Bovenbouw
trein door de stad
Slopen en bijbouwen
Delftenaren zijn wel wat gewend als het gaat over slopen en bouwen. Voor de eerste spoorlijn, in 1847, werd er een gracht gedempt. Gebouwen werden gesloopt, nieuwe wegen en overgangen aangelegd. Bij de bouw van het spoorwegviaduct, in 1963, reed het verkeer door tijdelijke tunneltjes onder de bouwwerkzaamheden door. Gebouwen verdwenen om ruimte te maken. En ook nu is er in Delft een bouwput. Tramrails worden verlegd, het busstation is verplaatst, de Bagijnetoren opgeschoven. Blijft het hierbij? Of komt er een tijd dat de vernieuwde Spoorzone weer op de schop moet, omdat wonen, werken en vervoeren weer anders gaat?
13
vroeger De aanleg van de spoorlijn Den Haag-Rotterdam In de eerste helft van de negentiende eeuw werd een spoorverbinding aangelegd vanuit Amsterdam naar het zuiden. Spoorwegingenieur F.W. Conrad van de HIJSM (Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij) tekende het spoor eerst op een halve kilometer afstand van de stad. Maar de Delftse gemeenteraad wilde de spoorlijn juist zo dicht mogelijk langs het centrum van de stad hebben. Zo gebeurde het. Er werd een station gebouwd op het puntje van de Houttuinen. De Waterslootsepoort, die tot dat moment nog onderdeel van de stadswallen was, werd hiervoor afgebroken.
opdracht
1
DOE
Voordat de Waterslootsepoort in 1846 werd gesloopt, beschreef de schrijver Van Bleyswijck dit gebouw zo.
opdracht
2
Hoe rijdt de trein?
Slopen ja of nee
Zoek op de kaart van Nederland op hoe de spoorlijn loopt van Amsterdam naar Rotterdam. Waar gaat de trein daarna naartoe? Vraag je juf of meester om de kaart van Delft. Er is in Delft een straat vernoemd naar de spoorwegingenieur die de spoorlijn langs Delft tekende. Hoe heet die straat en waar ligt hij?
A Kun je in je eigen woorden zeggen wat de tekst van Van Bleyswijck betekent? B Men vond dat een moderne stad geen stadspoorten nodig had, en zeker niet een bouwvallige als de Waterslootsepoort. Wat vind jij: is het jammer dat deze
14
DENK
PRAAT
‘Van een extra ordinaris hooge en schoone structure in maniere als een groot en heerlijck casteel opgebouwt.’
poort is verdwenen, of ben je het eens met de mensen uit die tijd? C Bedenk twee redenen waarom het goed is, en twee waarom je er tegen zou moeten zijn. Welke reden weegt het zwaarst?
opdracht Een gracht dempen De grachten van Delft staan met elkaar in verbinding. Als het water in die grachten vroeger lang stil stond, begon het te stinken. Dat kwam omdat mensen hier hun wc in leegden. De grachten waren een open riool. Geen fris idee, hè? Als een gracht werd gedempt, moest er een andere oplossing komen voor het afvoeren van plas en poep. Daarvoor kregen de inwoners van Delft een poepton. Net zoiets als een GFT-ton. Die poeptonnen werden elke week opgehaald met een poepschuit of een boldootwagen. Het dempen van een gracht was een flinke klus, maar de methode is simpel. Eerst een muur of wand in de gracht maken aan het begin en eind van het deel dat je wilt dempen. Dan net zolang zand in de gracht storten totdat er geen water meer bijpast. Het water stroomt vanzelf weg via de andere grachten.
3
DENK DOE
vroeger
Spelen met zand en water A Vul een hoog glas tot de rand met zand (bijvoorbeeld uit de zandbak of de zandtafel). Kijk er goed naar. Is het glas nu vol? Schrijf op wat er in het glas zit. Zet dit glas met zand in een emmer of diepe schaal. B Vul een tweede glas met water. Giet dit water langzaam in het glas met zand. Kijk wat er gebeurt en schrijf dit op. Hoe lang kun je blijven doorschenken? C Bespreek met elkaar wat je had opgeschreven, en wat je ontdekt hebt.
vraag 1 De naam van de wagen die de poeptonnen ophaalde, is grappig. Waar komt de naam van de boldootwagen vandaan? A Poep werd gezien als een ‘bol dood’, een bol die zo stonk dat je er dood van kon gaan. b Boldoot is de naam van een ouderwets parfum. c Boldoot komt van het Frans: boule d’eau: waterbal. Een bal water stinkt niet, maar wat er in de boldootwagen meegaat, juist wel. d In Boldoot zijn twee letters verwisseld, eigenlijk is het: Dolboot. Een boot waar je dol wordt van de stank.
15
vroeger Delftenaren willen bouwen In de tijd dat de eerste spoorlijn kwam, hadden veel Delftenaren geen werk. Veel werkzoekenden schreven een brief aan spoorwegingenieur Conrad om zich aan te bieden als arbeider. Of ze ervaring hadden in de bouw, leek niet zo belangrijk. Eén van de brieven kwam van ene Petrus Putters, die schreef dat hij geen werk meer had maar vroeger wijnazijn had gemaakt. Nu wilde hij wel spoorrails aanleggen.
Rails sturen trein Een trein heeft geen stuur. De rails sturen de trein de goede kant op. Rails worden gebouwd op een laag grind. Daarop komen bielzen van hout of beton, en daarop ijzeren spoorstaven. Niet alleen een trein maar ook een tram en een metro rijden op rails. Zij hebben allemaal speciale wielen van ijzer, met aan de binnenzijde een stuk wiel dat uitsteekt. Dit heet een flens. De flenzen zorgen ervoor dat de wielen niet van de rails kunnen afrijden.
De aanleg van de spoorlijn Het spoor kwam op ‘maaiveldhoogte’, dus op straat te liggen. Voordat er gebouwd kon worden, wilden twee houthandelaars dat er bij hun molen een tachtig meter lange tunnel gegraven zou worden voor de trein. Ze waren bang dat de locomotief vonken zou rondstrooien en hun houtzaagmolen in brand zou vliegen. De molen werd op een andere plek herbouwd en de tunnel kwam er niet. Boeren in Rijswijk waren bang dat hun koeien minder melk zouden geven door de rook van de locomotief. Zij werden tevreden gesteld met schuttingen langs de spoorlijn. 16
opdracht
4
DOE
Zoek op: wapen tegen treinwielgepiep Ken je dat hoge piepen en snerpen van de trein? Dat is het schuren van de wielflens tegen de zijkant van de buitenste spoorstaaf, en het slippen van de treinwielen over de binnenste spoorstaaf. ProRail doet iets aan dit lawaai, dat met een vakterm ‘booggeluid’ heet. Kun jij bedenken en (op internet) ontdekken welk middel ProRail daartegen inzet?
vroeger
Delftse herinnert zich “Ik was zes jaar toen het spoorviaduct klaar was . Heel vaag weet ik nog hoe de slagbomen eruit zagen toen de trein nog op straathoogte reed. Als de slagbomen omhoog gingen, tinkelden de ijze ren kettingen die eraan hingen, heel mooi tegen elkaar. Ik vond het viaduct spannend. Ik weet nog dat ik achterop zat bij mijn moeder op de fie ts. We moesten dagelijks onder het spoorviaduct doo r. Elke dag vroeg ik of mijn moeder er onder wild e wachten tot er een trein boven ons langs reed. Ik had zin in dat lawaai. Maar mijn moeder stop te nooit. Toen ik zelf een fiets had, wachtte ik wel heel vaak onder het viaduct op de trein.”
File in de binnenstad Na de Tweede Wereldoorlog nam het verkeer in Delft toe. Auto’s, trams, fietsen, bussen, maar ook steeds meer treinen reden door Delft. De spoorbomen bleven soms wel 20 minuten dicht om alle treinen veilig te laten passeren. Auto’s en fietsen moesten lang wachten. Dat moest anders. Een tunnel zou te duur worden, maar een viaduct voor de trein leek een goede oplossing. Die kwam er in 1963.
Gesloopt voor de spoortunnel In het oude Bacinolgebouw aan de Wateringsevest was een aantal jaren ruimte voor Delftse kunstenaars en jonge bedrijfjes. Bacinol is een spannende naam uit de geschiedenis; het was de codenaam voor penicilline waaraan DSM-Gist in het geheim werkte in de Tweede Wereldoorlog. Dit gebouw uit 1951 is in 2010 gesloopt.
DOE
opdracht
5
Zelf schrijven Wat is jouw ervaring met de trein? Schrijf een herinnering op, ongeveer even lang als dat van deze Delftse. 17
nu
opdracht
Spoorwegviaduct wordt knelpunt Het spoorwegviaduct loste de files in de binnenstad van Delft op. Toch vormde de trein door Delft al gauw weer een knelpunt. De lijn van Rotterdam naar Den Haag werd een van de drukste sporen van de Randstad. Overal is het spoor verdubbeld van twee naar vier banen, behalve in Delft. Hier is het een ‘flessenhals’ voor alle treinen die moeten remmen en op elkaar moeten wachten. De treinen die over het spoorwegviaduct rijden, geven de stad ook overlast: lawaai, ijzervijlsel en viezigheid.
6
Korte filmpjes kijken
langzaam
DOE
piepen en ‘kedeng kedeng’
Trein rijdt over spoorwegviaduct Delft www.youtube.com/watch?v=EpGnMJ0aZf8 (22 seconden) Hogesnelheidstrein Thalys rijdt door Delft www.youtube.com/watch?v=S9sQ-Cw0oOc (14 seconden) Wat er gebeurt als je een trein-wc doortrekt www.youtube.com/watch?v=1xPC3No5Rss&NR=1 (16 seconden)
De treinwielen piepen op de ijzeren rails, en bij elke overgang van de ene naar de rails hoor je ‘kedeng kedeng’. Als de wielen over de ijzeren rails gaan, regent het ijzervijlsel op de auto’s die onder het viaduct geparkeerd staan. Dat vijlsel beschadigt de autolak.
bah!
Omwonenden klagen erover dat ze regelmatig gebruikt wcpapier, poep en plas in hun tuinen vinden. Als de wc in de trein wordt doorgetrokken, komt de inhoud op de rails terecht…
opdracht
7
DOE
Slopen om te bouwen Ga naar de website www.spoorzonedelft.nl en klik onder ‘Heden’ op het woord ‘Sloop’. Schrijf op wat er allemaal moet verdwijnen om ruimte maken voor de nieuwe spoortunnel. 18
Jarenlang zag je bij veel huizen in de buurt van het spoorwegviaduct protestposters op de ramen. Die Spoortunnel moest er NU komen. Deze foto is uit 2003.
Nog meer treinen
nu
Er zullen nog meer treinen langs Delft rijden in de toekomst. Om daar ruimte voor te maken, komt er een ondergronds spoor en een ondergronds station.
Diepwanden De aannemer bouwt de tunnel met diepwanden. Dat zijn betonnen wanden die in de grond worden gevormd. In een omgeving waar veel oude gebouwen staan, is dat een slimme bouwtechniek. Er hoeft niet geheid of gedrild te worden. En doordat er vrij snel weer een dak bovenop de wanden wordt geplaatst, blijft de hinder voor de omgeving beperkt.
opdracht Heien in Nederland Zoek op waarom er in Nederland meestal geheid moet worden voordat er gebouwd kan worden. Wat is er met onze grond?
8
DENK
DOE
Probeer ook te ontdekken hoe heien gaat. Kijk bijvoorbeeld op Het Klokhuis naar de uitzending over heien.
Denk je dat deze techniek geschikt is zo vlak bij de oude Delftse binnenstad?
JA
NEE
Waarom?
19
STAP 1 nu
STAP 2 Diepwand graafmachine
1 Eerst worden er geleidewanden gebouwd. Dat zijn tijdelijke betonnen muurtjes, die ongeveer 1 meter uit elkaar staan.
2
De graafkop kan door deze geleidewanden precies een mooi recht gat graven.
4
3 Om te voorkomen dat het gegraven gat weer instort, wordt de ruimte tijdelijk opgevuld met bentoniet. Dat is een soort pap van water en klei.
STAP 3
Voordat vloeibaar beton in de grond gegoten kan worden, laten ze ijzeren korven in de bentoniet zakken. Deze wapeningskorven blijven in de sleuf zitten en maken straks het beton sterker.
opdracht 6 Via een trechter komt het vloeibare beton onderin de sleuf.
20
Beton is maar op één manier sterk: je kunt er goed op drukken, maar niet aan trekken. IJzer is precies andersom: het kan goed tegen trek, maar niet tegen druk. Als beton gewapend is met ijzer, is het wel op twee manieren sterk.
5
9
DENK
DOE
Twee bentonietcentrales 7 Beton is ‘dichter’ dan het bentoniet dat zich al in de sleuf bevindt. Daardoor duwt het beton het bentoniet naar boven.
Zoek op www.spoorzonedelft.nl onder ‘bouwtechniek’ op waar de twee bentonietcentrales zijn gebouwd. Waar zijn ze voor? Wat zijn silo’s? Print de foto van de bentonietcentrale uit en plak die op je ‘Plak Zelf’-pagina. Of teken hem na.
STAP 4
opdracht
10
DOE
nu
Proefje: Beton drukt Bentoniet omhoog 8 Als de betonnen diepwanden klaar zijn, kan er een dak bovenop gemaakt worden.
9 ook dat gebeurt met wapeningskorven die het beton verstevigen.
STAP 5
10 In de bak moeten een tussenwand en een vloer worden gemaakt. Pas als dat klaar is, is het dak stevig genoeg om overheen te rijden.
11 Op verschillende plaatsen wordt nu weer een gat in het dak gemaakt, zodat er verder gebouwd kan worden aan de tunnel.
Wat gebeurt er met het bentoniet? Als het bentoniet uit de sleuf naar boven komt (dat spettert een beetje), wordt het opgevangen en bewaard in een container. Het kan opnieuw gebruikt worden bij een ander bouwproject.
• Neem een hoog, smal glas. Zet het op een dienblad of diep bord. Vul het glas helemaal met (olijf)olie. Het glas is de net gegraven sleuf, die tijdelijk gevuld is met bentoniet. • Pak een kan met water. Het water is het vloeibare beton dat via een trechter naar de bodem van de sleuf gaat. • Giet langzaam een beetje water in het glas olie. Wacht even en kijk wat er gebeurt. Als het goed is, stroomt er olie over de rand van het glas (vandaar dat dienblad of diepe bord). • Had je dat verwacht? Natuurlijk stroomt een glas over als je het te vol schenkt, maar waarom stroomt er olie over, en geen water? • Als je rustig hebt geschonken en even hebt gewacht, zie je dat onderin het glas een laagje water zit. De olie drijft er bovenop. • Je kunt nu, heel langzaam, de hele kan water leegschenken in het glas. Doe dit net zolang tot er alleen nog water in het glas zit.
Uitleg: water is zwaarder dan olie. Dat heeft te maken met de dichtheid (een natuurkundige term). Beton is ook zwaarder dan bentoniet. Zoals het water de olie naar boven duwt, zo duwt het beton het bentoniet naar boven. Op het laatst is alle bentoniet uit de sleuf en is de sleuf helemaal gevuld met beton. Dat beton kan nu hard worden (uitharden). 21
toekomst We reizen steeds meer De reden waarom er steeds weer in Delft gebouwd wordt, is omdat het leven van mensen verandert. Vroeger reisden mensen niet zo veel. Iedereen werkte in de buurt van zijn huis, familie woonde dichtbij en vrienden ook. Tegenwoordig werken en studeren mensen verder van huis. Ook voor familiebezoek moeten we vaak een eindje reizen. Veel mensen kiezen voor de auto. Maar de wegen raken vol en de lucht wordt steeds viezer. Bovendien ziet het ernaar uit dat de olie in de toekomst op raakt. Mensen die zich zorgen maken over het milieu, gaan nu al liever met het openbaar vervoer dan met de auto. Treinen zijn goedkoper en milieuvriendelijker: ze produceren geen rook of uitlaatgassen. De komst van de spoortunnel in Delft heeft te maken met de toekomst. Er kunnen straks meer treinen langs Delft rijden.
Schetsontwerp Het ontwerp voor het nieuwe ondergrondse station is bijna klaar. Bovenop het station komt het nieuwe stadskantoor. Dit is een schets van hoe het er misschien uit komt te zien, een 3D-impressie. Dat is een computertekening Het kan heel goed dat het station er straks anders uit komt te zien, omdat bepaalde ideeën te duur zijn. Of onmogelijk.
opdracht
DOE
DENK
Wat en hoe vaak? Welke vervoersmiddelen gebruikt jouw gezin elke week? Zet erachter hoe vaak deze vorm van ‘reizen’ gebruikt wordt. ma Lopen
22
11
Het nieuwe station: eerst twee sporen
Fiets
Als de spoortunnel van Delft af is, kunnen er treinen over twee sporen rijden. Ze kunnen harder en dus vaker rijden dan over het oude spoorwegviaduct. In de toekomst kunnen de treinen zelfs over vier sporen rijden.
Taxi
Eigen auto
Bus Tram Trein Metro Anders, nl.
di
wo
do
vr
za
zo
Nadenken over later
toekomst
Steeds meer auto’s, steeds meer mensen die dagelijks reizen, steeds meer beweging in de stad. De vieze lucht moet schoner (de CO2-uitstoot moet dalen) er moet een oplossing komen als er geen olie meer is om benzine van te maken. Hoe willen we reizen in de toekomst? Knappe koppen denken daar al jaren over na. Er zijn al heel veel bijzondere ideeën over hoe we in de toekomst kunnen reizen. Sommige van die ideeën zijn ook nu al mogelijk. Droom je mee?
De Maglev-trein: vliegen over de grond
opdracht
12
DOE
Maglev is de afkorting van Magnetic Levitation: magnetisch zweven. Deze trein heeft geen wielen en geen rails nodig, maar wel een baan om over te zweven. Dankzij twee supermagneten zweeft de trein een paar millimeter boven de grond. Er rijdt al een Maglev-trein in Sjanghai, China.
Proefje met magneten Neem twee gelijke magneten, bijvoorbeeld van het schoolbord. Houd er eentje onder de tafel, en eentje erboven. Voel je dat ze elkaar aantrekken? En lukt het om de bovenste magneet met de onderste te verplaatsen? Draai nu de bovenste magneet om. Dat wordt al stukken moeilijker. Kun je de onderste magneet zo houden, dat de bovenste gaat zweven? Als dit al lukt (knap!), kun je de bovenste magneet makkelijk omblazen. Dat is ook het probleem van de Maglev-trein; met weinig kracht kun je hem van het spoor afduwen. Met magneten aan de zijkant van de trein blijft hij wel stabiel.
Over de grond of op de monorail De TriTrack dual mode car is een elektrische vierpersoonsauto. ‘Dual mode’ betekent dat hij op twee manieren kan rijden: op een monorail en op de grond. Op de grond wordt de Tritrack gevoed door een grote batterij. Als de Tritrack de monorail oprijdt, komt de batterij los. Die wordt opgeslagen en opgeladen naast de oprit. Tijdens het rijden over de monorail krijgt de auto voeding vanuit die rail. Als de Tritrack de monorail verlaat, krijgt hij een volledig opgeladen batterij mee voor de weg. Dit gaat heel veilig, milieuvriendelijk en stil.
Zoef met je eigen karretje PRT staat voor Personal Rapid Transit. Snel Personen Vervoer dus. Op Heathrow, het vliegveld van London, rijden deze PRT’s al. Het zijn lichtgewicht, computergestuurde karretjes die over een geleidebaan rijden. Op het station toets je je bestemming in, je stapt in een karretje en zoef, daar ga je.
23
Snel reizen in je eentje De Railcab is ook een vorm van PRT. Deze wagons rijden over bestaande tram- en treinrails. Je reserveert een wagon per telefoon of internet en gaat klaarstaan op een speciaal station. De wagons brengen je met hoge snelheid naar de plaats van bestemming. Het grappige is dat elke wagon ergens anders naartoe kan.
Virtueel reizen (=lekker thuisblijven) Er is nog een heel andere oplossing voor de volle wegen en de vieze lucht: gewoon thuisblijven. We kunnen ‘virtueel’ op reis, dus via internet. Je kunt zelfs virtueel naar school, naar je werk en studeren. Of iedereen mag in de toekomst alleen nog maar vlakbij huis naar school of naar kantoor.
Inklapbare auto voor een of twee Verschillende fabrikanten zijn bezig met het ontwikkelen van Citycars, elektrische wagentjes voor een of twee personen. Schone, energiezuinige wagens brengen je snel door de stad. Sommige kun je in elkaar schuiven als supermarktkarretjes. Dat scheelt veel parkeerruimte.
opdracht
13
DOE
Racen met magneten Bouw je eigen auto, met goed draaiende wielen. Bevestig aan de achterkant een magneet. Met een tweede magneet, die je aan een wat groter handvat bevestigt, kun je je auto voortduwen. Als je tenminste goed hebt nagedacht over de afstotende kracht (de negatieve pool van de magneet).
De bus van Wubbo Ockels De Delftse hoogleraar en astronaut Wubbo Ockels bedacht de Superbus. Een snelle, luxe, 23-persoonsbus. Hij kan 250 km per uur! De eerste plaats waar deze superbus zal rijden is waarschijnlijk Dubai. 24
DOE
opdracht
14
Schrijven over reizen in 2040 Doe net alsof je een dagboek bijhoudt, en zet erboven ’15 april 2040’. Je zult die dag opstaan, eten, werken en vrienden ontmoeten. Hoe gebeurt dit? Met welke vervoersmiddelen reis je, of doe je alles ‘virtueel’?
