Transnationaal Landschap De Groote Heide Uitvoeringsprogramma 2012 – 2025: nu van start!
1
Inhoudsopgave SAMENVATTING
3
1. INLEIDING
4
2. STIP OP DE HORIZON 2.1 Gezamenlijk hoger doel of missie 2.2 Gezamenlijke visie en ambitieniveau 2015 en 2025
6 6 7
3. UNIQUE SELLING POINTS EN KERNWAARDEN 3.1 Unique selling point 1: Grenzeloos! 3.2 Unique selling point 2: Groot in kleinschaligheid
8 8 12
4. KRITISCHE SUCCESFACTOREN 4.1 Kritische succesfactor: herkenbaarheid 4.2 Kritische succesfactor: draagvlak, intern en extern 4.3 Kritische succesfactor: geld en capaciteit 4.4 Kritische succesfactor: kwaliteit op alle domeinen
15 15 16 18 18
5. UITVOERING 5.1 Uitvoeringsstrategie 5.2 Uitvoeringsprojecten 5.3 Uitgelicht: communicatieplan 5.4 Personele inzet en uitvoeringsbudget 5.5 Organisatiestructuur en werkwijze
20 20 21 22 23 24
6. TOT STAND GEKOMEN
25
BIJLAGE: EXTERNE SPEELVELD
26 2
Samenvatting Voor u ligt het eerste uitvoeringsprogramma voor de ontwikkeling van het Transnationaal Landschap De Groote Heide. Een initiatief van de gemeenten Valkenswaard, Heeze-Leende en Cranendonck aan Nederlandse zijde en Neerpelt en Hamont-Achel aan Belgische zijde. Het gezamenlijke grondgebied herkenbaar en beleefbaar op de kaart zetten. Een aantrekkelijk, duurzaam vestigingsklimaat zijn in de Brainport regio, met een eigen identiteit . Dát is de ambitie van de vijf gemeenten voor 2025. Twee unique selling points zijn leidend. Grenzeloos! is het gebied, wat betreft de infrastructuur, de natuur, creativiteit en innovatie, de gezamenlijke cultuurhistorie. Centraal gelegen tussen stedelijke metropolen is het gebied Groots in kleinschaligheid. Dat uit zich (nu al!) in de vier schuin gedrukte kernwaarden. De kernen en bewoners zijn goed te bereiken, zowel in ruimtelijk als sociaal opzicht. Het kleinschalige beekdal landschap en de hoger gelegen heidevlakten zijn nooit ver weg. Creativiteit en innovatie zit in de genen. De bedrijvigheid en culturele festivals , altijd met een zekere ‘coleur locale’ zijn hier ondermeer het bewijs van. In 2015 is de samenwerking tussen de vijf gemeenten intensiever geworden, zowel op politiek-bestuurlijk als ambtelijk niveau. De samenwerking heeft zich verder verbreed naar (private) partners in het gebied. Toeristische- recreatieve en andere mogelijkheden worden zo beter benut. Initiatieven koppelen op slimme/creatieve wijze diverse thema’s aan elkaar, zoals natuur/landschap, milieu, infrastructuur, cultuurhistorisch erfgoed. Dit uitvoeringsprogramma beschrijft de gezamenlijke ambitie, de identiteit, de uitvoeringsprojecten en bijbehorende kritische succesfactoren. Nu aan de slag om de gezamenlijke ambitie te verwezenlijken! Het programma vormt een bijlage bij een intentieovereenkomst tussen de vijf initiatiefnemende gemeenten. De beelden plus paarse tekst vatten de pagina’s samen. 3
Hoofdstuk 1
Inleiding
Beter benutten van de toeristische- en recreatieve mogelijkheden in het gezamenlijke grensgebied. Dit was in 2011 voor de Nederlandse gemeenten Valkenswaard, Heeze-Leende, Cranendonck en de Belgische gemeenten Neerpelt en Hamont –Achel de motivatie om intensiever te gaan samenwerken. Het gezamenlijke initiatief kreeg de naam Transnationaal Landschap De Groote Heide. In essentie bleek het de vijf gemeenten te gaan om het vergroten van de leefbaarheid van het gebied op alle mogelijke domeinen (zowel economisch als sociaal-cultureel). Dit betekent dat de benodigde samenwerking verder gaat dan het thema toerisme en recreatie. Op 27 maart 2012 hebben de vijf colleges samen geconcludeerd door te pakken en concreet tot uitvoering te komen. Dit heeft geleid tot het uitvoeringsprogramma dat nu voor u ligt. Het vormt de bijlage van een intentieovereenkomst tussen de vijf gemeenten. De omvang van het gezamenlijk gebied Gemeente
Inwonersaantal
Oppervlakte (ha)
Cranendonck
20.429
7.814
Hamont –Achel
14.094
4.366
Heeze-Leende
15.356
10.512
Neerpelt
16.448
4.278
Valkenswaard
30.680
5.650
TOTAAL
97.007
32.620 De initiatiefnemende gemeenten in 2011: aan Nederlandse zijde Valkenswaard, Heeze-Leende, Cranendonck, aan Belgische zijde Neerpelt en Hamont –Achel.
4
Opbouw uitvoeringsprogramma Twee ‘unique selling points’ en vier kernwaarden geven de onderscheidende identiteit aan het gebied weer (hoofdstuk 3). Vanuit die invalshoek is ook de visie/ambitie voor de korte- (2015) en lange termijn (2025) opgesteld. Zie hoofdstuk 2. Elke ontwikkeling kent een aantal kritische factoren. Deze staan beschreven in hoofdstuk 4. De focus van de gemeentelijke samenwerking zal liggen op het versterken van de herkenbaarheid van het gezamenlijke grensgebied (communicatie en marketing). Deze herkenbaarheid krijgt in eerste instantie concreet vorm door projecten die uiting geven van creativiteit, innovativiteit en/of inspelen op het vergroten van de beleefbaarheid van het gebied. De concrete wijze van uitvoering staat beschreven in hoofdstuk 5.
Samen werken aan het versterken van de herkenbaarheid en beleefbaarheid van het Transnationaal Landschap De Groote Heide. Dit uitvoeringsprogramma beschrijft de identiteit, de gezamenlijke ambitie en de uitvoeringsprojecten om de ambitie te verwezenlijken.
5
Hoofdstuk 2
Stip op de horizon
Dit hoofdstuk beschrijft het gezamenlijke doel en de “stip op de horizon” waar naartoe gewerkt gaat worden. Het beschrijft de identiteit van het Transnationaal Landschap De Groote Heide en in welke wijze deze uniek is. Het helder hebben van de gezamenlijke identiteit is een belangrijke voorwaarde voor het vermarkten van het gebied, zowel richting de recreant als de (potentiële) bewoners en bedrijven (investeerders) van het gebied.
2.1
Gezamenlijk hoger doel of missie
Vergrijzing en krimp, het mogelijke verlies van het authentieke kleinschalige leefgebied waar op sociaal-cultureel gebied veel gebeurt, toenemende concurrentie van andere gebieden, maar ook de geografische positie als belangrijk vestigingsgebied van de Brainport regio, de gunstige verstandhoudingen tussen gemeenten en het vooruitzicht op potentiële Europese subsidie. Dit alles zorgt voor een gezamenlijke urgentie om in te zetten op de ontwikkeling en versterking van het aanwezige potentieel in het gebied. De Nederlandse gemeenten Valkenswaard, Heeze-Leende, Cranendonck en de Belgische gemeenten Neerpelt en Hamont-Achel gaan de leefbaarheid binnen het Transnationaal Landschap stimuleren zodat bewoners, bedrijven en bezoekers trots zijn op het gebied en zich verbonden voelen. Het gezamenlijke grondgebied biedt toonaangevende woon-, werk- en recreatiemogelijkheden in een aantrekkelijke groene omgeving, de beste garantie voor een duurzaam, authentiek en levendig gebied. Transnationaal Landschap De Groote Heide: een duurzaam vestigingsgebied van de Brainport Regio, met een eigen karakter.
6
2.2
Gezamenlijke visie en ambitieniveau 2015 en 2025
In 2015 staat het Transnationaal Landschap De Groote Heide op het netvlies gebrand bij bestuurders in de regio en Brainport en zijn de inwoners van en aanwezige bedrijven in de vijf gemeenten ambassadeurs van het gebied. Daardoor wordt de leefbaarheid maximaal op peil gehouden (wat vergeleken met krimpregio’s effectief al een verbetering is) voor inwoners, ondernemers en recreanten. De connectie met Brainport is gemaakt omdat kenniswerkers zich thuis voelen in het gebied dat onlosmakelijk is verbonden met woonklimaat, bedrijvigheid, onderwijs en onderzoek. In 2025 heeft het Transnationaal Landschap De Groote Heide landelijk en internationaal bekendheid gekregen via de Brainport en ELAt-connectie. Het gebied heeft zich onderscheiden op basis van haar twee “unique selling points”, te weten Grenzeloos! en Groot in kleinschaligheid. Hoe? De vier kernwaarden uit het gebied zijn kwalitatief versterkt en beleefbaar gemaakt: 1) infrastructuur, 2) innovatie en creativiteit, 3) landschap/natuur en 4) cultuurhistorie.
De vier kernwaarden van het Transnationaal Landschap De Groote Heide zijn in 2025 kwalitatief sterk en beleefbaar: infrastructuur, innovatie en creativiteit, landschap/natuur en cultuurhistorie. Het gebied is een aantrekkelijk vestigingsgebied om het typische karakter: Grenzeloos! & Groot in kleinschaligheid. De twee ‘unique selling points’.
7
Hoofdstuk 3 3.1
Unique selling points en kernwaarden
Unique selling point 1: grenzeloos !
“Wonen, werken en recreëren: België en Nederland vermengen zich in het Transnationaal Landschap De Groote Heide.”
Grenzeloos! 2025, uitgedrukt in de kernwaarde Infrastructuur. De bedrijven, ook uit dit deel van de Brainportregio werken veelal bovenregionaal en internationaal. Ondanks het landelijke karakter is het gebied goed bereikbaar. Huidige infrastructuur: Kempen Airport en Eindhoven Airport, snelwegen E25 (A2) en E34 (A67), busconnecties en het spoor (Eindhoven –Maastricht; Antwerpen-Neerpelt). In 2025 hebben we in het gebied de grenzeloze ontsluiting verder uitgewerkt op macro niveau: doorstroming N69, een spoorconnectie voor personenvervoer (Antwerpen-Weert), upgraden waterwegen voor vrachtverkeer (ZuidWillemsvaart; Bocholt-Herentalskanaal). Ook op microniveau is in 2025 de ontsluiting geoptimaliseerd. Denk aan de omleidingsweg rond Neerpelt en (grensoverschrijdende) busconnecties tussen de dorpskernen in het gebied. Ook de recreatieve routenetwerken zijn geoptimaliseerd en grensoverschrijdend aan elkaar gekoppeld.
De grenzeloze ontsluiting is in 2025 verder uitgewerkt, op macro- en microniveau.
8
Grenzeloos! 2025, uitgedrukt in de kernwaarde Innovatie en creativiteit. We lopen er momenteel niet zo mee te koop maar innovatie en creativiteit zit in de genen van de inwoners van het Transnationaal Landschap De Groote Heide. Het van oudsher arme zandgrondengebied verplichtte de inwoners om creatief en innovatief te zijn om er te overleven. Nu en in 2025 is het gebied, centraal gelegen binnen het Brainportgebied en de ELAt-driehoek, een belangrijke plek van creatieve en innovatieve bedrijvigheid. Voorbeelden: Het goed uitgeruste en duurzame industrieterrein, het huidige Nolimpark (Overpelt). In 2025 zou het Duurzaam Industrieterrein Cranendonck gerealiseerd moeten zijn. De integrale gebiedsvisie ‘Kansen over Grenzen’ geeft hier de potenties voor weer. Gemeente HamontAchel ontwikkelt een “clean tech zone” (duurzaam industriegebied) en windmolenpark. Hoogstaande, gespecialiseerde zorgcentra zoals Kempenhaeghe, het Mariaziekenhuis (Overpelt) en net buiten het gebied het Máxima Medisch Centrum (Veldhoven) ontwikkelen zich voorspoedig. Ook in 2025 zullen zij nog steeds leading zijn. De bestaande onderwijsinstellingen zorgen er in 2025 voor dat bedrijven kennis uit eigen regio kunnen benutten. Het gebied onderscheidt zich in 2015 in haar cultuur- en toeristisch aanbod (variatie, creativiteit en innovatief). De lange traditie van de vele brouwerijen, met innovatieve producten en proefmogelijkheden draagt in 2025 nog steeds bij aan de authenticiteit en beleefbaarheid van het gebied. De moderne recreatieve en innovatieve ontsluiting van het gebied, via ondermeer QR-beleefroutes en GPS routes maken het gebied beleefbaar voor de recreant uit eigen gebied en van (ver) daarbuiten.
Innovatie en creativiteit zit in de genen. Dit is in 2025 zichtbaar en beleefbaar in de bedrijvigheid en in het cultuur- en toeristisch aanbod.
9
Grenzeloos! 2025, uitgedrukt in de kernwaarde Landschap/natuur. Het landschap is een economische drager. Dat is zijn primaire functie binnen het Transnationaal Landschap De Groote Heide. Het landschap biedt rust en variatie. Het aanwezige natuurareaal is van Europese klasse en kent geen grens. Denk hierbij aan het bekenstelsel met ondermeer de Warmbeek-Tongelreep en De Dommel. Natura 2000 gebied Leenderbos, Groote Heide en de Plateaux valt grotendeels binnen het Transnationaal Landschap. Dit Natura-gebied sluit aan de noordzijde aan op het Natura 2000 gebied de Strabrechtse heide en aan de zuidelijke kant het Ringselven, het Hageven met Dommelvalei, Beverbeekse heide, Warmbeek en Wateringen. Het water van het stroomgebied zorgt niet alleen voor het typische natuurbeeld maar voorziet ook in onze drinkwaterbehoefte en vormt de basis voor enkele andere sectoren. Denk bijvoorbeeld aan de productie van bier, getuige de aanwezigheid van veel bierbrouwerijen, zoals de Dommelsche Bierbrouwerij (Dommelen), Budelse Brouwerij B.V. (Budel), Brouwerij Achelse Kluis (Achel). In 2025 biedt het natuurrijke landschap een ontvangst voor de bezoeker dat getuigt van de kenmerkende grenzeloosheid en kleinschaligheid van het Transnationaal Landschap De Groote Heide. De natuurgebieden zijn verbonden en bieden parels die buiten de Benelux niet voorkomen, mooie vennen afgewisseld met heide en loofbos en kronkelende beken waar het goed vertoeven is. De landbouw speelt nog steeds een belangrijke rol in het beheer van het landschap, extensief en kleinschalig.
Natuur/landschap 2025: grenzeloos verbonden, een economische drager.
10
Grenzeloos! 2025, uitgedrukt in de kernwaarde Cultuurhistorie. Het transnationale gebied kent een gedeelde geschiedenis, cultuur en dus identiteit. Het cultureel erfgoed wordt in 2015 en 2025 gekoesterd. Wat van belang is wordt in goede, actieve staat gehouden. Denk aan de verhalen over de vroegere handelsreizigers (Teuten), de valkerij en de smokkelactiviteiten. De specifieke (rijke) architectuur van gebouwen die door de teuten zijn gebouwd zijn nog steeds te zien, bijvoorbeeld in Hamont en in Sint-Huibrechts Lille. Het religieuze erfgoed in de vorm van kloosters en bewaarde relikwieën kent ook geen grenzen. De Achelse Kluis staat letterlijk op de grens tussen België en Nederland. De gemeente Hamont-Achel heeft erfpacht genomen op de gebouwen van het klooster. In 2025 heeft de gemeente in drie fasen de herbestemming gerealiseerd. Een herbestemming die recht doet aan de wens van de monniken en de ambitie van Transnationaal Landschap De Groote Heide.
Gedeelde cultuurhistorie 2025: duurzame bestemming voor de Achelse Kluis.
11
3.2
Unique selling point 2: groot in kleinschaligheid
“Het gezamenlijke gebied kent een dorps karaker met stedelijke voorzieningen (op hoog niveau, bij de tijd, breed aanbod). Waar de mensen dichtbij staan (gastvrij, actief verenigingsleven, gemoedelijk) en tegelijkertijd nuchter zijn met gepaste trots (besef dat het niet van zelf komt).”
Groot in kleinschaligheid 2025: uitgedrukt in de kernwaarde Infrastructuur. In 2025 is het gezamenlijke gebied zowel op macro als microniveau goed ontsloten. Stad, dorp en natuurrijk landschap zijn dichtbij en goed bereikbaar. Vanuit het gebied zijn de omliggende steden en de kernen onderling goed bereikbaar met duurzaam openbaar vervoer. Het hele gebied kenmerkt zich door duurzaamheid. Zo kent het Transnationaal Landschap De Groote Heide voldoende elektrische oplaadpunten voor auto en fiets.
2025: het gebied én de mensen zijn goed bereikbaar, open en gastvrij.
In 2015 weet de recreant op welke locaties in het Transnationaal Landschap De Groote Heide hij zijn wandel- en fietstocht(je) kan beginnen. Via het Fietsroutenetwerk, Wandelroutenetwerk, Ruiterroutenetwerk, ATB routes, Kano opstapplaatsen en themaroutes is het Transnationaal Landschap De Groote Heide op diverse wijzen, voor een breed publiek toegankelijk. Ook de sociale infrastructuur is in 2025 nog vitaal. De kernen kennen een intensief verenigingsleven met veel vrijwilligers. Dit heeft zich vertaald in een stabiel of groeiend bewonersaantal, in de kernen met een hoog voorzieningenniveau.
12
Groot in kleinschaligheid 2025: kernwaarde Innovatie en creativiteit. In 2025 is de lokale mentaliteit van aanpakken en durven nog steeds springlevend en nu ook beter zichtbaar voor de omgeving. Innovatief en creatief denken en doen gebeurt om de hoek, bij iedereen. Denk aan de inzet van zonnepanelen, biovergisting en energieopwekking met watermolens als vormen van lokaal/regionaal duurzame energieopwekking. Er zijn veel onderwijsmogelijkheden in en direct rond het gebied. De bewoner hoeft niet ver te gaan om kwalitatief goed onderwijs te krijgen. Ondernemers kunnen putten uit goedgeschoolde werknemers uit eigen streek. Creativiteit in de vorm van cultuuraanbod: in 2025 staat het Transnationaal Landschap De Groote Heide voor een rijk gevuld cultuuraanbod. Dit aanbod richt zich zowel naar de grote massa als specifieke doelgroepen, Het aanbod is onderscheidend door in te spelen op nieuwe niches. Denk aan het Klankenbos, unieke cultuurbeleving in authentiek kader van Cinema Walburg, het festival Neerpelt Open Air, cultuurcreatie in Dommelhof en pop&rock-aanbod in de Posthoorn.
Groot in kleinschaligheid 2025: uitgedrukt in de kernwaarde Natuur/landschap. Vaak begint de natuur al direct buiten de dorpskernen of het recreatiehuisje. Dit geldt overigens ook voor het karakteristieke cultuurlandschap: een variatie van landschappen zoals heide, beekdal, bos, akkerland, moeras en beken. De bezoeker hoeft dus niet ver weg om te genieten. De locale natuur en streekproducten zijn te proeven, thuis of op één van de vele terrasjes. In 2025 is het aanbod aan lokaal voortgebrachte producten breder verkrijgbaar en via een duidelijk en herkenbaar kwaliteitsmerk herkenbaar. Een authentiek Groote Heideproduct staat voor kwaliteit, authenticiteit, duurzaamheid en puurheid. Ook de natuur, die toegankelijk is, ademt het Transnationale Landschap De Groote Heide.
2025: creativiteit, natuur/landschap (ontmoeten elkaar) in verassende vormen. Voorbeeld: Klankenbos (Neerpelt)
13
Groot in kleinschaligheid 2025: uitgedrukt in de kernwaarde Cultuurhistorie. Het Transnationaal Landschap De Groote Heide legt zijn gezamenlijke geschiedenis beter bloot richting het jaar 2025. In 2015 zijn enkele inspirerende voorbeelden gerealiseerd. De cultuurhistorie is beleefbaar geworden. Door enerzijds het vertellen van verhalen van dichtbij (lokaal), bijvoorbeeld rondom de Teuten, de kloosters, kastelen, valkerij en sigarenverleden. Anderzijds door de aanwezige cultuurhistorische bouwwerken actief in gebruik te houden (lokaal en bruikbaar). Denk aan het industrieel erfgoed en de gebouwen in Budel Dorplein (VN Werelderfgoed beschermd dorpsgezicht), De Achelse Kluis, Dommelhof, Kapellerput, de specifieke (rijke) architectuur van diverse gebouwen gerealiseerd door de Teuten (Hamont, Sint-Huibrechts Lille, Budel en Maarheeze). Alle gemeenten investeren in centrumarchitectuur wat zichtbaar bijdraagt aan de kwalitatieve uitstraling van het gebied.
2025: de gezamenlijke geschiedenis is blootgelegd en beleefbaar.
14
Hoofdstuk 4
Kritische succesfactoren
Elk proces wat moet leiden tot een concreet resultaat kent kritische succesfactoren. Factoren die bepalend zijn voor het wel/niet behalen van het gewenste concrete resultaat. Er zijn vier kritische succesfactoren benoemd die bepalend zullen zijn voor het slagen van de ontwikkeling van het Transnationaal Landschap De Groote Heide en daarmee het bereiken van de gezamenlijke visie en ambitie voor het gebied (zie Hfst 3 en 4). Door vanaf het begin van het ontwikkelingsproces aandacht te besteden aan deze factoren kan een hoop frustratie vermeden worden en blijven de belangrijkste hoofdlijnen om tot het resultaat te komen zichtbaar. Omdat het kritische succesfactoren zijn is het noodzakelijk hierin beter te zijn dan anderen om de opgestelde ambitie te realiseren.
4.1
Kritische succesfactor: herkenbaarheid
De ontwikkeling van het Transnationaal Landschap De Groote Heide kent vier
Voor de bezoekers, ondernemers en (potentiële) bewoners moet het duidelijk zijn dat men zich in het Transnationaal Landschap De Groote Heide bevindt. Het gaat om een duidelijke profilering, anders dan andere regio’s, mede om zichtbaar te blijven tussen de omliggende gebieden. De verbeterde herkenbaarheid draagt ook bij aan het onderscheidende vermogen van de Brainport-regio ten opzichte van zijn internationale concurrenten. Allereerst zullen de bewoners en ondernemers in het gebied zich natuurlijk moeten herkennen in de ambitie/visie, wat leidt tot een trots gevoel en bereidheid tot deelname.
kritische succesfactoren.
Om die profilering en herkenbaarheid te realiseren is communicatie het sleutelwoord. Het neerzetten van een sterk beeld, de karakteristieken van het gebied, kan door een communicatieplan op maat te maken. Het communicatieplan moet voorzien in een toegankelijk en wervend verhaal over het gebied, kernboodschappen richting de bezoekers, ondernemers en (potentiële) bewoners, communicatiestrategie en een set van uitingsvormen in een specifieke huisstijl. 15
-
Het gebied moet als eenheid herkenbaar zijn.
-
Draagvlak: binnen en buiten de gemeentelijke organisaties.
-
Beschikbaarheid geld en capaciteit.
-
De kwaliteit moet op alle kernwaarden hoog zijn en blijven.
4.2
Kritische factor: draagvlak, intern en extern
Opstarten van het initiatief is één, maar hoe zorgen we er voor dat het Transnationaal Landschap De Groote Heide blijvend is? Er is algemene “sense of urgency” nodig en vervolgens een jarenlange, consequente, toegewijde inzet van velen. Alleen dan lukt het om de kwaliteit op alle geformuleerde kernwaarden hoog te houden en een grotere bekendheid te genereren. Draagvlak, gemeentelijke organisaties intern. Het is belangrijk dat de ontwikkeling van het Transnationaal Landschap De Groote Heide integraal wordt gedragen en toegepast door de diverse diensten in de gemeentelijke organisaties. Of het nu gaat om de (her)ontwikkeling van bedrijventerreinen, een omleidingsweg, groen- en natuurbeheer, sociaal-culturele voorzieningen in de dorpskernen of contacten met andere overheden. Steeds dienen de kernwaarden zichtbaar te zijn. Kortom, iedereen zou de visie/ambitie 2025 voor het Transnationaal Landschap De Groote Heide als bredere context van zijn of haar lokaal handelen moeten zien (de gezamenlijke stip op de horizon). Dit vergt een uitgekiend intern communicatietraject met alle diensten binnen de gemeentelijke organisatie. Verder kan het in paragraaf 3.4 genoemde afwegingskader voor kwaliteit intern dienen als hulpmiddel, om het werken vanuit de “ Groote Heide-gedachte” praktisch te maken.
Vijf gemeenten die intensiever samenwerken, over de grens heen. Als dat door de diverse niveaus en afdelingen heen gebeurt wordt het Transnationaal
Om te zorgen voor een blijvend initiatief is het van belang dat de ontwikkeling een verankering krijgt in de gemeentelijke organisaties via een project/programmastructuur. Dat de ontwikkeling van het gebied en de samenwerking snel letterlijk zichtbaar worden. Om het commitment en vertrouwen voor de lange termijn te borgen is op termijn een samenwerkingsovereenkomst met uiteindelijk een juridische basis van belang. De spelregels zijn dan helder. De ontwikkeling zou ook een plek moeten krijgen in gemeentelijke structuurplannen. Hierdoor wordt het Transnationaal Landschap een “vaststaand feit” dat minder afhankelijk is van eventuele politiek-bestuurlijke wisselingen.
Landschap De Groote Heide een bestendige ontwikkeling.
16
Draagvlak, externe organisaties. De vijf gemeenten zijn initiator van het Transnationaal Landschap De Groote Heide. Maar het gebied authentiek, duurzaam en (be)leefbaar houden vraagt bredere samenwerkingsverbanden. De gemeenten zullen andere externe partijen moeten uitnodigen en inspireren om mee te werken aan de ontwikkeling van het gebied. De visie/ambitie van het gebied moet dus ook aansluiten bij een gevoel van urgentie dat bij de externe partijen leeft (tevens: what’s in it for me). Om externe partijen te inspireren tot deelname moet een uitgekiend communicatietraject voor de externe doelgroepen opgezet en uitgevoerd worden. Denk bij doelgroepen aan de grondeigenaren van de natuurgebieden, ondernemers, (potentiële) bewoners, recreant, toeristische diensten , potentiële financiers. Om externe partijen te overtuigen en mee te krijgen in het proces, is het van belang hen vroegtijdig te informeren en/of te betrekken op een positieve manier. Denk bijvoorbeeld aan projecten ter verbetering van de herkenbaarheid, uitwerken van de kwaliteitscriteria, zaken waar zij aan kunnen bijdragen maar ook mee ‘geconfronteerd’ worden. Samen de schouders zetten onder het gebied vraagt ook hier om echte samenwerking.
Speelveld Bij de ontwikkeling van het uitvoeringsprogramma is globaal het externe speelveld in kaart gebracht op organisatieniveau. Zie bijlage 1. Wanneer onder dit programma uitvoeringsprojecten gaan starten is het van belang om specifiek voor dat project het externe en interne speelveld te analyseren.
Transnationaal Landschap De Groote Heide, voor en door het gebied. Vijf gemeenten nodigen uit en inspireren om mee te denken en uit te voeren.
17
4.3
Kritische succesfactor: geld en capaciteit
Ook deze ontwikkeling kan niet zonder financiële middelen en een behoorlijke inzet van, in eerste instantie gemeentelijk, personeel. Dit geldt zowel voor de opstartfase (2012) als de daaropvolgende jaren. Let wel, veel lopend beleid en werkzaamheden dragen al bij aan de ontwikkeling van het Transnationaal Landschap De Groote Heide. In dat geval onderstreept dit uitvoeringsprogramma dat het huidige werk vooral gecontinueerd moet worden en in belang zal stijgen. Het volgende hoofdstuk geeft aan de hand van de concrete projecten een indicatie van de benodigde inzet en financiële middelen voor de korte termijn (2012-2013). In de komende jaren zouden de benodigde gelden en inzet in de jaarlijkse begrotingsartikelen moeten worden opgenomen. Dit is bij het schrijven van het programma nog niet het geval.
4.4
Kritische succesfactor: kwaliteit op alle domeinen.
Het gezamenlijke gebied zou op alle vier de domeinen ofwel kernwaarden (infrastructuur, innovatie en creativiteit, landschap/natuur, cultuurhistorie) kwaliteit moeten (blijven) uitstralen. De uiteindelijke kwaliteit moet op alle domeinen hoger liggen dan het beste dat te vinden is in de vijf gemeenten. Op die manier blijft men werken aan de kwaliteitsverbetering in het gehele gebied. Je moet uiteindelijk wel waar blijven maken wat je zegt.
Een intensivering van de samenwerking wordt zichtbaar via gezamenlijke uitvoeringsprojecten. Hiervoor is budget en personele capaciteit nodig. Anders kan het spel niet gespeeld worden.
Om de kwaliteit goed te kunnen monitoren en borgen is het van belang om op korte termijn (2012/2013) te bepalen wat we per kernkwaliteit verstaan onder kwaliteit. Verder dient een afwegingskader te worden opgesteld. Het kader dient als hulpmiddel voor het beoordelen van de kwaliteit van de initiatieven die de gemeenten zelf uitvoeren of op enige wijze willen ondersteunen. Past het initiatief wel/niet in de gewenste gebiedsontwikkeling, draagt het wel of niet bij aan het verbeteren van de herkenbaarheid van het gebied. Dit afwegingskader zal in een volgende fase ook gelden voor initiatieven van andere partijen die in het transnationaal landschap aan de slag willen.
18
Een afwegingskader Bij de ontwikkeling van dit uitvoeringsprogramma is al een voorzet gedaan voor een afwegingskader. Te weten: Een project/initiatief dient een hefboom-effect te hebben. Bijvoorbeeld, lokale initiatieven worden alleen gesteund wanneer deze een positieve werking hebben op het gehele gebied. Denk aan het aan één rijgen van ruiterroutes, natuurpoorten, culturele centra. Een project dient creatief en innovatief te zijn. Met innovatief bedoelen we niet alleen high tech innovatie. Immers, men moet zien/beleven dat de ontwikkelingen, groot en klein, in dit grensgebied via creativiteit en/of innovatie tot stand zijn gekomen (=identiteit-plus). Een project dient bij te dragen aan de beleefbaarheid van het gezamenlijke grensgebied.
Een initiatief past binnen de ontwikkeling van het transnationale landschap wanneer het zorgt voor een hefboomeffect, creatief en innovatief is en bijdraagt aan de beleefbaarheid van het gebied.
19
Hoofdstuk 5
Uitvoering
De gemeenten Neerpelt, Hamont–Achel, Valkenswaard, Heeze-Leende en Cranendonck hebben in de afgelopen jaren al gewerkt aan het verbeteren van de (be)leefbaarheid van het gebied. Dit geldt ook voor de ondernemers, maatschappelijke organisaties en de bewoners van het gebied. Nieuw is de intensivering van de samenwerking tussen de vijf gemeentelijke organisaties uit twee verschillende landen. De gemeenten begrijpen dat ze alleen door intensieve samenwerking met elkaar proactief kunnen reageren op de huidige en toekomstige economische en demografische ontwikkelingen.
5.1
Uitvoeringsstrategie
Intentieovereenkomst De vijf gemeenten geven hun samenwerking en daarmee de ontwikkeling van het Transnationaal Landschap De Groote Heide gestalte via dit uitvoeringsprogramma. De afspraken worden vastgelegd in een intentieovereenkomst. Deze intentieovereenkomst heeft betrekking op het grondgebied en de eigen mogelijkheden van de vijf gemeenten. Wanneer op termijn de uitvoering van projecten en/of het proces (intern, extern) daar om vragen, kan er een samenwerkingsovereenkomst worden opgesteld.
De vijf gemeenten leggen de gezamenlijke uitvoeringsprojecten vast in een intentieovereenkomst. Het gaat om projecten die de herkenbaarheid en de beleefbaarheid van het gebied op een creatieve en innovatieve wijze
Lopende projecten, ‘quick wins’ en ‘quick needs’
vergroten.
Relevante, lopende projecten kunnen gewoon doorgaan en het stempel “Groote Heide” krijgen in de communicatie. Per gemeente worden enkele ‘quick win’projecten opgepakt. Verder worden een aantal activiteiten meteen in 2012 opgepakt die te maken hebben met de kritische succesfactoren: communicatie ten behoeve van herkenbaarheid en draagvlak, geld en mensen. Als ook deze zaken geregeld zijn kan het doel van het Transnationaal Landschap De Groote Heide veel gerichter en dus succesvoller worden uitgedragen en zijn de uitvoeringsprojecten beter ingebed in de organisaties. 20
5.2
Uitvoeringsprojecten
In de eerst komende tijd zal gewerkt worden aan de onderstaande projecten om de herkenbaarheid en beleefbaarheid te vergroten. Voor enkele projecten staat een deel van het gezamenlijke budget (in 2012 € 50.000,-) gereserveerd. Een long list van ideeën zal als inspiratiebron dienen voor toekomstige uitvoeringsprojecten. Project
Budget en capaciteit
Trekker
Looptijd
Conferentie in Achelse kluis 26 september 2012
Werkbudget: €4.000.- uit ICHOP-budget + €4.000.- uit gezamenlijk budget. Inzet: Has v. Helvoort (trekker), Bjorn de Waal, Loes Peters: ieder 20 uur.
Streekontwikkeling Boven-Dommel.
Juli-september 2012
Bebording en naamgeving (mn. Ecoduct, bruine borden)
Werkbudget: €20.000.- uit gezamenlijk budget. Inzet: Ron Lavrijsen/Esther van Sambeeck (trekker), Jean-Pierre Boons.
Heeze-Leende
Juli 2012 t/m realisatie.
Verbetering recreatieve routestructuren Verbindingen over private percelen (NL), wandelpaden voor mindervaliden, geocaching.
Werkbudget: via reeds gereserveerde middelen(o.a. STIKA).
Heeze-Leende
Juli 2012 en verder.
Upgrade wandelroutenetwerk via het concept Ommetjes
Werkbudget 2012: uitvoeren via huidige gemeentelijke formatie (=inzet).
Valkenswaard
Heden-2013
Ontwikkeling Natuurpoort Vaklenswaard
Werkbudget 2012: uitvoeren via huidige gemeentelijke formatie (=inzet).
Valkenswaard
Heden-2013
Ambtelijk en bestuurlijk draagvlak creëren
Werkbudget 2012: uitvoeren via huidige gemeentelijke formatie (=inzet).
Hamont-Achel
Aug. 2012 - 2013
Opwaardering opstapplaatsen voor kano’s De Dommel
Werkbudget en inzet: via reeds gereserveerde middelen en formatie.
Neerpelt
Oktober 2012 - 2013
Dommelafvaarten in combinatie met augmented reality
Werkbudget en inzet: via reeds gereserveerde middelen en formatie.
Neerpelt
Oktober 2012 - 2013
Herinrichting historische brinken Soerendonk
Werkbudget en inzet: via reeds gereserveerde middelen en formatie.
Cranendonck
Juli 2012 -2013 .
Locaties in Cranendonck koppelen aan QR-beleefroutes in combinatie met augmented reality.
Werkbudget en inzet: via reeds gereserveerde middelen en formatie.
Cranendonck
Juli 2012 -2013.
Slim bos LIFE+ aanvraag– onderdeel Wifi woods
Werkbudget en inzet: via reeds gereserveerde middelen en formatie.
H-A en Neerpelt
Juli 2012 – 2013
Opstellen gemeenschappelijk communicatieplan
Inzet: 4 uur per week, per lid Werkgroep Communicatie. Deze bestaat uit: Loes (trekker), Jean-Pierre, Mark Williams, Bjorn, communicatie adviseur Heeze-Leende op afroep.
Werkgroep communicatie
Juli-aug. 2012
Aansturen en uitvoeren communicatieplan
Werkbudget 2012: €20.000.- uit gezamenlijk budget. Inzet: 8 uur per week/ lid werkgroep Communicatie.
Werkgroep Communicatie
Sept. 2012 en verder.
Realisatie spoorconnectie Hamont-Achel / Antwerpen
Werkbudget en inzet: via reeds gereserveerde middelen en formatie.
Hamont-Achel
Heden- opening dec. 2013
Inzet: uitvoeren via huidige gemeentelijke formatie.
21
5.3
Uitgelicht: communicatieplan
De communicatie (in- en extern) en het merk Transnationaal landschap De Groote Heide staan nog in de kinderschoenen. Een snelle, professionele aanpak op deze gebieden is belangrijk. Kortom, er zal een gezamenlijk communicatieplan opgesteld en uitgevoerd worden. Het doel van het communicatieplan is kort gezegd mensen informeren en inspireren om te gaan doen. Doelgroepen: de gemeentelijke interne organisaties (diverse niveaus en afdelingen), bedrijfsleven, de bewoners, sociaalmaatschappelijk en culturele organisaties, grondeigenaren en terreinbeherende organisaties, onderwijsinstellingen, overheden, recreanten. Uitgekiende planning wat betreft inzet communicatieactiviteiten en bijbehorende middelen. Naar verwachting zal een deel van de activiteiten uit het communicatieplan uitbesteed worden aan een communicatie- en marketingbureau. Denk bijvoorbeeld aan ontwerpexpertise en marketingstrategie. Dit document kan dienen als onderdeel van de briefing aan een communicatiebureau. Benchmark onderzoek De communicatie (in- en extern) en het merk Transnationaal Landschap De
Benchmark onderzoek kan de gemeenten ondersteunen in het onderbouwen en verantwoorden van de uitvoeringsprojecten, de bestedingen en de inzet van het ambtelijk apparaat. Door een benchmark te doen met een vergelijkbaar gebied of meerdere gebieden wordt een uitgangssituatie vastgelegd op basis waarvan later de gekozen koers kan worden bijgesteld. Tevens biedt het informatie voor de communicatie in en over het gebied. Er is voor gekozen dit onderzoek nog niet in te plannen.
Groote Heide staan nog in de kinderschoenen. Werken vanuit een gezamenlijk communicatieplan zorgt er voor dat de personele en financiële inzet zo efficiënt en duurzaam mogelijk verloopt.
22
5.4
Personele inzet en uitvoeringsbudget
Personele inzet Voor de verdere ontwikkeling van het Transnationale Landschap De Groote Heide is personele inzet nodig. Mensen met de juiste expertise en de juiste toegang tot informatie. Deze “poortwachters” zijn belangrijk om de positieve start een goed vervolg te geven. De kennis die nodig is vanuit de gemeenten om het uitvoeringsprogramma goed te realiseren is: -
-
Kennis van het interne speelveld. De weg kennen binnen de gemeenten en de juiste contacten en toegang tot, zijn belangrijk om snel tot resultaten te komen; Kennis van het externe speelveld. Vanwege het draagvlak bij andere partijen die actief zijn in het gebied is een brede blik en kennis van die partijen zeer gewenst; Kennis van het vertalen van ideeën en initiatieven tot projecten of plannen en het werken met verschillende belangen en partijen; Kennis van communicatie; Kennis van wet- en regelgeving op allerlei gebied (economie, bedrijven, natuur en landschap, recreatie, onderwijs, infrastructuur); Kennis van Europese en andere subsidiekaders.
Het maken van verbindingen met andere partijen die met kennis kunnen ondersteunen/aanvullen kan er voor zorgen dat het transnationale landschap (nog) sneller uit de startblokken komt. Vast begrotingsartikel Voor 2012 leggen de vijf gemeenten ieder €10.000,- in. Het gezamenlijk werkbudget voor 2012 bedraagt daarmee €50.000,-.
De vijf gemeenten zullen gebruik maken van hun netwerk, creativiteit, proactieve
houding
regelgeving).
De vijf gemeenten hebben in 2013 de ontwikkeling van het Transnationaal Landschap De Groote Heide ondergebracht in een vast artikel in de jaarlijkse begroting van de gemeente.
23
en
stimuleringsmaatregelen
(financieel
en
beleid-
en
5.5
Organisatiestructuur en werkwijze
Er wordt vooralsnog gewerkt met eenvoudige samenwerkingsconstructie in de vorm van een intentie-overeenkomst. De stuurgroep bewaakt zowel op inhoud als proces de grote lijnen (doel, ambitie, visie, resultaten projecten). De stuurgroep bestaat naast leden uit de colleges van burgemeester en schepenen/wethouders ook uit leden van ambtelijk niveau. Daarnaast nemen een vertegenwoordiger van ERSV en van Streekontwikkeling Boven-Dommel deel aan de stuurgroep. De leden van deze stuurgroep hebben via deze opzet een integraal beeld van beschikbare mensen, middelen en het (politiek) draagvlak. Stuurgroep en twee werkgroepen Onder de stuurgroep hangen twee uitvoerende werkgroepen. De werkgroep ‘Uitvoeringsprojecten’ bewaakt en werkt waar nodig mee aan de uitvoeringsprojecten zoals genoemd in paragraaf 6.2 en 6.3. Zij bekijken welke nieuwe projecten tot uitvoering kunnen komen middels een long list. Het afwegingskader dient daarbij als hulpmiddel (zie paragraaf 5.4).
Organisatiestructuur: de stuurgroep bestaat uit bestuurders en ambtenaren vanuit de vijf gemeenten, aangevuld met een persoon vanuit het ERSV en
Een lid van de stuurgroep, liefst een MT-lid, neemt deel aan de werkgroepen, in een nader te bepalen vorm. De werkgroepen werken met projectcontracten zodat er duidelijkheid is over resultaat en bijdrage aan TNLGH. Een werkgroep heeft een voorzitter, een secretaris (indien nodig) en projectmedewerkers. De projectmedewerkers komen vanuit de gemeentelijke organisatie en later, naar gelang de aard van de opdracht van de werkgroep, óók uit externe organisaties. De communicatie met de stuurgroep verloopt via het stuurgroeplid. De werkgroep wordt ontbonden als de projectopdracht(en) er op zit.
Streekontwikkeling Boven-Dommel. Zij bewaken proces en inhoud. De twee werkgroepen zorgen er voor dat de uitvoeringsprojecten en de gezamenlijke communicatieactiviteiten daadwerkelijk plaatsvinden.
Omdat de uitvoering nu in een aanloopfase verkeert is het aan te bevelen om in februari 2013 de uitvoering van de projecten en de uitvoeringsorganisatie te evalueren. Er kan dan bepaald worden of er nieuwe uitvoeringsprojecten nodig zijn en of een aanpassing van de huidige organisatiestructuur nodig is.
24
6
Tot stand gekomen
Dit uitvoeringsprogramma voor Transnationaal Landschap De Grote Heide is tot stand gekomen via een drietal werksessies , in de periode april –juni 2012. Hier aan hebben deelgenomen: Mark Williams en Nini Bos (gemeente Cranendonck), Bjorn de Waal (gemeente Hamont-Achel), Esther van Sambeeck en Ron Lavrijsen (gemeente Heeze-Leende), Raf Drieskens (gemeente Neerpelt), Loes Peters (gemeente Valkenswaard), Jean-Pierre Boons (ERSV). De stuurgroep is tussentijds eenmaal geconsulteerd, in juni. Wieke Galama (SRE Milieudienst) en Ine van Gompel (Dienst Landelijk Gebied) hebben het proces gefaciliteerd en het document opgesteld. Hun inzet is financieel mogelijk gemaakt door Provincie Noord-Brabant.
Augustus 2012
De ontwikkeling van het uitvoeringsprogramma, eerste helft 2012.
25
Bijlage 1 Externe speelveld De omliggende (groene) regio’s profileren zich al met de hoogwaardige natuur en de uitstekende recreatieve mogelijkheden. Het projectgebied heeft die waarden ook. Om onderscheidend te zijn moet Transnationaal Landschap De Groote Heide (nr. 7) een plus op de aanwezige identiteit zetten. Vandaar dat de ambitie/visie is opgesteld vanuit twee unique selling points.
richt op verbetering van de kenniseconomie. Er loopt ondermeer een initiatief om een betere koppeling te maken tussen natuur en economie. Natura 2000 beheerplannen: in het gezamenlijke gebied van de vijf gemeenten liggen enkele Natura 2000 gebieden. De beheerplannen voor deze gebieden bieden kansen voor natuurontwikkeling en de beleefbaarheid van de natuur. Deze kwalitatief hoogwaardige natuur maakt het verschil met andere natuurgebieden en kan ook zo worden uitgedragen. De Europese insteek levert een toetsingskader op voor ruimtelijke en economische) ontwikkelingen waarmee de kwaliteit van de natuur behouden en ontwikkeld wordt. Het Uitvoeringsplan Leenderbos Groote Heide van Staatsbosbeheer voorziet ondermeer in de Natura 2000-opgaven en brengt een nieuwe focus aan, beleving van de cultuurhistorische waarde in het betreffende gebied.
Naast de wettelijke kaders en structuurprogramma’s is het van belang om rekening te houden met een aantal regionale beleidsagenda’s en uitvoeringsprogramma’s. Zonder volledig te willen zijn staan hieronder een aantal agenda’s genoemd die in ieder geval direct een verbinding hebben met de ontwikkeling van het Transnationaal Landschap De Groote Heide.
Integrale Gebiedsvisie “Kansen over Grenzen”: een inspiratiedocument voor de sociaal-economische kansen voor energie en metaal in het internationale gebied van de gemeente Cranendonck en omgeving. Strategisch Toeristisch Actieplan Limburgse Kempen 2008-2013 (en de vermoedelijke opvolger daar van): hierin liggen de samenwerkingsinitiatieven binnen de regio van de 22 Limburgse Kempische gemeenten vastgelegd. Het doel is de Limburgse Kempen als toeristische topregio op de kaart te zetten.
Brainport 2020: benoemt de strategie en het uitvoeringsprogramma voor de Brainport regio. Een broedplaats voor innovatie en de thuisbasis voor bedrijven, kennis- en researchinstellingen van wereldklasse. Samen de technologie van morgen bedenken en maken. Die bijdraagt aan een veilige, groene en zorgzame samenleving en aan de duurzame economische ontwikkeling van Nederland.
Daarnaast geven veel lopende (uitvoerings)projecten en staand gemeentelijk beleid invulling aan de ambitie van het Transnationaal Landschap De Groote Heide. Zij krijgen via dit programma een grotere waarde, een waarde in een bredere context. Denk bijvoorbeeld aan de uitvoering van de integrale Dorpsontwikkelingsplannen (NL), het landschapsontwikkelingsplan Valkenswaard, opmaak ruimtelijk structuurplan en mobiliteitsplan voor Hamont-Achel.
Gebiedscontact Boven-Dommel met uitvoeringsagenda vanaf 1 juli 2012: een uitvoeringsprogramma dat de reconstructieopgave voor Boven-Dommel en de taken van het Streekplatform opvolgt. De ELAT-driehoek (Eindhoven, Leuven, Aachen Triangle) is een samenwerkingsverband van bedrijven, kennisinstellingen en overheid dat zich
26
Uitleg tabel: Beïnvloeder (sponsors) – degene die aan de touwtjes trekken (financiering, beleid®elgeving, communicatie, netwerken) Leverancier –leveren menskracht en andere middelen t.b.v. TNLGH Gebruikers– maken gebruik van het TNLHG(bijv. recreanten, cafe-eigenaar) Uitvoerder – die het TNLGH letterlijk gaan maken Organisatie
Beïnvloeder/ bestuurder, sponsor
Gemeenten, collega-ambtenaren
Leverancier mensen/ middelen
Gebruiker
X
Gemeenteraden
X
X
College B&W
X
X
Kennisinstellingen
X
X
Uitvoerder X
X
X
Koning Boudewijn stichting
X
CEMA foundation
X
Nat Postcodeloterij
X
Pr. Bernhardfonds
X
Andere fondsen (nog inventariseren)
X
Europa Interreg
X
BOM Brab Ontw Mij
X
Eigenaren gronden
X
Erfgoed/karakteristieke gebouwen
X
Ondernemers (toerisme-recreatie)
X
X
Vrijetijdseconomie
X
X
27
Organisatie (VERVOLG)
Beïnvloeder/ bestuurder, sponsor
Leverancier mensen/ middelen
Gebruiker
Uitvoerder
Innovatie sector
X
X
Overige bedrijvigheid
X
X
Energieproducenten
X
x
Dorpsraden/IDOPG
X
X
Terreinbeheerders Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, gemeenten
X
X
X
IVN
X
Zorginstellingen (ziekenhuizen, MS kliniek, revalidatie)
X
Maatschappelijk veld (voorzieningen, o.a. bibliotheek, sportvelden etc)
X
X
X
X
X
X
Middenstanders zelf
X
X
Vrijetijdhuis
X
X
Vervoerbedrijven NS, De Lijn, NMBS, Hermes/Connexion
X
Media/pers
X
Lokale VVV, promotiebedrijven, toerisme Limburg
X
X
X X
X
Erfgoedsector/heemkundekringen
X
Agrarische Natuurverenigingen
X
Natuurverenigingen (publieke en private)
X
LRM/investeringsmaatschappijen (publieke en private)
X
Landbouwsector ZLTO/België (belangenbehartigers)
X
X
28
Organisatie (VERVOLG)
Beïnvloeder/ bestuurder, sponsor
Leverancier mensen/ middelen
Gebruiker
Cultuurraden
X
Provinciale besturen NL B
X
Overheidsinstanties rijk
X
Ondernemersclubs, middenstandsverenigingen, werkgeversorganisaties
X
Multinationals (Nyrstar, Ford, Philips)
X
Milieu-activisten
X
Politieke personen
X
Gemeentelijke ambtenaren (België)
X
Kamer van Koophandel
X
Recreatiebedrijven (hotels, campings, vakantieparken)
X
X
Grootgrondbezitters
X
X
Uitvoerder
X
Bewoners
X
Agrariërs individueel
X
Toerist/recreant/bezoekers
X
Sociale organisaties (KLLV, KPJ, Plattelandsverenigingen)
X
Culturele organisaties
X
Musea, streekarchief, Heemkundekringen
X
X
Infrastructuur NS, De Lijn, NMBS, Hermes/Connexion
X
X
29
