Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Milieu
Trendanalyse RWS NEXT Een blik op de toekomst
CHT O K R E V UIT
Dit boekje is een uitgave van
Voor vragen of info over RWS NEXT:
Rijkswaterstaat Kijk voor meer info op www.rijkswaterstaat.nl
Team RWS NEXT Goriska van Cooten Hans Eenhoorn Karin Legierse
September 2014
[email protected]
Trendanalyse RWS NEXT Een blik op de toekomst
Trendanalyse RWS NEXT Een blik op de toekomst
Inleiding We leven in een snel veranderende wereld. Dit vraagt om veel flexibiliteit van organisaties. Een krachtige organisatie anticipeert voortdurend op ontwikkelingen in de omgeving en is daardoor goed voorbereid op de toekomst. Een goed zicht op de trends helpt hierbij. Door het volgen en analyseren van trends kunnen kansen en risico’s op tijd worden gesignaleerd. Dit gee de mogelijkheid om hier op in te spelen. 3
Het project RWS NEXT hee in 2012/2013 een nieuwe aanpak ontwikkeld voor het vertalen van omgevingsontwikkelingen naar strategische bouwstenen voor de organisatie. Het (continu) monitoren van lange termijn trends staat aan de basis van deze aanpak. Bij de selectie en analyse van trends wordt telkens weer de relatie gelegd met de organisatie: wat is de impact en betekenis voor Rijkswaterstaat? Trends worden vertaald naar de organisatie door ze te clusteren in toekomstbeelden. Deze toekomstbeelden zijn beelden van wat er in de toekomst belangrijk kan worden voor Rijkswaterstaat. In dit boekje worden de aanpak en resultaten van de trendanalyse beschreven, zoals die in 2012/2013 voor RWS NEXT zijn uitgevoerd. De set van trends uit deze analyse is al eerder gepubliceerd (Trendkaarten RWS NEXT, 2013).
1. Trends
4
De toekomst is onzeker, maar in de vorm van trends wordt de mogelijke toekomst zichtbaar in het nu. Trends vinden hun oorsprong in hele kleine veranderingen. Indien deze veranderingen een bepaalde omvang of kritische massa bereiken, spreken we van een trend. Trends zijn ontwikkelingen in een bepaalde richting en kunnen van kortere of van langere duur zijn. Als bepaalde ontwikkelingen zich gedurende langere tijd voordoen spreken we van lange termijn trends. Ze kunnen gaan over de levensstijl en het gedrag van mensen, of over technologische, economische en maatschappelijke ontwikkelingen.
aandacht werd besteed aan het verzamelen van trends op het gebied van mobiliteit en ruimte, vanwege hun relevantie voor het werkterrein van Rijkswaterstaat.
Inventarisatie Trends
Beoordeling Trends
Lange termijn trends werden verzameld voor de volgende domeinen: Demografie & Ruimte, Gedrag & Cultuur (sociaal-culturele trends), Politiek & Bestuur, Economie, Ecologie en Technologie. Deze aanpak is aangepast van het DESTEP model voor trendanalyse. Extra
In een workshop werden de verzamelde trends door experts aangevuld met enkele ontbrekende trends. Trends werden beoordeeld op de mate van impact op Rijkswaterstaat en op hun (on)zekerheid. Betre het een trend die zich de komende
Trends werden als lange termijn trends beschouwd, indien ze zich in potentie gedurende minstens 10 jaar manifesteren. Alleen trends die van invloed kunnen zijn op de toekomst van Rijkswaterstaat werden geselecteerd. Trends werden verzameld door literatuuronderzoek, internet search, en uit het programma Strategische Verkenningen van Rijkswaterstaat. Van elke trend werd de essentie kort beschreven.
jaren vrij zeker zal blijven voordoen, of gaat het hier om een vrij onzekere ontwikkeling, die op termijn kan afzwakken of verdwijnen? Het eindresultaat bestond uit 56 lange termijn trends die relevant kunnen zijn voor de toekomst van Rijkswaterstaat. De trends zijn in 2013 gepubliceerd als set van Trendkaarten. De trendkaart ‘Black Swan’ is als bijzondere kaart aan deze set toegevoegd. Black Swans zijn onverwachte gebeurtenissen die grote impact hebben op de samenleving. Een voorbeeld van een Black Swan is de komst van het internet.
5
56 relevante lange termijn trends voor Rijkswaterstaat
e mt r ui
no
Hyperconnected World Nieuwe technologie Peer Production Snelle kennis & informatie
Krimp Minder ruimtelijke inrichting Pluriform Nederland Ruimte genoeg Stagnatie mobiliteitsgroei Vergrijzing Verstedelijking Woningmarkt verandert
De
mo
gr a
ie
fie
log
en
h Tec
Beleid maak je samen Boum-up dienstverlening Compacte overheid Decentralisatie Einde Poldermodel Europa onder druk Europese integratie Facts Free Politics & populisme Failliet verzorgingsstaat Flexibele overheidsorganisaties Meer burgerparticipatie Meer PPS Politieke instabiliteit Transparante overheid Vergaande privatisering Verlies aan gezag
om
Eco n
gie
Klimaatverandering blij Meer aandacht ecosystemen Schaarste Water wordt ‘hot’
lo Eco
Tweedeling in de samenleving Overheidsfinancien langdurig onder druk Decentrale energievoorziening Economie & welvaart Eenzijdige arbeidsmarkt steden Energie gratis Kenniseconomie Mondialisering & wereldeconomie Arbeidsmarkt Watervalley
Gedrag en cultuur THE BLACK SWAN
ie
Politiek en bestuur
Digitale Verbinding vervangt transportmiddelen Duurzaam wordt gewoon Flexibel werken Geen vertrouwen in politiek Generatie Z Individualisering Local: We doen het zelf wel! Mediacratie Meer behoee aan natuur & recreatie Multimodaal reizen Netwerksamenleving Sharing: het nieuwe consumeren Totale transparantie Wars van regels
2. Toekomstbeelden
Het direct vertalen van individuele trends naar de organisatie is lastig. Trends kunnen onderling samenhangen. Ze kunnen elkaar versterken of juist verzwakken, omdat ze een andere richting uitwijzen. Daarom zijn de trends geclusterd. Voor de meest relevante trendclusters zijn toekomstbeelden ontworpen. De toekomstbeelden hebben een hypothetisch karakter en beschrijven wat er in de toekomst (2020-2025) belangrijk kan worden voor Rijkswaterstaat. Ze zijn een blik van nu op de belangrijkste omgevingsontwikkelingen voor de toekomst van Rijkswaterstaat.
relevant kunnen zijn voor de toekomstige organisatie. De essentie van elk trendcluster werd kort beschreven.
Prioritering Trendclusters Voor elk trendcluster werd de mogelijke betekenis voor Rijkswaterstaat globaal geschetst. De trendclusters werden geprioriteerd op de mate van impact op Rijkswaterstaat. De trendclusters met in potentie de hoogste impact werden geselecteerd. Deze trendclusters werden beschouwd als meest relevant voor Rijkswaterstaat.
Clustering Trends
Ontwerp Toekomstbeelden
In een workshop werden soortgelijke en/ of samenhangende trends geclusterd. Het clusterproces vond plaats met de volledige set van 57 trendkaarten. Ook de trends met relatief kleine impact op Rijkswaterstaat werden meegenomen, omdat ze in combinatie met trends met mogelijk grote impact toch
In een creatief ontwerpproces werden voor de meest relevante trendclusters onderscheidende toekomstbeelden ontworpen voor de periode 2020-2025. De toekomstbeelden onderscheiden zich, doordat ze andersoortige ontwikkelingen in de samenleving beschrijven. Zo is er
7
Aanpak Trendanalyse RWS NEXT
Gedrag & Cultuur
Demografie & Ruimte
Technologie
Politiek & Bestuur
Inventarisatie & Beoordeling Trends
Economie
Ecologie
56 relevante lange termijn trends voor RWS
Clustering & Prioritering
Ontwerp Toekomstbeelden
Kansen en Risico’s voor RWS
Meest relevante
9 Toekomstbeelden voor de omgeving
Trendclusters voor RWS
van RWS (2020-2025)
10
bijvoorbeeld bewust voor gekozen om de toekomstbeelden Energieke Samenleving en Duurzame Economie niet te integreren tot één toekomstbeeld. In de praktijk vertonen de verschijningsvormen van deze toekomstbeelden veel samenhang. Er liggen echter andere trends ten grondslag aan deze toekomstbeelden. In essentie, en in hun betekenis voor Rijkswaterstaat, zijn het verschillende toekomstbeelden.
9 Toekomstbeelden Op de volgende pagina’s zijn 9 toekomst beelden beschreven. Bij elk toekomstbeeld zijn de trends weergegeven die er aan ten grondslag liggen. In totaal is 93 % van de trends vertegenwoordigd in de toekomstbeelden. De toekomstbeelden beschrijven samen de belangrijkste omgevingsontwikkelingen (2020-2025) voor de toekomst van Rijkswaterstaat.
Een alternatief voor de scenario-aanpak In het verleden hee Rijkswaterstaat gebruik gemaakt van de scenario-aanpak voor het in beeld brengen van toekomstige ontwikke lingen (RWS 2020, 2008). In RWS NEXT is bewust gekozen voor een nieuwe aanpak. In deze snel veranderende tijd blijken omgevingsscenario’s maar beperkt ‘houdbaar’ te zijn. Daarnaast is het binnen de organisatie lastig gebleken om een gesprek over de toekomst te voeren aan de hand van scenario’s. Scenario’s zijn volgens een complexe methode tot stand zijn gekomen en roepen bij veel mensen discussie op. In de nieuwe aanpak staan trends centraal. Trends zijn voor veel mensen herkenbaar. Ze inspireren en nodigen uit voor een gesprek over de toekomst. De toekomstbeelden worden in de nieuwe aanpak slechts gebruikt als hulpmiddel bij de vertaling van trends naar de organisatie.
11
TOEKOMSTBEELD 1
De dynamische Iedereen, alles en overal digitaal verbonden!
netwerksamenleving
In 2025 leven we in een dynamische netwerk van ‘connected individuals’. Online zijn is een eerste levensbehoee. De leefomgeving, waarin we wonen, werken, consumeren en reizen, is intensief verbonden met digitale netwerken. Kennis en informatie worden wereldwijd supersnel uitgewisseld. Door slimme innovaties ontstaan nieuwe diensten en produkten.
12
Bijbehorende trends Netwerksamenleving / Nieuwe Technologie / Hyperconnected World / Individualisering / Mediacratie / Meer Burgerparticipatie / Wars van regels / Mondialisering & Wereldeconomie / Snelle Kennis & Informatie / Verlies aan gezag / Facts Free Politics & Populisme / Totale Transparantie / Transparante overheid
13
Samenleving bestaat uit ‘connected individuals’ Online zijn is een eerste levenbehoee Wereldwijde snelle kennis- en informatieuitwisseling
TOEKOMSTBEELD 2
De energieke We doen het zelf wel!
14
samenleving
In 2025 is de rol van burgers in de (buurt)zorg, wijkveiligheid en energievoorziening niet meer weg te denken. Burgers nemen steeds vaker zelf het initiatief voor een betere leefomgeving. Voor de uitvoering van plannen wordt samengewerkt met professionele partijen. Niet alle burgers zijn in staat om mee te doen met deze ‘doe-democratie’. In 2025 bestaat Nederland uit ‘actieve wijken’ en ‘basiswijken’. In de basiswijken levert de overheid een basisserviceniveau. In de in actieve wijken zijn de voorzieningen en het leefmilieu een stuk beter.
Bijbehorende trends Verlies aan gezag / Meer PPS / Boum-up Dienstverlening / Geen vertrouwen in politiek / Economie & Welvaart / Local: We doen het zelf wel! / Sharing: het nieuwe consumeren / Decentrale Energievoorziening / Beleid maak je samen / Transparante overheid
15
Burgers nemen zelf initiatief Professionele aanpak van de uitvoering Actieve wijken en Basiswijken
TOEKOMSTBEELD 3
Rijk in nieuwe rol Het rijk beweegt mee met de kenergieke netwer samenleving!
16
In 2025 worden publieke taken door overheid, burgers, ondernemers, marktpartijen en maatschappelijke organisaties samen uitgevoerd. De overheid werkt steeds minder autonoom, maar vaker in co-creatie met anderen, of als facilitator van initiatieven uit de samenleving. De uitvoering van gedecentraliseerde rijkstaken verloopt goed, door de ondersteuning met kennis vanuit rijksinstellingen. Door het digitale contact met burgers is de overheid veel toegankelijker geworden. Op het terrein van veiligheid is de rijksoverheid nog steeds gezaghebbend.
Bijbehorende trends Netwerksamenleving / Hyperconnected World / Individualisering / Mediacratie / Meer Burgerparticipatie / Wars van regels / Mondialisering & Wereldeconomie / Snelle Kennis & Informatie / Verlies aan gezag / Facts Free Politics & Populisme / Totale Transparantie / Transparante overheid / Nieuwe technologie
17
Minder autonomie, meer co-creatie Digitaal verbonden Toegankelijk
TOEKOMSTBEELD 4
Duurzame economie Duurzaamheid: kans voor de Nederlandse economie!
18
In 2025 is duurzaamheid een belangrijke economische factor geworden. De Nederlandse economie ontwikkelt zich tot een circulaire economie, die gericht is op maximaal hergebruik van grondstoffen en produkten, en minimale waardevernietiging. De Nederlandse economie draait goed. De nieuwe duurzame maak- en de kennisindustrie hee veel nieuwe banen gecreëerd.
Bijbehorende trends Economie & Welvaart / Nieuwe Technologie / Duurzaam wordt gewoon / Klimaatverandering blij / Meer aandacht ecosystemen / Meer behoee aan Natuur & Recreatie / Schaarste / Sharing
19
Duurzaamheid belangrijke economische factor Circulaire Economie: duurzaam consumeren en produceren Nieuw maak- en kennisindustrie
TOEKOMSTBEELD 5
De Klimaatcrisis Klimaatcrisis: van scepsis naar ac tie
20
In 2025 is de klimaatverandering in ons dagelijks leven merkbaar. Tropische ziekten rukken op naar het noorden. Grote steden aan de kust nemen versneld maatregelen tegen extreme wateroverlast. Waterveiligheid is wereldwijd een groot politiek issue. Wereldleiders maken grote stappen om tot oplossingen te komen. De Nederlandse kennis en aanpak van watermanagement is wereldwijd een succes. The ‘dutch way’ gaat de hele wereld over!
Bijbehorende trends Kenniseconomie / Klimaatverandering blij / Meer aandacht ecosystemen / Mondialisering & Wereldeconomie / Schaarste / Snelle Kennis & Informatie / Water wordt ‘hot’ / Watervalley
21
Groot maatschappelijk tastbaar probleem (leeaarheid) Waterveiligheid wereldwijd politiek issue Water blij exportproduct Nederland
TOEKOMSTBEELD 6
Mobiliteit in Multimodaal, rt service en comfo
22
Beweging
In 2025 is de mobiliteit in stedelijke gebieden flink in beweging. Het openbaar vervoer rijdt steeds vaker continu diensten, faciliteiten voor fietsers zijn flink verbeterd, en de deelauto wordt steeds populairder. We reizen steeds vaker multimodaal. Reizigers verwachten goede service en willen vlot kunnen overstappen van het ene naar het andere vervoermiddel. Dit wordt steeds makkelijker door actuele en persoonlijke reisinformatie. Ook comfort onderweg wordt steeds belangrijker. In het goederentransport krijgt de klant steeds meer invloed op de wijze van transport. De omvang van de totale mobiliteitsgroei tot 2025 is onzeker.
Bijbehorende trends Economie & Welvaart / Nieuwe Technologie / Individualisering / Snelle Kennis & Informatie / Digitale Verbinding vervangt transportmiddelen / Peer Production / Stagnatie mobiliteitsgroei / Verstedelijking / Duurzaam wordt gewoon / Multimodaal reizen / Generatie Z / Vergrijzing
23
Mobiliteit in stedelijke gebieden wordt dé opgave Multimodaal Reiziger wil comfort, persoonlijke service en keuzevrijheid
TOEKOMSTBEELD 7
Economie onzeker Onzekerheid t vereist flexibilitei
24
In 2025 zijn we er aan gewend dat de economie onvoorspelbaar is. Door de toenemende mondialisering is het economisch systeem erg complex geworden. Meer dan 1 à 2 jaar vooruitkijken is al erg lastig. De wereldeconomie draait aardig goed in 2025, mede door de stabiliteit van de Chinees centraal geleide economie. Dit is gunstig voor exportlanden als Nederland. Toch houden we voortdurend rekening met groei en krimp. De naweeën van de crisis van 2008 en de toenemende zorgkosten hebben een langdurige impact op de overheidsfinanciën: we moeten op de kleintjes blijven leen.
Bijbehorende trends Economie & Welvaart / Europa onder druk / Europese Integratie / Failliet Verzorgingsstaat / Kenniseconomie / Minder ruimtelijke inrichting / Mondialisering & Wereldeconomie / Overheidsfinancien langdurig onder druk / Politieke Instabiliteit / Netwerksamenleving
25
Betrouwbaar voorspellen onmogelijk Rekening houden met zowel groei als krimp Overheden langere tijd onder budgetaire druk
TOEKOMSTBEELD 8
Verstedelijking De stad als magneet
26
In 2025 wonen er in Nederland nog meer mensen in stedelijke gebieden. Steden zijn populair door het hoge voorzieningenniveau. De dichtheid van stedelijke gebieden is toe genomen. Leefmilieu, energiegebruik, veiligheid en verkeer en mobiliteit zijn belangrijke stedelijke issues geworden. De krachtige sociale netwerken in steden blijken echter goed in staat om deze issues aan te pakken. Steden zijn een voedingsbodem voor economische groei, werkgelegenheid en innovatie. Het landelijke gebied ontwikkelt zich steeds meer tot een ‘zelfdragend’ systeem, door de toepassing van nieuwe verdienmodellen.
Bijbehorende trends Economie & Welvaart / Meer behoee aan Natuur & Recreatie / Verstedelijking / Krimp / Vergrijzing / Woningmarkt verandert / Minder Ruimtelijke Inrichting / Ruimte genoeg / Klimaatverandering blij
27
Verstedelijking zet door Voedingsbodem voor economische groei, werkgelegenheid en innovatie Issues: energie, leefmilieu, veiligheid, mobiliteit
TOEKOMSTBEELD 9
Werk verandert Flexibel wordt de norm!
28
In 2025 is flexibiliteit de norm in het werk én op de arbeidsmarkt. Op kantoor bereikbaar zijn en ‘nine to five’ zijn echt passé. Steeds meer werkgevers sluiten individuele deals (i-deals) af met werknemers, die aansluiten bij levensfasen en persoonlijke wensen. Vaste banen zijn schaars geworden en het hebben van meerdere banen tegelijk wordt steeds gebruikelijker. ‘Life long learning’ wordt een steeds belangrijkere voorwaarde om inzetbaar te blijven. Door de onzekere economie is de omvang van de arbeidsmarkt in 2025 niet goed te voorspellen.
Bijbehorende trends Economie & Welvaart / Vergrijzing / Nieuwe Technologie / Individualisering / Generatie Z / Flexibel werken / Pluriform Nederland / Arbeidsmarkt / Kenniseconomie / Eenzijdige Arbeidsmarkt steden / Hyperconnected world / Mondialisering & Wereldeconomie
29
Flexibiliteit wordt de norm Individuele deals (I-deals) Omvang arbeidsmarkt onzeker
30
3. Wat doen we ermee?
Continue Trendmonitoring Trends ontwikkelen zich voortdurend. Ze kunnen sterker worden of afzwakken door de opkomst van tegentrends. Daarom is het nodig om trends continu te volgen. Nieuwe trends kunnen in een vroeg stadium worden gesignaleerd door alert te zijn op vroege indicatoren voor nieuwe trends. Deze indicatoren worden ‘weak signals’ genoemd. Weak signals voor nieuwe sociaalculturele trends kunnen bijvoorbeeld worden gesignaleerd door het gedrag van jongeren in de gaten te houden. Jongeren zijn meestal de eersten die weak signals (laten) horen en er snel gevolg aan geven.
Gebruik in de organisatiestrategie Deze trendanalyse is gestart voor de ontwikkeling van een nieuwe organisatiestrategie. Voor elk toekomstbeeld werden kansen en risico’s voor de organisatie in kaart gebracht. De kansen en risico’s werden geconfronteerd met de zwakke en
sterke punten van de organisatie. Dit gaf inzicht in de kansen die Rijkswaterstaat, gegeven zijn sterke en zwakke punten, écht kan pakken. Het resultaat van deze analyse bestond uit een aantal strategische opties of bouwstenen voor de toekomst van de organisatie. Deze bouwstenen zijn mogelijke antwoorden van Rijkswaterstaat op de belangrijkste omgevingsontwikkelingen.
Andere toepassingsmogelijkheden Naast de toepassing voor organisatiestrategie kunnen trends worden vertaald naar kansen voor innovaties of klantgerichte produkten en diensten. Elke toepassing vraagt echter om een unieke (deel)verzameling van trends, die relevant is voor de desbetreffende toepassing.
31
Referenties Black Swan: The Impact of the Highly Improbable. Nissim Nicholas Taleb. Random House. 2007. DESTEP Analyse. www.intemarketing.nl/marketing/analyses/destep 32
Rijksbrede Kennisagenda. Fase 1. Trends & Ontwikkelingen. Strategieberaad Rijksbreed. 2010. Rijksbrede Trendverkenning. Strategieberaad Rijksbreed. Ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties. 2013. RWS 2020. Toekomstbeelden voor Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat. 2008. Strategic Early Warning System. Wikipedia. en.wikipedia.org/wiki/Strategic_early_warning_system Toekomsten en Zo. Een Handreiking bij Toekomstverkenningen. Ministerie van Buitenlandse zaken. 2011. Trendkaarten RWS NEXT. Rijkswaterstaat. 2013. Trends in de Toekomst. Trendwatching kan je leren. Fons Maenhoudt. 2008. Uit Zicht. Toekomstverkennen met Beleid. M.B.A. van Asselt, A. Faas, F. van der Molen, S.A. Veerman (red.). WRR Amsterdam University Press. 2010.
