatste tijd bieden social media meer mogelijkheden om verschillende aspecten van ons profiel aan verschillende groepen te tonen, zoals we dat ook in het echte leven doen. Social media zullen een belangrijke rol spelen in de huidige netwerksamenleving. Het functioneel en mediawijs gebruikmaken ervan wordt steeds meer een basisvaardigheid.

16


VOORBEELDEN Social media worden onder meer gebruikt voor professionalisering

Ook andere scholen experimenteren met deze vorm van interactie

binnen scholen. Docenten komen in contact met collega’s en

in de klas. Ook David Pijpaert, docent Aardrijkskunde en

wisselen expertise uit. Zo vindt u bijvoorbeeld op de zakelijke

procescoördinator Digitaliseringen op RSG Stad + Esch, schrijft

netwerksite LinkedIn verschillende groepen die interessant

hierover op zijn blog. Hij laat leerlingen samenvattingen van de

zijn voor mensen die in het funderend onderwijs werken, zoals

les delen door middel van Twitter en een bijbehorende hashtag.

Onderwijs 2.0 of Onderwijs met ICT.

De samenvattingen bespreekt hij vervolgens in de les.

Op basisschool De Kleine Beer worden social media veel gebruikt.

Een derde toepassing zien we meer en meer bij de communicatie

In de LinkedIn groep Onderwijs 2.0 geeft Tessa van Zadelhoff

van scholen naar buiten toe. Bijvoorbeeld met ouders, maar ook

aan dat ongeveer de helft van haar collega’s gebruikt maakt van

voor bij het geven van informatie over de school en opendagen.

Twitter. Ook vertelt ze over het gebruik in de klas: “Er zijn ook

Zo houdt het Corderius College in Amersfoort leerlingen in

klassen met een eigen Twitteraccount. Daarnaast gebruiken we

het voortgezet onderwijs via social media op de hoogte van

Twitter binnen projecten om contact te leggen met experts of met

roosterwijzigingen.

andere klassen. Ook binnen de klas experimenteren we hiermee door leerlingen via Twitter een antwoord op een vraag te laten geven. Of door leerlingen te vragen iets in 140 tekens of minder te omschrijven.”

Cloud computing

Social media

Verrijkte content

Augmented reality

Learning analytics


17

Verrijkte content

Leren als interactieve, multimediale ervaring

18


WAT

IMPACT

Meer weten over de Grand Canyon? Naast het lezen uit een boek

Verrijkte content onderscheidt zich van het huidige leermateriaal

kunt u de kloof nu ook ervaren zoals hij 300 jaar geleden was. Daal

op een aantal onderdelen. Het is een geïntegreerde combinatie

af en zoom in op de flora en fauna van het gebied. Zie hoe de

van tekst, beeld, geluid en film. Het is volledig interactief; u

kloof ontstaan is. Leer over de betekenis van de Grand Canyon aan

kiest zelf voor welke specifieke onderdelen u extra toelichting

de hand van ervaringsverhalen van indianen. Uw kennis over de

wilt en op welke manier. Leren kan zo een multimediale en

Grand Canyon kunt u toetsen aan de hand van interactieve vragen.

verrijkte leerervaring worden. Met verrijkte content maakt u

Het lezen of leren over een onderwerp wordt op deze manier een

het leermateriaal op een eenvoudige manier betekenisvoller en

interactieve en sociale belevenis.

actueler. Zo sluit u beter aan op de verschillende leerbehoeften en belevingswerelden van leerlingen. Het grijpt in op het soort

Verrijkte content is de toepassing van verschillende technologieën

onderwijsactiviteiten. Sterker nog, leerlingen kunnen ook zelf

bestaande uit onder andere het semantisch web. Dit zijn

content aandragen en verzamelen. Hierdoor wordt het voor

technologieën die verbanden tussen woorden in teksten kunnen

leerlingen eenvoudiger om actie en zelfstandig leermateriaal op

herkennen. Het geeft betekenis aan teksten, net zoals wij mensen

maat tot zich te nemen. Ze kunnen hun eigen tempo en diepgang

dat doen. Zo kunt u op internet makkelijker vinden wat u zoekt.

bepalen. Dit betekent dat de hele werkwijze kan veranderen

Daarnaast bevat het GPS. Deze techniek zorgt ervoor dat er

en docenten anders en effectiever kunnen worden ingezet.

ingespeeld kan worden op de locatie van de gebruiker, bijvoorbeeld

Doordat kennis en basisvaardigheden via deze verrijkte content

de leerling. Hierdoor wordt het gebruikte leermateriaal verrijkt

overgedragen kunnen worden, heeft de docent meer ruimte om

met relevant materiaal van de betreffende locatie. Social media

leerlingen te begeleiden in hun individuele leerproces. Hij kan

zijn een onlosmakelijk onderdeel geworden van de content. U

verdieping en reflectie bieden en meer persoonlijke en adaptieve

maakt kennis met de ervaringen van andere gebruikers, doordat

hulp geven. Verrijkte content heeft de potentie de kwaliteit en de

zij hun aantekeningen en commentaren aan de content toe

doelmatigheid in het onderwijs te verhogen.

kunnen voegen. Er is constante feedback mogelijk, doordat er via klikgedrag en toetsing een optimale set aan informatie wordt klaargezet. Bovendien kunt u het materiaal aanpassen en zelf naar keuze arrangeren. Met deze mogelijkheden krijgt de wereld van leermaterialen een nieuwe dimensie.


19

TOEPASSINGEN

AANDACHTSPUNTEN

Met het gebruik van verrijkte content sluit u gemakkelijker aan op

Inzet van verrijkte content kan de rol van de docent en de

de belevingswereld van de leerling. U kunt leermateriaal meer in

organisatie van het leren veranderen. Doordat het leermateriaal

een betekenisvolle context plaatsen, zodat leerlingen het nut van

van boek naar software transformeert, wordt kennis van ict

de leeractiviteiten beter inzien en daardoor meer gemotiveerd

nog belangrijker. De docent staat voor een complexe opgave:

raken. Doordat nieuwe elementen makkelijker toegevoegd

technologische, didactische en vakinhoudelijke kennis op zo’n

kunnen worden, sluit u aan op de actualiteit of op de specifieke

manier integreren dat de content optimaal aansluit bij de

regionale context. Bovendien helpt het u om leerlingen meer op

leerbehoefte van zijn leerlingen én past binnen de mogelijkheden

maat te bedienen en ze op een effectieve wijze zelfstandig te

die de school biedt. De school moet hierbij zorgen voor goede

laten werken. Sommigen lezen liever een tekst, anderen bekijken

middelen en (inhoudelijke en functionele) ondersteuning.

liever een filmpje en weer anderen kunnen beter uit de voeten met

Daarnaast wordt de rol van begeleiding, zowel qua leerproces als

oefeningen voordat ze zich in de theorie verdiepen. Met verrijkte

inhoudelijk, nog belangrijker.

content kunnen docenten en leerlingen zelf kiezen met welke vormen ze werken. Daarnaast kunnen leerlingen ook zelf materiaal

Door verrijkte content verandert de relatie met methodes en

aandragen en hun ervaringen hiermee delen.

uitgeverijen. Steeds meer methodes en lesmaterialen maken gebruik van de beschreven technologieën. Veel uitgeverijen experimenteren met het laten ‘praten’ van content in gesloten applicaties met het web. Docenten kunnen makkelijk andere content koppelen aan de methode of kunnen bepaalde onderdelen taggen. Waar we goed met elkaar op moeten letten zijn vragen als: van wie zijn de tags, relaties en toegevoegde content? Kan iedereen ze gebruiken of alleen mijn school?

20


VOORBEELDEN De Lentiz onderwijsgroep maakt gebruik van tablets. Serge de Beer,

heeft aan meer informatie. Die verschijnt vervolgens in de vorm

coördinator Onderwijs & ICT zette deze middelen in om leerlingen

van audio en beeld. U ervaart het Achterhuis bijna alsof u er

te ondersteunen bij het lezen in het iLove Reading project.

daadwerkelijk bent.

“Het project ‘iLoveReading’ is bedoeld voor vmbo-leerlingen uit het leerwegondersteunend onderwijs”, aldus De Beer.

Het mooiste voorbeeld zien we misschien wel bij ‘Our Choice’,

“Het merendeel van hen heeft geen leesachtergrond. We werken

een nieuw interactief magazine van Al Gore op de iPhone, iPod

met een applicatie die voorleest. Niet met een computerstem,

touch en iPad. Het bevat tekst en uitleg, 250 foto’s, 50 minuten

maar met een menselijke stem. Tegelijkertijd wordt het woord

aan documentairevideo’s en 30 grafieken en tabellen die

dat uitgesproken wordt onderstreept. Een soort karaoke dus.”

gemanipuleerd kunnen worden. Our Choice gaat over de relatie

Naar aanleiding van dit project willen ze op school de volledige

tussen milieu en economie, behandelt verschillende vormen van

methode Nederlands overzetten naar de voorleesapplicatie.

schone energie en blikt terug en vooruit. Elke foto en video bij

De Beer: “Natuurlijk is het belangrijk dat docenten

een tekst kunt u vastpakken en vergroten, maar ook kunt u met een

geprofessionaliseerd worden, zodat ze kunnen werken met de

pinch-beweging een illustratie verkleinen en verslepen.

technologie.” De officiële website van het Anne Frankhuis geeft ook een mooi beeld van verrijkte content. Online kunt u een rondleiding krijgen door het Achterhuis en ronddwalen door de ingerichte ruimtes. U kunt zelf uw route kiezen en bepalen wanneer u behoefte

Cloud computing

Social media

Verrijkte content

Augmented reality

Learning analytics


21

Augmented reality

De echte wereld verrijkt met digitale informatie

22


WAT

IMPACT

U loopt over de Dam in Amsterdam en krijgt tegelijkertijd

Augmented Reality kan een directe koppeling maken tussen

informatie over de betekenis van het Nationaal Monument of

leermateriaal en praktijk. Informatie wordt just-in-time en in de

beelden van de Dam rond 1900. U leert een fietsband plakken aan

context aangeboden, waardoor het zinvoller en betekenisvoller

de hand van een interactieve instructie. In een oogopslag kunt u

wordt. Dit draagt bij aan een dieper begrip van de inhoud door

zien welke woningen in de buurt te koop staan en wat deze waard

de leerling. Augmented Reality heeft de potentie om onderwijs

zijn. Of u bekijkt de invloed van de zon op de bouw van een wijk.

buiten de muren van de school te brengen en het beter te

Het is allemaal mogelijk wanneer we de wereld van Augmented

integreren met de ‘echte wereld’. Doordat vrijwel elke mobiele

Reality binnentreden. Augmented Reality verrijkt de wereld op

telefoon tegenwoordig de mogelijkheden van Augmented Reality

een zelfde manier zoals wij die zien bij digitale informatie. De

ondersteunt, is deze technologie binnen handbereik.

waarneming van de realiteit van de gebruiker wordt aangevuld met relevante informatie. Waar en wanneer hij dat nodig vindt. We kunnen twee toepassingen van Augmented Reality onderscheiden: toepassingen vanuit de PC en mobiele toepassingen. Bij de eerste toepassing laat de gebruiker bijvoorbeeld met een webcam en speciale software 3D-objecten en videofragmenten op de computer verschijnen. Bij de tweede toepassing maakt de gebruiker bijvoorbeeld met een digitale camera een opname van een object. Zodra de software het beeld herkent, verschijnt op het beeldscherm relevante informatie hierover. Denk aan tekst, statistieken of een foto. Augmented Reality legt een digitale laag over de fysieke wereld heen. Hierdoor gaan de werkelijkheid en de virtuele wereld in elkaar over.


23

TOEPASSINGEN

AANDACHTSPUNTEN

Augmented Reality wordt veel gebruikt om locatiespecifieke

Augmented Reality is te gebruiken op devices als smartphones,

informatie weer te geven. In ervaringsgericht onderwijs kan dat

tablets en laptops. Mobiele toepassingen hebben wel een camera,

veel voordeel opleveren. Zo koppelt u bijvoorbeeld lesmateriaal

een locatiebepaling (GPS) en een goede internetverbinding nodig

aan de dagelijkse praktijk of werkelijkheid. Natuuronderwijs kan

om toegang te krijgen tot het materiaal. Voor het gebruik van

daadwerkelijk buiten gegeven worden. Geschiedenis komt weer tot

Augmented Reality op laptops en computers geldt vaak hetzelfde

leven door deze te koppelen aan de huidige situatie. Het beeld van

als voor de mobiele apparaten. Het merendeel van de huidige

de natuur, de geschiedenis of het lichaam wordt met Augmented

computers is krachtig genoeg om zonder moeite Augmented Reality

Reality verrijkt met de informatie uit de tekstboeken. Zo koppelt u

te kunnen gebruiken.

lesmateriaal en opdrachten aan de praktijk. Bovendien kunnen de ervaringen van eerdere leerlingen eraan worden toegevoegd.

Augmented Reality heeft veel potentie, maar zal in de toekomst voor het onderwijs rendement op gaan leveren als er echt

Aan de andere kant kan Augmented Reality ook de inhoud van

relevante toepassingen worden ontwikkeld. Toepassingen voor het

het tekstboek verrijken. Veel techniek of praktijkmateriaal is te

onderwijs zijn op dit moment nog volop in ontwikkeling. Buiten

specifiek of te duur voor een school. Door het scannen met een

het onderwijs zien we al de nodige interessante toepassingen.

webcam van een marker in een lesboek, kunnen bijvoorbeeld

Omdat zelf ontwikkelen duur is, is het verstandig om op een

3D-modellen in beeld komen. Door het bewegen van de marker

creatieve wijze te experimenteren met de toepassingen uit andere

kan een leerling het 3D-model vanuit alle hoeken bekijken.

sectoren.

Machines, planten, auto’s en gebouwen zijn door de leerlingen zo beter te bestuderen. Naast het gebruik van 3D-modellen kunnen bijvoorbeeld ook links worden geplaatst naar filmpjes, websites en wiki’s.

24


VOORBEELDEN Augmented Reality maakt het mogelijk om voorwerpen en

zijn informatielagen (layers) geplaatst. Leerlingen kunnen die ter

ontwerpen van alle kanten te bekijken door ze als 3D-model in

plaatse met een tablet opvragen. De layer brengt het betreffende

beeld te brengen. Basisschool de Achthoek in Amsterdam maakt

onderdeel groot in beeld en legt een link met relevante websites,

hier gebruik van. Met het project ‘Wat je ook bedenkt, het kan…’

foto- en filmmateriaal, opdrachten en informatie uit een wiki.

gingen leerlingen aan de slag met Google SketchUp. De opdracht was: iets maken wat in de omgeving van de school past. Tijdens de les kunnen leerlingen hun eigen ontwerp en dat van anderen bekijken met behulp van Augmented Reality op hun PC of Netbook en in de klas op het Digibord. Vervolgens deelt de leerkracht met behulp van ARSights en 3Dvia de ontwerpen met bijvoorbeeld de ouders of andere scholen. Prinsentuin Oudenbosch is een vmbo-school die Augmented Reality heeft opgenomen in het lespakket. Op de groenschool zijn twee helofytenfilters in de tuin aangelegd. Deze filters zuiveren riool- en afvalwater met behulp van planten. Voor de vmboleerlingen is een innovatief lespakket ontwikkeld. Leerlingen maken gebruik van een tablet. Op verschillende punten in de vijver

Cloud computing

Social media

Verrijkte content

Augmented reality

Learning analytics


25

Learning analytics

Studieadvies op basis van intelligente data-analyse

26


WAT

IMPACT

Hoe kunt u op basis van grote hoeveelheden informatie

Met learning analytics krijgt u gemakkelijker grip op de

gefundeerde voorspellingen doen over het leerproces van een

leerprocessen en leeropbrengsten waardoor uitdagingen als het

leerling? Waar kan hij versnellen, waar is behoefte aan meer

vergroten van de kwaliteit en het verhogen van de doelmatigheid

verdieping? Waar voorziet u problemen en welke oplossingen

haalbaar worden. Learning analytics maakt het niet alleen mogelijk

zijn het meest effectief voor deze leerling? Met learning analytics

om analyses te maken voor en van individuele leerlingen, maar ook

kunt u alle gegevens die beschikbaar zijn over en van leerlingen

op het niveau van de leerkracht, de opleiding of de school. U wordt

vakkundig inzetten. Dit helpt u om het leerproces te bevorderen.

bewuster van de impact van bepaalde onderwijsinterventies en kunt kritischer de keuze maken voor bepaalde investeringen en het

Learning analytics maken het mogelijk om van de grote hoeveelheden

rendement hiervan. Leerlingen kunnen zichzelf beter monitoren

informatie die in verschillende databases verzameld worden

en docenten kunnen de leerlingen beter begeleiden. U maakt

intelligente analyses te maken. Ze combineren en visualiseren

gebruik van een zeer compleet dashboard van de resultaten van

grote hoeveelheden data en vereenvoudigen de analyse daarvan.

uw team. Dit levert waardevolle sturingsinformatie op en maakt

Learning analytics voegt aan leerlingvolgsystemen meer informatie

het gemakkelijker om aan uw verantwoordingsplicht te voldoen.

toe, doordat het data uit verschillende omgevingen combineert.

Resultaten worden transparanter en interventies inzichtelijker.

Daarnaast koppelt learning analytics dezelfde informatie van andere scholen en gelijke leerprocessen aan de beschikbare data. U krijgt direct inzicht in welke leeractiviteiten welke resultaten opleveren. In een tijd waarin veel activiteiten van leerlingen digitaal en online gebeuren, helpt deze technologie u om de informatie zinvol en betekenisvol in te zetten bij het vormgeven van uw onderwijs.


27

TOEPASSINGEN

AANDACHTSPUNTEN

Praktisch gezien bieden learning analytics nieuwe informatie en

Learning analytics hebben de potentie om zich tot een krachtig

inzichten. U kunt daardoor leermateriaal op maat aanbieden, maar

hulpmiddel voor het leren te ontwikkelen. Daarbij is wel belangrijk

u krijgt tegelijkertijd meer inzicht in het rendement van bepaalde

dat ze op de juiste manier worden ingezet. Martin Weller, van

leeractiviteiten. Het wordt inzichtelijk wat goed werkt voor

International Conference on Learning Analytics & Knowledge,

iedereen en wat goed werkt in specifieke gevallen, waar leerlingen

maakt bijvoorbeeld onderscheid tussen analytics voor leerlingen

zich in hun leerroute bevinden en wie er extra ondersteuning

en analytics van leerlingen. Het eerste betekent dat de data ten

of verdieping nodig heeft. Ook krijgt u concrete adviezen over

dienste staan van de student, zeg maar een soort persoonlijke

vervolgactiviteiten. Denkt u bijvoorbeeld aan de techniek die een

leerassistent voor de student. In de tweede situatie worden de

bedrijf als Amazon gebruikt wanneer u online een boek bestelt.

data vooral gebruikt als sturingsmechanisme van de instelling.

Automatisch ontvangt u suggesties voor boeken die lezers van

De functie dient vooraf helder te zijn voor alle betrokkenen.

uw gekozen boek ook waardeerden. Zo wordt het makkelijker

En net als bij cloud computing geldt ook hier de vraag: van wie

leerlingen met specifieke leervragen en leerbehoeften te helpen.

zijn de gegevens en hoe kunnen of mogen ze worden gebruikt?

Een andere toepassing is het voorspellen en uiteindelijk bestrijden

Een goed antwoord is nodig voordat u met learning analytics aan

van schooluitval. Door consequent de voortgang van leerlingen

de slag gaat.

te registreren en die te vergelijken met andere leerlingen die hetzelfde gedrag vertonen, kunt u een goede voorspelling doen van

Learning analytics kunnen op verschillende schaal worden

uitval. Dit maakt het mogelijk tijdig in te grijpen.

toegepast. U hoeft niet meteen flink te investeren of complete analyseafdelingen op te bouwen. Ook eenvoudige toepassingen kunnen al de nodige rijke informatie opleveren. Daarbij is wel van belang dat u van tevoren goed bedenkt wat voor informatie u zoekt. Een andere succesfactor is de vaardigheid om de analyseresultaten te kunnen vertalen in uitvoerbare acties. Uw eigen interpretatie blijft natuurlijk essentieel. Learning analytics is een informatiehulpmiddel. U kunt het zien als suggesties, maar u blijft de controle hebben over de keuze van deze suggesties. Net als bij het rijden van een auto: u zit achter het stuur en bepaalt de richting. Gaat het lampje van de benzinetank branden, dan bepaalt u zelf of u bij een tankstation stopt.

28


VOORBEELDEN Learning analytics bevinden zich nog grotendeels in de concept-

hun leeftijd. De oefeningen worden automatisch geanalyseerd en

en pilotfase. Hier en daar duiken wel al (delen van) eerste

teruggekoppeld aan de docent.

toepassingen op. In veel elektronische leeromgevingen wordt een lichte vorm van learning analytics toegepast om grip te houden op

Een ander voorbeeld zien we buiten de onderwijscontext, maar

de voortgang van leerlingen. Bijvoorbeeld in een docentenmonitor

illustreert wel goed wat er mogelijk is. De app Runkeeper is

het klikgedrag en de gemaakte oefeningen analyseren en de

ontwikkeld voor hardlopers. Hij registreert niet alleen hoe lang,

uitkomsten relateren aan de cijfers van de toets. U ziet wanneer

ver en snel iemand loopt, maar onthoudt ook de gelopen route,

het tijd is om over te stappen naar het volgende onderdeel, of

de verbruikte calorieën en de intensiteit gedurende de training

een leerling veel meer tijd nodig heeft en achterloopt of wat de

door de hartslag te monitoren. Bovendien geeft hij nieuwe

beste vervolgactiviteit is. Het gaat hierbij dus vooralsnog om de

routes en suggesties voor trainingsgenoten in de buurt die een

analytics van leerlingen.

soortgelijk trainingsprogramma aanhouden. Met al deze data is de app in staat een trainingsprogramma op maat te adviseren voor

De Rekentuin is ontwikkeld door de Universiteit van Amsterdam

bijvoorbeeld het lopen van een marathon.

(UvA) om de rekenontwikkeling van kinderen gedetailleerd in kaart te brengen. Er wordt hierbij gebruik gemaakt van een nieuwe manier van computer adaptief testen, zodat elk kind sommen aan krijgt geboden op zijn eigen niveau. Dit maakt de Rekentuin uitdagend voor zowel zwakke als (zeer) goede rekenaars, ongeacht

Cloud computing

Social media

Verrijkte content

Augmented reality

Learning analytics


29

Meer informatie Met deze publicatie schetsen we op een beknopte wijze de ict-ontwikkelingen die volgens ons de komende jaren invloed zullen hebben op het onderwijs. Voor meer informatie, actuele voorbeelden, een online versie van het rapport én ervaringen van gebruikers verwijzen wij u naar de volgende omgeving:


30


Colofon Tekst Stephanie Ottenheijm Wilfred Rubens Suzanne Schut Pieter Vorstenbosch

Druk OBT bv, Den Haag November 2011

Vormgeving The Public Group Sommige rechten voorbehouden Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(s) en Kennisnet geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten of onvolkomenheden. Creative commons Naamsvermelding 3.0 Nederland (CC BY 3.0) De gebruiker mag: • Het werk kopiëren, verspreiden en doorgeven • Remixen - afgeleide werken maken Onder de volgende voorwaarde: • Naamsvermelding - De gebruiker dient bij het werk de naam van Kennisnet te vermelden (maar niet zodanig dat de indruk gewekt wordt dat zij daarmee instemt met uw werk of uw gebruik van het werk).

ISBN: 978-90-77647-50-9


31

Stichting Kennisnet Paletsingel 32 2718 NT Zoetermeer Postbus 778 2700 AT Zoetermeer T 0800 - 32 12 233 I kennisnet.nl

Kennisnet. Leren vernieuwen.

Trendrapport PO en VO

Recommend Documents