Tour des Forts Fietsen langs Velsense verdedigingswerken
Inleiding Overal in het landschap zijn ze aanwezig: de stille getuigen van eeuwenlange landsverdediging, zoals linies, stellingen, forten en bunkers. De Open Monumentendag 2004 is gewijd aan deze monumenten van verdediging, onder de titel Merck toch hoe sterck. Het thema verdediging is gekozen naar aanleiding van de herdenking van de driehonderdste sterfdag van de beroemde Nederlandse vestingbouwer Menno van Coehoorn. Het accent ligt deze dag dan ook op de militaire verdediging. Ook in de gemeente Velsen zijn restanten van militaire verdedigingswerken te vinden. De bekendste hiervan is misschien wel de Ruïne van Brederode, maar ook de verdedigingswerken uit de Tweede Wereldoorlog nemen een prominente plaats in binnen de gemeente. En niet zichtbaar, maar wel degelijk aanwezig zijn resten van twee Romeinse forten.
Colofon
Verdedingswerken in Velsen De historie van Velsen gaat ver terug. Uit de vele archeologische vondsten
Gemeente Velsen 2004 © (herzien in 2014)
die in Velsen zijn gedaan, kan worden afgeleid dat de bewoningsgeschiedenis teruggaat tot in de Late Steentijd (2000-1800 v.Chr.). En de plek waar deze mensen woonden, moest ook vaak verdedigd worden tegen indringers.
Monumentenzorg gemeente Velsen, afdeling Ruimte en Wonen, Joke Groot,
De vroegste sporen van een verdedigingswerk binnen de gemeente Velsen
Masja Gemser
zijn te vinden op de locaties van de Velser- en de Wijkertunnel. Hier werden
Foto’s
Frits van der Veldt
resten gevonden van twee Romeinse forten. De Romeinen wilden het enorme
Ludo Heijnens (GEO Informatie & Statistiek)
gebied ten noorden van de Rijn (waar Velsen ook in lag) veroveren en ze
Lay-out
Claudia Hofman
probeerden vanuit de havenforten de autochtone Friezen te onderwerpen.
Omslag
Forteiland
Uiteindelijk verlieten de Romeinen in 48 n.Chr. het gebied.
Tekst en route
2
3
Inleiding De invoering van het leenstelsel gaf vanaf de 12de eeuw oud-adelijke families als Van Velsen, Persijn en Brederode lokaal bestuurlijke invloed. Uit die tijd dateert de ambachtsheerlijkheid Velsen. De familie Brederode werd in 1255 ambachtsheer van Velsen en zij bouwden rond 1280 een kasteel in hun machtsgebied. Nog geen eeuw later werd het al verwoest tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten. Het werd herbouwd, maar was in de daarop volgende jaren meerdere malen het strijdtoneel van bloedige twisten. Uiteindelijk werd het kasteel tijdens het beleg van Haarlem in 1573 door de Spanjaarden
Route 1
gesloopt en bleef er slechts een ruïne, de Ruïne van Brederode, over. Wat de bouw van verdedigingswerken betreft, gebeurde er hierna lange tijd niets in Velsen, totdat eind 19de eeuw begonnen werd met de aanleg van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1874 en 1920 werd rondom Amsterdam een kring van forten en inundatiegebieden (inunderen = onder water zetten) aangelegd die we de Stelling van Amsterdam noemen. De hele stelling had een lengte van 135 kilometer en bestond uit 49 forten, diverse waterbouwkundige werken en magazijnen. Binnen Velsen behoren het Kustfort IJmuiden, Fort Benoorden Spaarndam en een kazemat in Spaarnwoude tot de Stelling. De laatste periode waarin binnen de gemeente tallloze verdedigingswerken werden gebouwd, was de Tweede Wereldoorlog. Omdat vooral IJmuiden met haar havens, sluizen en hoogovens voor de Duitse bezetter een strategisch punt
Festung IJmuiden: onderdeel van de Atlantikwall
was, werd IJmuiden zwaar verdedigd en kreeg de status ‘Festung IJmuiden’.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben de Duitsers langs de gehele west-
De vele bunkers en anders verdedigingswerken die nog in de gemeente te
kust van het vasteland van Europa een verdedigingslinie aangelegd: de
vinden zijn getuigen van deze periode.
Atlantikwall. De linie bestond uit ruim 15.000 grote bunkers met daartussen kleinere bunkers. In Nederland waren vier strategische plaatsen aangewezen,
verdedigingswerken uitgezet. Deze route voert u langs een deel van de ver-
waar een zwaartepunt van verdediging kwam te liggen. IJmuiden met haar
dedingswerken die in Velsen te vinden zijn. Het geeft geen volledig beeld van
havens, sluizen en kanaal was zo’n strategische plaats en tevens een uitval-
de aanwezige werken. Vooral wat de overblijfselen uit de Tweede Wereld-
basis voor de Kriegsmarine. IJmuiden werd daarom zwaar verdedigd en
oorlog betreft is er veel niet toegankelijk of verdwenen onder het zand. Wij
kreeg de status ‘Festung IJmuiden’.
hopen dat u veel plezier beleeft aan de route.
De Festung bestond uit een zee- en een landfront. Het zeefront bestond uit drie kustbatterijen. Zowel het land- als zeefront was rond de gehele Festung gelegen en werden door het Noordzeekanaal in tweeën gesplitst. Deze delen, Noord en Zuid, hadden ieder hun eigen bevelvoerder welke weer onder het algehele bevel stonden van de Festung-Kommmandant. Binnen de Festung lagen in maart 1945 zeventig Widerstandsnesten,
4
5
Route 1 - Tour des Forts
Route 1 - Tour des Forts
variërend van één bunker of geschutsopstelling tot een bunkerdorp.
van de torpedo’s gebeurde door middel van een smalspoor dat was verbon-
Het landfront omringde de Festung en bestond uit antitank-hindernissen,
den met Schnell-Bootbunker 1 aan de Haringhaven (gesloopt). Het smalspoor
bestaande uit drakentanden, tankmuren en tankgrachten. Buiten deze ring
waarop de torpedo’s werden vervoerd zijn nog ten dele aanwezig en achter in
waren velen uitgestrekte mijnenvelden gelegen.
de bunker bevind zich een draaischijf om de transport lorries te rangeren. Aan -
werkzaamheden in en rond de haven en sluizen van IJmuiden.
de buitenzijde zijn deels nog de originele kleuren te herkennen. De twee ingangen waren naast de standaard pantserdeuren af te sluiten met een betonblok. De gele verfresten aan de voorzijde van de bunker is nog de originele verf. De bunker is nu in gebruik als oefenruimte voor diverse muziekbands.
1. Torpedo-opslagbunker, Kromhoutstraat Naast de defensieve wapens als de kustbatterijen, luchtdoelbatterijen en de
2. Schnellbootbunker, Haringhaven
diverse andere opstellingen bedoeld om een eventuele vijandelijke aanval op
IJmuiden gold als uitvalsbasis voor motortorpedoboten (Schnellboote). Voor
de vesting af te slaan, had de marine ook een offensief wapen, namelijk een
dit offensieve wapenonderdeel van de marine werden twee speciale bunkers gebouwd, de zgn. Schnell-Bootbunkers.
bombardementen uitvoerden om de schepen tot zinken te brengen. Om hier
Aan het einde van de Haringhaven werd in november 1941 de eerste S-Boot-
weerstand tegen te bieden liet de Duitse marine verbunkerde havens maken,
bunker in gebruik genomen. Het was een bunker met tien overdekte boxen
waarin de schepen veilig afgemeerd, bevoorraad en gerepareerd konden
waarin schepen afgemeerd konden worden. Deze bunker werd door bombar-
worden.
dementen zwaar beschadigd en na de oorlog afgebroken.
De torpedo’s werden opgeslagen in deze langwerpige bunker. Het transport
In het voorjaar van 1943 werd in de Haringhaven begonnen met de bouw van
6
7
Route 1 - Tour des Forts
Route 1 - Tour des Forts
een tweede S-Bootbunker met 14 ligplaatsen, vier reparatiedokken, werk-
3. Kustfort IJmuiden [PM]
plaatsen en personeelsonderkomens. De buitenwanden en het dak hebben
In 1876 is het Noordzeekanaal gereedgekomen met een doorsteek door de
een dikte van 3,5 tot 5 meter gewapend beton. Onder het dak was de slaap-
duinen naar de Noordzee. Deze doorsteek werd afgesloten met twee sluizen,
gelegenheid voor het personeel en de voorraadmagazijnen gesitueerd, de
de tegenwoordige Zuidersluis en Kleine Sluis. Dit vormde voor de stelling van
vloer van deze ruimte fungeerde als tweede dak boven de havens en bood zo
Amsterdam een groot probleem. Want dit kanaal loopt door de verdedigings-
een extra bescherming tegen de geallieerde bombardementen.
ring om Amsterdam heen. Als de vijand de sluizen in handen zou krijgen, kon
De bouw werd in september 1944 gestaakt toen de bunker voor tweederde
hij direct doorvaren naar Amsterdam en bij laag water deze sluizen openzetten,
gereed was. Soortgelijke bunkers zijn gebouwd in Duinkerken en Le Havre,
waardoor het water om Amsterdam zou afstromen naar de Noordzee. Om
maar deze zijn niet meer aanwezig.
dit te voorkomen werd tussen 1880 en 1887 het Fort IJmuiden gebouwd als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. In 1910 vond een uitbreiding plaats en werden twee kustbatterijen naar land en zee gebouwd. De Positie van IJmuiden, zoals het toen heette, werd toen ook uit de Stelling genomen en kreeg een eigen commandant. In de daarop volgende jaren heeft er nog enige uitbreiding plaatsgevonden, onder andere bij de sluizen. Met de aanleg van de Noordersluis en het daarbij behorende Noorderbuitenkanaal eind jaren twintig van de 20ste eeuw kwam het fort op een eiland in het kanaal te liggen.
De Stelling van Amsterdam De verdediging van de belangrijkste Hollandse steden met behulp van water-
In de Tweede Wereldoorlog maakte de Duitse bezetter van het eiland het
linies dateert van de 17de eeuw. Het idee erachter was het onder water
zogenaamde Kernwerk. Een Kernwerk, het zwaartepunt van een Festung,
zetten (inunderen) van grote stukken land, om op die manier vijandelijke le-
bestond uit een hoge concentratie bunkers op een klein oppervlakte.
gers de doortocht te beletten. Er werd niet meer dan een halve meter water
Het Nederlandse deel van het fort werd door de Duitsers niet gebruikt voor de
op de landerijen gezet, maar door de aanwezigheid van sloten, greppels en
verdediging, maar van het panstermateriaal en de kanonnen werd wel dank-
kanalen was zo’n inundatiegebied uiterst verraderlijk.
baar gebruik gemaakt. Deze werden omgesmolten om aan de voortdurende vraag naar materialen voor de Duitse oorlogsindustrie te kunnen voldoen.
Als sluitstuk van de verdedigingswerken werd tussen 1874 en 1920 rondom
Het eiland werd uitgebreid met Duitse bunkers die werden verbonden met het
Amsterdam een kring van forten en inundatiegebieden aangelegd die we de
Nederlandse fort. Tevens werd er na gereed komen van deze permanente
Stelling van Amsterdam noemen. De hele stelling heeft een lengte van 135
bouwwerken een batterij van de afdeling Duitse kustartillerie geplaatst, welke
kilometer en bestaat uit 49 forten, diverse waterbouwkundige werken en
hier gedurende de bezetting actief zou blijven.
magazijnen. De forten moesten natuurlijk voldoen aan de moderne militaire eisen en werden daarom niet meer gebouwd van baksteen, bedekt met een dikke laag aarde, maar zijn ze opgetrokken uit 2 meter dik ongewapend beton. 8
9
Route 1 - Tour des Forts
Route 1 - Tour des Forts paratuur opgesteld waarvan de uitkomst over een telefoonleidng werd overgebracht naar de omliggende geschutsbunkers. In de vuurleidingsbunkers was tevens de commandopost van de batterij gevestigd. In oktober 1944 waren de belangrijkste bunkers van de kustbatterij opgeleverd. Het complex bestond tevens voor de dagelijkse gang benodigde voorzieningen, zoals kantine, keuken, verpleegruimte, paarden- en varkensstallen etc. De batterij Heerenduin is voor de Nederlandse situatie uniek te noemen. Zowel de typische geschutsbunkers als de centrale commandopost zijn gedurende de aanleg van de Atlantikwall in Nederland niet gebouwd (in andere landen sporadisch). Historisch gezien heeft het complex met de naastgelegen luchtafweercomplex Olmen een grote historische waarde.
4. Bunkers [RM] Naast bouwwerken met verdedigende taken waren er ook veel bouwwerken
6. Luchtdoelbatterij Olmen [RM]
met een ondersteunende functie, zoals deze twee bunkers. Deze bunkers
Na de inval door de Duitsers in Nederland had de Duitse marine grote
bestaan uit een betonnen slaapverblijf met een gemetseld voorportaal (dag-
interesse voor de Nederlandse havens. Men begon snel met het bouwen
verblijf). Deze bunkers werden gebruikt als woonbunker, gevechtsschuil-
van versterkingen die meestal een tijdelijk karakter hadden. Pas in een
plaats en berging. De bunkers zijn in zijn geheel onder het maaiveld geplaatst,
later stadium, toen men doorkreeg dat een invasie in Engeland niet meer zou
alleen de voorzijde is zichtbaar.
lukken, werden de versterkingen aan de kust meer permanent. Daarnaast begon men aan geallieerde zijde met het systematisch uitvoeren van bombardementen op bezette gebieden. De Duitse marine gaf hoge prioriteit aan het plaatsen van kustbatterijen. Om de kustbatterijen (en in IJmuiden de sluizen, Haven en de Hoogovens) te beschermen en om toenemende dreiging uit de lucht het hoofd te kunnen bieden bouwde men luchtdoelbatterijen. Een voorbeeld hiervan is batterij Olmen, in zuidelijke richting naast kustbatterij Heerenduin, die nog vrij compleet
5. Kustbatterij Heerenduin [RM]
bewaard is gebleven.
De Duitse marine plaatste traditegetrouw kustbatterijen ter bescherming van belangrijke havensteden of waterwegen. Zo werd begin 1942 begonnen
Aan de landzijde (Landfront) werden hindernissen aangelegd en op strate-
met de bouw van de Marineküstenbatterie Heerenduin. In Heerenduin wer-
gische punten veldgeschut, antitankgeschut en andere wapens geplaatst.
den er 4 geschutsonderkomens gebouwd. In het midden van de geschuts-
In de Festung IJmuiden heeft men een aantal luchtdoelbatterijen gebouwd
opstellingen stond de vuurleidingsbunker (in de volksmond ook wel auto-
welke in de loop der jaren grotendeels verdwenen.
bunker genoemd). In deze bunker zijn twee verdiepingen waarin kamers
Het complex Olmen betond naast de geschutsbeddingen ook uit radar-,
zijn met observatiesleuven gericht naar zee. Verder stond er veel meetap-
zoeklicht- en luisteropstellingen. Tevens waren ook hier verschillende voor
10
11
Route 1 - Tour des Forts
Route 1 - Tour des Forts
de dagelijkse gang benodigde voorzieningen aanwezig, zoals sportplaats en kegelbaan.
7. Het Landfront: antitank-hindernissen Festung IJmuiden was geheel omringd met een antitank-hindernissen, bestaande uit drakentanden, tankmuren en tankgrachten. Deze, door pantser-afweergeschut verdedigde, linie vormde een barrière voor een aanval door vijandelijke pantservoertuigen. In het oostelijk deel van de duinen werd de linie gevormd door een tankmuur die uiteindelijk overging in een zigzag lopende tankgracht gevuld met water. Buiten de ring met antitank-hindernissen waren velen uitgestrekte mijnenvelden gelegen met antipersoneels- en antitankmijnen.
Walzkörpersperre (Afsluitbare doorgang in een tankhindernis)
De toegang tot het Noordzeekanaal was afgesloten door het afzinken van
Daar waar de toegangswegen tot de Festung de anti-tankhindernis kruisten
een aantal schepen. Dit was nooit de bedoeling geweest van de Duitse
was een doorlaatpost gesitueerd. Deze doorgangen waren beveiligd door
bezetter maar is een gevolg van de Nederlandse acties in mei 1940. Het
een Walzkörpersperre of een ander type afsluitbare hindernis. De Walz-
kanaal en de haven was door de bezetter afgesloten met torpedonetten,
körpersperre is een constructie van twee betonblokken welk men kon laten
welke zich in onder ander in de havenmond bevonden.
zakken, m.b.v. een staalkabel en een winch welke zo de doorgang afsloot. Bij neergelaten blokken was de antitank-hindernis geheel gesloten en vormde zo een ondoordringbare hindernis voor tanks en overige voertuigen. De in de Festung IJmuiden gelegen Walzkörpersperre is een van de twee enige nog in Europa resterende Walzkörpersperre.
12
13
9. Missiehuis en bunkers [GM] Het voormalige Missiehuis was ten tijde van de Tweede Wereldoorlog in gebruik als kazerne voor een deel van het in de vesting gelegerde marinepersoneel. Op dit punt passeerden en tweetal wegen en de spoorweg richting Beverwijk de hier gelegen antitankgracht. Om dit kwetsbare punt te beschermen werd de verdediging op deze plek zwaar uitgebouwd. Zo kon de spoorweg door middel van een doorlaatpost afgesloten worden. Hiervoor kantelde
Route 2
men de twee zware beton blokken over de rails. De bunkers die nu nog bewaard zijn gebleven waren personeelsonderkomens. De andere bunkers, gelegen op het terrein van de Vereniging Natuurmonumenten, zijn onder de grond verdwenen of in gebruik als onderkomen voor vleermuizen.
8. Commandopost Schoonenberg, Driehuis centrum. Op het landgoed was vanaf 1944 het zogeheten Festungskom-
10. Ruïne van Brederode [RM]
mando van de Duitse bezetter gehuisvest. Het landhuis werd ingericht als
Het kasteel Brederode heeft in heel Kennemerland zowel uit militair oog-
kantoor, verbindingscentrum en ambtswoning van de Festungskommandant.
punt als uit handelsoogpunt een zeer strategische positie gehad. Het ge-
In de nabije omgeving van het huis werden vier zware en tientallen lichte
bied bij Velsen heette Holland op zijn Smalst. Deze naam heeft een letterlijke
bunkers en enkele verdedigingswerken gebouwd. Twee commandobunkers
betekenis, omdat de oorspronkelijke doorgang tussen de moeilijk begaan-
en twee woonbunkers zijn hiervan nog aanwezig. De vele andere gemetselde
bare duinen in het westen en de drassige polder De Velserbroek met het
en kleine betonnen werken zijn allen geruimd.
Wijkermeer en het IJ in het oosten zeer smal was. De enige manier om vanuit Zuid-Kennemerland over land naar het noorden te reizen (en omgekeerd) was via Holland op zijn Smalst. De doorgang werd vanuit kasteel Brederode gecontroleerd. De naam Brederode betekent zoveel als “een uitgestrekt (breed) terrein waar bossen gerooid zijn”. De naam verwijst naar de ontginning en ontbossingen, die in de 13e eeuw op grote schaal plaatsvonden in Kennemerland. De heren van Brederode lieten het kasteel bouwen in 1282. Opdrachtgever zou Willem, de tweede heer van Brederode, zijn geweest. Na een aantal verwoestingen
14
15
Route 2 - Tour des Forts
Route 2 - Tour des Forts 3 grenspalen : één van de gemeente Spaarndam, één van het grensgebied Min.van Oorlog, één van de grens Hondsbosche Hoogheemraadschap.
12. Fort benoorden Spaarndam [PM] Het Fort benoorden Spaarndam maakte deel uit van de Positie bij Spaarndam, waartoe verder behoorde het Fort bezuiden Spaarndam, twee tussen de forten gelegen verdedigingswallen (gebouwd tussen 1916 en 1919) en twee nevenbatterijen. De Positie bij Spaarndam maakt onderdeel uit van de tijdens oorlogen en herbouw werd het in 1573 door de Spaanse troepen ver-
Stelling van Amsterdam.
woest en is sindsdien als ruïne in het landschap blijven liggen. Vanaf 1862 is gewerkt aan het conserveren van de resten, die voor een groot deel over-
Het Fort werd gebouwd tussen 1895 en 1901 en had tot taak de smalle inun-
stoven waren met duinzand. De imposante ruïne geeft nog steeds een mooi
datiestrook tot aan de duinen en de strategische positie van de waterwerken
beeld van een middeleeuwse burcht.
in Spaarndam (sluizen, gemaal) te verdedigen. De twee forten zijn verbonden door een hoge wal met artillerie- en infanterieopstellingen en een gedekte verbindingsweg. In de wal zijn coupures voor de Velserdijk, de Slaperdijk en de weg naar Haarlem.
11. Schootsveld Stelling van Amsterdam Voor Spaarndam bevinden zich terreinen links en rechts van de dijk Deze velden behoren tot de inundatiegebieden en waren tevens schootsvelden van de Stelling van Amsterdam Hierin liggen de scherfvrije onderkomens, ook daterend rond de Eerste Wereldoorlog (1914 - 1918). Het terrein links (Nova Zembla) is thans in gebruik als ijsbaan.Het dijkje dat om dit terrein ligt is een van de oudste zeedijken van Nederland, de Velserdijk. In het bosrijke gedeelte ligt het voormalig munitiedepot (±1950). Bij het trafohuisje staan 16
17
Route 2 - Tour des Forts
Route 2 - Tour des Forts 14 & 15. Romeinse forten [RM] De grens van het Romeinse rijk liep dwars door ons land. De Limes, zoals de grens wordt genoemd, bestond uit een aantal forten of legerplaatsen met daartussen een groot aantal wachttorens. Deze Limes lag langs de toenmalige hoofdloop van de Rijn. Je zou dus verwachten dat de Romeinen in Noord-Holland geen sporen hebben achtergelaten. Echter bij de aanleg van de Velser- en de Wijkertunnel zijn de resten van twee Romeinse forten ontdekt. Ter hoogte van de Wijkertunnel bevond zich het Romeinse fort dat ‘Velsen 1’(nr. 15) wordt genoemd. Het noordelijke deel van de Zuiderscheg bevat de restanten van een Romeins fort uit de jaren ‘40 tot ‘50 n.Chr., met de naam
13. Kazemat [PM]
‘Velsen 2’ (nr. 16). Gezien de ligging aan een voormalige Rijnarm hadden beide
Deze voormalige mitralleurkazemat, genaamd ‘Zijkanaal B Zuid’, is in 1934
forten een haven. De overblijfselen en grote hoeveelheden vondsten bieden
gebouwd door de landmacht als onderdeel van de Vesting Holland. Dit was
een unieke kijk in de overlevingsstrategiën van de Romeinse veroverings-
een verdedigingsgordel van permanente versterkingsbouw en inundatie-
macht.
voorzieningen, ter beschermning van het dichtst bevolkte gedeelte van Nederland. De kazemat maakte deel uit van het Westfront, Groep Haarlem. De
Het fort Velsen 1 dankt zijn bekendheid vooral aan het feit dat de Romeinen
kazemat is grotendeels aangeaard en begroeid met struikgewas.
hier te maken kregen met een Friese opstand tegen de zware belastingen in het jaar 28 na Chr. Er vond een grote veldslag plaats rond het fort. De aanval
Samen met de gesloopte kanonkazemat ‘Zijkanaal B Noord’, diende de
kon maar ternauwernood worden afgeslagen, maar het fort werd opgegeven
mitrailleurkazemat ter verdediging van de provinciale weg, welke op deze plaats het Westfront van Vesting Holland doorsneed. De gesloopte kanonkazemat, die direct naast de rijweg en het Noordzeekanaal lag, diende voor
stuitte men op restanten van een tweede Romeins fort. Hoewel het niet met
het geven van langsvuur naar het noordwesten. De behouden mitrailleur-
zekerheid gezegd kan worden, wijzen muntvondsten erop dat dit fort tegen 50 na Chr. is verlaten.
18
19
20
