TOEKOMST AFSLUITDIJK. Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1)

TOEKOMST AFSLUITDIJK Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1)

Voorwoord

Voor u liggen acht integrale visies op de Afsluitdijk. Het is het (tussen)resultaat van een uniek proces. Een proces waarin gezocht is naar de optimale benutting van mogelijkheden, creativiteit en innovatiekracht, door interactief, open en voortvarend te werken, op basis van twee essentiële uitgangspunten: nauwe samenwerking tussen overheden (rijk en regio’s) en vroege betrokkenheid van de markt. Acht consortia - ruim 30 bedrijven - zijn aan het werk geweest. Deze bundeling van kennis en kunde heeft visies opgeleverd die ik met veel belangstelling gelezen heb. Ik ben ervan overtuigd dat ze de opmaat zijn voor een daadkrachtig vervolgproces, en bovendien voor velen een bron van inspiratie zullen vormen.

Kan er meer met de Afsluitdijk? Op 24 mei 2007 werd het 75-jarig bestaan van de Afsluitdijk gevierd. Dat jubileum richtte de aandacht op een internationaal icoon. Dit icoon moet versterkt worden om blijvend bescherming tegen hoogwater te bieden. Dat biedt de mogelijkheid te onderzoeken of we meer kunnen realiseren. Klimaatverandering en maatschappelijke ontwikkelingen vragen om een creatief antwoord, en bieden kansen typisch Nederlandse innovaties op het grensvlak van water en land op de kaart te zetten.

Van dromen… Begin dit jaar hebben we belanghebbenden, deskundigen en belangstellenden gevraagd naar hun dromen over de toekomst van de Afsluitdijk. Dat heeft een prachtige variëteit aan visies, concepten en oplossingen opgeleverd. Deze zijn gepresenteerd op een symposium op 14 maart 2008 en gebundeld in het boekje ‘Toekomst Afsluitdijk, resultaten van een participatieve verkenning’.

Naar denken… Vervolgens is de stap gezet naar de markt. Met als resultaat de voor u liggende visies die het stadium van dromen zijn ontstegen. De losse ideeën zijn verworden tot acht integrale plannen, waarbij is gekeken naar haalbaarheid en betaalbaarheid. Ook is nagedacht over een optimaal proces tot realisatie.

Naar doen… Het proces leidt begin 2009 tot een advies aan de Staatssecretaris van V&W over het vervolg; wat zijn de mogelijkheden, welk proces past daarbij en hoe werken overheden

Toekomst Afsluitdijk

3

en markt in het vervolg samen? Maar eerst wordt gekozen welke drie tot vijf visies doorgaan naar een tweede fase. Die keuze is een eerste trechtering en betekent niet zozeer dat er gekozen wordt voor een bepaalde visie. Een aantal consortia wordt gevraagd hun visie op onderdelen te verdiepen in de periode oktober – november 2008. Het totaal geeft uiteindelijk het palet van mogelijkheden waarbinnen de overheid meent dat de problemen het best opgelost worden, en waarbinnen haar ambities het best tot hun recht komen. Ik wens U veel leesplezier en inspiratie. Drs. E.H.T.M. Nijpels Voorzitter Adviescommissie

4

Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1)

Inhoudsopgave Inleiding

9

Met WaddenWerken een veilige Afsluitdijk

13

Consortium: DHV Amersfoort / IMARES Wageningen / Bureau Alle Hosper Haarlem

Afsluitdijk 21ste eeuw

18

Consortium: Arcadis Amersfoort / Dredging International Zwijndrecht (B) / Nuon Duurzame Energie N.V. Amsterdam

Monument Afsluitdijk

26

Consortium: Boskalis BV Rotterdam / West8 D&L Architecture BV Rotterdam / Witteveen & Bos Deventer

De visie van Grietje Bosker

32

Consortium: Van Hattum en Blankevoort BV Woerden / TNO Delft / AT Osborne BV Utrecht / Movares Nederland BV Utrecht / Archipelontwerpers BV Den Haag / AE3 Consultancy Yerseke / Transatlantis Den Haag

Pompen of verzuipen

37

Consortium: ECORYS Ned. BV Rotterdam / IMSA BV Amsterdam

Natuurlijk Afsluitdijk

41

Consortium: Royal Haskoning Ned. BV Nijmegen / Wubbo Ockels BV Amsterdam / Rabobank B.A. Utrecht / Van Oord Nederland BV Rotterdam / Kon. BAM Groep NV Gouda / Raadgevend Ingenieursbureau Lievense BV Breda / Eneco Milieu BV

Van Afsluitdijk naar Aansluitdijk

48

Consortium: Grontmij Nederland BV Haren / NV Bank Nederlandse Gemeenten Den Haag / Haverkort Voormolen BV Apeldoorn / HKV Lijn in Water BV Lelystad

Momument in balans

57

Consortium: Oranjewoud BV Heerenveen / GD Architecten BV Burdaard

Colofon

67


7

Inleiding

In dit boekje zijn acht integrale visies op de Afsluitdijk samengevat. De visies zijn in de maanden mei en juni 2008 opgesteld door acht consortia, in het kader van de marktverkenning. De marktverkenning is onderdeel van het ‘Onderzoek Integrale Verbetering Afsluitdijk’. De complete visies zijn te bekijken op: www.rws.nl/marktverkenningafsluitdijk.

Aanleiding Het onderzoek naar de integrale verbetering van de Afsluitdijk is eind 2007 gestart, omdat de dijk niet meer voldoet aan de normen tegen hoogwater. Het is een integraal onderzoek, waarbij onderzocht wordt of er méér mogelijk is met de Afsluitdijk en de omgeving. Er worden kansen gezien op het gebied van onder andere duurzame energie, recreatie en natuurontwikkeling. De dijk wordt ondertussen genoemd als symbool van duurzaamheid en de manier waarop we in Nederland omgaan met klimaatverandering, icoon van innovatie, visitekaartje van waterbouwend Nederland en gezien als kans een impuls te geven aan de regionale economie.

Opdracht De opdracht voor het onderzoek kwam van de Staatssecretaris van V&W, die het ministerie van Verkeer en Waterstaat de opdracht gaf te kijken of er synergie mogelijk is tussen de veiligheidsopgave, het waterbeheer en andere maatschappelijk vraagstukken en ambities. Het onderzoek wordt getrokken door Rijkswaterstaat en de provincies Fryslân en Noord-Holland, in nauwe afstemming met de gemeenten Wûnseradiel en Wieringen en andere belanghebbenden.

Het proces Het is de bedoeling om begin 2009, als gezamenlijke overheden (rijk, provincies, gemeenten), te komen tot een gedegen en gedragen besluitvorming over de toekomst van de Afsluitdijk. De marktverkenning geeft hiertoe informatie over haalbaarheid en betaalbaarheid.

8



9

Het proces is qua opzet vernieuwend; het is interactief, open, voortvarend en het kent twee essentiële uitgangspunten: 1. vanwege het gezamenlijke belang is er een nauwe samenwerking tussen de over heden, zowel tussen de departementen als met de regio 2. om creativiteit en innovatiekracht maximaal te benutten is de markt al in een vroeg stadium bij het proces betrokken.

Terugblik In de periode voorafgaand aan de marktverkenning is belanghebbenden, deskundigen en belangstellenden gevraagd naar hun ideeën over de toekomst van de Afsluitdijk. Dat heeft een variëteit aan visies, concepten en oplossingen opgeleverd. Deze zijn gepresenteerd op een symposium op 14 maart 2008 en gebundeld in het boekje ‘Toekomst Afsluitdijk, resultaten van een participatieve verkenning’ (SMO, 2008). De ideeën dienden als inspiratiebron voor de partijen die deelnamen aan fase 1 van de marktverkenning.

Marktverkenning fase 1 In de marktverkenning is de eerste stap gezet van ‘dromen’ naar ‘doen’. Aan de markt is gevraagd integrale totaalvisies te ontwikkelen. De visies moeten voldoen aan de eisen die aan de ‘basisfuncties’ van de dijk worden gesteld (zoals veiligheid, waterbeheer en verkeer) en optimaal tegemoet komen aan de ambities op andere terreinen (zoals duurzame energie, natuurontwikkeling en recreatie). In deze marktverkenning wordt gekeken naar maatschappelijke, technische en juridische haalbaarheid en de betaalbaarheid. Bovendien wordt nagedacht over een optimaal proces tot realisatie. Fase 1 van de marktverkenning vond plaats in een continue dialoog tussen markt en overheid, zodat kennis en kunde van beide zijden optimaal benut kon worden.

Besluitvorming De stuurgroep, onder leiding van staatssecretaris Tineke Huizinga, kiest welke consortia doorgaan naar de volgende fase. De stuurgroep wordt daarin geadviseerd door een breed samengestelde adviescommissie (wetenschappers en bedrijfsleven, rijksoverheden en provincies) met Ed Nijpels als voorzitter. In de stuurgroep zijn de rijksoverheid, de provincies en gemeenten aan beide zijden van de dijk vertegenwoordigd.

Vooruitblik: marktverkenning fase 2 en vervolg In fase twee, de periode oktober – november 2008, wordt een aantal consortia gevraagd om hun visie op onderdelen te verdiepen. De visies zijn mogelijke toekomst beelden. Het totaal geeft uiteindelijk verschillende mogelijkheden waarbinnen de overheid meent dat de problemen het best opgelost worden, en waarbinnen haar ambities het best tot hun recht komen.

10



11

Consortium:

Met WaddenWerken een veilige Afsluitdijk

- DHV Amersfoort - IMARES Wageningen - Bureau Alle Hosper

Een zeewering van 1500 hectare nieuwe natuur die meegroeit met de zee

Haarlem

Van hard en hoog naar bouwen met de natuur De veiligheid van de Afsluitdijk en de spuimiddelen en sluizen is bij een laatste toets onvoldoende gebleken. De redenen hiervoor zijn vooral een aanpassing van het huidige veiligheidsniveau van 1 op 1430 jaar naar een norm 1 op 10.000, waardoor de huidige dijk globaal 2 meter tekort komt in hoogte. Daarbovenop komt dan nog een zeespiegelstijging van 1 meter over de komende 100 jaar. Doordat de dijk te laag ligt, slaat ook teveel water over de dijk. Hiertegen is de bekleding van de dijk niet bestand.

Artist impression Waddenwerken voor de Afsluitdijk

12



13

gedacht aan het verder verbreden van de kwelders. Dit is voor de veiligheid niet nodig, zodat kan worden gewacht op momenten dat bijvoorbeeld sediment beschikbaar komt vanuit onderhoudsbaggerwerken. Met de groei van de kwelders kan ook op termijn de zoet-zoutovergang in oostelijke richting verder worden vergroot.

Dwarsprofiel 2015

Bij een traditionele versterking zou de Afsluitdijk met meters moeten verhoogd en

Als basis voor andere functies

opnieuw worden bekleed. In WaddenWerken wordt de dijk niet verhoogd maar met

Met de verbreding van het profiel biedt WaddenWerken ook ruimte voor andere functies,

kwelders verbreed, waarmee een robuuste kering ontstaat die meegroeit met de zee.

waaronder recreatie en duurzame energie. Hiervoor zijn binnen het basisontwerp ge-

Met de aanleg wordt 1500 ha kwelders aan de westelijke Waddenzee toegevoegd.

schikte locaties beschikbaar. Zo kan een duurzaamheidcentrum nog op verschillende

Door plaatselijke ondiepten te verhogen worden de nieuwe kwelders meer in de luwte

plaatsen worden ingepast. Deze koppeling is een aanvulling, maar is niet nodig voor

gelegd en worden ook hoogwatervluchtplaatsen toegevoegd daar waar ze ontbreken.

de basisfunctionaliteit van het veiligheidsconcept onder Waddenwerken. Op termijn

Door een slimme inzet van de spuisluizen in combinatie met deze luwtebanken wordt

wordt ook gedacht aan twee bruggen, als toegangspoorten voor Friesland en Noord

het effect van de huidige zoetwaterschokken afgezwakt waardoor ondiep habitat

Holland, die uitzicht geven op Wadden en IJsselmeer. Deze bruggen overbruggen slui-

nabij de spuimiddelen een kwaliteitssprong maakt. Onderdeel van het ontwerp is

zen en beschermde dorpsgezichten en vormen een elegante en structurele oplossing

ook de aanleg van een zoet-zoutovergang in het breedste deel van de kwelders en in

voor de nu nog gelijkvloerse kruising van wegen scheepvaartverkeer.

de luwte van de westelijke luwtedam. De kwelders sluiten via een iets hoger gelegen kweldernok aan op de Afsluitdijk. Tussen kweldernok en Afsluitdijk is een vallei gelegen, waardoor de Afsluitdijk herkenbaar blijft en een visuele scheiding is aangebracht

Artist impression van een Waddencentrum nabij de Friese kust

tussen verleden en heden.

Pionierplanten aan het begin een kwelder

Meegroeien met de zee WaddenWerken is met nadruk een groeimodel. Naar de initiële aanleg vindt een natuurlijke aangroei plaats van de kwelders. Deze groeien mee met de zee en worden hoger. Daarnaast kan in aanvulling op deze autonome ontwikkeling ook worden

14



15

Innovatie en Internationale belangstelling Ondanks het “no nonsense” karakter is er wel degelijke sprake van een innovatie in de waterbouw. Niet eerder is op deze schaal voorland ingezet als onderdeel van het veiligheidsconcept. “Building with Nature” is een tendens die wereldwijd herkenbaar is, maar de eerste grote Nederlandse successen en voorbeelden laten nog een weinig op zich wachten. Het is een mooie samenwerking tussen Delft en Wageningen. Gasten uit de V.S. bewonderen

De belangstelling voor het kweken van duurzame zeewering is groot. Zo zijn DHV,

de eeuwenoude techniek van

Wageningen IMARES en Deltares gezamenlijk actief in de Missisippidelta waar

kwelderwerken bij Friesland

ecosysteemherstel aan de basis staat van de veiligheidsstrategie. Ook wordt op dit

Buitendijks

moment gewerkt aan de bouw van kuststad Caofeidian aan de Bohaizee in China. Deze stad wordt op een beschermende eilandenstructuur gebouwd, naar voorbeeld van de Nederlandse wadden inclusief WaddenWerken!

Een haalbaar en betaalbaar alternatief WaddenWerken kan door de oogharen heen worden gezien als een “no nonsense” alternatief. De nadruk ligt op robuuste veiligheid en ecosysteemherstel door inzet van natuurlijke, maar ook grotendeels bewezen, techniek van kwelderwerken. Natuurlijk er zijn nog technisch-inhoudelijke vragen hoe aanleg en ontwerp verder geoptimaliseerd kunnen worden, maar in principe kan de Afsluitdijk voor 2015 op deze wijze worden versterkt.

16



17

Consortium: - Arcadis

Afsluitdijk 21ste eeuw

Amersfoort - Dredging

Voltooiing Zuiderzeewerken: van dam naar Watermachine

International Zwijndrecht (B) - Nuon Duurzame Energie N.V.

Het consortium Afsluitdijk 21e eeuw (AD21) heeft in het kader van de marktverken-

Amsterdam

ning Afsluitdijk een visie ontwikkeld op de Afsluitdijk voor 2100 met een doorkijk naar 2200. Vanwege de onzekerheden over klimaatsverandering, de daarmee samenhangende zeespiegelstijging en de behoefte aan een grote zoetwatervoorraad in Nederland, kiest AD21 voor een flexibel plan op de korte termijn dat verschillende toekomst perspectieven open houdt. Zie onderstaand schema.

Opgave De opgave is vastgelegd in het Informatiedocument van Rijkswaterstaat van 20 juni 2008. AD21 interpreteert deze als volgt: • Onzekerheid over klimaatverandering, zeespiegelstijging en zoetwatervoorraad en -levering leidt tot de noodzaak een flexibel korte termijn uitvoeringsplan op te stellen dat de verschillende toekomstperspectieven mogelijk maakt; • Het IJsselmeer is belangrijk als zoetwaterleverancier voor Noord Nederland en wordt dit in de toekomst waarschijnlijk nog meer; • De Afsluitdijk vormt een abrupte overgang tussen zoet en zout. Om het gebied ecologisch interessanter te maken, moet deze overgang geleidelijker worden; • Energie uit water (osmose, getijde en waterkracht) hoort bij de specifieke ligging en de karakteristieken van de Afsluitdijk en is daardoor een integraal onderdeel van de planvorming; • Ecologie dient over de volle bandbreedte, estuarien en zoet water, meegenomen te worden; • Natuurcompensatie: Uitbreidingsprojecten van IJburg, Almere en Lelystad vragen om circa 8.000 hectare natuurcompensatie. AD21 vindt dat deze natuurcompensatie het beste kan plaatsvinden bij de Afsluitdijk; • Friese watersportambitie: Het is de ambitie van Fryslân om de watersportrecreatie sterk uit te breiden. Voor AD21 is dit een integraal onderdeel in haar visie.

18



19

Toekomstperspectieven

Getijdekom

Brakwaterbekken

Dubbele vooroever

> 20.000 ha

> 10.000 ha

> 5.000 ha

Afsluitdijk is overslagdijk

Afsluitdijk is overslagdijk

Zachte bescherming aan voorzijde

Zoute overslag wordt opgevangen in kom

Zoute overslag wordt opgevangen in bekken

Mogelijke compartimentering voor extra peilopzet

Rivierwaterafvoer grotendeels via kom

Rivierwaterafvoer 50% via bekken, 50% via osmose

Rivierwaterafvoer pompen via bestaande spuimiddelen

Peil IJsselmeer stijgt < 25 cm

Peil IJsselmeer stijgt < 25 cm

Peil IJsselmeer stijgt maximaal 1,50 m

Peil getijdekom stijgt mee met Waddenzee

Peil bekken stijgt mee met Waddenzee

N.v.t.

Getijdenenergie succesvol

Osmose-energie succesvol

Windenergie in Wieringermeer

Estuarien, zout-brak-zoet, vismigratie

Accent op brakwater, kraamkamer Waddenzee

Dynamische typen zoetwatersysteem

Recreatief medegebruik

Fryske Archipel Noord, Recreatieontwikkeling voor

Accent op recreatief gebruik

Maximaal ontwikkelde Fryske Archipel

Noord-Hollandse kust, Recreatief medegebruik,

Fryske Archipel maximaal ontwikkeld

Zilte teelt

Vaarverbinding Wieringen - Makkum

Vaarverbinding Wieringen - Makkum - Stavoren

Zilte teelt

20



21

Korte termijn uitvoeringsplan Op pagina 20 en 21 beschrijven wij drie toekomstperspectieven met hun kenmerken. Vanuit de toekomstperspectieven teruggeredeneerd naar de korte termijn (20152020) wil AD21 een Watermachine realiseren, een gebied aan de zuidkant van de Afsluitdijk met een oppervlakte van circa 50 km2. Het gebied functioneert als een machine met zoet- en zoutwaterkleppen, met een getijdenklep en met pompen. Door een opening met stormvloedkering in de Afsluitdijk ontstaat er getijdenbeweging in de Watermachine. Het bestaande profiel van de Afsluitdijk wordt gehandhaafd. Wel wordt het een zogenaamde overslagdijk. Zout overslagwater wordt in de Watermachine opgevangen zodat het IJsselmeer zoet blijft. Om het peilbeheer flexibeler en toekomstvaster te maken wordt overgegaan op pompen in plaats van spuien. Zoet water kan hierdoor gemakkelijker worden vastgehouden bij droogte of juist worden afgevoerd bij extreme rivierafvoer. Het spuicomplex bij Kornwerderzand wordt hiervoor omgebouwd tot een gemaal. De Watermachine: • Wordt multifunctioneel ingericht en biedt ruimte aan natuurontwikkeling, recreatief gebruik en de ontwikkeling van watergerelateerde duurzame energievormen; • Realiseert het herstel van de zout-zoetovergang en de natuurlijke verbindingen tussen Waddenzee en rivieren. Er ontstaat een dynamisch systeem met vismigratie tussen zout, brak en zoet water, foeragerende vogels, macrobenthos en zeegras; • Maakt zilte voedselteelt mogelijk, zoals schelpdieren (waaronder mosselen), schaaldieren, zeekraal en zeeaster; • Maakt een aanzet voor de ontwikkeling van de Fryske Archipel, de uitbreiding van het Friese watersportrecreatiegebied voor de kust van Fryslân met havens, huisjes, verblijfplekken en ondersteunende voorzieningen.

Energieneutrale dijk AD21 realiseert een energieneutrale dijk door toepassing van zonnepanelen in de zuidelijke geleiderail van de A7.

Windenergie Uit respect voor het oorspronkelijke ontwerp worden er geen windmolens op de dijk geplaatst. AD21 stelt een plaatsingsstrategie voor van concentratie in de Wieringermeer, waarbij de ambitie van meer dan 750 MegaWatt (700.000 huishoudens) haalbaar is.

De Watermachine

22



23

Mobiliteit

Om dit te expliciteren stelt AD21 voor een coöperatie op te richten, waarin alle

Voor de korte termijn stelt AD21 voor de schutsluizen te renoveren waarbij nieuwe

grondeigenaren en bewoners van de Wieringermeer samenwerken met de project

sluishoofden worden voorzien van de juiste drempeldiepte voor een klasse Va sluis.

ontwikkelaar / energieafnemer.

In een latere fase kunnen de sluizen dan gemakkelijk verdiept worden, zonder dat ook de sluishoofden opnieuw moeten worden aangepast. Om de interactie tussen wegverkeer en scheepvaartverkeer te reduceren vervangt AD21 de bestaande lage draaibruggen door verhoogde bruggen (doorvaarthoogte 10-12 meter). Hierdoor zijn er geen brugopeningen noodzakelijk voor de beroepsvaart, de motorjachten en de kleinere zeilboten. Voor grote zeilboten blijft een brugopening noodzakelijk. Hiermee neemt de hinder voor het wegverkeer sterk af. De openbaarvervoersstromen tussen Noord-Holland en Fryslân/Groningen zijn klein. AD21 vindt op dit moment investeringen in nieuwe openbaarvervoerssystemen, zoals railgebonden systemen, dan ook niet nodig en niet verantwoord. Voor de korte termijn komen daarom systemen in beeld die geschikt zijn voor de minder intensieve stromen, met name uitbreiding van directe busverbindingen.

Kennisontwikkeling AD21 pleit voor de realisatie van een informatie- en educatiecentrum ter plaatse van Breezanddijk. Hier kunnen bezoekers leren over het verleden en de toekomst van Nederland als waterland, de aanleg van de Afsluitdijk, de plannen die er zijn voor de toekomst, de opwekking van duurzame energie en zilte teelt.

Regionale inbedding visie De Watermachine staat als project niet op zichzelf, maar heeft op het regionale schaalniveau beschouwd ook twee duidelijke landhoofden meegekregen. Aan de Noord-Hollandse kant is dit duurzame energie in de vorm van de Wieringermeer als ‘de windpolder’ van Nederland. Aan de Friese kant ligt het accent op het faciliteren van de watersport in relatie met robuuste vormen van natuurontwikkeling.

Vereeniging ter Voltooiing van de Zuiderzeewerken AD21 stelt een publiekprivate samenwerking voor die de regie voert over de realisatie van de Watermachine: de Vereeniging ter Voltooiing van de Zuiderzeewerken (de VVZW). Publieke en private partijen nemen hierin deel. De Vereeniging heeft tot doel de realisatie van de basisfunctionaliteit en de ambities, die door de publieke partijen zijn vastgelegd en vertaald zijn in onze visie.

Coöperatie Windenergie Wieringermeer De belangrijkste succesfactor voor de realisatie van het windmolenpark in de Wieringermeer is de medewerking van de grondeigenaren en bewoners.

24



25

Consortium: - Boskalis BV

Monument Afsluitdijk

Rotterdam - West8 D&L Architecture BV Rotterdam - Witteveen & Bos Deventer

Het consortium Boskalis, West8 en Witteveen+Bos heeft wederom de krachten gebundeld in een toonaangevend project: een integrale visie te presenteren voor de Afsluitdijk tot 2100. Dit consortium heeft eerder samengewerkt in projecten zoals het Markeroog en het Wieringerrandmeer (Lago Wirense). De combinatie van een ervaren uitvoerende partij, multidisciplinair ingenieursbureau en visionair landschapsarchitect levert een mix van praktische en inhoudelijke kennis, innovatiekracht en visie - een ideale mix in de ontwikkeling van spraakmakende projecten. De fascinatie van de leden van het consortium voor het verleden van de Afsluitdijk en de oorspronkelijke visie van ir. Lely, vormen de basis voor een visie die mooi is in eenvoud. Uitgangspunt voor het plan is dat de Afsluitdijk wordt ‘verduurzaamd’ op een manier die recht doet aan de historische integriteit van deze icoon. De visie op de Afsluitdijk kan niet los staan van een visie op de ontwikkeling van het IJsselmeer en de Wadden op lange termijn. De functie van de Afsluitdijk is daarom beschouwd in een breder kader als element binnen een groter systeem. Daarmee komt een breder scala van oplossingsrichtingen aan bod en kunnen interessante koppelingen worden gemaakt.

De kern van de visie ligt bij de discrete aanpassing van de Afsluitdijk, parallel aan een ontwikkeling op lange termijn waarin de IJssel op natuurlijke wijze terug in het systeem wordt gebracht. De Afsluitdijk wordt met beperkte ‘geen spijt’ maatregelen in etappes versterkt, al naar gelang de snelheid van de zeespiegelstijging. Onder tussen wordt het natuureiland Makkummerzand aangelegd in het IJsselmeer, ten westen van de Friese kust, die de IJssel met de waddenzee zal verbinden. Deze stap is essentieel om de spui-functie van de afsluitdijk op lange termijn veilig te stellen, en geeft een geweldige ecologische impuls aan de omgeving. Tenslotte wordt gebruik gemaakt van de unieke combinatie van getij en zoet en zout water om ‘blauwe energie’ te ontwikkelen. Deze drie thema’s – de dijk als monument, het robuuste watersysteem, en de ontwikkeling van nieuwe vormen van energie – vormen de rode draad in de visie, en zijn gepresenteerd als een drieluik. De luiken zijn verbonden en completeren elkaar.

26



27

Luik 2: Robuust Watersysteem Nederland Water is een van de belangrijkste ordenende principes van ruimte, milieu en infrastructuur in Nederland. De Afsluitdijk is een component die beschouwd moet worden als onderdeel van het grotere geheel. De Afsluitdijk heeft een belangrijke relatie met de waterhuishouding van het huidig en toekomstig Nederland. De gekozen strategie voor de waterhuishouding is net als voor het aspect veiligheid een serie maatregelen of stappen in de tijd, meegroeiend met de stijging van de zeespiegel. De voorgestelde stappen zijn een resultante van onze lange termijn visie, waarbij een natuureiland ten westen van de Friese kust aangelegd is en de IJssel als rivier terug in het systeem gebracht is. Het consortium ziet dit als de meest natuurlijke en duurzame vorm van afvoer van water op de lange termijn. Daarnaast zien we het ook als een kans om natuurlijke dynamiek terug te brengen, door het creëren van een natuurlijke zoetzout gradiënt en een grote ecologische impuls aan het gebied te leveren.

Afsluitdijk profiel

Luik 1: De Afsluitdijk als monument De waarde van de Afsluitdijk als monument hangt samen met zijn functie als water-

Verlengde IJssel

kerende dijk. Zwaartepunt ligt bij het herstel van de unieke balans van het oorspronkelijke ontwerp. Gekozen is voor een stapsgewijs met de zeespiegel meegroeiende

Luchtfoto Makkumerzand

dijk, en daarmee een spreiding in tijd van investeringen. Bij verbreding van de dijk worden de mobiliteitsaspecten opnieuw bekeken om voldoende ruimte te creëren voor de capaciteitsbehoefte van dan.

28



29

Plankaart

Retoursluis innovatiecentrum

Luik 3: Innovatie in watertechnologie Er is een aantal locatiespecifieke kansen voor innovatie. De scheiding zoet-zout en het getijdeverschil biedt een uitgelezen mogelijkheid voor de winning van energie door middel van osmose. De ontwikkeling van blauwe energie is duurzaam en in potentie een sterk exportproduct. Nederland heeft veel te bieden op het gebied van water als export product, en er wordt veel gedaan om dat imago te versterken. Voorgesteld wordt een innovatiecentrum op te zetten rondom de overgang van zoet naar zout water om daarmee duurzame technologie te ontwikkelen voor over 5-10 jaar. Zwaartepunt ligt bij duurzame energie en schoon-waterproductie. Een vergelijkbare overgang komt op meer locaties in de wereld voor. Kennisontwikkeling gevolgd door bouw van demonstratie-installaties kan ons op dit gebied tot een belangrijke speler in de wereld maken.

30



31

Consortium: - Grietje Bosker:

De visie van Grietje Bosker

Van Hattum en Blankevoort BV

De Afsluitdijk naar het jaar 2200

Woerden - TNO Delft - AT Osborne BV Utrecht

Grietje Bosker was de eerste vrouw die in 1932 de net gesloten Afsluitdijk overstak -

- Movares

nog voor diverse hoogwaardigheidsbekleders dit hadden willen doen. Hoe zou Grietje

Nederland BV

antwoorden als we haar zouden vragen wat er méér kan met de Afsluitdijk? Onge-

Utrecht

twijfeld eigenwijs en voor de troepen uit. Ze zal hebben gezien wat er de afgelopen 75

- Archipelontwerpers BV Den Haag - AE3 Consultancy Yerseke - Transatlantis Den Haag

jaar is gebeurd op en rond ‘haar’ dijk en herkennen dat we in 1932 de toekomst niet konden voorspellen en dat dit nu nog steeds niet lukt. Ze zal ons vragen waarom we steeds in één klap van die grootse ideeën in uitvoering willen brengen en of veel kleine stapjes niet beter zouden zijn. Onze visie is daarom een visioen over de mogelijke ontwikkeling van het gebied rond de Afsluitdijk. Omdat we nog steeds geen toekomstvoorspellers zijn, is het veel beter om te kiezen voor een adaptieve aanpak waarin de dijk uitgroeit tot een landschap van formaat. Stapsgewijs zorgt dit plan voor het ontstaan van een nieuwe dynamiek, waarbij functies van dijk en water niet worden beperkt, vele invullingen voor de toekomst open blijven en waarbij rust en ruimte worden benadrukt.

Door ingrepen in het verleden en ontwikkelingen in het klimaat voldoet het systeem Waddenzee-Afsluitdijk-IJsselmeer niet meer aan de eisen die we tegenwoordig stellen aan veiligheid, biodiversiteit, vitaliteit, ruimtelijke variatie, waterkwaliteit en dynamiek van onze delta. Wij stellen ons hier een oplossing bij voor in de vorm van een mogelijk eindbeeld, visie of visioen. Het omvat: • een continuüm tussen zout en zoet water ten behoeve van herstel van contacten tussen aquatische levensgemeenschappen; • een ruimtelijk gevarieerd landschap van rust en ruimte; • een robuuste, dubbel uitgevoerde waterkering, meegroeiend met de zeespiegel; • een systeem dat (zoet) water vasthoudt, ook in toekomstige perioden van droogte; • een grote oppervlakte/inhoud ratio ten behoeve van de diversificatie in het systeem; • een systeem waarin cultuurhistorische waarden herleven in een productielandschap, waarin duurzame landbouw, visserij en energiewinning kansen en impulsen krijgen; • een systeem met nieuwe trekpleisters voor toerisme en recreatie en op beperkte schaal woningen; • duurzame energieopwekking door middel van een osmosecentrale; • ruimte bieden aan natuurcompensatie voor gebiedsontwikkeling die in de ruimere omgeving van het IJsselmeer wordt gerealiseerd.

32



33

Indachtig Grietje Boskers vraag stellen wij voor om te starten met proeftuinen die in stappen kunnen groeien naar een dergelijk eindbeeld. Voor de context waarbinnen we de proeftuinen plaatsen hanteren wij vier belangrijke uitgangspunten. De te nemen maatregelen dienen: 1. bij te dragen aan het duurzaam keren van trends voortvloeiend uit mondiale issues als klimaatverandering met toenemende schaarste aan voedsel, energie en zoet water; 2. ook te passen bij de korte termijn aanpak voor nationale issues zoals veiligheid, mobiliteit, biodiversiteit, duurzame energie, waterberging, landbouw en toerisme; 3. de uniciteit van de dijk en haar omgeving te versterken met nadrukkelijk behoud van de cultureel historische waarden. Hierbij denken wij aan rust en leegte, bevestiging van de icoonwerking van de dijk voor de Nederlandse identiteit en aan objecten die bij uitstek in een omgeving als de Afsluitdijk passen, zoals een osmosecentrale (in plaats van windmolens); 4. bij te dragen aan de kenniseconomie van Nederland. Voorstellen, ideeën en oplossingen die door ons en anderen de afgelopen tijd zijn geopperd voor aanpak van de Afsluitdijk worden door de zeef van deze uitgangspunten gehaald en geclusterd in een drietal proeftuinen. Zo kunnen zij worden beschouwd als de eerste stap van een integrale aanpak. Door dit te combineren met extra spuicapaciteit en vispassage, worden tegelijkertijd De Afsluitdijk voldoet sinds 2006 niet meer aan de wettelijk vastgelegde veiligheids-

nog drie problemen opgelost. De spuicapaciteit wordt vergroot, de visstand wordt

normen. Die urgentie pakken wij op in de eerste proeftuin: de Hybride dijk. Gelijktijdig

verbeterd, en er wordt brak water gespuid, wat (in tegenstelling tot traditionele spui)

worden op korte termijn vanuit verschillende principes werken uitgevoerd om de

de schadelijke werking wegneemt van de zoetwaterbellen op het bodemleven en de

veiligheid van de dijk op te waarderen. Op bepaalde plekken wordt de dijk hoger, op

vis in de zoute Waddenzee. De proeftuin biedt ook kansen om onder andere herstel

andere breder. Zo ontstaan verschillende mogelijkheden om de dijk te diversifiëren

van zeegras te bestuderen.

zonder dat het lineaire open karakter verloren gaat. De verhoging aan de NoordHollandse kant biedt de kans om de mobiliteit op land en water te verbeteren door dit

Omdat de spuisluizen niet meer voldoen zullen deze moeten worden vervangen. Als

te combineren met een hellingbaan en een hoge brug. Ook ontstaat door de verhoging

derde proeftuin stellen wij daarom voor de spuicapaciteit te differentiëren door een

een prachtig panorama over de dijk en de Waddenzee en is er in het talud ruimte voor

bypass naar het Wieringer Randmeer en het Amstelmeer. Deze biedt kansen voor: (1)

de zogenaamde “landscape-woningen” zonder dat het open zicht op water verstoord

noodopvang van spuicapaciteit tijdens de bouw van de nieuwe spuisluizen, (2) per-

wordt. De verbreding aan de Friese kant biedt ruimte om experimenten met zilte

manente extra spuicapaciteit, (3) spui over een langere afstand langs de Waddenzee,

landbouw uit te breiden, zeker als dit gecombineerd wordt met vooroeverbescher-

waardoor minder zoetwaterbellen, en (4) aanleg van een kleine zoet/zout overgang

ming. Daar kunnen herstelde zeegrasvelden zorgen voor opslibbing, en kunnen jonge

naar het Amstelmeer. Door hierin een gering getij te realiseren biedt dat perspectief

kwelders zich vormen, waarop zilte landbouw kan plaatsvinden.

voor zeegrasherstel en zilte productievormen: kweek van mosselen en zeegroenten, biogas uit wierdijken.

Duurzaamheid en dreigend energietekort worden gefaciliteerd in de tweede proeftuin:

34

Blue Energy – de osmosecentrale. Als zoet en zout water gescheiden door een semi-

Om dit de komende 200 jaar georganiseerd en beheerd te krijgen, stellen wij voor het

permeabel membraan stromen, wordt een zeer duurzame vorm van energie opgewekt.

Poldermodel achter ons te laten en over te stappen naar het Kwelderspel. Kern daar-

De Afsluitdijk als afsluiting tussen het zoete IJsselmeer en de zoute Waddenzee is

van is een cyclisch proces, dat start met een actie, bijvoorbeeld het bouwen van een

een logische locatie voor een proeftuin waarin kennis en ervaring met deze vorm van

proeftuin. Middels monitoring wordt het effect van de proeftuin gedurende de looptijd

energieopwekking worden opgedaan.

van de actie bijgehouden. De resultaten van de monitoring worden geëvalueerd en op



35

Pompen of verzuipen

Consortium:

Visie Afsluitdijk: innovatieve versterking, natuurontwikkeling, nieuw peilregime

- IMSA BV

- ECORYS Ned. BV Rotterdam Amsterdam

De visie bestaat uit een drietal hoofdlijnen. Zij vormen de waterhuishoudkundige, basis daarvan wordt een aanpassing doorgevoerd die resulteert in een nieuwe actie.

ecologische en sociaaleconomische ruggengraat.

Door deze intelligente manier van ontwikkelen stijgt het kennisniveau waardoor vervolgacties beter gefundeerd worden genomen en ruimte in de tijd ontstaat om nieuwe ontwikkelingen in het systeem te brengen.

Hoofdlijn 1: Niet spuien onder vrij verval, maar pompen

Voor het gehele traject is het essentieel dat er met de verschillende partijen, stake

Het vigerende beleid stelt dat het IJsselmeerpeil gemiddeld over de seizoenen met

holders, bestuurders en burgers goed gecommuniceerd wordt. Om de vaak complexe

de zeespiegel zal meestijgen, om overtollig water onder vrij verval te kunnen blijven

en abstracte materie tastbaar te maken stelt het consortium voor een speciaal

spuien bij de Afsluitdijk. Onze visie is daarentegen: het peil in het IJsselmeergebied

infopaviljoen neer te zetten wat rond het hele IJsselmeer kan reizen. Het paviljoen is

gemiddeld gelijk houden. Bij voortgaande zeespiegelstijging betekent dit: het lozen

gebaseerd op verschillende kaarten uit de geschiedenis van de Wadenzee/IJsselmeer.

onder vrij verval vervangen door een stelsel van pompen in de Afsluitdijk.

Deze zijn geëvolueerd tot een ruimtelijke constructie. In haar architectuur verbeeldt dit paviljoen de evolutie van de voormalige “Zuiderzee” naar het heden.

Een belangrijke reden om het IJsselmeerpeil gelijk te houden is dat de samenleving in het IJsselmeergebied zich heeft aangepast aan een al 75 jaar bestaande situatie.

De regie over dit geheel ligt in handen van een Publieke Beheersorganisatie, waarin

Structurele peilverhoging leidt daarom tot grote kosten, met name voor dijkverster-

de betrokken overheden zijn verenigd. De Beheersorganisatie sluit privaatrechtelijke

kingen rond IJsselmeer, Markermeer en IJmeer, gevoegd bij aanpassing van sluizen,

overeenkomsten af rondom de proeftuinen en is gemandateerd daarvoor vergunnin-

havenfronten, IJsselkop, etcetera. Daarnaast vormen de dijken en de havenfronten op

gen te geven. Uit die overeenkomsten ziet het consortium Grietje Bosker een nieuwe

het oude land een belangrijk cultuurhistorisch element in het landschap die, evenals

vorm van PPS ontstaan. Verschil met gangbare PPS is dat de betrokken bedrijven

de Friese voorlanden, bij peilverhoging zullen worden aangetast.

geen aannemer zijn die meedoet voor de vergoeding vanuit het eigen economisch belang. Het gaat om bedrijven die vanuit hun core business een natuurlijke partner

Vergroting zoetwaterbuffer

zijn voor de overheid: zij gaan ingrepen doen die gunstig kunnen uitpakken voor

Vanwege de zomerdroogte die met klimaatverandering gepaard zal gaan is het voorts

waterzuivering, waterkering en andere waarden in het gebied. Onderling kunnen deze

van belang om de functie van het IJsselmeer als zoetwaterreservoir in stand te houden

bedrijven naast de publiek-private contracten ook weer privaat-privaat contracten

of te versterken. Door te gaan pompen bij de Afsluitdijk wordt de zoetwaterbuffer ver-

afsluiten. Onder elk contract ligt een business case. Samen vormen zij de business

groot. Deze schijnbare tegenstrijdigheid ontstaat doordat bij de huidige lozing onder

case van ons gehele plan.

vrij verval altijd rekening gehouden moet worden met opwaaiing van de Waddenzee bij noordelijke-noordwestelijke storm. Om deze reden zijn de dijken in het IJsselmeer

Het leren in proeftuinen, opdat clustergewijs gegroeid kan worden, is de grondslag

– in de huidige situatie – extra verhoogd. Bij pompen kan continu worden geloosd

van onze aanpak. Deze aanpak van kleine stappen vergt durf aan publieke kant om

en hoeft met opwaaiing van de Waddenzee geen rekening te worden gehouden.

uit te leggen dat niet ineens gekozen wordt voor een definitieve oplossing die het

De bestaande marge in de dijkhoogte kan daarom grotendeels gebruikt worden voor

publiek een gevoel van veiligheid moet geven. De oplossing moet groeien en

het opzetten van het peil, waardoor een extra zoetwaterschijf wordt gecreëerd. De

kennisontwikkeling is daarvan een cruciaal onderdeel. Daarvoor hebben wij de

reservoirfunctie van het IJsselmeer neemt zo toe.

Afsluitdijkacademie in gedachten: een instituut dat de kennis valideert en van daaruit helpt de succesvolle proeftuinen te selecteren. De kennis die zo groeit, kan ook buiten het gebied rond de Afsluitdijk weer benut worden.

36



37

Wij pleiten er daarom voor de relatie tussen zeespiegel en IJsselmeerpeil los te laten. Op het moment dat de geplande uitbreiding van de spuicapaciteit niet meer voldoet (circa 2035) moet de vervanging van spuien door pompen volledig zijn.

Osmose Combinatie met een vorm van osmose-energie (PRO of RED) ligt voor de hand; deze technologie gaat naar verwachting meer dan genoeg energie leveren om de pompen aan te drijven. Het overschot is duurzame energie voor de samenleving.

Figuur 1 - Schematische dwarsdoorsnede: dijkprofiel met functionele elementen

In onze visie wordt een groot aantal pompen parallel gezet, op diverse plaatsen, over de volle breedte van de dijk. Dit uit oogpunt van risicominimalisatie, maar ook van natuurbeheer. Zo komen we op hoofdlijn 2.

Hoofdlijn 2: Vooroevers + golfbrekers aan Waddenzijde Vanwege de zeespiegelstijging is een versterking van de Afsluitdijk nodig. Wij pleiten voor een combinatie van dijkveiligheid en versterking van natuurwaarden. Dit wordt bewerkstelligd door vooroevers met beschermende golfbrekers aan te leggen. De golfbrekers worden zo gedimensioneerd dat zij met maatgevend peil de Afsluitdijk beschermen, door energie uit de golven te dissiperen. Ook wordt er een schouder

Figuur 2 - Schematisch bovenaanzicht van het eindbeeld van de Afsluitdijk

aan de buitenkant van de dijk aangelegd, die niet alleen extra bescherming biedt, maar ook voor recreatiedoeleinden ingezet wordt en waarin de turbines/pompen en decentrale osmosecentrales geplaatst kunnen worden.

Flexibiliteit door geotextiele elementen Versterking brakke natuur

Wij stellen ons voor dat de golfbrekers worden vervaardigd uit geotextiele elementen,

Door openingen in de golfbrekers te maken ontstaat aan de Waddenkant van de dijk

een innovatie die al op verschillende plaatsen in de wereld wordt ingezet voor kustbe-

kwelderachtige, dynamische brakwaternatuur. Het brakke karakter wordt versterkt

scherming. Het voordeel hiervan is dat de ingrepen voor dijkbescherming en natuur-

door de serie parallelle pompen, die zorgen voor een regelmatige aanvoer van zoet

waarden flexibel zijn. Als blijkt dat stromingen of sedimentatiepatronen veranderen,

water over de volle breedte van de dijk. Een enorme verrijking ten opzichte van de

natuur zich anders formeert dan wenselijk is of de zeespiegelstijging onverhoopt

huidige situatie, waarin de natuur aan de Waddenkant van de Afsluitdijk verarmd is

anders verloopt dan voorspeld, kan de golfbreker gemakkelijk en met weinig moeite

door de plotselinge invallen van zoet water die het spuien onder vrij verval met zich

anders gedimensioneerd worden. Door de elementen open te snijden, breken stroming

meebrengt.

en golfenergie de golfbreker eenvoudigweg af. Het zand stroomt terug in het Waddensysteem, het geotextiel wordt verzameld.

Recreatie De vooroevers kunnen deels worden ingericht als recreatiegebied. De te vormen

Icoonfunctie behouden

stranden en baaien zijn geschikt te maken voor watersport, terwijl de bijzondere

Door de voorgestelde ingrepen blijft de Afsluitdijk grotendeels zoals die al 75 jaar is.

natuur aantrekkelijk is voor liefhebbers van groen, rust en weidsheid. Op de voorberm

Een strak profiel met daarop de monumenten die behouden kunnen blijven. De open-

kan een toeristische route worden aangelegd met fietspad en toegangen voor auto-

heid, beschermde dijken havengezichten en de icoonfunctie blijven behouden.

verkeer. Een en ander kan worden ondersteund met horeca, campings, jachthavens

38

en dergelijke Dit versterkt zowel de economische als de recreatiefunctie van de

De effecten van de eerste twee hoofdlijnen worden gevisualiseerd door figuren 1 en 2

Afsluitdijk.

(dwarsdoorsnede en bovenaanzicht).



39


Consortium:

Een icoon van Nederlands innovatieve waterbeheersing en duurzame ontwikkeling

- Wubbo Ockels BV

- Royal Haskoning Ned. BV Nijmegen Amsterdam - Rabobank B.A. Utrecht

De uitdaging van Tineke Huizinga ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de Afsluitdijk was duidelijk: “Dit is een kans om meer te doen dan alleen veiligheid”. Dit inspireerde Ockels tot de visie van een tweede Afsluitdijk. Het project “Natuurlijk Afsluitdijk” ontstond en een consortium werd gevormd met Nederlands trots; zes sterke partijen die hun kunnen op wereld niveau hebben laten zien; Royal Haskoning, Van Oord, Lievense, Rabobank, BAM, Eneco.

- Van Oord Nederland BV Rotterdam - Kon. BAM Groep NV Gouda - Raadgevend Ingenieursbureau Lievense BV Breda

Ockels: “Vanuit de ruimte is de Afsluitdijk beter te zien dan de Chinese muur.

Hoofdlijn 3: Flexibele planning en uitvoering, in overleg met stakeholders

- Eneco Milieu BV

“Natuurlijk Afsluitdijk” geeft door de tweede dijk nieuwe ruimte, zowel praktisch en figuurlijk, terwijl de oude dijk zijn vorm kan behouden. Deze nieuwe ruimte maakt innovatie mogelijk en daagt daartoe uit, terwijl de oude dijk als transportdijk fungeert.

De hiervoor geschetste technische innovaties, waarbij flexibiliteit in planning en

Het is een integraal plan dat mogelijkheden geeft voor duurzame energie productie

uitvoering hoog in het vaandel staan, wordt in onze visie gecombineerd met sociale

en mogelijk opslag, voor aquacultuur, voor recreatie, voor nieuwe mobiliteit, voor het

innovatie. Wij gaan uit van een projectmodel waarbij in een vroeg stadium sprake is

samenhangend maken van de Noordelijke regio’s via de “Noorderzeelijn” etc. (Super-

van uitvoerige consultatie van maatschappelijk betrokken organisaties (‘stakehol-

bus, zonnemuur, Valmeer, Mossel kwekerij, “Blue Energy” centrale, vlieger energie).

ders’). Naar onze ervaring, onder meer in Stichting Wetlands in het IJsselmeer, heeft

“Natuurlijk Afsluitdijk” vormt zo een nieuwe omgeving van land en zee en wordt een

dit grote voordelen voor het algehele plannings- en uitvoeringstraject. Het strookt

icoon van innovatie, een nationale trots en zal leiden tot versterking van Nederlands

bovendien met de aanbevelingen van de Commissie Elverding. De flexibiliteit in ons

internationale concurrentie positie op het gebied van duurzame energie, waterwerken

ontwerp maakt het bovendien mogelijk het golfbreker- en vooroeverstelsel al experi-

en natuur en milieu. Dit “Innovatie gebied” zal een continue stimulans en uitdaging

menterend geleidelijk uit te bouwen en daar de stakeholders nauw bij te betrekken.

betekenen. Het Noorden vernieuwt, er komt reden voor de jeugd om niet weg te lopen,

Bijsturing van het ontwerp is tijdens die experimenteerfase mogelijk en zo nodig kan

maar juist een nieuwe toekomst in het Noorden te bouwen.”

het zelfs geheel worden gestopt, waarna de golfbrekers en vooroevers eenvoudig worden opgeruimd. Psychologisch zowel als technisch heeft dit grote voordelen boven een plan dat in één keer, onomkeerbaar, wordt aangelegd. Ook heeft een geleidelijke en potentieel reversibele aanleg grotere kansen op een vergunning in het kader van

Nederland gefotografeerd op 325 km hoogte boven Denemarken, Wubbo Ockels

de Natuurbeschermingswet 1998. Uiteraard kan een visie die zo breed is als de onderhavige niet in een korte voorfase geheel worden uitgewerkt. Wij realiseren ons dat er vooral op het vlak van technische invulling en kostencalculatie nog veel te doen is, maar beschouwen dat als een uitdaging voor een – hopelijk – volgende fase.

40



41

De taken en ambities van het consortium zijn hetzelfde, te weten: • Vereiste veiligheid en waterbeheer op korte termijn (overslag+kunstrif) en adaptief aan onvoorziene gevolgen klimaat verandering (experimenten en metingen)

Veiligheid wordt onder andere gegarandeerd

• Meer natuur en gunstige milieu ontwikkeling Wadden en IJsselmeer

door overslag huidige dijk en bufferwerking

• Duurzame energie productie en opslag (Blue Energy, valmeer, Solar Wall,

ruimte tweede dijk

Laddermolen) • Waddengebied energie neutraal 2020 (Ambitie Waddeneilanden) • Hoogwaardig openbaar vervoer en samenbinden van Noord Nederland (Superbus) • Recreatie en wonen mogelijk maken bij de natuurdijk • Innovatie (synergie Blue Energy+valmeer+spui, synergie Superbus+overslagdijk, 3de generatie windenergie met vliegers, Solar Wall, duurzaamheidcentrum, educatie+toerisme) • Technische, Ecologische en Economische haalbaarheid en economisch verantwoorde PPS

Een dergelijk ambitie kan alleen worden gerealiseerd als de bevolking er achter staat. Hun belangen moeten worden gediend, maar zij vormen ook het noodzakelijke draagvlak om de politieke en bestuurlijke besluitvorming op tijd mogelijk te maken. De huidige fase is er een van verbreding. Het verkrijgen van kennis en inzicht door

Model 1

Model 2

Model 3

een drietal modellen en vele varianten te analyseren op milieu effecten en technische, ecologische, economische haalbaarheid. In deze studiefase is het: ”denk na over hoe

De drie modellen, de basis van de analyse en studie

het wel mogelijk is” een belangrijke creatieve uitdaging. De verbreding van analyse aspecten, de verdieping naar consequenties voor omgeving etc. en de veelheid van toepassingen zorgen voor veel inzicht en voor het onderkennen van mogelijke synergie. De op deze manier verkregen kennis en inzichten zullen de basis vormen voor een zogenaamde trade-off waarmee een klein aantal voorkeurs opties worden geselecteerd voor de presentatie eind 2008. De extra natuurdijk beïnvloedt de veiligheid positief in overeenstemming met het ComCoast concept van brede waterkeringen, als duurzaam veiligheidsalternatief voor enkelvoudige waterkeringen. De aanleg van Natuurlijk Afsluitdijk wordt gefaseerd, de huidige dijk wordt op korte termijn overslagbestendig gemaakt voor de veiligheid. Aan de noordzijde van de dijk komen stromingsremmers die de dijk verzachten, waarna de aanleg van eilandjes (van deels natuurlijke materialen zoals hout en wilgen, met een hardere kern) met toenemende afstand vanaf de kust kan plaatsvinden. De resultaten van monitoring van effecten op stroming en sedimentatie/erosie zal de uitwerking van dit plan sturen.

42



43

kunnen worden uitgebreid voor de autosnelweg en mogelijk kan ook de verbetering van het schutsluizencomplex daarin opgenomen worden. De extra natuurdijk geeft ruimte voor een valmeer voor energieopslag en een ‘osmosemeer’ voor de osmosecentrale waarin zoet en zout water stromen worden gecombineerd voor elektriciteitsopwekking. De benodigde pompen hebben voldoende capaciteit om ook aan (een deel van) de spuivraag te voldoen. Het brakke spuiwater is gunstig voor de natuurontwikkeling op de Wadden. De ruimte kan ook benut worden om een vrije ontwikkelzone te maken waar windenergie opgewekt kan worden met behulp van radiografisch gestuurde vliegers. De extra natuurdijk zorgt ook voor bescherming van het IJsselmeer door het opvangen van het zoute overslag water.

Superbus voertuig voor 25 passagiers, 15 m lang en slecht 1.6 m hoog, 250 km/uur, bestellen via SMS

De voordelen voor natuur (Waddenzee en IJsselmeer): ontstaan zoutwaterlagune met schorren, ondiepe geulen (platvis) en zandige eilandjes (broedgebied plevieren), sterk verminderde zoetwaterspui, maar (gecontroleerde) brakwaterlozing (herstel zeegras), mogelijkheden voor verbeteren vismigratie, aanleg zoetwaterlagune met geschikte paaigrond voor spiering (verbetering leefgebied voor bijv. nonnetje en grote zaagbek), ondiep water (vooroever lagune) voor driehoeksmossel, slibvang door putten en wetlands, rietlanden voor verbetering habitat noordse woelmuis. Door intelligente verbindingen van de verschillende elementen en functies is een geheel nieuwe en frappante innovatieve synergie ontstaan. Op de gehandhaafde Afsluitdijk (transportdijk) kan een Superbusbaan en een muur van zonnepanelen (Solar Wall) worden aangelegd. De aquaducten die voor de superbusbaan nodig zijn,

44



45

Het uitgraven van het valmeer geeft voldoende sediment voor een positieve grondbalans waarmee het de natuurdijk, speciale natuurgebieden en eventueel nog andere gebieden aangebracht kunnen worden. De huidige dijk blijft daarbij in zijn karakter behouden. De synergie is belangrijk voor de integrale technisch, ecologisch en economisch haalbaar en maakt Natuurlijk Afsluitdijk uniek: Het wordt een icoon van Nederlands innovatieve waterbeheersing en duurzame ontwikkeling. Een even grote uitdaging is het om de bestuurlijke haalbaarheid te realiseren. Om samen met bestuurders een adequaat bestuurlijk proces te doorlopen en de weg te vinden naar een PPS. Er is weinig tijd, de schop moet in de grond in 2011.


Samenhang functies en synergie (S) Korte termijn veiligheid

Lange termijn veiligheid

Spuicapaciteit

Superbus(baan)

Aquaducten + Sluizen

Huidige afsluitdijk

Hoogwaardige mobiliteit Scheepvaart Vrije doorvaarthoogte Openbaar vervoer + capaciteit personen- en vrachtauto’s Behoud karakter afsluitdijk

Duurzame energie Solar wall

Ruimte

Osmosebekkens Valmeer

Brakke spui

Toerisme Natuur verbetering

Energieopslag

Waddenzee natuurverbetering

3eG windenergie

IJsselmeer natuurverbetering

De Noorderzeelijn verbindt Noord Nederland tot een economisch geheel

Vliegermeer

Tweede natuurdijk

46

Blue energie

Duurzaamheids centrum

Economische groei

Overslagbestendig

Grondbalans


Wonen, recreatie


47

Consortium: - Grontmij

Van Afsluitdijk naar Aansluitdijk

Nederland BV Haren - NV Bank

Panta rhei… kai ouden menei – “Alles stroomt… en niets blijft bij het oude”

Nederlandse Gemeenten Den Haag

Visie

- Haverkort Voormolen BV

“Alles stroomt….niets blijft bij het oude” geven we als ondertitel mee aan onze

Apeldoorn

visie op de Afsluitdijk. Dit zou de associatie kunnen wekken dat de Dijk totaal gaat

- HKV Lijn in Water BV Lelystad

veranderen. Niets is minder waar. De Dijk zal in onze visie altijd de Dijk blijven: toekomstbestendig, houdbaar, veilig en - vooral - adaptief. In het Panta Rhei, de eindeloze stroom des tijds, ontwikkelen we een generatiebestendige, veilige en duurzame Afsluitdijk. Wanneer gerealiseerde oplossingen door nieuwe ideeën

Kernwaarden

worden voorbijgestreefd, moet er ruimte zijn om deze nieuwe ideeën te adopteren.

De geest van Lorentz en Lely De verstilde rechte Afsluitdijk zal in onze visie adaptief moeten meebewegen met

De oorsprong van de Afsluitdijk ligt bij ‘strijd’. De strijd tegen het water en de strijd

vele onvoorspelbare veranderingen die in de toekomst liggen opgesloten. Denk aan

om zelfvoorzienend te zijn na de Eerste Wereldoorlog. In deze strijd vonden Cornelis

veranderingen op het gebied van omgevingsfactoren (klimaat, energie, veiligheid,

Lely en Hendrik Lorentz elkaar.

natuur, landbouw, mobiliteit), technische mogelijkheden en maatschappelijke wensen en behoeften etc.

Ook heden ten dage is weer sprake van strijd. Een strijd op vele fronten. Niet alleen de hernieuwde strijd tegen het water, maar ook de strijd om ruimtegebruik, de mondiale

We streven naar de ultieme synthese van beweging en verstilling, naar het vastleg-

strijd om voedsel, de strijd om energie, de strijd tegen de klimaatverandering en de

gen in een tijd waarin veel ongewis is, naar een Afsluitdijk als eenheid der tegendelen.

strijd om als Nederland onafhankelijk en zelfvoorzienend te zijn. Kortom de strijd om

We willen flexibiliteit in planvorming en duurzaamheid in resultaat. Dat is de uitda-

een generatie- en toekomstbestendige samenleving te creëren. In de geest van Lely

ging waar wij als Consortium Sluitstuk voor staan.

en Lorentz willen wij opnieuw een heldhaftig bestuurlijk-technisch samenspel creëren.

Van steen tot stuiver De economische potenties liggen vooral bij het ontwikkelen van nevenactiviteiten in combinatie met en afgestemd op de basisfunctionaliteit veiligheid. We zullen zoveel mogelijk ‘werk met werk maken’, op eigentijdse wijze, zonder alles voor de toekomst definitief vast te leggen. Concreet zien wij de economische potenties in het versterken van de functies energie (zon, wind en water), mobiliteit (openbaar vervoer), recreatie en toerisme (edutainment) en voedsel (aquacultuur). Hierbij kijken we niet alleen naar de kosten voor de ontwikkeling van deze functies, maar ook naar de economische en maatschappelijke baten die dit kan opleveren. Zo kan elke steen een stuiver opleveren. Het bouwen van woningen of kantoren op de dijk past naar onze mening niet binnen de historische functie van de dijk.

48



49

(W)adaptief meebewegen

Deze voortgaande ophoging beperkt de golfoploop bij stormvloed. Hierdoor kan de

Wij willen geen ontwikkelingen vastleggen waar wij of latere generaties spijt van kun-

Afsluitdijk minder hoog worden. De Afsluitdijk wordt zodoende intrinsiek adaptief

nen krijgen. De Waddenzee is aan voortdurende verandering onderhevig. Wij bewegen

aan de prognose van hogere waterstanden in de Waddenzee. De robuustheid van het

mee in het spel van zand, water en wind. Binnen de randvoorwaarde van het garande-

voorland groeit in decennia mee met de zeespiegel en met de noodzaak van kust-

ren van de basisfunctionaliteit.

verdediging. Na verloop van tijd zal dit continue proces van natuurlijke ophoging uitgroeien tot een brede waterkering.

Door de overgang van zoet naar zout water minder scherp te maken, zal de Afsluitdijk het verbindende element worden in de natuurlijke (W)adaptatie van de Waddenzee en

Deze brede benadering van de problematiek van de waterveiligheid, als een groot-

het IJsselmeergebied.

schalig, gedurfd en integraal project, maakt het mogelijk dat Nederland zich met verve in de internationale waterbouwkundige kijker zal spelen. En dat nog wel met een project op eigen bodem.

Functionaliteiten Ecologie Veiligheid

Het IJsselmeer heeft te weinig dynamiek. Hierdoor lopen de ecologische waarden

Een barrière aan de Waddenzijde kan de golfenergie dempen tot een niveau waar-

terug. Onze visie beoogt herstel van de natuurlijke dynamiek van land en water in

bij de Afsluitdijk zonder of met een beperkte ophoging en verbreding de golven kan

het estuarium van de Waddenzee. We gaan het oorspronkelijke natuurlijke systeem

weerstaan.

weer een kans geven om zich te ontwikkelen. Waar mogelijk helpen we de natuur een handje!

Zand is ruim voorradig in het gebied en zal dienen als kern voor een voordijk. Deze

We doen dit door het sediment van IJsselmeer en Waddenzee op natuurlijke wijze

voordijk zal verder worden bekleed met een stenen toplaag. Niet alleen een reguliere

te verzamelen in gebaggerde slibvangputten. Na enkele decennia wordt de slibvang

zandkern, maar ook een kern in de vorm van Geotubes (‘zandworsten’ van geotextiel)

leeggezogen en het sediment naar het nieuwe voorland aan de Waddenkant gespo-

behoort tot de mogelijkheden. Betonnen ‘Tetrapods’ of equivalente objecten kunnen

ten. Zo wordt het natuurlijke sedimenttransport een handje geholpen. Tussen het

een soort rif vormen waarop de golven breken en waartussen vissen en schelpdieren

voorland en de Afsluitdijk creëren we een kweldergebied met een zout-brakwater mi-

zich verdringen om een plekje.

lieu. Zo verzachten we de scherpe overgang van zoet naar zout op natuurlijke wijze.

De ruimte tussen Afsluitdijk en voordijk zal benut worden voor economische activi-

Het handhaven van een volledig zoetwatermilieu in het gehele IJsselmeergebied blijft

teiten, bijvoorbeeld voor de teelt van zeevruchten of voor recreatieve voorzieningen.

uitgangspunt. Als drinkwatervoorziening en zoetwaterbekken voor de omliggende

De ruimte voor de dijk zal benut worden als slibvang van overtollig sediment uit het

gebieden zal het IJsselmeergebied de komende 100 jaar van eminent belang blijken

IJsselmeer en het Markermeer. En voor het creëren van een soort kwelder die extra

te zijn.

bescherming en robuustheid biedt. Deze zone zal zodoende ook een functie voor de zoute en brakke natuur gaan vervullen en/of een rol spelen in de minder harde zoetzout scheiding.

Mobiliteit De functie van de Afsluitdijk als belangrijke schakel in het netwerk van verbindingen voor zowel het wegverkeer als het scheepvaartverkeer zal worden versterkt; op regio nale, nationale en internationale schaal. De prognoses geven aan dat de huidige capaciteit ruim voldoende is om nog vele jaren de verkeerstromen over de weg te faciliteren. Dwarsverbindingen (onder andere een naviduct bij Kornwerderzand) hebben voor ons in eerste instantie een hogere prioriteit dan lijnverbindingen. Wel reserveren we ruimte voor nieuwe vervoersmodaliteiten indien de maatschappelijke opvattingen over mobiliteit veranderen als gevolg van de eindigheid van fossiele brandstoffen. De Afsluitdijk biedt mogelijkheden om innovaties op het gebied van mobiliteit te faciliteren en in de praktijk te testen.

50



51

Energie Wij willen de ontwikkeling van de Afsluitdijk aangrijpen om de regio in haar elektrici teitsbehoefte te voorzien. Dit kan met de huidige stand der techniek, door gebruik te maken van de natuurlijke elementen zon, wind en water. De komende decennia kan de Afsluitdijk icoon en proeftuin zijn voor ontwikkelingen van energiewinning uit duurzame bronnen. De komende jaren zullen de ontwikkelingen van Blue Energy uitwijzen of deze methode op grote schaal rendabel kan worden toegepast. Ondanks dat er nog vele vraagstukken zijn over de potentie van Blue Energy in relatie tot de Afsluitdijk stellen we ons ook hier adaptief op. We maken een ruimtelijke reservering en een technische basisinfrastructuur voor Blue Energy. Als deze technologie zich in de komende jaren bewijst, is integratie in de Afsluitdijk eenvoudig mogelijk.

Integrale ontwikkeling Recreatie en Toerisme

In onze benadering kiezen we niet voor één invalshoek of één visie. We zien de ontwik-

De Afsluitdijk zal een gewaardeerde toeristisch-recreatieve bestemming worden. Er

keling van de Afsluitdijk als een integrale gebiedsontwikkeling: “een samenhangende

zijn volop potenties. Het is zaak deze te benutten. Geen gelikte, grootschalige, super-

ondernemende aanpak voor meerdere maatschappelijke opgaven tegelijkertijd in een

commerciële en pretparkachtige attractie. Eenvoud, robuustheid en soberheid zijn

duidelijk afgeperkt gebied 1”.

belangrijke ‘merkwaarden’ voor de Afsluitdijk als toeristische trekpleister.

De problematiek van de Afsluitdijk past naadloos bij deze definitie. We staan voor

Op of nabij de Afsluitdijk willen we een voorziening realiseren waar de bezoekers

meerdere maatschappelijke opgaven. Sectorale tegenstellingen kunnen overwonnen

subtiel en spelenderwijs kennis kunnen maken met talrijke aspecten van zon, water

worden door te kiezen voor een samenhangende aanpak en een slagvaardige samen-

en wind. Info- en edutainment. Voor volwassenen èn voor kinderen, in alle wereldta-

werking tussen overheden, private partijen en maatschappelijke organisaties.

len. Het gaat om leren, voelen, ruiken, kijken en ervaren: kortom een ‘experience’ in

Wij denken bijvoorbeeld aan Rijkswaterstaat, provincies Noord-Holland en Fryslân,

de breedste zin van het woord; een unieke combinatie van beleving en educatie in een

gemeenten Wieringen en Wûnseradiel, Waddenvereniging, Waddenacademie,

commerciële omgeving. Met de dijk als toeristische attractie, een bezoekerscentrum,

de ondernemers van Wonderlijk Wieringen en het Toeristisch Platform Noordwest

horeca, innovaties op het gebied van energie en aquacultuur en mogelijk een nieuw

Fryslân, TU Delft, TNO, Wetsus, Consortium Sluitstuk en enkele gespecialiseerde

architectonisch hoogstandje in de geest van Dudok.

private partijen. Alle organisaties moeten bereid zijn te investeren in ontwikkelingen die het directe

Landbouw/voedsel Aquacultuur en de productie van algen zijn onderdeel van onze visie voor de Afsluit-

eigen belang overstijgen. Het gaat om de zes S’en: samenwerken, samenhang, slagvaardigheid, sectoroverstijgend, snelheid en synchronisatie van belangen.

dijk. Aquacultuur zal in eerste instantie plaatsvinden op het IJsselmeer in een drijvende infrastructuur en op het voorland aan de Waddenzijde. De productie van algen achter de Afsluitdijk is een zaak van langere termijn; de productietechnieken moeten

Kosten en baten

nog aanmerkelijk verbeterd worden om het rendabel te maken. Integrale gebiedsontwikkeling impliceert dat de kosten van aanleg van de Afsluitdijk We gaan uit van een ontwikkeling over een periode van 20 tot 40 jaar. In deze periode

en de opbrengsten als gevolg van mogelijke extra functionaliteiten met elkaar in ver-

zullen de productietechnieken sterk ontwikkelen en de opbrengsten toenemen. Aan

band worden gebracht. De Afsluitdijk is een waardevolle asset waarmee bedrijfseco-

het eind van deze periode zal de aquacultuur verplaatst worden naar tegen die tijd

nomisch een groot aantal positieve en innovatieve neveneffecten kan worden bereikt.

sterk verzilte landbouwgronden aan de Friese waddenkust. Algenproductie kan dan plaatsvinden in de vrijgekomen ruimte van aquacultuur. Zo worden - parallel aan de ontwikkeling van de Afsluitdijk – toekomstgerichte voedselbronnen gecreëerd.

52


1) Achter open deuren, Raad voor het Landelijk gebied, 2007


53

Wij gaan er van uit dat de ‘harde’ aanpassingen en verbeteringen van de Afsluitdijk (verbreding dijkprofiel, renovatie en vergroting spuicapaciteit, renovatie schutsluizen Den Oever en de investeringen in een naviduct bij Kornwerderzand) worden bekostigd uit de door het Rijk beschikbaar gestelde bijdrage. Het is bekend dat een groot aantal private partijen geïnteresseerd is op of rond de Afsluitdijk te investeren in commerciële bedrijfsactiviteiten. We zien mogelijkheden om deze positieve neveneffecten geheel of gedeeltelijk mede aan te wenden ter afdekking van mogelijke ‘verlieslatende’ activiteiten (bijvoorbeeld voorlichting en educatie). Dit vergt wel een belangrijke regiefunctie in de vorm van een onderneming oftewel een gebiedsautoriteit. Planning

Business case Wij pleiten er voor om de primaire en de daarvan afgeleide nevenactiviteiten inte-

worden verricht. Deze exploitaties zijn afhankelijk van concessies en vergunningen.

graal onder te brengen in één publiek/private rechtspersoon: de N.V. Afsluitdijk; een

Als gebiedsautoriteit kan de N.V. Afsluitdijk de drijvende factor zijn om kosten en

gebiedsautoriteit die - in de geest van Lely en Lorentz - de opdracht krijgt om middels

baten te sturen.

publiek-private samenwerking meerdere maatschappelijke opgaven in samenhang uit te voeren binnen de ruimtelijke context van de Afsluitdijk.

In de governance van de onderneming dienen enkele cruciale aandachtspunten nader onderzocht en uitgewerkt te worden; de onderlinge risicoverhouding, de financiële

De N.V. Afsluitdijk is in de eerste plaats verantwoordelijk voor de primaire overheids-

bijdrage van de Rijksoverheid in de te treffen investeringen en de mogelijk financiële

taken (mogelijk op basis van wettelijke taken, c.q. concessies), het opstellen van een

voordelen van marktpartijen bij het invullen van de activiteiten. Dit gebeurt in de

langjarige visie en het nemen van gezamenlijke en gedragen besluiten om de visie te

volgende fase van deze marktverkenning.

verwezenlijken. Daarnaast kan deze rechtspersoon tal van nieuwe private ontwikkelingen sturen. Veel commerciële activiteiten zullen door afzonderlijke ondernemingen

Programmering in de tijd Aan alle ontwikkelingen binnen het beheersgebied van de N.V. Afsluitdijk willen we een houdbaarheidstermijn koppelen. Bestemmingsplannen voorzien thans niet in een einddatum van een functie(wijziging). In de praktijk zien we echter dat de fysieke inrichting van een gebied sterk tijdsgebonden is en op een zeker moment zijn functie verliest. In de huidige regelgeving dienen we te compenseren om een in het verleden toegestane ontwikkeling terug te draaien als we op dezelfde plek wat anders wensen. Wat we willen bereiken is het toestaan van een ontwikkeling gedurende een bepaalde termijn van bijvoorbeeld 30 of 40 jaar, waarbij op het einde van de vergunde periode de ontwikkeling terugneembaar dient te zijn. Dat zal een sterke impuls geven aan de economische en technische uitwerking van ontwikkelingen (cradle to cradle). Tevens zal de maatschappelijke acceptatie van een ontwikkeling toenemen omdat het niet meer ‘voor eeuwig’ is. Binnen afzienbare termijn hebben we de mogelijkheid om afscheid te nemen van oude oplossingen die hun nut en functie hebben bewezen en nieuwe ontwikkelingen te realiseren.

54



55

Slotakkoord

Consortium:

Momument in balans

- Oranjewoud BV

Om de ontwikkelingskansen van de Afsluitdijk goed te kunnen benutten, kiezen we

Heerenveen

voor een geïntegreerde benadering binnen een slagvaardig businessmodel. De ont-

- GD Architecten BV

wikkeling van de Afsluitdijk vraagt om een integrale aanpak. De huidige sectorale en

Burdaard

decentrale publieke organisatiestructuur doet een te groot appèl op samenwerkingsbereidheid van betrokkenen en belanghebbenden. Sectoraal gedrag mag niet beloond worden. Een integrale en innovatieve ontwikkeling van de Afsluitdijk heeft weinig

In de visie die voor u ligt hebben wij gezocht naar balans én deze ook gevonden. Met

kans van slagen zolang de bestaande, historisch gegroeide structuur wordt geconti-

behoud van de karakteristieke architectonische en landschappelijke waarden van

nueerd.

de dijk, ligt er een visie die van de dijk een icoon voor de toekomst kan maken. Een landmark op zich. Door op voorhand kleur te bekennen en de kwaliteiten die we willen

De oorsprong van de Afsluitdijk ligt bij strijd. Strijd vindt plaats als er tegenstellingen

behouden centraal te stellen, zijn we tot een visie gekomen waarin - met behoud van

zijn. De Afsluitdijk belichaamt vele tegenstellingen. Wij zien deze tegenstellingen als

het goede uit het verleden ruimte is voor vernieuwing en verbetering.

een kans voor onze visie en niet als een bedreiging. We willen niet gevangen zitten in de conventie dat het één ten koste gaat van het ander. Ons ontwerp wordt het resultaat van een zoektocht naar waar en wanneer het één het ander kan versterken of juist mogelijk kan maken. Het gaat er niet om dat één van de tegenstellingen als overwinnaar uit de bus komt. Wij hangen de gedachte aan dat de strijd der tegenstellingen uitmondt in een nieuwe, ‘hogere’ harmonie tussen de mens en zijn omgeving. Uit de botsing der meningen ontstaat de waarheid. Uit these en antithese groeit de synthese.

Monument in Balans

Kleur bekennen Wij kiezen er voor om van de dijk geen kerstboom te willen maken. Maar we kiezen er ook voor om de huidige dijk niet heilig te verklaren. We willen van de kwaliteit van de dijk én de halters versterken. We zijn op zoek gegaan naar die elementen die de kwaliteit van de dijk bepalen. Door het DNA van de dijk te bepalen. Binnen die kwaliteiten is gezocht naar oplossingen.

56



57

Visie op Kwaliteit Om te komen tot een visie op kwaliteit en een visiekaart mét kwaliteit kijken we met u op drie schaalniveaus naar de Afsluitdijk.

1. Wereldlandschap We willen van de Kop van Noord-Holland weer een eilandenlandschap maken. Voor bezoekers van de Afsluitdijk moet duidelijk worden dat zij bij het startpunt van het waddengebied zijn aangekomen. De dijk zelf moet weer een landmark worden. Het

Het DNA van de dijk

ietwat sleetse uiterlijk van de dijk moet opgeknapt worden. Belangrijk is de dijk haar huidige karakter niet verliest. Dat doen we door de dijk sober te houden. Maar het

1. de dijk als wereldlandschap; De Afsluitdijk kan niet los gezien worden van

‘houden zoals het is’ is zeker niet voldoende om van de dijk tot wereldlandschap te

de Werelderfgoedstatus voor het waddengebied. Nu al is de Afsluitdijk een

maken. We moeten laten zien dat er inmiddels nieuwe inzichten zijn, bijvoorbeeld op

toeristische trekpleister. Wij gaan op zoek naar mogelijkheden om de dijk als

het gebied van de strikte scheiding tussen zoet en zout. Duurzaamheid, kimaatbe-

Wereldlandschap neer te zetten.

stendigheid en het zoeken naar nieuwe energiebronnen behoren tot de belangrijkste

2. dam tussen twee landschappen; De dijk is een dam. Een verbinding tussen twee

opgaven van de 21e eeuw. We kunnen de werelderfgoedtoeristen en het buitenlandse

landschappen. De dijk zelf is geen landschap en moet dat ook niet worden. Het is

bedrijfsleven laten zien hoe Nederland hier mee omgaat. Door een Eiland van Energie

een functioneel object. Wonen, verblijfsrecreatie en natuur kunnen een bijdrage

en een plint van de 21e eeuw toe te voegen bijvoorbeeld.

leveren aan het versterken van de leefbaarheid en de landschappelijke kwaliteit in de halters. Op deze manier gaat de dijk niet concurreren met de halters, maar leidt een impuls op de dijk tot een impuls in de halters. 3. dijk blijft waterscheiding; De harde scheiding tussen zout en zoet vinden we niet langer gewenst. We gaan op zoek naar kansen om de natuur te versterken. Toch kiezen wij ervoor de dijk dé waterscheiding te laten blijven. Die identiteit is immers cruciaal voor de cultuurhistorische waarde van de dijk. Binnen dat uitgangspunt gaan we op zoek naar eigentijdse oplossingen voor zowel de natuur als het wegen waterverkeer. 4. rechtheid, weidsheid, ritme en contrast; In het gebied tussen de sluizen staat bij ons rechtheid, weidsheid en het ritme van de dijk centraal. Het contrast tussen zout en zoet, tussen een natuurlijk en een gemaakt landschap bepaald mede de kwaliteit van de dijk. We kiezen er voor de rechtheid, weidsheid, schaal en contrast

De dijk is onderdeel van

niet te doorbreken, maar juist te versterken.

een Wereldlandschap

5. icoon van maakbaarheid én duurzaamheid; De dijk is voor ons een icoon van het maakbaarheidsdenken. Om van dit icoon uit het verleden een icoon van de toekomst te maken kunnen we een element aan deze traditie toevoegen: duurzaamheid. Door te laten zien dat een harde scheiding tussen zoet en zoet in de 21e eeuw niet meer gewenst is. En door duurzame energie als functie van de 21e eeuw toe te voegen aan de dijk. 6. beleefmo(nu)menten op de dijk; We proberen doelgroepen te scheiden en zoeken naar elementen die de beleving van de kernwaarden kan versterken. Wij vinden het belangrijk dat deze doelgroepen de dijk optimaal en in hun eigen tempo kunnen beleven.

58



59

Halter Noord-Holland:

Halter Fryslân:

Wieringen-

Fryslân als

Waddeneiland

slow-landscape

2. De dijk & de halters

Voor Friesland kiezen we een natuurlijk en recreatief profiel. Door het creëren van

De dijk en de halters kunnen en moeten elkaar meer gaan versterken. We kiezen voor

een zoet-zoutovergang tussen Makkum en Harlingen. Een nieuw landschap met

een sober en stoer profiel van de dijk en een ambitieus programma in de halters door

grote potenties. Een bezienswaardigheid, passend in de traditie van Friesland. Hier

de verloren gegane landschappen in de halters te herstellen.

verdwenen en kwamen landschappen. Ook het estuariene landschap verdween, maar kan weer terugkomen. Aan de Waddenkant kan door geleide- of strekdammen

Wij zien twee goede mogelijkheden voor het toekomstige profiel van de dijk: het

kwelderontwikkeling gestimuleerd en zout zoet overgangen gecreëerd worden. Aan

plaatsen van een verticale wand of het verhogen en verbreden van de dijk door

de IJsselmeerkant kan in de ondiepe baai tussen Kornwerderzand en Makkum een

toevoeging van een plint van de 21e eeuw.

brakwaterzone gecreëerd worden om de ecologische waarden te herstellen. In de traditie van verdwenen en herstelde landschappen kan ook een aantal droogge-

Voor het halter Noord-Holland kiezen we een profiel van nat en droog, een eilanden-

malen meren tussen Makkum en Workum hersteld worden. Een kans om zoetwater-

landschap. Wieringen krijgt al een impuls door de aanleg van het randmeer, waardoor

buffers in de Friese boezem te ontwikkelen en een uniek woon- en recreatielandschap

Wieringen weer iets van haar verloren identiteit terug krijgt. Een goede verbinding

te creëren. Door het herstel van de meren, krijgen ook de dorpen aan deze meren een

(staande mast route) tussen Randmeer en het IJsselmeer ontbreekt echter. Wij zien

sociaal economische impuls. Met het herstel van de meren worden tevens opgaven op

kansen om de aandacht voor de Afsluitdijk te benutten om ook voor Wieringen een

het gebied van waterretentie en bescherming van het veenweidegebied ingevuld.

duurzame infrastructurele oplossing te kiezen. Een aquaduct bij de kruising van de A7 met het toekomstige Wieringerrandmeer is voor de kortere termijn een technisch

3. Mo(nu)menten aan de dijk

haalbare oplossing. Hiermee kan de A7 op Wieringen op maaiveldhoogte worden

We voegen geen nieuwe momenten aan de dijk toe. Het ritme blijft Den Oever, het

gebracht waarmee de relatie van Den Oever met het IJsselmeer sterk verbetert.

Monument, Breezanddijk, Kornwerderzand en ten slotte Zurich. Wij kiezen ervoor de

Aan de wadzijde kan Wieringen zich richten op kleinschalige recreatieve ontwik-

kerende hoogte van de kunstwerken in de Afsluitdijk met inbegrip van de voorhaven-

kelingen, bijvoorbeeld door een wandelroute langs een zich ontwikkelend estuarien

dijken op hoogte te brengen door constructieve aanpassingen, inclusief het aanbrengen

landschap (De Unesco Dykrûte). Het behouden van de dynamiek in dit gebied staat

van steunconstructies en het vervangen van de sluisdeuren.

centraal, maar experimenten voor kwelderontwikkeling of het verder vergroten van

De al geplande spui in de knik wordt toegevoegd en bij Kornwerderzand wordt de sluis

de natuurlijke dynamiek zijn welkom. Zoals bijvoorbeeld de Razende Bol. Een natuur-

vervangen door een naviduct.

fenomeen dat prima past op de scheidslijn van natuurlijk en gemaakt, het waddenlandschap en het innovatieve ‘landschap’ van de dijk.

60



61

Door het strategisch toevoegen van rode opgaven kan ook aan deze zijde de relatie tussen Den Oever en het IJsselmeer versterkt worden en de ruimtelijke kwaliteit verbeterd worden. Wij denken dan aan een Poort van Holland in de driehoek tussen de N99 en de A7. De voorgestelde infrastructurele ingrepen bij Den Oever creëren ruimte voor een dergelijke rode impuls. Breezanddijk vormt een unieke plek op de dijk. Dit is het eiland in de zee, het middelpunt van de dijk. Breezandijk moet een plek worden voor alle gebruikersgroepen op de dijk: snelverkeer, recreatie verkeer, wandelaars en fietsers én het watersportpubliek. Een Duurzaamheidscentrum met internationale allure waarin duurzame energie centraal staat, en dat ook vanaf het water bereikbaar is. In de parkachtige omgeving van het Duurzaamheidscentrum kunnen diverse vormen van duurzame energieopwekking in proefopstellingen zichtbaar worden gemaakt aan het publiek. De eerste jaren zal het eiland in het teken staan van innovatie. Als de innovaties zich bewezen hebben kan het Innovatie-eiland zichzelf omvormen tot Energie-eiland.

Energie-eiland Breezanddijk

kazemattenmuseum - verder verhoogd worden. Wij stellen voor bij Kornwerderzand een naviduct te realiseren. Een naviduct is een relatief dure oplossing, maar heeft als groot voordeel dat het de economische ontwikkeling van bijvoorbeeld de scheepvaartindustrie bij Makkum kan stimuleren, door de schutcapaciteit te verruimen voor diepstekende jachten. Door een naviduct en een nieuwe spuisluis blijft het beschermde dorpsgezicht van Kornwerderzand in tact. We stellen voor Zurich een intensieve opknapbeurt voor. De windmolens die nu verspreid in het landschap staan moeten de lijnen in het landschap gaan versterken. Door passende woningbouw kan de zichtbaarheid van Zurich versterkt worden. In Zurich zou verder ingespeeld kunnen worden op de surfers en dagrecreanten die in de oksel tussen kust en Afsluitdijk een plek vinden. En bijvoorbeeld luxueuze paalwoningen ten noorden van de dijk, met uitzicht op de Waddenzee. Door de al bestaande slowroutes wordt een verbinding gelegd met de Poort van Fryslân. Een uniek gebouw dat op de plek van het huidige restaurant kan komen en waarin de Friese cultuur centraal staat.

Visie op Haalbaarheid De nieuwe spuisluis in de knik voorbij Kornwerderzand zit al in de pijplijn en zal

62

worden voorzien van een vispassage. Door deze nieuwe sluis ontstaat de mogelijk-

De visie die wij u geschetst hebben is technisch haalbaar. Door de gekozen insteek,

heid om in het bestaande complex een vispassage te realiseren. De effectiviteit van

waarbij de functionaliteit van de dijk voorop staat en de dijk sober en doelmatig

de vispassage wordt vergroot door de ontwikkeling van een stabiele brakwaterzone

gehouden is, hebben wij gekozen voor ‘proven technology’-oplossingen. De verticale

in het buitendijkse gebied tussen Kimswerd en Makkum. Door de vispassage uit te

wand, het naviduct bij Kornwederzand en het aquaduct bij het Wieringerrandmeer

rusten met een glazen wand kan de attractiewaarde van het sluiscomplex - naast het

zijn hier voorbeelden van. Voor de overige kunstwerken wordt gekozen voor renovatie



63

en versterking. Op het gebied van duurzame energie kiezen wij voor experimenten op de dijk. Breezanddijk kan het Innovatie-eiland worden waarop verschillende nieuwe vormen van duurzame energie in proefopstellingen getest worden. Uitgangspunt voor de financiële haalbaarheid is dat de ontwikkeling van de dijk een bijdrage moet leveren aan de opgaven in de halters. Ontwikkelingen op de dijk mogen dus niet gaan concurreren met mogelijke ontwikkelingen in de halters. De basisfunctionaliteit is een publieke zaak. Evenals de natuurkwaliteit van het Waddengebied en het IJsselmeer. Zelfs de leefbaarheid en landschappelijke kwaliteit in de halters zijn grotendeels een publieke opgave. Ons uitgangspunt bij het ontwikkelen van de visie is dan ook niet financiële verevening geweest. Wij hebben gezocht naar een visie die optimaal voldoet aan de opgaven die er liggen; op de dijk en in de halters. Daarnaast hebben we gezocht naar private initiatieven die daaraan, ook financieel, een bijdrage kunnen leveren. Het IJsselmeer en de Waddenzee zijn, met recht, de best beschermde natuurgebieden van Nederland. Vanuit weten regelgeving zoals Natura 2000, de Kaderrichtlijnwater en de Vogel- en Habitatrichtlijn gelden strikte voorwaarden voor ontwikkeling. Onze visie is er niet op gericht de ruimte in de wet te zoeken. In lijn met de doelstellingen van deze wetten en regels willen we de natuurwaarden in zowel het IJsselmeer als de Waddenzee een impuls geven. Zo sluit het herstellen van het estuariene landschap aan bij de doelen uit de Kaderrichtlijnwater en de PKB-Waddenzee. Voor het beoor delen van de haalbaarheid van de oplossingsrichtingen zijn zo veel mogelijk de genoemde afwegingskaders gerespecteerd en als input gebruikt. In onze visie hebben we gekozen voor balans. Wij verwachten dan ook dat er voor de verschillende maatschappelijke organisaties winst zit in onze visie. Een visie in balans betekent echter ook dat we niet alle ambities en belangen vanuit de maatschappelijke organisaties hebben kunnen verwezenlijken. We realiseren ons ook dat onze visie voor bestuurders wellicht niet ‘gedurfd’ genoeg is. We hebben echter bewust gekozen voor de ‘nuchtere’ insteek. Door een realistische en haalbare visie neer te leggen, bieden we een goede opening voor het gesprek met bestuurders en maatschappelijke stakeholders in de tweede fase. Geen luchtfietserij meer, maar kleur bekennen! Om de verkende mogelijkheden echt goed op waarde te kunnen schatten stellen wij voor om in de tweede fase naast inhoudelijke ‘open eindjes’ vooral procedureel en procesmatig in te zoomen. Op deze manier brengen we de driehoek inhoud-procesprocedure weer in balans. Uit deze eerste fase concluderen wij dat er vooral publieke opgaven liggen rondom de Afsluitdijk. In het vervolgproces dient er daarom sprake zijn van een sterke publieke regie.

64



65

Colofon

Tekst: Samenvattingen integraal overgenomen uit de visies van de consortia. Lees de volledige rapporten op www.rws.nl/marktverkenningafsluitdijk. Foto’s: Hans de Kievit. Foto’s genomen op 15 juli 2008, bij de presentatie van de visies door de consortia. Vormgeving: WEDA Design, www.weda.nl Druk: Drukkerij Banda, Heerenveen Opdrachtgevers: Rijkswaterstaat Provincie Fryslân Provincie Noord-Holland Nabestelling: Wilt u een (extra) exemplaar van deze rapportage ontvangen? Neem dan contact op met de landelijke informatielijn van Rijkswaterstaat: Tel.: 0800-8002 Email: [email protected] Augustus 2008

66


Deze uitgave is gedrukt op FSC papier


67

datum

16 september 2008

Vier consortia werken toekomstvisie Afsluitdijk verder uit Vier consortia zijn vandaag door de stuurgroep Onderzoek Integrale Verbetering Afsluitdijk uitgekozen om hun visie op de toekomst van de Afsluitdijk verder uit te werken. Hiermee worden de ideeën over de toekomst van de Afsluitdijk geconcretiseerd tot een integraal plan. Naast het verbeteren van de veiligheid spelen innovatie, duurzaamheid, klimaatbestendigheid en economische versterking van de dijk een rol. De stuurgroep heeft het advies van de adviescommissie, onder voorzitterschap van Drs. E. H. TH. M. Nijpels overgenomen. Acht consortia zijn begin juni gestart met de marktverkenning. De volgende consortia worden tussen nu en eind november gevraagd hun visie verder uit te werken:

• • • •

WaddenWerken het samenwerkingsverband tussen DHV, Wageningen Imares en Alle Hosper Afsluitdijk 21e eeuw waarin Arcadis, Dredging International, Nuon, HNS en Alkyon samenwerken Monument in Balans: de plannen van NoordPeil, GD Architecten, CE Delft en Oranjewoud Natuurlijk Afsluitdijk: Wubbo Ockels B.V., Royal Haskoning, Van Oord, Lievense, Bam, Rabobank en Eneco

De uitgewerkte visies leiden tot een advies dat begin volgend jaar aan de staatssecretaris overhandigd wordt. De stuurgroep, waarin rijksoverheid, de provincies Fryslân en Noord-Holland en de gemeenten Wieringen en Wûnseradiel zijn vertegenwoordigd, is bij zijn keuze geadviseerd door de adviescommissie, het Innovatieplatform en het college van Rijksbouwmeesters. Motivatie keuze Zowel de stuurgroep als de adviescommissie zijn in het algemeen onder de indruk van de kwaliteit en mate van uitwerking van de door de consortia ingediende visies. Bij de keuze voor de consortia die een vervolgopdracht krijgen is gekeken naar de mate waarin zij functies logisch hebben weten te combineren en hoe zij hun visie hebben onderbouwd. Daarbij is gelet op de borging van de basisfuncties van de Afsluitdijk, de inpasbaarheid in de omgeving en de programmering in de tijd. Ook de onderbouwing van de financiële, technische en juridische haalbaarheid, de effectenanalyse en een ontwerp van het ideale proces van het ontwerp zijn belangrijke criteria geweest. Rijkswaterstaat werkt samen met de provincies Fryslân en Noord-Holland in opdracht van staatssecretaris Huizinga van Verkeer en Waterstaat aan de toekomstverkenning voor de Afsluitdijk. De dijk moet worden aangepast om te kunnen blijven voldoen aan de veiligheidseisen voor de toekomst. Deze gelegenheid schept een kans om meer met de Afsluitdijk te doen. In de toekomstverkenning, die vorig jaar van start gegaan is, wordt gezocht naar ideeën en mogelijkheden voor een vernieuwd gebruik van de Afsluitdijk. Uitgangspunten voor de aanpak zijn de vroege betrokkenheid van de markt en een nauwe samenwerking met belangenorganisaties en tussen de overheden.

---------------------------------------------------------------------------Water. Wegen. Werken. Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat, de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, werkt voor u aan droge voeten, voldoende en schoon water, vlot en veilig verkeer over weg en water en betrouwbare en bruikbare informatie. www.rijkswaterstaat.nl

Noot voor de redactie, niet voor publicatie: Voor interviews is de voorzitter van de adviesgroep, de heer E.H.Th.M. Nijpels beschikbaar, tel.nr. 06-23916333 Voor meer informatie over dit onderwerp kunt u contact opnemen met Rijkswaterstaat, Ursula Neering, tel.nr 0320-297653. In het geval van dringende persvragen buiten kantoortijden is een woordvoerder van Rijkswaterstaat bereikbaar op tel.nr. 0320-297040. Persvoorlichter Provincie Noord-Holland: Joyce Duivenvoorde, tel.nr. 023-5144313. Persvoorlichter Provincie Fryslân: algemene perslijn tel.nr. 058- 2925735. Meer informatie over de gepresenteerde ideeën en over de toekomstverkenning Afsluitdijk, vindt u op de website van Rijkswaterstaat via de link http://www.rijkswaterstaat.nl/organisatie/markt/marktverkenning_afsluitdijk.aspx. Het advies van de adviesgroep aan de stuurgroep is daar binnenkort te downloaden onder het kopje “documenten” Op deze webpagina’s staan ook de rapporten van de verschillende consortia.

Water. Wegen. Werken. Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat, de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, werkt voor u aan droge voeten, voldoende en schoon water, vlot en veilig verkeer over weg en water en betrouwbare en bruikbare informatie. www.rijkswaterstaat.nl

TOEKOMST AFSLUITDIJK. Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1)

Recommend Documents