TOP SECRET WISKUNDE AARDRIJKSKUNDE BIOLOGIE TECHNIEK

Educatief pakket

TOP SECRET

Het noorden kwijt

WISKUNDE • AARDRIJKSKUNDE • BIOLOGIE • TECHNIEK

Colofon Dit educatief pakket werd gerealiseerd door Technopolis®, het Vlaamse doe-centrum voor wetenschap en technologie in Mechelen. Technopolis® brengt in opdracht van de Vlaamse regering wetenschap en technologie dichter bij de mens. Wees altijd voorzichtig! Technopolis® kan niet verantwoordelijk gesteld worden voor gebeurlijke schade of ongevallen tijdens het uitvoeren van de experimenten. Minderjarigen dienen de experimenten steeds uit te voeren onder toezicht van een volwassene. Check ook www.experimenteer.be en ontdek verrassende experimenten om zelf in de klas te doen. Voor meer informatie over het volledige aanbod: www.technopolis.be. Het Technopolis®-team

Technopolis® - 2010

Alle rechten voorbehouden. Het educatief pakket mag enkel gebruikt worden voor educatieve doeleinden en mits correcte bronvermelding (© Technopolis®). Het pakket mag onder geen beding gebruikt worden voor commerciële doeleinden.

Voorwoord Kruip in de huid van een spion en ontdek hoe je je vliegensvlug moet oriënteren, zodat je in alle situaties de beste vluchtweg kan kiezen. Aan de hand van dit educatief pakket ontdek je zelf hoe wetenschap en technologie op verbazingwekkende wijze toegepast worden in de spionagewereld. Dit educatief pakket is bedoeld voor de eerste graad van het secundair onderwijs. Het laat toe om op een speelse manier, met laagdrempelige proefjes en doe-opdrachten een aantal wetenschappelijke en technologische onderwerpen op een leuke manier in de klas te behandelen. Leerkrachten vinden in elke bundel een heleboel handige lestips en heel wat achtergrondinformatie. Achteraan elk hoofdstuk staat een overzicht van de eindtermen die dat hoofdstuk mee kan helpen realiseren. Naast dit deel Lokaliseren, dat zich specifiek op de les aardrijkskunde richt, bestaat het pakket nog uit de onderdelen Cryptografie, Identificeren en Beveiliging voor de vakken wiskunde, biologie (natuurwetenschappen) en techniek. Met behulp van het educatief pakket ‘TOP SECRET’, wordt het leven en werk van een spion ontmaskerd. De leerlingen worden ondergedompeld in de wereld van de spionage en contraspionage. Met behulp van deze vier bundels uit het educatieve pakket, kruipen de ze zelf in de huid van een echte spion.

Technopolis® • TOP SECRET >Voorwoord

We wensen jou en je leerlingen veel spionageplezier!

3

INHOUD Colofon 2 Voorwoord 3 Inhoud 4 1. Wiskunde 1.1. Cryptografie 2. Aardrijkskunde 2.1. Het noorden kwijt Doe het zelf Leerkrachtenfiche

5 6 6 9

2.2. Een uitweg in je hoofd Doe het zelf Leerkrachtenfiche

12 12 15

3. Biologie 3.1. En de dader is … een kiwi 3.2. Wanneer is de moord gepleegd? 3.3 Verraden door je vingers 3.4. De laatste slok 3.5. Wie is er hier geweest? 4. Techniek 4.1. Op heterdaad betrapt

4

>2. Aardrijkskunde Lokaliseren

5

>>2.1. Het noorden kwijt? Doe het zelf! Een kompas

Technopolis® • TOP SECRET >2. Aardrijkskunde >>2.1. Het noorden kwijt?

Waar is dat goed voor?

6

Stel, je moet je plotseling – en ongemerkt! – uit de voeten maken. Probleem: je weet niet goed waar je bent en kunt je dus moeilijk oriënteren. Ook zonder gps moet je jezelf kunnen redden! Het komt er dan op aan de windrichtingen in het landschap terug te kunnen vinden. Gewoonlijk zoeken we het noorden. Als je weet waar het noorden ligt, weet je ook de andere windrichtingen liggen. Het eenvoudigst werk je met een kompas. Dat is een toestelletje waarmee je heel nauwkeurig het noorden kunt terugvinden. Een kompas wijst namelijk altijd het noorden aan.

Hoe dat werkt? Simpel: een kompas bestaat uit een magnetische naald, die in het midden vastzit maar heel soepel kan ronddraaien. Het magnetische veld van de aarde trekt de magnetische naald aan en die draait rond tot de ene kant naar de Noordpool en de andere naar de Zuidpool wijst. Op het toestel zijn vaak ook de andere windrichtingen aangebracht, maar voor de werking zijn die eigenlijk niet van belang. Handig om op zak te hebben dus, zo’n kompas! En als je er geen op zak hebt, kun je er zelf een maken. Je moet alleen het principe van het kompas nabootsen: een langwerpige magneet, die heel soepel kan ronddraaien. Langwerpige magneten lijken op het eerste gezicht moeilijk te vinden, maar je kunt die ook zelf maken: elk stuk staal (een spijker, een metaalboor, een naald …) kan magnetisch gemaakt worden. Daarvoor heb je dan wel een gewone magneet nodig, en die vind je ook snel : in elke elektromotor, elke transformator (gsm-lader, voeding van een iPod …) en elke luidspreker zit er bijvoorbeeld eentje. Ten slotte heb je ook nog een vloeistof nodig en iets om die in te doen, maar een gewone plas met regenwater of een toilet kunnen ook dienst doen. Laten we het eens uitproberen.

Handen uit de mouwen materiaal: x naald x magneet x schijfje kurk (of iets anders dat drijft, bv. een stukje hout of schors) x water x plastic bakje

Ook goed om te weten

Er zijn nog andere manieren om het noorden te vinden: 1. met het mos op boomstammen, dat duidelijk dikker groeit aan de noordkant; 2. met de Poolster, die pal boven het geografische noorden staat; 3. met herkenningspunten in het landschap en je kaart (als je er een hebt).

1.

Bomen zul je niet overal vinden en de methode is niet nauwkeurig genoeg. Ze kan je wel op weg helpen,

maar meer niet. Bovendien moet je er rekening mee houden dat op het zuidelijk halfrond het mos dikker staat aan de zuidkant. 2.

Grote Beer

Kleine Beer Poolster

werkwijze:

x Neem de naald stevig vast tussen duim en wijsvinger, aan de kant van het oog; x neem de magneet in de andere hand en wrijf er minstens 30 keer mee van het oog van de naald naar de punt; x steek de naald horizontaal door het schijfje kurk; x giet (genoeg) water in het bakje; x leg het schijfje kurk met de naald erdoor in het bakje. De punt (niet het oog!) wijst naar het magnetische noorden.

De Poolster is een prima manier om het noorden te vinden. Je gaat als volgt tewerk:

- je zoekt de Grote Beer, een sterrenbeeld van zeven

let op!

x Houd geen andere magneten, stukken metaal of batterijen in de buurt van je kompas, want die kunnen de naald beïnvloeden. Ook een elektrisch veld, zoals rond een buislamp, heeft zo’n effect. x Je naald blijft niet dagenlang magnetisch. Zodra je stopt met erover te wrijven, begint ze haar magnetisme te verliezen. Na enkele uren is ze al zoveel kracht kwijt dat ze niet meer bruikbaar is. Je kunt ze natuurlijk wel opnieuw magnetisch maken, zo vaak als je maar wilt.


N

heldere sterren in de vorm van een vierhoek met een staart (zie afbeelding);

- je verlengt de afstand tussen de twee laatste sterren van het vierkant vijfmaal, daar staat de Poolster;

- van de Poolster loodrecht naar beneden ligt het geografische noorden op aarde.

Uiteraard kun je deze methode alleen ’s nachts bij

noordelijk halfrond zit. Ze helpt je dus niet altijd

helder weer toepassen én opnieuw als je op het

verder, maar het is een snelle methode en dus handig om te kennen.

7

s

niet georiënteerd

3.

georiënteerd

Een heel nauwkeurige manier om het noorden te

vinden, is jezelf oriënteren met je kaart. Zo weet je niet alleen het noorden liggen, maar ook meteen waar je zelf bent. De methode werkt als volgt :

- je zoekt twee opvallende punten in het landschap (een kerk, een berg, een watertoren, een bos in de verte …);


- je zoekt diezelfde punten op je kaart;

8

- je draait de kaart totdat je twee denkbeeldige rechte

lijnen kunt trekken, vanuit de punten in werkelijkheid door de punten op je kaart. Waar de rechten elkaar kruisen, sta jij;

- de noordkant van je kaart (meestal de bovenkant) wijst naar het geografische noorden.

Deze methode lukt altijd – op voorwaarde dat je een

vinden zijn, natuurlijk.

kaart van de streek hebt en er oriëntatiepunten te

s = standplaats

Leerkrachtenfiche

x Zorg ervoor dat tijdens de proef altijd dezelfde werkwijze wordt gevolgd, opdat je zou weten welke kant van de naald het noorden aanwijst. Je kunt daarom beter de proef enkele keren oefenen. x Wil je vakoverschrijdend werken met bijvoorbeeld TO, dan kun je met de leerkracht TO afspreken om elke leerling een écht kompas te laten maken. De leerkracht TO moet dan een plastic behuizing voorzien die waterdicht kan worden afgesloten, alsook spijkertjes en zeer dunne staafmagneetjes (liefst zelfs blijvend magnetische naalden). In de les TO plaatsen de leerlingen een spijkertje dwars door het midden van de onderkant van de behuizing (afdichten met silicone). Dat is het ophangpunt. In de staaf-magneetjes moet – alweer perfect in het midden – een gaatje gemaakt worden. Daarna vullen de leerlingen de behuizing met aceton (smeermiddel om soepeler te draaien) en plaatsen ze de naald met het gaatje over de punt van het spijkertje. Dan wordt de behuizing gesloten (met lijm of silicone). In de les aardrijkskunde zetten de leerlingen met alcoholstift de windrichtingen op de juiste plaats van de behuizing. • Opgelet: aceton is een uitstekend oplosmiddel voor een hele reeks plastics. Eerst testen of je kompasbehuizing er tegen kan. x Houd je het liever binnen de les aardrijkskunde, dan speel je toch het best in op het netjes-werken. Op een echt kompas worden kleuren aangebracht: de noordkant wordt gewoonlijk zwart gemaakt, de zuidkant wit, rood of blauw. Soms staat er zelfs een windroos op, met de vier hoofd- en de vier belangrijkste tussenwindrichtingen (N, O, Z en W en NO, ZO, ZW en NW). Voor de werking van de naald speelt dat natuurlijk geen enkele rol, maar

In de praktijk: • Snijd zelf vooraf schijfjes kurk en zorg ervoor dat die overal even dik zijn. • Zet per bank twee potjes verf klaar, een penseel, een spoelbakje voor het penseel en een vodje om het af te vegen, een schijfje kurk, een naald, een magneet, een (liefst doorzichtig) bakje, een flesje water en een wit blad papier. • Je legt je leerlingen uit wat je gaat doen en waarom, en hoe een kompas werkt (zie inleiding Waar is dat goed voor?). Je zorgt dat de stappen van de doe-fiche op het bord staan, of op een blad papier dat elke (groep) leerling(en) heeft gekregen. Je tekent best zelf een windroos op het bord. • Je verdeelt de taken. De proef kan gemakkelijk per twee worden gedaan: leerling A maakt de naald magnetisch, beschildert de kurk en bevestigt de magnetische naald. (De naald moet precies in het midden zitten, want zodra het kurkschijfje uit evenwicht is, werkt het kompas minder goed.) Leerling B tekent de windroos op het blad papier. Het bakje wordt op de windroos geplaatst en gevuld met water uit het flesje. Dan wordt het schijfje kurk met de naald voorzichtig in het water gelegd. • Jij loopt rond als moderator en laat elke groep zijn windroos oriënteren. Als afsluiter kun je de hele groep samen naar het noorden laten wijzen of hen vragen aan welke kant van het gebouw jouw lokaal is gelegen. • Als ergens in je klas of de school het noorden is aangegeven, controleer dan eerst of dat nog wel klopt.


Didactische tips

het kompas ziet er wel professioneler uit.

9

x Je kunt gebruik maken van de volgende fiche om de leerlingen zichzelf te laten evalueren of om hen zelf te beoordelen. Je omcirkelt wat je van toepassing vindt (1 is zeer zwak, 5 zeer goed). Stappen

Ikzelf

Mijn leerkracht

Netjes?

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

Werkt mijn kompas?

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

Was mijn windroos goed georiënteerd?

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5


Achtergrondinformatie

10

x De magnetische naald van een kompas richt zich naar het magnetisch veld van de aarde en wijst dus het noorden en zuiden aan. Houd er echter rekening mee dat het geografische noorden/ zuiden en het magnetische noorden/zuiden niet helemaal overeenstemmen. Afhankelijk van waar ter wereld je je bevindt, kun je een afwijking krijgen van enkele graden oost- of westwaarts. De magnetische polen blijven namelijk een héél klein beetje achter op de omwenteling van de aarde en verschuiven dus langzaam maar zeker (zo’n 15 km per jaar). x Om de zoveel eeuwen slaan de magnetische polen zelfs helemaal om. Dat heeft men kunnen vaststellen door de ijzerpartikels in lava (dat is gestold magma) te onderzoeken. Als ijzer smelt, wordt het magnetisch. De druppeltjes richten zich dan naar het magnetisch veld van de aarde. Stolt het magma, dan kunnen de kleine magnetische ijzerpartikels zich niet meer bewegen, en zich dus niet meer richten naar het magnetisch aardveld op een later moment. Als we dus kijken hoe de magnetische ijzerpartikels in gestold magma georiënteerd zijn, dan weten we dus hoe het magnetisch aardveld lag toen het magma uit de aarde vloeide. Als we tenminste zeker zijn dat de aardlaag of het

rotsblok na het stollen niet weer verplaatst is. Maar hoe weten we hoe oud het magma is? In het midden van de Atlantische Oceaan ligt de MidAtlantische Rug. Dat is de plaats waar de continenten uit elkaar drijven en waar voortdurend magma naar boven komt. Aangezien men weet hoe snel de continenten uit elkaar drijven, weet men dus ook hoe oud het magma is op eender welke afstand van de Rug. Stel dat de jaarlijkse drift 4 cm bedraagt en men neemt een stuk lava op 400 m van de Rug, dan betekent dat dat die lava 10.000 jaar oud is (400 m of 40.000 cm gedeeld door 4 cm per jaar). En dankzij de oriëntatie van de ijzerpartikels in de lava, weten we hoe het magnetisch veld op aarde 10.000 jaar geleden erbij lag. Zo weten we dat de laatste ompoling ongeveer 780.000 jaar geleden is gebeurd. Welke gevolgen zoiets heeft, is onbekend, al zou er mogelijk een verband bestaan met de massale uitsterving tijdens het Perm- en het Krijt-tijdperk.

x Op de afbeelding hierboven zie je de magnetische noordpool de laatste vierhonderd jaar. Maar het magnetische veld verplaatst zich soms ook dage-

lijks. Zonnestormen (magnetisch geladen deeltjes die van de zon afkomstig zijn en in de dampkring terechtkomen, soms zichtbaar als noorderlicht) kunnen plotse schommelingen van 1° teweegbrengen. Het kompas kan dus binnen één en dezelfde dag in een lichtjes andere richting wijzen. In onze gebieden is dat verschil niet merkbaar, maar in erg noordelijk gelegen streken is de afwijking (of declinatie) tussen het geografische noorden (de Noordpool) en het magnetische noorden zo groot, dat een magnetisch kompas geen zin meer heeft.

Doelstellingen Eindtermen

2. De leerlingen kunnen kaarten en plattegronden lezen door gebruik te maken van legende, schaal en oriëntatie.

x Volgens het KMI zit België tot 2012 gebeiteld. In Oost-België zal de declinatie gelijk zijn aan 0°, in West-België slechts -1°. (Als de kompasnaald te veel naar het westen wijst, is de declinatie negatief. Als ze te veel naar het oosten wijst, is ze positief). In 1860 bedroeg de declinatie bij ons nog -17°. De voorspellingen tonen aan dat ze nu positiever zal worden met 0,12° per jaar.


x De laatste 150 jaar is het magnetisch veld ook 10 % zwakker geworden. Sommige wetenschappers beweren dat zulks een ompoling aankondigt, anderen zeggen dat het veld binnen 2000 jaar volledig zal zijn verdwenen. Maar eigenlijk weten we veel te weinig van het magnetisch veld om dergelijke grote theorieën te verkondigen. Zo zijn er plaatsen waar het veld veel zwakker is dan elders, zoals de zogenaamde South Atlantic Anomaly (boven het zuiden van de Atlantische Oceaan en een deel van Zuid-Amerika). Op die plaatsen kan schadelijke zonnestraling veel dieper in de atmosfeer doordringen en satellieten beschadigen. Wat die zwakke plek veroorzaakt? Geen flauw idee.

11

>>2.2. Een uitweg in je hoofd Doe het zelf! Een mentale kaart van je omgeving Waar is dat goed voor?

Technopolis® • TOP SECRET >2. Aardrijkskunde >>2.2. Je vluchtweg berekenen

In het vorige hoofdstuk leerde je jezelf te oriënteren. Die kennis komt je hier van pas: als geheim agent moet je altijd een uitweg voor ogen hebben. Je moet dus in staat zijn om heel snel een nauwkeurige mentale kaart van je omgeving in je hoofd te vormen. En daarbij zijn een aantal vaardigheden van essentieel belang.

12

Eerst en vooral moet je afstanden kunnen inschatten. Zeker in lange gangen en slecht verlichte gebouwen heb je de neiging die te onderschatten. Je moet in je hoofd ook een soort grondplan opbouwen van het gebouw of de plaats waar je op dat moment bent. Daarop staan – bij wijze van spreken – de ont-

snappingsmogelijkheden met groen en de gevaarlijke punten met rood aangeduid. Dat betekent dus dat je zo precies mogelijk moet weten waar de mogelijke gevaren liggen. Wat is de functie van de kamers in het gebouw? Waar zit een hond? Welke ronde maakt de nachtwaker en waar zitten de gaten in het hek? Waar groeit een boom die sterk genoeg is om erin te klimmen en over de muur te geraken? Waar schakel je de alarminstallatie uit? Of … waar vind je wat je zoekt? Verhoudingen, verbanden en waarschijnlijkheden herkennen speelt een essentiële rol in de dagelijkse praktijk van een geheim agent. Het vergt jarenlange training om dat alles correct te leren. Best maar meteen beginnen dus.

Handen uit de mouwen

2. De gang naast de kamer lengte

breedte

hoogte

……… = ………%

……… = ………%

……… = ………%

schatting meting verschil

materiaal: x lintmeter, rolmeter, vouwmeter of maatstok x potlood (en gom) x ruitjespapier

werkwijze:

3. De omgeving

lengte

breedte

hoogte

……… = ………%

……… = ………%

……… = ………%

schatting meting

x Schat de afmetingen en vul ze in. x Meet daarna lengte, breedte en hoogte en vergelijk met je schatting. x Teken een plattegrond van de kamer op een ruitjesblad. x Uiteraard moet je verkleinen: een kamer is groter dan een blad papier. Kies dus een eenvoudige schaal in functie van je blad, zodat ook de langste zijde er netjes op kan en je er nog naast kunt schrijven. Kies een ronde schaalfactor, bv. 1: 100 (100 keer kleiner dan de werkelijkheid) of 1:50. Zo is het later veel eenvoudiger om de werkelijke afstanden te reconstrueren. Vermeld dus de schaal! x Duid de deuren en ramen aan op corresponderende grootte. Dat zijn mogelijke vlucht- ( of toegangs-)wegen. De hoogte geef je niet weer.

Heel belangrijke stap die zelfs door beroepsagenten vaak wordt vergeten: niet alleen het gebouw is van belang, ook de directe omgeving ervan. Wat heb je aan een ontsnapping uit het gebouw, als het hek eromheen onder hoogspanning staat? Waar zijn de in- en uitgangen? Hoe zijn ze bewaakt? Wanneer worden ze geopend? Waar staat de bediening van de poort? lengte

breedte

hoogte

……… = ………%

……… = ………%

……… = ………%


1. De kamer waar je bent

verschil

x In de meeste officiële gebouwen liggen kamers aan een gang. Schat de lengte, breedte en hoogte van de gang in en vul ze in. x Meet daarna de gang op, vul in en vergelijk. x Maak van de gang een plattegrond op schaal. Vermeld de schaal! Duid aan welke deuren er vertrekken van de gang (op schaal) en noteer bij elke deur de functie van het lokaal dat erachter ligt. Zo leer je de gevaarlijke plaatsen kennen en de mogelijke uitgangen.

voorgevel linker zijgevel achtergevel rechter zijgevel verschil

x Schat de lengte van de gevels van het gebouw. Meet ze daarna op en vergelijk. x Teken de plattegrond op schaal. Vermeld de schaal! Duid op corresponderende grootte de deuren en ramen van de benedenverdieping aan. Dat zijn je vluchtwegen.

13

4. Synthese De belangrijkste stap: voeg alle plattegronden samen tot een geheel. x Zorg dat alle schalen dezelfde zijn, herbereken dus indien nodig. x Nu volgt het denkwerk : waar zitten de gevaarlijke punten? Wat zijn logische ontsnappingsroutes? Vergeet niet eventuele bewakingssystemen te vermelden op je uiteindelijke plattegrond.

x Memoriseer het geheel zodat je in je geheugen een mentale kaart hebt, waarop je op elk moment een beroep kunt doen. x Oefen de verschillende onderdelen herhaaldelijk apart, tot ze als geheel in je hoofd samenvallen. Pas dan doe je dat soort dingen automatisch en heb je geen metingen meer nodig. Dát redt het leven van de beroeps-geheim-agent.

Denkoefening

x De eerstvolgende keer dat je in een openbaar gebouw bent, reproduceer je de weg die je genomen hebt


Straten

14

geschatte afstand

gemeten afstand

verschil

vanaf je verblijfplaats. Je schat de afstanden van elke straat in en vult daarna deze fiche in.

x Neem een kaart van de streek en meet de afstanden. Vul ze in en vergelijk. x Blijf dit oefenen tot je schatting accuraat is. Soms zul je een vluchtweg in tijd moeten kunnen berekenen en dan is een goede inschatting van afstanden nodig.

Leerkrachtenfiche

x Uiteraard is het inschatten van afstanden voor een niet-spion van minder belang, al heeft het wel zijn nut: ‘Kan ik nog oversteken voor die auto hier is?’ Maar het gaat hem natuurlijk vooral om het lezen van kaarten en plattegronden. De opdrachten die op de fiche staan, hebben daar dan ook alles mee te maken. Je benadrukt best dat kaarten en plattegronden een verkleinde weergave van de werkelijkheid zijn, van bovenuit gezien en met correcte onderlinge afstanden. Je legt dus uit wat een schaal is (‘de mate waarin de werkelijkheid verkleind is weergegeven’) en dat er regels zijn waaraan kaarten en plattegronden moeten voldoen, zoals afgesproken symbolen en kleuren. Je spreekt dan ook best symbolen voor deuren en ramen af. x Die opdrachten nemen te veel tijd in beslag als je de hele klas alle opdrachten wilt laten maken. Daarom is groepswerk een betere optie. Je stelt een termijn voorop, spreekt gedragsregels af en stuurt de groepen erop uit met hun opdracht. Bv. groep A meet gang A, groep B meet gang B, groep C de omgeving, groep D klaslokaal C7 en groep E de refter. Als het aantal ramen te veel tijd in beslag neemt, beperk je dan tot de deuren. Je moet dat groepswerk grondig voorbereiden om tot een mooi resultaat te komen. Als je alle resultaten samenlegt, zou je bijvoorbeeld een platte-


Didactische tips

grond moeten kunnen bekomen van één vleugel van het schoolgebouw. Het heeft geen zin om een zeven verdiepingen tellende school helemaal op te meten, en de voetgangers in de drukke binnenstad hoeven ook niet geplaagd te worden door horden met meetstokken rondhollende jongeren. Het gaat om de vaardigheid, niet de locatie. Je kunt echter wel vragen om een gelijkaardige oefening te maken als huiswerk. x Wat de denkoefening betreft: de weg naar school kent iedereen normaal gesproken wel, zij het niet met de naam van elke straat. In dat geval werk je met nummers (straat 1 …). Je gebruikt ook de topografische kaart van je streek. Zijn er leerlingen die van te ver komen, dan laat je hen beginnen vanaf de rand van de kaart, waar hun reisweg die overschrijdt. Vervolgens geef je hen de kaarten mee en laat je hen de afstanden meten en vergelijken. Ook hier gaat het niet om het schatten, maar om het lezen van de topografische kaart. x Overlapping met het vorige hoofdstuk: • Geen plattegrond of kaart zonder noord-oriëntatie, dus die moet op de zelfgemaakte plannen ook aanwezig zijn. • Geen kompas bij de hand? Oriënteer jezelf met behulp van je zelfgemaakte kaart (op voorwaarde natuurlijk dat je weet wat de noordkant daarvan is). • Wat is de noordkant van het gebouw? Maak zelf een kompas en oriënteer je zelfgemaakte kaart.

Doelstellingen Eindtermen

2. De leerlingen kunnen kaarten en plattegronden lezen door gebruik te maken van legende, schaal en oriëntatie. 3. De leerlingen kunnen een kaart en een aardrijks-kundig element in een atlas (c.q. topografische kaart) vinden en lokaliseren aan de hand van de inhoudstafel en het namenregister (c.q. de legende).

Met dank aan: x Dries Remeysen : tekst x Paul Hoskens : tekeningen p. 7 en p. 8 x Corbis Belgium : foto’s p. 6, 12, 13, 15; Paul Hoskens : foto p. 7; Volkssterrenwacht Urania (www.urania.be) : foto p. 10

15

Technologielaan B-2800 Mechelen +32 15 34 20 00 [email protected] www.technopolis.be

Volg ons overal!

TOP SECRET WISKUNDE AARDRIJKSKUNDE BIOLOGIE TECHNIEK

Recommend Documents