tla
echmscbe Un1VElrs1te1t Eindhoven
NIEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER ST.ATEN-GENERAAL
1 PriJS f. 19,00
0
VOORWOORD Door de grote hoeveelheid aan materiaal was het noodzakelijk dit jaar het collegedictaat t.b.v. het "Projectencollege" 71'641 in twee delen uit te geven. Deel 1. bevat een stukje historie en vooral de belangrijke voorstudie die leidde tot het definitieve programma van eisen en de basis vormt voor het nu gerealiseerde ontwerp voor de "nieuw-/verbouw van de Tweede Kamer der Staten Generaal" door Ir. P.B. de Bruyn. Deel2. behandelt de "nieuw-/verbouw van de Tweede Kamer der Staten Generaal" zoals deze is gerealiseerd, met name; de opdracht, het architectonisch-stedebouwkundig ontwerp, de constructies, de installaties en de uitvoering. Voor de samenstelling van deze dictaten zijn wij bijzondere dank verschuldigd aan de auteurs voor hun belangeloze medewerking en aan het ministerie van VROM, de Rijksgebouwendienst, de Architekten Cie., Adviesbureau D3BN, aannemingmaatschappij J.P. v. Eesteren B.V. en de firma Zeidier & Wimmei voor het beschikbaar stellen van hun materiaal.
Ir. J.F.G. lanssen P. Avidar
TUE
PROJECTENCOLLEGE Tf641 NIEUWBOUW TWEEDE KAMER DER STATEN GENERAAL
1 DEPRUSVRAAG VOOR HET ONTWERP VAN EEN PALEIS BESTEMD VOOR DE VERGADERINGEN DER STATEN-GENERAAL 1863-1866
VROM/RGD
Ir. J.L. Geluk
EEN BOUWSEL VAN WOORDEN VROM/RGD DE GESCHIEDENIS VAN DE MEERVOUDIGE OPDRACHT VOOR DE UITBREIDING EN VERBOUWING VAN DE TWEEDE KAMEil. Ruud Brouwers 1981 (gedeeltelijk).
RESULTAAT VAN HET ONDERZOEK NIEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER STATEN GENERAAL 1981
VROM/RGD Ir. P.B. de Bryun
RESULTAAT VAN HET ONDERZOEK NIEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER STATEN GENERAAL. PROGRAMMA VAN EISEN 1981
VROM/RGD
SAMENBUNDELING RAPPORTEN MET DANK AAN HET MINISTERIE VAN VROM
Ir. J.F.G. Janssen P. Avidar TUE 1993
DE PRIJSVRAAG VOOR HET ONTWERP VAN EEN PALEIS
bestemd voor de
VERGADERINGEN DER STATEN-GENERAAL
1863 -
,.,....
1866
(~•.
. ...
..........
-· 0
•••1••'-~'
en de betekenis van het Binnenhof in het licht van de geschiedenis tussen 1579 en 1980.
INHOUDSOPGAVE pagina
Inleiding
1
Voorgeschiedenis
3
Voorbereiding van de prijsvraag
4
Beoordeling concept-programma
6
Het programma van de prijsvraag
8
Rapport van de Jury
9
Meervoudige opdracht aan de programmacommissie
11
Fundamentele kritiek op het programma als nasleep van de prijsvraag
12
De Ridderzaal het centrum van het Binnenhof
15
Bronvermelding
18
Eerst is vastgesteld, dat als criterium voor het doorgaan naar de tweede ronde zou gelden, dat die inzenders in aanmerking komen. waarvan op grond van hun ingediende plan mag worden aangenomen. dat zij in de tweede ronde met verwerkmg van de opmerkingen kunnen komen tot een plan. dat voldoet aan de verwachtingen van de prijsvraaguitschrijver. zoals deze in het programma van eisen ziJn vastgelegd. Teneinde elkaar bij de eindstemming niet te beïnvloeden is schriftelijk gestemd Het resultaat was, dat de grootst mogelijke meerderheld van de leden en plaatsvervangende leden van de jury de mening bleek toegedaan. dat geen inzenders voor de tweede ronde konden worden aangewezen.
Afbeelding 1 Ontleend aan pagina 14 van het juryrapport van de prijsvraag.
0
Ministerie van Volkshulsvesting en Ruimtelijke Ordening
Rijksgebouwendienst Cantraio o.,.~eue PJU'-•th:ru K&lii'\&Gylit.an 1 l .. lu!;.;,r;OTO, 61
42'll
~
Po~ta.CJftho
htH:r ir. P.B. Je Hrul]n
P"'sruus :tOOS2 2500EZ
&·Gta~ounh4QO
On•kM:Mnerk
2a-u .. •oo
11. n. ~~69
s••
......... 26 JAN. 1981
St.udieupJracht nieu>J- en verbouw Tweede a:&mer t.e • •-:-Crovfl:nh4tJe Wel'knWIDI!Ir 1 9196
Als vervol9 op de a.eervoud1.ge <:.pdracl•t konlbèrk
11.2~~tUO,
d.d. 4 }uli PJ79 vOór dtl
Afbeelding 2
nieuw"' en verbouw van ~Je '1\teeûè Kat.g,ur .::mt.v!lng:t U hierbiJ opdracht voor hl\\t ver .. r ichun v.,a.n èt;tn sluch.e aw:t de volqonde inhoudt
Voorblad van de opdracht voor de huidige ronde aan architect De Bruijn.
ta)
liet in uvt:rleq fta)t ;Je Tweede tt.:u~~&r en do tKJtrukk,,m dt:Jn~i.t'(umchtên levoron va.n b•)dt'.SCJOR
{b)
Uo;L verr.b;htt.::n v.an een ondcrzve:k ,,.".;:.1· een opt..lual ttffcctie! qebruik van de beschikbare Cjel.IOuvon en eveht.ue~tl hiur.aan t.oa te vot~qen qobouw~n ronû h&t ihnnenho!.
{ç)
liet fllegcn van hut nodige ov~Jric<J UK-·t- de R.i )k:ogobou"'enüicnt>t, de Tweo,Jc lto:t.I:Dut, :Jo r.cmccntt:> '!>-Gr,f.vcnhaqu, de lHJkS·h.:rHit voor Je HohURUimten:ûrq en de Provincie Zt..ud·Uolland ter n~,Jt.trd invulllfi'J eu prccuo""t: iug v,an d~ randvoorv011aftlen.
!r.ll
~l~t' nntwtk.kuien V<Jn C:hko;lc Btödeiicn V~l\ n.U.CbtegèLruik~ Wi.Utrih llltll C!(.!U <.>pt.iG!olle •:rntd.nnatlc> Vi'ln bcst
~voor-
tl,.jltjlt!>
kvpl 1:! hr tof fiin 1 :;t.tJr ~
U laden
t>t~Lraf
c ::.roct:durt.'
l!tl
het
d.t.l. <:9-U- '&0 orq.,;u;t ~atle
-PrJ.~t.ldt1f•C
t ..•nût.o ûe t
1 }dschel'llA.
-
I -
Inleidin2 De afloop van de prijsvraag voor het ontwerp van een uitbreiding ten behoeve van de Tweede Kamer in 1978 is bekend. De jury meende geen winnaar aan te kunnen wijzen omdat geen enkele inzending kon voldoen aan de door de jury gestelde criteria. Samengevat luidde de beoordeling: onvoldoende inzicht in de gebruikerseisent te weinig architectonische kwaliteit voor dit waardevolle historische gebied. De wijze waarop de besluitvorming in de jury tot stand kwam is hiernaast afgebeeld (afbeelding 1). Wie bij de huidige. voorbereidingen voor de nieuw- en verbouw ten behoeve van de Tweede Kamer betrokken is en kennis neemt van de geschiedenis van de prijsvraag die zich tussen 1863 en 1866 afspeelde, komt tot de ontdekking dat er "weinig nieuws onder de zon" is. Met enige verwondering daarover heb ik het hiernavolgende opgetekend. Zie voor de bronvermelding pagina 18. Bij de vele overeenkomsten tussen toen en nu dringt zich een duidelijk onderscheid op. Dat betreft de waardering van het begrip monumentaliteit. Dat het realiseren van een "waardig, grootach en vorstelijk" gebouw (een "Paleis") ten koste zou mogen gaan van voor ons vaderland zulke essentiële cultuur-historische waarden als toen in het geding waren, is tegenwoordig niet meer denkbaar. Bestudering van de geschiedenis van de bouwplannen voor ons parlement leert dat er ook nog een ander important verschil is tussen verleden en heden. De in 1866 op de onbekroonde prijsvraag volgende meervoudige opdracht aan de 3 architecten die het prijsvraagprogramma hadden opgesteld, leidde evenmin tot het gewenste resultaat. In 1870 bleek dat er geen f 1 miljoen ter beschikking was voor de bouw. Ook in 1922 kwam het niet zover. Geen van de 6 toen uitgenodigde architecten kreeg de opdracht zijn ingediend schetsontwerp nader uit te werken. De geraamde f 4 miljoen konden eveneens niet beschikbaar worden gesteld. Als ir. van Dat
vervolg op de meervoudige opdracht aan 3 architecten in 1978 heeft de heer P.a. de Bruijn nu als enige architect een opdracht voor de nieuw- en verbouw de Tweede Kamer ontvangen (afbeelding 2). is nog niet eerder in de geschiedenis voorgekomen.
Dit historisch besef maakt het des te boeiender de planvoorbereiding voor de nieuw- en verbouw ten behoeve van de Tweede Kamer van nabij mee te mogen maken. Thans is de onderzoekfase waartoe de Ministerraad op 29 augustus 1980 als vervolg op de recente meervoudige opdracht besloot volop aan de gang. Medio juni 1981 dient deze fase te worden afgerond met de keuze van een "model van ruimtegebruik" en het verstrekken van een opdracht voor het maken van een voorlopig ontwerp aan de architect.
.L ;rt'SZ/4. '"'· .
A-·~n fi~~
Afbeelding 3 Door Thorbecke persoonlijk met potlood aangebrachte i · correct 1. es n de concept-aanvrage voor machtiging aan de Koning om d wet van afb.S bij de Raad van~ State aanhangig te mogen maken.
-
2 -
Op langere termijn bezien is hiermee sprake van niet minder dan een doorbraak in de ontwikkeling der gebeurtenissen. Zal er nu wel een plan ontworpen kunnen worden waarvan de kwaliteit het waard is, de voor realisering van dat plan vereiste financiële offers te brengen? In elk geval is het zeer de moeite waard om na te gaan of kennis van de geschiedenis de planvorming van nu verrijken kan.
Leiderdorp, februari 1981,
.-1,Lr! i~: . I<. ~ 1~
ir. J.L. Geluk.
Afbeelding 4 Een stukje uit de conceptmemorie van toelichting bij de wet van 1 november 1863 zoals Thorbecke die met zijn vaardige potlood schreef.
STAATSBLAD \'A.S flE'l'
K0\1 \G RIJK DER NEDERLANDEN.
'129.)
JI'E'r
vat~ det~
sticl.tc~t
Wu WILLE:\1 Ill, !\'t!JERl.A'SDE'S. V,, 'S
L l:::S:F.liRU RG
PRINS I
BIJ VAN
lsten November 1863, tot het van een paleis voor de Staten-Generaal.
DE ORA'l'IE
Gons,
Ko~u:-~o
DEl:
ÜR.i:!'JE-NASS411, Gl\OOT-liElt'l"(Jfl
E'SZ.• E~7.. • F.'SZ.
All€n, die deze zullen zien of houren Ie zoo, salut! doen te weten: Alt.oo Wij in overwe:;ing genomen hebben, dat het wenschelijk is, het Groodwetti;; Vcrbond van Ons Stnml1uis met l1et Xcderlantl~cllc Volk, waartoa de gronuslngcn in Norember en DccembeJ· 181:1 gelegd zijn, op eeue w;\ardigc wijze te doen herdenken: Zoo i;; het, dar. 'Wij, llcn Unad van !:itato gehoord, en me• ::cmeer. o..-erleg der Staten-Genoraal, hebben goedgevonden en 'l'r;wa:-~. gelijk Wij goedvinden en vcrstann bij de2e:
Eenij artii:cl. Te '.o;Grn\·enhagc wordt voor do Vcrgaderingen \·an de beide 1\nmcr,; der Stntl!n-Gencmal, ecu palei:> mn Stnauwege opgerigt. LnW..'Il
en bevelen, dat deze iu het Staatsblad zal worden ge-
129
2
plaatst, eu dnt alle 1\linistcricle Departementen, Autoriteitlln, Collogien en Ambtenaren, wicn zulks anngnat, uan de nnnuwkcurigc uitvoea·ing de hand zullen houtlen. Gegeven lc 's Gravenhagc. den Jsten :'-lovembea• 18G:l.
WiLLE!\!. De JIIÏ11isltr van Bi1,1te11lamlsche Zul:til, tUtll'li;ï; Voon:itter
VIM
dm
Raacl van Jlli1IÎ$t/!J',;,
T l~,ORBE Clt E.
Uit:,:-egel'en den :et:msien :-Jcvcmber llsGi.l. De Jfillister van Slwtt, Directe UI' t:a?l het Kabii!C! tles J.:onÎ11:J$, !lF.
ltOC:tl..
Afbeelding 5 De wet van 1 november 1863 gepubliceerd in het Staatsblad.
-
3 -
Voorgeschiedenis De geschiedenis van de plannen voor de bouw van een nieuw parlementsgebouw is al meer dan 1 eeuw oud. De eerste gedachten daarover stammen uit het jaar 1863. Het Koninkrijk der Nederlanden was toen 50 jaar onafhankelijk van de Fransen. Dit jubileumjaar van onze onafhankelijkheid was de feitelijke aanleiding voor de bouwplannen. Er was besloten dat een nationaal gedenkteken ter herinnering aan het jaar 1813 zou worden opgericht. In november en december van dat jaar waren immers de grondslagen voor "de vestiging der hoofdbeginselen onzer Staatsregeling" gelegd ( 1).
Ter voorbereiding werden een "Hoofd-commissie" onder voorzitterschap van Z.K.H. Prins Frederik en daarnaast provinciale commissies benoemd. Deze organisatie werd gekozen, omdat de regering de ideeën voor het nationale gedenkteken uit het volk zelf voort wilde laten spruiten. Tot welke resultaten de inspanningen van deze commissies verder ook geleid mochten hebben (zoals de Naald tè Scheveningen en het Gedenkteken in het Willemspark), de gedachte om als nationaal gedenkteken een "Paleis voor de Staten-Generaal" te bouwen was afkomstig van Koning Willem III zelf. Minister Thorbecke vroeg in zijn brief d.d. 8 oktober 1863 aan de Koning machtiging een wetsontwerp bij de Raad van State aanhangig te mogen maken, teneinde "overeenkomstig de schoone en groote gedachte van uwe Majesteit een Paleis voor de Staten-Generaal tot gedenkteeken van het grondwettig verbond van Uwer Majesteits Stamhuis met het Nederlandscha Volk te doen oprigten" ( (2) en afbeelding 3 ). In de memorie van toelichting stond dat de onafhankelijkheid op geen gepaster wijze zou kunnen worden herdacht dan door het bouwen van een paleis voor de Staten-Generaal, "de eerste en voornaamste der instellingen, zonder welke Willem t verklaarde het éénhoofdig bestuur niet te willen aanvaarden". In het besluit daartoe zouden "alle nationale overtuigingen een punt van vereentging vinden". Het zou "een waardige vergaderplaats van 's-Lands Vertegenwoordiging, tegelijk toewijding aan de algemeene belangen van dat Volk" moeten worden ( (1) en afbeelding 4). Thorbecke bepaalde dat de kosten niet meer dan f 1 miljoen mochten bedragen, hoewel dit bedrag niet op een begroting was gebaseerd. Het wetsontwerp werd op 31 oktober 1863 door de Eerste Kamer met 20 tegen 13 stemmen aangenomen. De wet werd in het Staatsblad van 7 november 1863 gepubliceerd (afbeelding 5). De keuze voor een nieuw paleis t.b.v. de Staten-Generaal als nationaal gedenkteken was dus gebaseerd op de viering van 50 jaar onafhankelijkheid en de verbondenheid van het volk met het Huis van Oranje.
-i;{·~ e-x~.:'''~~ ~ ·" 1rl' I'"<, ~ t:ll!..-z. ;...J ,; e. ...,{ /. J
l'f
'
c -----
Afbeeldinca 6 Ontleend aan het eerste conceptprogramma d.d. 1 maart 1864.
..
- 4 -
Voorbereiding van de prijsvraag Thorbecke was als Minister van Binnenlandse Zaken verantwoordelijk voor de Landsgebouwen, ressorterende onder de afdeling Waterstaat van zijn ministerie. Hij benoemde een commissie welke de redactie van het "Programma van een Wedstrijd voor een Paleis van de Staten-Generaal" op zich nam. De commissie bestond uit Landsbouwmeester w.N.Rose en de architecten A.N.Godefroij te Amsterdam en J.H.Metzelaar te Rotterdam. Op 3 december 1863 zond de commissie al een vragenlijst aan de Minister. Het waren praktische vragen, zoals:
op hoeveel Kamerleden maximaal te rekenen; antwoord: 100 Tweede Kamerleden en 39 Eerste Kamerleden; zaal Tweede'Kamer geschikt maken voor gecombineerde vergaderingen; antwoord: ja; hoeveel en hoe groot sectiekamers te maken; antwoord: voor de Tweede Kamer 5 sectiekamers van 20 leden en 1 sectiekamer reserve met het oog op eventuele verdeling in 6 secties, voor de Eerste Kamer 4 sectiekamers van 10 leden; groepering der onderscheidene lokalen; antwoord: bekijk buitenlandse parlementen; en nog meer vragen met betrekking tot de inrichting van het gebouw. Het eerste concept-programma werd op 1 maart 1864 aan de Minister aangeboden (3). De commissie beval de Koekamp als bouwterrein aan, hoewel zij dit liever geheel vrij wilde laten. Daarmee kon vermeden worden "in approximatieve bepaling van de oppervlakte der lokalen te treden" (afbeelding 6A). Indien toch een begrensd terrein zou worden aangewezen, dan dienden de ontwerpers met juistheid over de situatie te worden ingelicht. Tevens was het in dat geval onvermijdelijk dat er minimale oppervlakken alsook het onderlinge verband der lokalen werden aangegeven. Echter achtte de commissie het bezwaarlijk dat daardoor de vrijheid van de ontwerpers zou worden belemmerd, zodat de "kunstwaarde" van de ontwerpen beneden de maat zou blijven. Mocht de Minister niettemin van mening zijn dat er wel getallen in het programma moesten worden opgegeven, dan zou de commissie het nodig vinden om met de gebruikers te overleggen, en om "soortgelijke inrigtingen in het buitenland te gaan opnemen en bezigtigen" (afbeelding 6B). In zijn ontvangst-bevestiging d.d. 3 maart 1864 wenste de Minister het Binnenhof of de grond tussen het Buiten- en Binnenhof aan te wijzen als bouwplaats. Dit was historisch terrein en het nieuwe paleis kon "de kern worden van een reeks nieuwe gebouwen, welke bij verdere verbouwing van het Binnenhof toch aldaar moeten verrijzen" (4). Hij begreep dat de commissie nu een buitenlandse reis wilde maken. Daaraan vooraf zou de commissie het Binnen- en Buitenhof nauwkeurig op moeten laten meten, vooral "het weg te ruimen gedeelte". Na afloop van de reis zou de commissie omtrent bijzonderheden in overleg kunnen treden met de Griffiers van de beide Kamers.
Afbeelding 7 De machtiging van de Koning d.d. 7 september 1864 voor de declaratie van de buitenlandse reis.
Afbeelding 8 Ontleend aan het aangepaste Concept-programma d.d. 1 augustus 1864.
------- A
- s Daarna trad er enige vertraging op in de voorbereiding van het programma, mede wegens ziekte van Rose. Hij ging gedurende 1 maand met ziekteverlof. Op 16 april 1864 kwam de goedkeuring van de Minister voor de buitenlandse reis. De commissie vertrok op 6 mei met brieven van aanbeveling voor de verschillende gezanten. De reis voerde naar Brussel, London, Parijs, Bern, München en Stuttgart en eindigde op 4 juni. De declaratie omvatte een bedrag van f 1.792,27. Voor de betaling ervan werd de Minister op 7 september door de Koning gemachtigd (afbeelding 7). Op 1 augustus 1864 schreef de commissie aan de Minister het concept-programma te hebben aangepast naar aanleiding van diens brief d.d. 3 maart 1864 en als resultaat van de buitenlandse reis (5).
De inrichting van de zitplaatsen van de Senaat te Parijs had nu als voorbeeld
gediend. Ook was de plaatsing der Ministers gewijzigd en had de commissie inmiddels de oppervlakte •zoveel 4oenlijk gepraeciseerd" (afbeelding SA). De terreinkeuze - nu aan het Binnenhof langs de Vijver - was gebaseerd op beschouwingen van technische en lokale aard, "die te uitvoerig en ingewikkeld zijn om schriftelijk te Worden uiteengezet• • De bouw van de nieuwe vergaderzalen zou mogelijk zijn zonder het bedrijf van de. beide Kamers te storen (afbeelding 8B). Blijkbaar kon de zaal van de Eerste Kamer dus nog juist blijven staan, maar de rest van de bebouwing langs de Vijver inclusief de Tr3veszaal tot aan het torentje van Thorbecke zou moeten worden gesloopt. Zie ook de rechthoek a b c d op de situatieschets (afbeelding 9). Met het nieuwe paleis voor de Staten-Generaal als kern van een reeks nieuwe gebouwen was het mogelijk dat een •regelmatig en grootach geheel met der tijd zal kunnen ontstaan• (afbeelding SB).
------
----,~~·~···~~vy~o•~·~------------------------~-
r----~-___,
·.I
Afbeelding 9 Situatie van het Binnenhof met het bouwterrein a b c d langs de Hofvijver.
Afbeelding 10 Enkele citaten uit de geheime nota d.d.25 augustus 1864 van Inspecteur der Waterstaat Conrad. De foto werd eerder gepubliceerd in Interm~diair.
A --------
·. ...;,_,_--/.,&s:~(l .· - k, ,,..:-/ .o~
Q~- ~ry ~ E
. 7__..,. ·,
..r~- I'~ &. ;:~7 -á
JJ;Û ,~:' Jr.t
c-.1<-4 ...... /
u_,,v
~-}:'41'-&~J.à-/.~/-=.l~_"~._, a.e.~~ /.
~ ~Z
.l'~z~4-L ~"~1!J'-1!! «.,. •./,
. .
""'?? .....
~. ~·
·7':.!-' ~ .",6;:.,. ~
- 6 -
Het aangepaste concept-programma werd op het ministerie niet met gejuich ontvan• gen. De ambtenaar Bogaards signaleerde aan de Minister dat de commissie de gebouwen langs de Vijver tot aan het torentje wilde laten afbreken. Daardoor zou het Ministerie van Binnenlandse Zaken ten gerieve van de Staten-Generaal moeten verhuizen (6). Verder noemde hij als bezwaar dat de afmetingen "bepaald" waren voorgeschreven. Deze zouden ook te groot voorgesteld zijn, want van de 4200 vierkante Nederlandse ellen (m2) op de begane grond waren al 3010 vierkante ellen bestemd voor gangen, vestibules e.d. Door deze omvang was de door Thorbecke gewenste bouwplaats tussen Binnenhof en Buitenhof niet mogelijk. Verder ontbraken er een kamer voor de Ministerraad (er waren wel 2 kamers voor de Ministers voorzien) en een publieke tribune. De Minister werd aanbevolen het programma ter beoordeling voor te leggen aan F.w.conrad, Inspecteur in Algemene Dienst van de Waterstaat (afbeelding 10), met welk voorstel Thorbecke accoord ging. Op 25 augustus 1864 bracht Conrad zijn geheime rapport aan de Minister uit (7). Hij toonde zich "niet zeer ingenomen met het uitschrijven van prijsvragen voor aanzienlijke gebouwen•, aangezien deze "dikwijls beantwoord worden door meer beginnenden" (afbeelding 10A). Liever zag hij een "als bekwaam erkend architect" aangewezen (afbeelding 10B). Evenwel accepteerde hij de beslissing van de Minister om een prijsvraag uit te schrijven, alsook om het Binnenhof als bouwplaats aan te wijzen. Conrad achtte het programma niet geschikt voor het verkrijgen van een ontwerp dat de vrucht zou zijn van "vrije en onbelemmerde denkbeelden". Door de aangegeven indeling en opsomming van oppervlaktematen zou het genie van de architect teveel aan banden worden gelegd (afbeelding 10C en 100). Hij veronderstelde dat het programma was gebaseerd op een eigen ontwerp van de commissie. Het programma diende veel eenvoudiger te zijn. Er zou bijvoorbeeld moeten worden volstaan met het opgeven van het aantal personen per lokaal. De rest zouden de architecten er dan wel uit af kunnen leiden. Conrad wilde de ontwerpers ook vrijlaten in de keuze van het terrein: langs de Vijver, tussen het Binnenhof en het Buitenhof of een combinatie van deze beide mogelijkheden. Hij deed ook enkele ontwerpsuggesties. Het Paleis zou bijvoorbeeld, zoals de commissie voorstelde, langs de lange zijde van de Vijver kunnen worden neergezet. Het zou dan kunnen aansluiten aan het Mauritshuis om daarmee één front te vormen, voorzien van een terras over de gehele lengte. De hoofdingang diende daarbij aan de Vijverzijde te liggen, bereik• baar via een monumentale brug in de Vijver. Conrad onderkende echter de bezwaren van het opruimen van de Tr3veszaal met zovele geschiedkundige herinneringen, de sloop van de Eerste Kamer en - vooral de gedwongen verwijdering van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Hij kwam daarom tot de suggestie om het gebouw met het voorfront aan het Buitenhof te plaatsen, met een grote, fraai versierde poort in het midden. Graag zag hij aan de Vijverzijde een pendant van het Mauritshuis verschijnen. Regelmatigheid was daarbij een belangrijk criterium.
'
.-'
Afbeelding 11
./
Situatie van het Binnenhof met de beide varianten voor het bouwterrein: a b c d en A 8 C D ···•<"'1''
'"':" ..
.#':..I'K'.JV .. .".n.~ .. /
• _,e44.,
~
a-~ ~/ /n.-v :A/.~r-1
-·t?l?n.,/ -~~~ ~
-~d:
~ ~..___.. ,.." ,__."...-L-7__
r
;u;;._,~~~
_J,;:..
6"r, .... ~~-,.,~· ~~-~.. A':.../_.. ~""; ~p....-.... . ,..;,_,~.,~·r u'u:J';j/ .~Jifn,. ,--t.;t:;/'- /,...-,-· ;&;~-~, ~/ •. •. "t;:,1"11L-" •• ~"(. .4• ..A'H.UA tff;<ÎIHLv-J tlfhrr..é . '"'' ·-.&I" tf~,~ ~-, ~ ....,.../;;;'. ,.&" ~J ;:'7/ /.,.; .,.".,.,& .,.n.,vd'.U ""-..;.,. . -4- h.e ,/6../_ - ";;...-IU'u &,./.,.r~~.&"t ~_,e~ Ju_, /
A(,
.
'
t:-,wu. .
: """"'7'
,.4~ %-."1.-;P' ...,.,.,..,..;."."_,.,("· --tn•~7 ,......;/. ,e,~;l/~" /./n/, --~~ 7 ~ ,_..,{..77 ~, / . # -..d~ .41'~,,_"· /"'~..-:- -- ~~"_,7 . . . ..,", ~r- ,.,~-r/ ..".4~ ."4-_"
r-"·"/
.-«.. ..........
-411-,.,.,.~ _./..~.,._/..,.,-"/"
?
•.-
r
~
---~
. . . .-..-
...C'.v
;t';.-./
7
/_.,/..<, "''".,(' ~.6" .. ....w:J#";i>~"', ..,4. ..t.:. ..... '?dM-~__.,..".., 4_;{._j"~
:?'
..,...,.,_./~..-,i/~~~?~.,.,., ....,......, -4u&:IC ,.Ge.,..· ·~&v:: -IJH-7.../.
.
Afbeelding 12 Uit de reactie van de voorzitte~ van de commissie voor huisboude lijke aangelegenheden van de Tweede Kamer op de publicatie v. het prijsvraagprogramma.
- 7 -
Conrad wilde de ontwerpers in de keuze geheel vrijlaten en deze suggesties niet in het programma vermelden. Op een situatieschets zou alleen aangegeven moeten worden wat persé behouden moest blijven en wat gesloopt mocht worden. De uit te loven prijs ad f 2500,-- vond hij voor deze "hoogst belangrijken arbeid" te laag (afbeelding 10E}. In een kennelijke repliek d.d. 26 oktober 1864 op dit commentaar wees de commissie de suggestie voor een ontwerp met een poort in het midden op de plek tussen Binnen- en Buitenhof af (8}. Rijtuigen in de poort zouden teveel lawaai maken en de begane grond zou erdoor in tweeën worden gesplitst. De afmetingen van een gebouw aan het Buitenhof zou. den overmatig groot worden, terwijl er ook veel gebouwen voor afgebroken moesten worden. Volgens de commissie bestonden deze bezwaren in haar voorstel niet, zoals "uit het ontworpen schetsplan zal kunnen blijken••. De drie doelden hier waarschijnlijk op hun eigen gemaakt ontwerp. Zij moesten tenminste een indelingsplan gereed hebben gehad. Wegens de te kleine bouwplaats aan het Buitenhof was het ontwerp langs de Vijver geprojecteerd. De noodzakelijk geachte regelmatigheid van bouw speelde bij deze keuze een belangrijke rol. Het ging immers om een waardige plaatsing. De commissie weerlegde voorts de kritiek op het opsommen van de vereiste afmetingen. De noodzaak ervan kwam voort uit het aanwijzen van een begrensd bouwterrein. Het aanduiden van de groepering der lokalen verdedigde de commissie met een verwijzing naar de onbekendheid met de opgave van de buitenlandse architecten die mee zouden dingen. De prijsvraag zou namelijk een internationaal karakter dragen. De afmetingen van het terrein waren op een situatieschets (zie afbeelding 11) aangegeven door vak a b c d ter grootte van 4200 vierkante Nederlandse ellen (vierkante meters}, waarvan 940 vierkante ellen onbebouwd konden blijven. De bestaande gebouwen aan de noordzijde van het Binnenhof zouden tot en met Binnenhof 19 moeten verdwijnen. De vergaderzaal van de Eerste Kamer zou overigens kunnen blijven staan. De som van de oppervlakten der lokalen op de eerste verdieping zou 1.740 vierkante ellen bedragen, die van gangen e.d. 1.000 vierkante ellen. Op de situatieschets (zie afbeelding 11) stond ook de bestreden ontwerpsuggestie aangegeven volgens vak A B C D·
N'.ts.
NEDKILANDSCHE
STAATS-COUim.
Dtrl"ii·--io·---
..,., tij ...... "......,, ................ ,. IN.fpiJrlt'4.
ZO~DAG
45 EN V.HND.\r. 46 JASUlRIJ.
Bij deze Courant belloort een BûrJoeyael.
NEDER LA l\1 D ~ N.
-u...·~· 11 10
~:.o "'"'' on la01penlocaal , • • • • • • • • • • bergplaa11 Yoot braDcl••offen ,. • • ~ .. • • • • ,. loc:al•n '"' boogios oa• -bdJ eo ..,.....ochaf'PIID do Jlt:ntc • ialer groo& • .. ,. • • • • • • • • .. • • • ~4•• borcplnu ooor b,...,dbluoehmiddelea • • • • • • • ~!:ene
·r......
•. ,.., ... ,."..... a-.
EM> -blijf •oor daa pordor , pool • , • , • , • , • , ,......., woningooor doo ~. beo&ea11do oil 5 ............. -
IOD
11 10
llooodorliJ'kon iopng. , • • • • . • • ; • • • • • 110 FA>D brandnij ""'biel • .,., nljaardo 11ûba • , • . , • • 11$ • I'Uttr• en lampenloeotal • • • • • • • • • • • • • l$ Eeno llert!'Pl..te onor brand•..,.• . • , • • • , • , • • 10
-r- ._....
lol ......., .... _ . , . ...
pr ,,........., -
de dieDit. ieder - · · • • • • • • • • • • • • • •• 100 Eaao borrp!MII oOOI' lln.odbl.......,iddol• • • • • • • • , Voorts
11
in daao oordieping ~o'I'Ori.S... wordoa d o ' - ' -
beo·--
mooiOOI
lol bol pl.uiHO dor inrigünpa •oor do o--niim= oo IHIIIalomode do .-peo lol hol . , . . _ 01111
-•Ioa;
OOOI' de wato~clooolt"" oord.,.. waloodlall'lbG&ie . _ hl ll"~•le pboow , .., wol ""'' itd... boofrlofcleollas "'-"-liikWij
de ...."oira
. ..........................
..............
--
.. r.nte '-'· Eolla ~""'" oorpderual ooar • 89 """"' dar &!rit• ~.
-
- · · .. · - pdelallloool4• beoohlll•'-1 ~ .... ; . . . . .d. - · · ... ~ • • • • • • • • • • • • •
. ·- ........... ·-"ii....._ ................
. . . S""'IO aDIIebaabro ,
~
o
.,._,10 ..-
•
,
'
• • ,
, ,
,
,
• ,
•••••••••••••••
~......... Uiolel- bbiiiOI -
-
....."''-' • • • •
• ..... - · .... ;riller • . • • • • • eo~~~mil.....,ua.z." .......... ........ .. l[ril8e • • • • • b!IIDOI ooor daa 'b.mabewaaod• Jr.. bmtr "_ do looda • • • , •
• ,
.... ralloa oao do !.den • • • • , • • , , • ,· , , b - ooor d011 p,_i
kul&j\-.
• , • ,
........... -
-
• •
• •
•
•
• •
. • • . • • • • , • • , • • • • • •
, , .•• ,
,
, ,
,
,
,
o t.tbmeroocrr
r.. "'... '-·
100
A
u
10
• • • • • • • • • • • .. • • • • • • •
10
•ao
10 10 lt5
10 10
., ao
10
MI._._._
............... ~ ............... 2\oooû .._,.....,. ..............., ooor ledoD, e a - ...,...., lol V~· &i~ YUl do lleido Kuoorn ._ fllaaoa..o..-t •• 110
.... ;. ;. ;.;. ;;._;
D i l - .............................
E.a """" ...~~o~uua~mo • • • • • • • • • • • • • • • . _ ...,. ............. alpdaca ...,.dmt1, •
. '-·-.............. ...._... _ltaiiiMI_....... •
.................... =· ; . , . , ; . ; . . -b.IIIM&----...-................ .
pitniko .... ... '"""" • • • • • • • • • • • • •
·~~
......... _........... .
~
............ . . -- .................. .... ................... __ _ ......... ......... ........ . ___ . . . . . . . . . . . . • IoaWooi · - ................ . s-----~
IMp/lil--:so
........ ~ _".rt&al .............. "':_ lloallllap"f ..... ........ _...... _ _............. _ ._.._ , . . . .... poot1• ...••
liJd Aal do .:.-_ ......... eü•. • • . • . _ . ._. •• . .,... •· . • 10 ao ...... .......,..._....._
• ...". -
-
~-
-
~
-
oallka.ûw wllolu,
•OOI'
r.. ,...... a-.
doa
....... . . - • • • • • • • • • • 10 ........... beotuallt . , & ~. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
........ ...,., -
• •• ••• •• ••
•• bfl\i...._.. . '" . . .__ "' . .P'*'• . . ......• • . •-t .....,._.....,................ kabiltd _.. ........... •• ..... • • • • • • • • • • • Eo._....._ .. .........,._ .. Beu . . . . . . . . . . . . . . . .
.....,_
. ._
....... ..................... , ............... . ••• •
."...._ -~
~
v.~---k..w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ww:Jurdo ..... • • • • • • 111 .............
~
............... ...._, ...... .
--~········
100 10
100
............................... •
._ -
..!)
... bibllol....... • • • • •
_...__..__lr:.W.ID~
• •
.!5
so
• • • boèl. .. • . . . • • . • .. '---·~-····
~
20
110
.. TwfllkJ-•
....._ -·m:t-.-.. . . . . . .... aJc-De &adcilaiDbN, -
bbioet · - p.nlftObe 00 YU de ledOD, , , , , • .,.._ . _ •oor e»miDiodA, lochr• • • • • • • • • • lt. ....... •oor do <eDirale af4oeliDC • • • • • • • • •
Zoo .._..,. '""' do '""ûoa, iodor
rui•"•
-biodoa.S. •oor
10 ..... : ...,_ ~~- ...... • • • • 1!.. Wbliotbftá. • • , • • • , • • • • • • •
• --.u. . . . . . . . . . . . . . . . ...."_b_
•
~
atelliof , • • • . • • , • •
....... ........ bibliolb-.lo • • • • • • .
•
S.. ...... - r id-. IDOl ftn bbiiHil aa Wo~l , :S.. . _ • ..,..
•
•
• lkHien • • • . • • .. • • ., • • • ••• • • • • • •
,....,..,.._. . . . . .
«O
!KI 110 60 UO 110 101'1 t6 16 80 20 IQ
11.t1. M&nlr:ltlq "" de iarillûoc del' pooto . . . ...._... .U.t IIM ........ "' ........ u. acht po__ ,
....... '-·
10 .........
10
•
•
•
. 10 110
Afbeeldin2 13 Het programma van de prijsvraag gepubliceerd in de Staatscourant d.d. 15 en 16 jan.1865. De bijlagen A {situatie) en B (tarievenlijst bouwstoffen) ontbreken.
____
SJtiiäborîsplail des neuen Pä.iastes: (iir die Sttzungen .der General staaten _.;;;.;;;;;;., des der verta ing van programma incl. tarievenlijst, uitin Wenen .
... lil! . •
•
•
•
•
•
•
------ A
.. ..
. .·'····
• •
lllf,,.,..
1·J at•gn Ai. .tc..d. .. pu.a.ctc llt,. phvl*f""Pft.ttclu• .AJt..Jit:IIU.~t. f.l'
Progra11nn zum Dan elnes ralasles
l Kahlkra•r Qatulentela yun Ecat11111lnu tut DtntlltllmHn_ PUndtea. Pc!hwelleo. \VOrfetn mlt Etaaehht• de• Verttdna• • • • • • I. lto,on I lalûkmeter (lu4enlela YOft Enuaain.. &a fltapt· cetlmten mlt Gl4oderuapa.. Coatolen a. 1 w, latl. VenH!b:ea . • 160.00 1 KabiflMeler Quadentela Udelfn.,...:, c••l(t.. •• AaaHta l"8Att.eraaceo I Eahl1t.meter luiD •oa Utlelfaac an CoUtolea, uo.oo Ollelfentot:*n. Oru&l'lleatea a. a. •· 11,00 I Qnedrat.meter r ...w "f'OQ Martnorplattea • I Qnndratmeter Phater •on rellctoa Uartnorlie•ea • 11,00 I Kullilt:tne&er Elrltetthob aa Balkea aud .tndtrelft 100,00 Zlmmerwer• Kabi1lftlletar d&llae eleheae Bretter (tnenaiu) ea Tl.chferarbeltea tor ThUreu. Latuhrlt. l~llUua~
l1lr di•
Sitzungen der Oeneralstaaten des Königreiehes der Niederlande.
•o•
Da der lilaloter deo loael'll llt. laalcl. atajeollt der M'ec1erlaade d•• Oetelc •oas l. Mo ...mber tBU ••r Autflh· raar hrlac•n wUI, aaelt wtlè!hem nm wWlaea Aadeqlleu iler eoNtltutloaeUea Verhlûaoc awtHMa dem "'"'" Ora· .~.. . ., dot llallon ha l'alut ' lar dl• beldea Kamtnero det Oe•er•l•taatea •af Kottea c1er Re1Jeraar •rLMDl wenlee ton. -o wlrd w•....aa •• Ueber.ta• atl••u•l c1es -~-- allreeelaM DotdnaiiDGalft e1o Coanft aar Autrbtltaq ûr httel'aadeD Pl&aa erGI'net. •• welell0111 al.,..riiDdloehe aad auiiDdladoo .l.robl..._ elapla4n ••rclea~ _ .bt. t. .an.-etse hel'4allit. - liS. ODDeral· ........ ·\n&ft x.aa:...., fla wtte ..a ale ••elte, _ . . . lllro'BHADpa la ...........,.,.ni!IIID laoltn, 4oaoa ............. ArL I. pDUillo ~~- ......,. ......o... • •w. Jtuta.,. - . .........,,1 .-~ea n.ro
al••••·•lteh••
n... ...
*'
••el
••
,._dele
. . . _ biiiD, & ••• 4., udeto''I..,Bd tolr4 Db LC!Iè.....o - • a.. Wiroio dar .tariD lillpadl1l :...-Pbead• &a..., oatop........ •d lflole~ulll&' q 41Ó .................. &er ICoaiN lfo•. .Mr "ecJ Deee•Hr 1811 --•• a.... 4u oladorllldltoch6 Voll MIDo Wladorlet·
•"""'.bt.•• .......... .. I. llsspl&b.-
[, lm J.:rdgttelloue. CL Zam O•'hra~:uh ••r lteld•n K.Mamern.. BI• pr&amta•• Vetdbute mU VorhaUe aad bede~kter Uaterfa&d flr Wa1ea, de11 ·lbajlt • Elncaaa de• Palatt.n
.........
...
Ela Zlmmer ftlr dtn al1gemeluea Portter . ElD Loea\ ltlr .Ue JUUlalrwaebe., wee file Kam· mem nru.mme1t tiad • • • ~ EJa Loul fQr ••• Tete,raphendieatl aebat Drl~f~ ......,. • • • • • • • . &. For dle erate ltnmmer. lila 111"'"''' lor deo Poo11or. . • • l!lae Wohaanr ntr cJoo Beaehllo:Mr bea~lte•cJ 0110 6 ZhD•on 11111 beoaadereiD li:ID~J&"'f Elft foDOrleo
a-,....
PDI Knltl1t.mekr J.l~httnhola e• Bidken •te. .
10
to lto 111 16
Der wG....._wonbeoto Dooplolll du F l - oder swloebea lo• BloilOahoi aad a... Bolt..bol, Jadoeh aDlor 4or llodla· l"llo 4au du if
•
H
••a 0 •OI o111a.... taal. "........ • • I Qaedtatme..., Fa•hM• ,au Welu~TaaDeattob . . . 0 0001 8tloh, ..... " " " - .• , • • • •
ft.OO
Kat.lkta~ter
.... ulaael:ul•lrf•• ... hettea ltlottaat· l*le Ual.. AD. DO, UF w.. a. w. 'h.-a.·lchaea .Ue 4aHontt'tl Onuraea fQr du aa wriehteade O.ta.de. bar Dlnut~ahof l'lftd der Ddhea\of u d:urcb eJH lar Fu"11a1er ad \\' •1ea Iu \"erbknlunc lt1dben. ()Ie aft'eotU~ho etraNe aebera d~m rrouee 8aal Ie Diateattof (Nord1rit,.) tilbil elne Orello •o•• 10 •O bbd. .tri. 3. lCr1o•4••Ueu Leeslltltea. Der l'oleo& ua~ ftJIIeude Rl.sntUchkabea nthehea:
-..o....
c
I laat 11- 11..._ "...
&ollrifi der Berttllt~ung tltr Kotfeil '""' Bau·. et)o., • l'alalfu ftlr die G•nerallf<1<11tll ;m 1/aag.
r."•••• au wll'lleo.
_ - - - - -
8cheldo•naaor.~ • • • " , • ltublhtaeter ordlalret PIA.ter \"011 rolbeen Zlegeh• 4er Ynel Ba ct. a. ad hoc111t.antlr, ht ·r ...... mtJrte •• a. Qd•rtat t JCabllunMer nrdlnlree rean.er YOD Zlec"'"' ...... 'Waal (ren~tamt •lakke ltUnkert.) fb:eh u:nd horlik•nfl&t c•I"C'· In ·rr~m3rtet. 1. Qttentlt •
·~
to.OO
1,1t
..._
8Ift ...,...... t·... ~.· ~ • • •
m,._. ~.t•r,llllllrl,_
u.....- ·u•-· ....•
au !lipt. laol. dH er· for.orUehn llolawerleo, I• 10 Wt. IOII ..rol ••nr.lwtea ~ • _ • • . ;·, • . • • • 1 Qaadralnaeter Olpt,.la atd htlllent Maaen .. • • I l[llopm• lleltaolad- aa .lab... Z•lbladoTO, Beaeln n. e. •· • .. ~ ~. ~ . . • •
tm........ .......... i:- .,. •·••.. ·
Ut,OO
t KllocraaUD 8ehwarableef., a.el. VM'1tletu.,en 1 lllottem• Biet ea Dar.brlnttea ~tr. • • • l Kilor••• Blei för Bnn••••• Rfia.,.,.olra, 'Waue-r~
Verlflce•
•
1.ttunru ete
1;10
•·•
•
.
•
•
..
•
1.10
1.00 0.4:0 o~n
tael.
1
••60
... .
••,....... 70 .,.., ... · - · - -
on............. · ....
I laaf. llolw
••.11
ti,&O
1,11
01Jtt
ew.,......,., ~.. -: .• ;....
Prehl-Analyse
llauerwerk •o• Zieria (ceuaanl •la1t.1t.e lt:Unbft) In 'l'ra11m1Jrtef. I. Qtaalhlt.. ea weoerdldtt•• 8eMebtea • • I K.at.l1t.mater al•aerwerlt: •oa Zle~ln (ceunut Ueardtraaow) Sa Truatnllrlet. I. Qaalltlt\( au lnaern UAuptmaaem • I lablkmeter M•uuwerk ~oa Zlerel• (CP.ftanttl Duet110if'rRIU."1) ht 'l"r"asmOrtel, 4. Quatt•lt. aa
06.00 ü,OO
t Qaadtlllmelttr l'...W.a au Rott.-TaeiMfthole
10& 16
I Kattikmeter afauerwer1t. •oa Zievela (tenanut AlM· tterdatnn Genl1rataw) la Trutwlnel, .-letter Qtaalttlt. 11111t 'V~rtul'*"'"' ftlr l»ttere ~·~~c•d••• 8.
tSO.OO 66,00
1 IC11bl1t.metf!r F5t:htee.hola all Tt.l:hlerarbwUen rur Thftrea. IAambrlt 1,1. e. w. Kublhmeter 1'tutaeabola ea Balhea etc. . Kuhllu•. Taanahofe •• Faultft.Sea. \' .,.b•lunraa. lt'l•ltl4t•lade• qM •••-- let•lltea ArbehH • I Qaadntm.tter F•ube4ea • • Rolh· 'J'.tnaeallnle ... 0 OOOj 8llrh 1se1. v........ , ,
I Qud..t- Plar.d
~- . . Bi-abel, oalweder llap
. ••1•:•
H
•
0 t• 0.4-0
o.ae 0.4:1
t Qaflldratrnttar r•OLaJWittr ...... al Oe1autrleh • 0.16 I Quedratmetar \'et~laonl• IMt Arhellllobn • 1.'7& I Qna4ratmeter VerJhtaonc•uo l'p1.,.«"'1gl,_., durt>h· aellnlttlleh • 1#.00 1 Qa•drat«D:eler fk-Lk:ferbedeehnttl • 1.60 Bel dleHn l"rdten ah\d cUe Kn1te• filr Gt>rlh«t, f,#!Û.f b8pat (:hehlon•a 0111 luhe«rifr8G.
KB. lilt pkoto~:raphlsebru .lttsldrtrll der jelzt bestrhmdi!D IIIeii Gellinde •llld bt tltr llbllothel< drr k. 11. Uldrntle drr 1\lnste In \lieD, .lnnllpSSe, 1u~st~Jit ulld Uolll\u In drn :li~cb· ualtrn~ulldeu helllebllrt urrdeo.
- 8 -
Het programma van de prijsvraag (zie afbeelding 13) Toen het programma werd uitgegeven reageerde voorzitter Van Reenen van de commissie voor huishoudelijke aangelegenheden van de Tweede Kamer ( (9) en afbeelding 12). Naar zijn mening hadden de architecten teveel aanwijzingen gekregen. Hij bleek niet erg gelukkig te zijn met wat daarover in het programma stond aangegeven. Daarvoor had volgens hem eerst zijn commissie gehoord moeten worden. Blijkbaar was er dus niets terechtgekomen van het aanvankelijke voornemen der commissie om over de grootte en groepering der lokalen met de gebruikers te overleggen. De openbare bekendmaking van het programma vond plaats in de Staatscourant van 15 en 16 janauri 1865 (zie afbeelding 13). Het programma werd ook in het Frans uitgegeven. Er waren een situatiekaart (zie voorplaat: afkomstig uit het archief van de Tweede Kamer;en afbeelding 14A: gecopieërd van een bewaard gebleven Duitse vertaling van het programma) en 9 "fotografiën• aan toegevoegd, waarbij de plaats van de opnamen was aangegeven. B'n van deze foto's is gepubliceerd op pagina 35 van het boekje •van Kwartier van Hun Hoogmogenden tot Ministerie van Algemene Zaken, Kabinet van de Minister-President• door Joh. P.M. Goudeau. Opmerkelijk is dat op de situatie de beide besproken bouwplaatsen open werden gesteld volgens de lijnen ABCOBF. Oe totale oppervlakte van dit terrein bedroeg ruim 8.000 vierk•nte ellen. kosten bedroegen f 0,50 voor het programma en f 1,-- voor elke foto. Ben lijst met tarieven van de bouwstoffen voor het opstellen van een begroting completeerde het geheel (afbeelding 14C). Van de Nederlandse uitgave was geen tarievenlijst meer te vinden. Er werd een prijs uitgeloofd van f 2.500,-•, terwijl er premies van f 1.000,- in het vooruitzicht werden gesteld voor de plannen die het waard zouden zijn om te worden aangekocht. Dit was zo geregeld om eventuele goede elementen die aan het beste plan ontbraken te kunnen ontlenen aan andere plannen. Hechtheid en duurzaamheid zouden belangrijke criteria vormen. Ben te realiseren grote vestibule diende te worden opgeluisterd met toepasselijke beeldwerken en opschriften, geëvenredigd aan de bestemming van het gebouw. Oe
Oe Minister verzond vele brieven, bijvoorbeeld aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten,.het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en de gezanten in de buitenlandse hoofdsteden, teneinde de prijsvraag internationale bekendheid te geven. Het programma nodigde immers "Nederlandsche en vreemde bouwkundigen uit, hunne denkbeelden omtrent de inrigting van zoodanig gebouw te doen kennen" ( (3) en afbeelding 13). De gezanten spanten zich ook daadwerkelijk in. De gezant te Wenen liet de Duitse vertaling van het programma maken ( (10) en afbeelding 14). De gezant in Italii schreef aan de Minister terug de zaak nog op de dag van ontvangst bij de Italiaanse regering onder de aandacht te hebben gebracht.
A -------
B -------
Den uitslag vnn l1aar ondorzook au.n U"·o Excellentie mededeolende. 1\E'~fl; dl\ jury tle eer ten overvloecle op to merkon, dat zij bij do bcoortlMiing der ontworpt:ln ziclt zooveol mogolijk aan hot progt·ammn. nis loitltlrMd, l10uft guhonclon. Do jnry hooft dMrbij büzonclor hot OO'J govo;o$tigtl gehou1lcn op tlo vorlicbting, intlcoling en vorm dt•r vcrtrekkon en localon, op tlo kosten; en op tlo nn.n~, of lu.•t kurnktt•r en do Wi\O.rdigh~ill ,·nn •Ion stijl dc1· ontwurpon met don W\ru van bot op to rigtL•n gt•bouw o\·orconstomdon. Het emirlijden vnn don auteur nn dit ontwerp is de reden dat het onvolto..iicl is gebleven. Van eene bekrconing Jr;o.n dus geen spraak zijn, betgeen door de meerderbeid te meer betreurd wordt, omdat zij, wnnneer het plAn ,·oltooid geweest was. geneigd zou ·zijn daartoe non dit ontwerp hare stom te geven. De jury moent dat dit ontwerp zoo veel schoons bezit in de hoofdlijnen van den gevel, en ncht do vcrdienaten \·nn de indeeling ~Ö groot t dat de aankoop van dit ontwerp wenschelijk
wordt ·~ht:
De
c -------
D ---------
j~:_' ~ra~t het alzoo daartoe VOOl'.
De jury heeft mitsdien do eer, bij Ioftolijke verruehliug Yll.n den". 8, 4 en 6, wt>gens de schoonc uih·oQl'Ïng der doursnedoteekeningcn, aan Uwe l~xccllomtio i11 o•;crwt•ging to geven, du n". 9, 11 en 25 W\n te koopon, unur aaulcidi.ng van art. 6 van hot programma. De jury botrcurt het, dat zij Uwur Excclluuti.e geen der ingezonden ontwerlK'Il t.l'r bckrooning kan voordrn;;cn, doch do meerdcrbcitl lwcl't. goon \'rijltoid govendon tot. ecu o.uder bc:tluit. \8 komen.
~-I/~ /~~ "'~ /-' ~~L/"-tlf ~M~, /.~ /~,"~~·.·
~·-----
'...--------------------------~------:::::..
Afbeelding 15 Ontleend aan het rapport van de jury. De ondertekening is gecopiêerd van het originele, handgeschreven rapport.
-~
'
:::> •.
L#./m~~ .
-
'
.
'
'
.
~ ·~
- 9 -
Rapport van de Jury Er kwamen 26 inzendingen op tijd binnen. De inzendtermijn was nog verlengd van 1 juli tot 1 augustus 1865. Een na deze sluitingsdatum ontvangen ontwerp werd alsnog door de Minister aan de jury ter beoordeling doorgestuurd. De jury stond onder voorzitterschap van de Inspecteur der Waterstaat Conrad. Namens de Eerste Kamer was Dr. van Beeck Vollenhoven en namens de Tweede Kamer was Mr. J. Heemskerk lid. Beiden vertegenwoordigden de respectievelijke huishoudelijke commissies. Voorts maakten de programmacommissie - Rose, Metzeiaar en Godefroij - en de architect Eberson deel uit van de jury. Mr. Vosmaer was secretaris (afbeelding 150). De Duitse hoogleraar aan de polytechnische school te Delft, E. Gügel, had voor de benoeming bedankt. In een verslag d.d. 13 november 1865 werd de beoordeling door de jury neergelegd ( (11) en (14)). Deze voltrok zich in 3 rondes. Nummer 27 viel onmiddellijk af wegens de te late indiening. Dit lot viel ook ontwerp nummer 13 ten deel, aangezien de auteur bekendheid aan zijn ontwerp had gegeven. Deze plannen werden overigens wel besproken. De beoordelingscriteria (afbeelding 15A) waren: de verlichting, de indeling en de vorm der vertrekken; de kosten; de stijl, waarvan het karakter en de waardigheid in overeenstemming met de aard van het op te richten gebouw moesten zijn. Dat bij dit laatste criterium aan monumentaliteit werd gedacht bleek bijvoorbeeld uit de kanttekening die de jury plaatste bij de gevel van plan nummer 2, "Ondervinding leert": "Het karakter van het gebouw mist het rijzige deel dat hier wenschelijk is"; en: "De hoofdingang is niet overeenkomstig de waardigheid van het gebouw". Wel kreeg het idee van een brug over de Vijver bijval van de jury. Blijkens het rapport van de jury hadden de ontwerpers op verschillende wijzen gebruik gemaakt van de situeringsmogelijkheden: aan het Buitenhof en langs de Vijver. Na de eerste ronde waren er 10 plannen afgevallen, na de tweede ronde 6 en na de derde ronde nog eens 6. Dat de jury haar waardering voor monumentaliteit liet samengaan met een oog voor praktisch nut, was op te maken uit de beoordeling van nummer 6, "Pro Lege, Rege, Grege''• Hoewel aan dit ontwerp "iets grootach en vorstelijks" niet ontzegd kon worden luidde het bezwaar: "Van de 8.270 vierkante ellen grondvlak zijn er maar ruim 1.400 duidelijk nuttig toegepast; voor vestibules, gangen, enz. is dus een te aanzienlijk gedeelte der ruimte gebezigd". Van de 5 resterende plannen kon er geen enkele voldoen aan de criteria om in aanmerking voor de prijs te komen. Wel werden 3 ontwerpen van voldoende kwaliteit geacht om voor de som van f 1.000,-- te worden aangekocht (afbeelding 15C). Het waren de volgende ontwerpen (die helaas niet bewaard zijn gebleven): nummer 9, "Concordia res parvae crescunt" van R.P. Vogel en J. Philip Koelman te 's-Gravenhage, onder welke titel er nog een ontwerp was ingediend (nr. 20); nummer 11, 11 0. P ... van de inmiddels overleden o. Pichler te Frankfort a/d Main, welk ontwerp, wanneer het geheel zou zijn voltooid, waarschijnlijk in aanmerking was gekomen voor de bekroning (afbeelding 15B);
1~
.
oudc•·gcll.>ekcndon bc3chouwdun dit lnabht van te moer gewigt, omdnt zij, bij do erkenning dnt tot mMtstnhBn b6oor.. deeling dt~r ingukomon outworpon noodwendig hot programmil door Uwe Exc1.1llcntio don 27~>ton Deoomber 18G4 vastgestelel moest dienun, zij ochtor, met het oog op hunne betrekking tot de ltuil!houdelijko uungulogcuhcden der beide Kamers , wenscb.. A ------ . ten aan te go,· en , iu welk opzigt elk fmttt•erp vatt geb()UW, nBBr bunno bescheiden mconing , zou behooron te \Vorden gewijzigd of ingorigt , om ann do bohocf\on der werkzaamheden en ann de eischen ,·o.n da dienst bij de Staten-Generaal te kWtnen voldoon. Onu.tü.a.!lkolijk tlu;s vo.n het ro.pport door de jury, onder dftg.. teekouing vtmdon 18dcu November jl., \' Biltgesteld, veroorloun de ondergcteokenden zich bij d(.>ze nota Uwe Excellentie met hunne inaigtou bekend te maken, WaBrtoo zij kortheidshalve het programma \'an 27 Doccmlrer 18G4: zullun volgen.
Hoe wonscholijk het Wt\ro, dÓ.t ~1 de overigo in het l,ro· gr-ammn opgcnocmdo localou sub n°. 2 •. Of, do oorsta verdieping gevonden konden worden, zou zulklil, bij bot behoud eoner breedte van 30 Ned. ellen voor h(1t gubouw, niet kunnou go-. scbieden du.n duor t,lnr~tsing dor vertr~kken ten dienste vo.n ' den \'OOrbl!r<•idcndcn u.rbeid tloor do locion zdvo, ~\1• de hvood-. verdio(,Îng. Iliert••g..•u ~:htcr m~~uon dl.! ondergetcckeudcm mot IU\~h·uk ·_ _ _ _ _ _ _ B te n\octen opkomon , daar dezo plno.tsing van localon, scltler dagelijks vaak op ver.;;chillonde tijdun dang111, in gebruik, veel te boog zou zijn en mitsdien .1.eer ougc1·iufelijk. Do tweede vcrdie(ting toch zal, blijkens de meeste ontwerpen, ongeveer 12 à Ui Ned. ellen bo,·en den beganon grond gelegen· zijn, zoodnt, om die te bereiken, minstens 70 treden beklommen mooten wordent · En toch, de ondorgoteekenden h~rhalen het, ware het voor de dienst wenschelijk, dat de meeste in h~:~t programma vcrmelde Joealen nis voor de eerste verdieping bestcund, aldaar werkelijk sevonden wierden. . Slecbt.s bij eene meerdere breedte van het gebouw ware een en ander welligt te verkrijgen. Kau dit onmogelijk geschieden, dan zal men op eene andere indeeling der eerste verdieping bedacht moeten zijn ; van dálir naar de tweede moeten verplBBt.. MD wat niet driDgend op de eerste vereisebt wordt, en aan somalp localen eesae gemengde bestemming moeten geven.
du11rbij voor bet gevoel onBangcnuam en annloidlng C - - ---- · gevende tot g'-odurit,ro luchtstroomon. Door wttr111 toaeer daarentegen, bij groote localon roodjetijk aBn te wonden, Banleiding gc\·cudo tot lck.k1tgiun, daarbij kostbMr, dewijl mot strenge vorst bot water nucbt en dag in verhitten toestand moet gehouden wordon.
Afbeelding 16 Ontleend aan de afzonderlijke nota bij het juryrapport van de beide Kamerleden.
- 10 -
nummer 25, "Die Kunst adelt das Werk" van vader en zoon L. en E. Lange te München. De nummers 3 ("Ai de toi, Die u t' aidera"), 4 ( "Finis coronat opus") , en 6 ("Pro Lege, Rege, Grege") kregen een loffelijke vermelding wegens de schone uitvoering der doorsnede-tekeningen (afbeelding 15C). De ontwerpen werden van 15 tot en met 27 januari 1866 tentoongesteld in de "Groote Zaal" (Ridderzaal) op het Binnenhof. Toegangsbewijzen waren te verkrijgen bij het bureau van de Landsbouwmeester, Binnenhof 15. Het juryrapport was zowel in het Nederlands als in het Frans verkrijgbaar voor 30 cent bij de boekhandelaar Martinus Nijhoff in de Raamstraat. De Kamerleden die van de jury deel uitmaakten schreven een eigen nota als bijdrage tot het juryrapport (12). Daaruit viel op te maken dat het nalaten van vooroverleg met de gebruikers over het programma zich had gewroken. Naar hun mening zou elk ontwerp aangepast moeten worden aan de behoeften van de Staten-Generaal (afbeelding 16A). De kritiek was vooral gericht op de inhoud van het programma. Er werd bezwaar gemaakt tegen de beperking van de bouwbreedte tot 30 Nederlandse ellen. De lucht- en lichttoetreding zou daardoor onvoldoende zijn voor een gunstige plaatsing der afdelingskamers. Over de situering en groepering der vertrekken was men dan ook niet tevreden. Dat gold voor de afdelingskamers, de vertrekken voor de snelschrijvers en de lokalen waar de Kamerleden hun voorbereidende arbeid dienden te verrichten. Deze waren op de 2e verdieping gelegen, wat zeer ongerieflijk werd bevonden. Dat was 12 tot 15 ellen boven de begane grond, "zodat om die te bereiken min• stens 70 treden beklommen moeten wordenl" (afbeelding 16B). Dat deze vertrekken niet op de 1e verdieping gelegen konden zijn was volgens de Kamerleden ook te wijten aan de te krap geachte bouwbreedte van 30 Nederlandse ellen. Voorts kon de ruimte voor de Ministerraad beperkt blijven tot 1 grote kamer met antichambre in plaats van bij elk der beide Kamers 1. Anderzijds stelden de twee Kamerleden ook voor om sommige ruimten door beide Kamers gezamenlijk te laten gebruiken. Voor de bibliotheek zou dit kunnen betekenen dat een full-time bibliothecaris werd aangesteld. De dagbladschrijvers moesten meer in de nabijheid van de tribunes worden geplaatst. Wat betreft een aan te leggen verwarmingssysteem werd gewezen op het bezwaar van "gedurige luchtstromen" bij hete luchtverwarming alsook op mogelijke "lekkagiän" in het geval van warm waterverwarming (afbeelding 16C). De ministeriäle beschikking inzake de uitslag van de prijsvraag werd opgenomen in de Staatscourant van 10 januari 1866. De beoordeling door de jury bleef niet onbesproken. De ontwerper van het plan "Plures judices quam artifices" (nr. 24) kwam in het geweer tegen de beoordeling van zijn inzending. Diens kritiek werd door de jury nauwgezet weerlegd. Met name bleek een verschil tussen de (minder juiste) tekeningen en de toelichting bij het plan een rol te hebben gespeeld. Er werd nog een speciale, tweede tentoonstelling van de 3 aangekochte plannen gehouden in het oude gebouw van de Hoge Raad (Binnenhof 7). Deze was uitsluitend voor de Kamerleden bedoeld. Tijdens de 1e tentoonstelling waren zij niet in de gelegenheid geweest de plannen te bezichtigen, aangezien de Kamers toen niet in vergadering bijeen waren gekomen.
Afbeelding 17 De akkoordbrief d.d. 1866 van Godefroij.
15 maart
- 11 -
Meervoudige opdracht aan de programmacommissie Oe prijsvraag had dus niet het beoogde resultaat opgeleverd. samenvattend waren de oorzaken daarvan: onvoldoende inzicht in de gebruikerseisen; te weinig (architectonische) kwaliteit. Oe Minister maakte een vervolg door het drietal Rose, Godefroij en Hetzelaar uit te nodigen samen een nieuw ontwerp te maken, ••waarbij partij ware te trekken van de gegevens en denkbeelden, zoover bruikbaar, van de drie aangekochte ontwerpen". Oe uitnodigingen werden aanvaard. In de schriftelijke bevestiging ervan door Hetzelaar stelde deze uitdrukkelijk dan eerst met de huishoudelijke commissies van de beide Kamers over de indeling .te willen overleggen. Ook Godefroij liet zijn instemming met de uitnodiging blijken (afbeelding 17). Minister schreef aan de Voorzitters der beide Kamers dat hij de drie had "opgedragen zich in betrekking te stellen met de huishoudelijke cammissiën en in overleg met haar hun plan te ontwerpen". Hij verzocht daaraan medewerking te willen verlenen (13). Oe
Zoals in de Inleiding reeds is vermeld kwam het in 1870 en ook in 1922 niet tot bouwen. Kennisname van de geschiedenis van de bouwplannen voor ons parlement maakt het interessant om na te gaan of de oorspronkelijke aanleiding daarvoor thans nog relevant is. In hoeverre kan in het plan voor de nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer en door het gebruik van de andere panden aan het Binnenhof de verbondenheid (sterker: "het grondwettig verbond") tussen volk en vorstenhuis tot uitdrukking worden gebracht? Voordat een poging wordt gedaan deze vraag te beantwoorden is het dienstig eerst te verhalen van de in 1870 nagekomen fundamentele kritiek op het prijsvraagprogramma van 27 december 1864.
I
--!
I
I z
16 D 60
ONT'"W"ERF VAN
EEN
P~\IJ~IS VOOR fiE WI~TGJ~VENDI~ lt\CIIT
KEDEGEDK~LD
IN HET
KONINKLIJK INSTITUUT VAN INGENIEURS DOOR
A. HUËT en G. J. MORRE
J) •;
I. 1-' 1'
J. WA 1.. TM A N
l~il
·~
J1t
~
~'(~·~\;--------".~~ ~ } ~ ~ /" n rJP J~t1-:-;;:.:;::-::-··, I ..
_,:~c-.;._,
I
lV.\N
OE
(, ' .••
2 1 KA \tF.R
DEHJI
·~TATEN·GENI:H t\L..
-------·---·
~·.
Afbeelding 18 Titelblad van het alternatieve programma.
- 12 -
Fundamentele kritiek op het programma als nasleep van de prijsvraag Op de tentoonstelling van de prijsvraagontwerpen in januari 1866 troffen de docenten aan de polytechnische school A. Huët en G.J. Morre elkaar. Morre had ook een ontwerp ingediend. Huët zocht op de tentoonstelling tevergeefs naar een plan dat zijn denkbeelden omtrent dit onderwerp verwezenlijkte. Deze denkbeelden leidden tot een grondige kritiek op de wet van 1 november 1863 en het programma van 27 december 1864. Deze werden in strijd bevonden met de geschiedenis, met de grondwet en met de eisen van de kunst. De Staten-Generaal herinnerden z.i. veel meer aan de republiek van voor 1795 dan aan het jaar 1813, "toen de soevereine vorst werd uitgeroepen en later de monarchaal - constitutionele regeeringa-vorm werd ingesteld, waaronder wij nog altijd leven" (afbeelding 19A). Daarom was een gedenkteken ter herinnering aan 1813 dat uitsluitend aan de Staten-Generaal was gewijd een anachronisme en bovendien in strijd met art. 104 van de grondwet. Daarin was namelijk bepaald dat de wetgevende macht door de Koning en de Staten-Generaal gezamenlijk werd uitgeoefend. Dat was nu de kern van het betoog van Huët en Morre. Er diende dan ook een paleis voor de gehele wetgevende macht, Koning en Staten-Generaal, te worden op gericht en niet slechts voor een deel daarvan. Hun visie werd uitvoerig toegelicht in een publicatiè die in 1871 bij J. Waltman Jr. te Delft verscheen, getiteld: "Ontwerp van een Paleis voor de Wetgevende macht" (afbeelding 18 en (15) ). Het is begrijpelijk dat vanuit deze optiek het prijsvraagprogramma niet kon voldoen aan de eisen van ware kunst. Immers verlangde het programma een vergaderzaal voor de Tweede Kamer, zowel geschikt voor vergaderingen met de 100 leden als voor verenigde zittingen van de Eerste en de Tweede Kamer; een vergaderzaal met 39 zitplaatsen voor de Eerste Kamer; en een vestibule met "toepasselijke beeldwerken en opschriften opgeluisterd, geëvenredigd aan de bestemming van het gebouw". Op deze wijze was natuurlijk geen evenwichtig ontwerp te verkrijgen. Slechts met kunstmiddelen kon er uitwendig een symmetrisch geheel van worden gemaakt. De oplossing die voor dit probleem werd aange~even vloeide consequent voort uit de visie dat er een paleis voor de gehele wetgevende macht, Koning en Staten-Generaal, diende te worden gesticht. Er zou een afzonderlijke zaal voor het Staatshoofd moeten worden gebouwd, waar de Koning de afgevaardigden kon ontvangen en toespreken. Door de vereiste afmetingen zou die zaal het middelpunt van het gebouw kunnen vormen met aan weerszijden de Eerste en de Tweede Kamer. In deze centrale zaal zou de koninklijke zetel moeten worden geplaatst in plaats van in een hoekje van de Tweede Kamer. Daarmee werd voldaan aan het beeld van de Vorst die zetelde c.emidden van de "aristocratie" en de "democratie". Huët en Morre wilden de gebeurtenissen van het jaar 1813 zien als een eindpunt "van het groote werk, dat in 1579 was begonnen" en wilden "1813 als de kroning beschouwen van het staatkundig gebouw, waarvan in 1579 de grondslagen werden gelegd" (afbeelding 19B).
De wet van den !sten Novernbf!r 1863 en het programmrt vau · den 27sten December 181H hn1Men naar mijne meeuiug drie groote gebreken , dat zij namelijk in st.rUd \Yaren met on1.e ge· sebiedeuis, met onu grondwet en met de eiilchen va~ de kunst. De Staten-Generaal toch is eeu stno.ts-instelling, die gee1;szins ----d11gteekent van 1813, maar opklimt tot veel vroegere tijden van on?.e geschiedeuis; een ~ebouw uitsluitend aan de Stnten-Genernal gewijd, hoe wenschelijk op zich ZE'lf, zoude dus e.en zeer geschikte herinnering zijn aan onze rt'}lubliek van voor 17!>5, maar be?.waarlijk tot gedeukteeken kunnen dienen vour het j:mr l Hl3, toen Je . souvereine vorst werd uitgeroepen en ]ater de monarchMl-cousti· tntioneele regeerings·vorm werd ingesteld, wanrouder wü nog altijd
A
leven.
F..en gebouw, ter herinuerit1g aan 1Hl3, en toch uitsluitend na.o de Staten-Gr.neraal gewijd, kwam mij danrom voor, eenanachronisme te :r.ijn en bovendien Î11 strijd met on:;r.e grondwet van 1841-1. De1.e grondwet. toch 1.egt i u art. 1 0·-i: nde wetgevenclfl magt. wordt geznmenlijk door den Koning en de St.'\ten-Gcnern.nl uitgeoefend ... Dnurom dacht mij, dat ~n gP.bouw, 11itslnitend nan een ~dPelf.e van de wetgevende mar.ht gewijd, nimmer de juiste uitdrukking ko!l zijn van den toestaud wnnrin wij sinds 1 S 13 verkP.ercu.
Welnu Mijne Heereo , indien gij deze opvatting der geschiedenia met mij deelt~ indien gij met mij vertrouw&. in de voortdurende ontwikkelil.~g •
in flen aaneengeschakelden vooruitgang, , dan zuil B - - - -- ook gü, aan de gebeurtenissen van 1813 terugdenkeude, u iet in de ~r~:~te plaats hechteJl :uw de oudergeschikte bijzonderheden van da' jaar o( aan de enkele persouen • die dnnrb~j de hoofdrol vervulde~•, mnar g\j zult met mij in dat jaar 1813 het ein~JlUUt zien va11 l•M groote werk, dut in lá79 was begonueu, en 1813 als de kroning besclJouu·cn van het. staatkundig gebouw, wal\1'\"nn in 15 79 do grondslagen werdeu gelegd.
Doet bet ona leed, dat men de ecboone gelegenheid heeft laten Yoorbij~aan, welke bet jaar 1863 ona aanbood, om goed to rnaken de ondank baarbeid, welke ons vol~pleegd beeft jegens -- - - den vorst, die in ons vervallen vaderland 11iet mÎJJtler wonderen op stolfelijk gebied heeft verricbt dan zijn groote voorga11ger op bet gt>bied van geest en geweten;
Afbeelding 19 Onderbouwing van de ontwerp-uitgangspunten door Huët en Morre op grond van de geschiedenis.
C
- 13 -
De gehele geschiedenis vanaf de stichting van de federatieve republiek door de Unie van Utrecht in 1579, de vorming van de Bataafse republiek in 1795 en de vestiging van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813 dienden in het programma te worden betrokken. Deze geschiedenis ging immers samen met de groeiende verbondenheid tussen het volk en het Huis van Oranje, tevens een groei van verdeeldheid tussen "aristocratie" en ••democratie" naar eenheid, uitmondend in de vestiging van de constitutionele monarchie in 1813. Derhalve was het te betreuren dat men de gelegenheid voorbij had laten gaan, •welke het jaar 1863 ons aanbood, om goed te maken de ondankbaarheid, welke ons volk gepleegd heeft jegens de vorst, die in ons vervallen vaderland niet minder wonderen op stoffelijk gebied heeft verricht dan zijn groote voorganger op het gebied van geest en geweten" (afbeelding 19C). Om deze geschiedenis uit te beelden was een vestibule ten enenmale ongeschikt.
Hier mag men vermoeden dat de auteurs niet op de hoogte waren van het feit, dat de gedachte een paleis voor de Staten-Generaal te stichten van de Koning zelf afkomstig was. Met betrekking tot de indieners van de prijsvraagontwerpen kwamen zij tot de volgende slotsom: "Vreemd blijft het evenwel, dat geen van de mededingers de vrijheid heeft genomen, het uitgeschreven programma eerst aandachtig te lezen, daarna als onuitvoerbaar terzijde te leggen, om dan een zelfstandig kunstwerk te ontwerpen en in te zenden, in het vertrouwen, dat de waarde van een goed kunstwerk de oogen zoude openen voor de fouten van het programma" (afbeelding 20A). Deze nalatigheid werd nu door Huët en Morre goedgemaakt. Huët schreef een nieuw programma en Morre maakte er een passend ontwerp bij, waaraan hij 3 jaar werkte. In een vergadering van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs op 13 september 1870 gaf Huët een toelichting op het plan. Helaas was een publicatie van de tekeningen onmogelijk wegens de hoge kosten die daaraan verbonden waren. Daarom werd een uitvoerige beschrijving in bovengenoemde publicatie opgenomen (15). Voor het ontwerp werd de Griekse stijl gekozen als het meest passend bij zulk een staatsgebouw. De grote zaal vormde uiteraard het middelpunt. Naast een ruime plaats voor de Koning voorzag het ontwerp op een overdadige, monumentale wijze in een inrichting met allerlei kunstzinnigheden, de vaderlandse geschiedenis uitbeeldend. Zelfs was er gedacht aan een orgel voor het spelen van het Wilhelmus bij het binnenkomen van de Vorst en het Wien Neerlandach bloed bij het slot der plechtigheden. Voor zulk een groots ontwerp was op het Binnenhof niet voldoende ruimte. Dat was ook een bezwaar tegen het programma van 27 december 1864: "Men stelt uitvoerige eischen en verlangt alles zo gemakkelijk mogelijk ingericht te hebben en men weigert tegelijk het eerst noodige: ruimte" (afbeelding 208). Samengevat luidde de kritiek: "Geen ruimte en geen vrijheid van distributie, de geschiedenis herdacht in een vestibule, en het Hoofd van den Staat vertegenwoordigd door een stoel in de Tweede Kamer en een tribune met 10 zitplaatsen voor de Koninklijke familie, Mijne Heeren, dat zijn geen gegevens, die tot grondslag van een kunstwerk kunnen strekken" (afbeelding 20C).
Vreemd· blijft bet evenwt-1, dat ~een van de mededingerR de vrijheid beert genomen, bet uitge.-cbreven pro!!ramma eerst ann· ------ A daebtig te lezen, daarna als •onuitl'oerbaa.r ter zijde te leg-~ren, oan dan een zelf~Standig kuustwerk te ontwerpen en in te tenden 1 in bet vertrouwen. dat de waarde van een goed kunstwerk de oogen zoude openen voor de, fouten van bet prou:ramma.
B
- - -- --
Maar niet .e11kel uit het oogpunt van poësie, manr zelf:~ uit het oogpunt van techniek was het programma van 27 December 1864 in strijd met de eisehen van wa~ en goede kunst. Men wil een gedenkteeken voor 1813, en als gedenkteekeu kiest men een gebouw voor de hoogste ve1-gadering in bet land. Men stelt uitvoerige eischen en verlangt alles zoo gemakkelijk mogelijk ingericht te hebbf..n en men weigert tegelijk het eerst noodige :
,_;.t,.
Geen ruimte en geen vrijheid van distributie, de gt-schicdenis herdacht in een v&~tibule , en het Hoofd van den staat verlegen- · - - - - - woordigil door een stoel in de Tweede Kumer en een tribune met 10 zitplnatsen voor de koninklijke familie, Mijne Heeren, dat ?.ijn geen gegevens, die tot :;.-oud:~lag voor een kunstwerk kunnen at rekken.
c
Afbeelding 20 Bezwaren van kunstzinnige en technische aard tegen het uitgeschreven programma.
-
14 -
Voor de plaats van hun kunstwerk dachten Huët en Morre aan •••••• de Koekamp. Het paleis voor de wetgevende macht kwam dan op een nieuwe plaats te staan. Het Binnenhof kon daardoor geheel behouden blijven voor de ministeriële departementen en zou dus de zetel der uitvoerende macht moeten vormen.
Afbeelding 21 Tegenwoordige situatie van de binnenstad met in de rechterbovenhoek de Koekamp.
0
::::::::
......... ::::::::
0
H
F
V
IJ
R
E
V
VIJVI!'rhof
37 Eerste Kamer der Staten Generaal
;-···îFiï·-·--·-·-~
a u
E
N
H
0
F
B
1111
OlCD
:::::u. a
l!ll! ~ ~ ::::::
.,.. a
....til
)" Hl
rt rt
0"
lll D.lll ::1 Cl) rt
1-'
::1 Cl) UI
c
rt
....rt
lll
(J)
..a
:::r
lil
rt
....c
Ol
.... :::r
Hl
··••••••
HWt
• •; , . , . , • •
·~
-
~
,Ç
19
;
"ti
'
b
lil
z w.J
IV
N I
0
c m~~H~~~~~;1;;;;;~;~1;~
0
::::::::::::::::::::::::~;;~~~
G
E.
\.
I ~I
I
Jy
1 1 1 1 ~ll~ll!t~ :::::::::::::;::::::: :=::::::::::::::::::::::::::::::::::::•.
:\
Hotel Cent
o\
G
.1111!1111!1!111!
N
0..
zA
Q;l I
,/::'
l!l:!!l:::l!:::..
...... . . . . . . . . .J II I I a
F
Cl)
r'-1 .,,k..{.
l2
9
Vmt van Jus t•t~t•
1
~~~-------1------~r-______J-___,_---~_,------E P 0 T E N
I
~HH~H
0
0
lil
rt lil 0 Cl)
. .
::1
::1 < ::1 lil lil 1/l ::1
::1
H
N
41::1
Cl)
(J)
}~jj~
~
.... Q,....
D.< lll jll lll ::1 11
:::r
••••••••
E
N
~ lil 1-'
11
N
I
~l~jl/~.-
0 0" <: CD CCD
.
.-.
,-• '
'
T
....
.
Mtntstene van Alge'P~ne
!t
lil!1!11111111 11i 11111 Ililllill1111111111 1!111111111111!1!! 11111==,
L
A
N
.:;:::;:;:;:m~:;;~: ~: ~H; ~ ï~Hl; :mmmmtl!ltl:ltl!!!l!iWi:Wm::m:mmm::::.:!·······=·=···
.
..
-
15 -
De Ridderzaal het centrum van het Binnenhof In de sedert enkele jaren bestaande situatie (afbeelding 22) zijn aan het Binnenhof nu juist die instellingen vertegenwoordigd die samen de wetgevende macht vormen: De Ridderzaal fungeert op Prinsjesdag als vergaderzaal voor de verenigde zittingen van de Staten-Generaal bij de opening van het p~rlementaire jaar door Hare Majesteit de Koningin. De Regering heeft met het Kabinet van de Minister-President haar zetel in Binnenhof 20, waarin de historische Trêveszaal en Statenzaal gelegen zijn. De Eerste Kamer is eveneens aan de Hofvijverzijde gehuisvest en wel in de panden Binnenhof 21 t/m 23. De gebouwen van de Tweede Kamer waaronder het vroegere paleis van Prins Willem v met de oude Balzaal, bevinden zich aan de tegenoverliggende zijde van het Binnenhof, omgeven door de binnenstad. Tussen de Eerste en de Tweede Kamer aan de zijde van het Buitenhof heeft in het pand Binnenhof 1 de Raad van State zijn hoofdzetel met de afdeling Wetgeving en de vergaderruimte voor de Volle Raad. Dit adviesorgaan van de Regering op het terrein van de wetgeving maakt de samenbundeling van de wetgevende instanties aan het Binnenhof compleet. Naast deze samenbundeling is het ook van belang te letten op de compositie van de gebouwen: De Ridderzaal vormt het centrum van het Binnenhof. Daarbij torent dit historisch meest waardevolle monument met zijn ruim 30 meter duidelijk boven de omringende bebouwing uit. Het gezicht van het Binnenhof wordt in belangrijke mate door de Ridderzaal bepaald.
De Eerste en de Tweede Kamer zijn duidelijk ter weerszijden daarvan gelegen. De Tweede Kamer vloeit als het ware vanzelf over in de drukke binnenstad, terwijl de Eerste Kamer uitziet op de stille Hofvijver. Het Kabinet van de Minister-President ligt in de schaduw (ten noorden) van de Ridderzaal, daarmee door een poortgebouw verbonden. De Raad van State bevindt zich buiten het centrum aan de rand van het Binnenhof en is in noord-zuid richting op gelijke hoogte met de Ridderzaal gelegen. Indien deze gegeven situatie wordt bezien in het licht van de denkbeelden van Huët en Morre, dan moet dat wel tot de conclusie leiden, dat deze unieke samenbundeling en compositie van wetgevende instanties behouden dient te blijven. Daarmee wordt een samenstel van ideële waarden gehandhaafd die thans op het Binnenhof zijn~nigd: De Ridderzaal kan worden opgevat als een symbool voor de constitutionele monarchie. De troon heeft er een ruime, centraal gelegen plaats.
Onte grondw-et eikht een Eerste kamer, maar zal dAt o.Jtijd r.oo blijven? Zij toch is voor ona VIlderland geenazina wat ltet Iluuse of Lords is in En~la.nd, namelijk een inatellin~r :too· danist ~:eworteld in het ~ebeele volkaleven, da.t de Wltl(rnimin~ daarvan ::elijk zou etaan met etln sociale riii'Oiutie;../ En no)Z veel minder is het beataan der Eerste kAmer gewaal"' bor!!d door een opdro.cht voor immer, door een eed van trouw, 1100 :1ls ons volk dien eenmR&I aan Onnje ~:ezworen heeft. De Eente kamer is eenvoudi!t een deel van de algomeene staats· re~olin~t, dat met onderlinu goedvinden bij een grondwet.heriiening zoude kWUlen worden gewijzigd, of zeUl geheel llf. geecbaft. . Zal dit niet noeg of laat ter ~niger Lijd plaats hebben, en aoude bet niet lan~erhand ibarbeen gaan, dat 1le wetgeyende mGCbt Yerdeeld werd tuucben den Konir.g en de Tweede kamer, tDIICbetn het Hoofd. van den staat en éune enbie ve.rgaderiDg van vol kevertegenwoordigera? - Wij plooven di' niet. Wel erkennen wij • dat aan een Eente kamer, of scm&M, ol hoe men het noemen wil, een meer drinsrendu behoefte bettaat bij den republikeillllt'hen reueeringsvorm 1 alwallol' voor een regelmati,.-en ~anq van bet lltlatabeatuur het beataan 't'IA ééne enkele nrgadering vao 'f'Oikavertegenwoordi:.cera altijd bet gevaar ve te groote instabiliteit met zich brengt. Doc:h zelfs al atemt men het toe, dat in een monarchalen re~rin~svorm bet tegenwicht van de Eente kamer ni'!tt oumis• baar is, omdat de Koning de&l uitmaakt van het Wtttgeveud ~~ ea du. ,_,lfàtAndig tegetlOYer de 'fweed.e kamer als een deel der wetge~eude macht ko.n optred!Ju, zoo is het toch duidelijk, dat bet voor het ltouinklijk gem:; als 11itiHHII"t!''ff'h ~~UU:Id niet wenschelijk is om duor zijn aand11el in de 111el~ maclll m~•t de vulkRvertegenwoordhtinl( in u.nsr.oot ~ komen, en dat een verreweg verkieslijker toestAnd in het leven wordt geroP.peu, het evenwirht tu11"rhen dc1.e twee li~cho.men, hetgcen,veel minfier wannver tc~enover het gewicht der ferte~;enwoordiging in de gevaar vau verbrekino:: van evenwicht ovcr!aat. En dit tooh: het bohoud van een blijvend en standvMti~ Tweede kAmer een te!lenwil:ht ia oan~tebrneht in den vorn1 ecuer evenwicht tusscben de verschillende mnchten van den st:all.t 1 tlit Eer.te ka.ouur 1 omdnt û:~.n het aaudeel van het Koninklijk ger.ug iu de wet;:evcnde m:wln t.ich ko.n bepalen tot bet llehuudeu vw1 moet hot doel zijn van elke gOEttle ~tAata~eJin!l, omdat daardoor alleen een geregelde ~.tang van het bestuur InOf:elijk ia. .En vraaqt men: welks ~ijn die vcrachiJlende mn.chtcn in deu Afbeelding 23 ataat, waartus•ehen het evenwicht moet bewaard worden en die De beschouwing van Huët en Morre •ertegeuwoordi!,td hehooren te zijn in de Eerste· en Tweede over het bestaansrecht van de kam11rP Eerste Kamer. Wij antwoorden : de a.ristoeratie en de demorratie , de twee eenige partijen op staatltundis gebied, die aan•praak op verte!.(enwoordiv:ing hebbeu, en wier bestann onloocheonbaar i>', daar immere. onze gehaele ge11ehiedenia \'&D de 17o en 18• eE'uw bijna niet a.nrlel'll wa~ dau voortdurende strijd tuasc~en die beide machten 1 die beurtelinf..'l getracM hebben ttlkander te oYerheei'IIChetn. Mwisselend streefden 1.ij het eenhoofdig ~OUIJ aan bue zijdB te bren2en; eindelijk hebben zij nu dour onmt nieuwe staatart'~~teling ieder een eil!t!n ve'l'tegenwonrdi:zinu: ~· vooden in de .Eer,-te en de Tweede kamE'r. wi11r voortdurend b•taan vao bet hoogste belang ia voor den gere~elden gan~ van zakl'!n en daarolD ook door onze grondwet i~t e~kend en ~ewaaroorad. Wij twijfelen du. ook fl88DI7.Îna aan het voordurend bestoa.u vao beide lichamen. Durom del'lken wij ona te-r wedorzijdcn van de grooto zaal, waariu het Hoofd van den stuL de vel" te(tenwoordi!tera \'aD zijn volk ontvangt, twee groote \'er!!adPI"' u.len , de eene voor de Eerste, dp andere voor de Tweede kamer, op zood"ni~ten aratand ,. da.t daardoor uitwendig een schoon en evenredig ~;oheel wordt vP.rlr.re~en; do ruimte, die tunehen dezo drie hoofddealen overblijf\, ia dau ala van 1.elf aangewi'IU!n voor Al die deelen van bet gebouw, welke verder worden vereiacht, en de noo.iige binnenplu.t.sen. Op dezeo wijze verkrijgt men dn.ft de venchiliende vertrokkon ovel'f'enkumstig de bt•stnnnde beho•ll:. ten, r.oo al a die ;[oor de- OJ)'!o.ven va.n b..t boven~:enoemde J:II'Ogramma van 27 Dt"Cember 186~ uitvat·riu. zijn aau~:ewezen.
-
16 -
Op Prinsjesdag ontvangt de Koningin er de "aristocratie" en de "democratie". Daarmee wordt de eenheid van ons volk onder het Huis van Oranje tot uitdrukking gebracht. Bij haar ambtsaanvaarding op 30 april 1980 heeft Koningin Beatrix zich duidelijk bij de geschiedenis van dit Kuis aangesloten. De centrale ligging van de Ridderzaal is hiermee geheel in overeenstemming. Het boven de omringende bebouwing uitsteken van de Ridderzaal kan gezien worden als een passende afspiegeling van de hoogheid van het koninklijke ambt. De toeristische funktie van de Ridderzaal is te beschouwen als een vanzelfsprekend supplement op de symbolische waarde van het koningschap in onze hedendaagse samenleving. De aanwezigheid bij het Kabinet van de Minister-President van de Rijksvoorlichtingsdienst past prima in dit beeld. de Ridderzaal en ermee verbonden ligt het Kabinet van de Minister-President. Deze vertegenwoordigt de Regering als initiatiefnemer en als drager van de politieke verantwoordelijkheid voor de wetten die uiteindelijk door de Koningin worden getekend.
Naas~
De treffende situeringen van de Eerste en de Tweede Kamer behoeven geen verdere toelichting. De perifere aanwezigheid van de afdeling Wetgeving van de Raad van State past goed in het geheel. Het met de Ridderzaal op 1 as gelegen zijn is een aardige bijkomstigheid. De Koningin is immers de eigenlijke President van de Raad van State. In bepaalde noodgevallen kan de Vice-President het koninklijk gezag waarnemen. Respecteren van deze ide~le waarden kan de soms apklinkende stemmen doen verstommen om de Raad van State, de Eerste Kamer of het Kabinet van de Minister-President van het Binnenhof te verwijderen ten gunste van de uitbreiding van de Tweede Kamer. Wie daarbij meent dat het ter discussie stellen van het bestaansrecht van de Eerste Kamer geheel nieuw is, leze wat Huët en Morre daarover reeds in 1870 schreven: "Onze grondwet eischt een Eerste Kamer, maar zal dat altijd zoo blijven?" Zij meenden overigens dat de Eerste Kamer niet zou worden afgeschaft. Zulks tot "het behoud van een blijvend en standvastig evenwicht tusschen de ver_ schillende machten van den staat" (afbeelding 23) Kan deze historische verkenning nu leiden tot consequenties die het waard zijn om in acht te worden genomen als uitgangspunten bij de planvorming t.b.v. de nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer? De beschreven samenbundeling en compositie van de instanties die samen de wetgevende macht vormen geven een evenwichtige vertolking van de ideële waarden die aan het Binnenhof met de Ridderzaal als centraal gegeven verenigd zijn, ook al zijn er thans enorme verschuivingen op het terrein van de wetgev:!. •tg gaande. Het gebruik van de Ridderzaal uitsluitend als plenaire vergaderzaal voor de Tweede Kamer is moeilijk te combineren met de gedachte dat de Eerste en de Tweede Kamer nevengeschikt zijn aan de Ridderzaal. De Ridderzaal is in dit beeld de plaats waar de Koningin de Staten-Generaal ontvangt en het parlementaire jaar opent (afbeelding 24).
....
-
-
....
·-- ..-......-,__
1@11
24 voorgevel van de Ridderzaal. to afkomstig van de afdeling oorlichtin Tweede
-
17 -
oe nevenschikking van de Tweede Kamergebouwen aan de Ridderzaal brengt logischerwijze een beperking van de bouwhoogte met ~ich mee (afbeelding 25).
Ook vloeit eruit voort dat een nieuw te bouwen plenai~e zaal bij voorkeur geen concurrent van de Ridderzaal moet vormen. Hier1nee wordt uiteraard niet ontkend dat deze plenaire zaal vanuit de stad gezien een duidelijk herkenbare verschijningsvorm Lal kunnen krijgen. Tenslotte mag nog worden opgemerkt hoe belangrijk het resultaat van de meervoudige opdracht in 1980 moet wo~den geacht. Behalve dat er een "als bekwaam erkend architect" is aangewezen leidt de besluitvorming naar aanlelding van het resultaat van de •neervoudige opdracht nu tot een aanpassing van de randvoorwaarden. Door deze aanpassing zal het mogelijk worden bij de planvorming rekening te houden met het beeld dat hiervoor is beschreven. De weerspiegeling van het grondwettig verbond tussen volk en vorstenhuis dat, mede gelet op de geschiedenis van Nederland vanaf de Unie van Utrecht in 1579, aan het historische Binnenhof zo treffend tot uiting komt kan geheel worden gerespecteerd. Opmerkelijk is dat deze situatie eigenlijk vanzelf op een geleidelijke wijze is ontstaan. ne nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer behoeft er slechts bij aan te sluiten. In dit perspectief kan inderdaad van een verrijking van de planvorming voor deze nieuw- en verbouw worden gesproken.
Afbeelding 25 Een luchtfoto van het Binnenhofgebied. Foto afkomstig van de afdeling Voorlichting van de Tweede Kamer.
-
18 -
Bronvermelding Bronnen uit het Algemeen Rijksarchief die dankzij de aanwijzingen van de heer M.G.H.A. de Graaff geraadpleegd konden worden: Algemeen Rijksarchief 2e afdeling nr. 2937; Dossier nr. 53; Binnenlandse Zaken 3e afdeling G Waterstaat. Algemeen Rijksarchief 2e afdeling nr. 643; Dossier nr. 124; Binnenlandse Zaken - Kabinet Staten-Generaal Zitting 1863/64.
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
12
13
Memorie van toelichting bij de desbetreffende wet d.d. 1 november 1863 door Thorbecke. Brief Minister Thorbecke aan Koning Willem III d.d. 8 oktober 1863. Brief van de Commissie van Redactie van het Programma aan de Minister van Binnenlandse Zaken d.d. 1 maart 1864 met concept-programma. Antwoordbrief van Thorbecke aan de heren Rose, Godefroij en Hetzelaar d.d. 3 maart 1864. Brief van de Commissie van Redactie aan de Minister van Binnenlandse Zaken d.d. 1 augustus 1864. Notitie d.d. 10 augustus 1864 van ambtenaar Bogaards aan Zijne Excellentie de Minister van Binnenlandse Zaken. Brief Inspecteur in Algemene Dienst Conrad aan de Minister van Binnenlandse Zaken d.d. 25 augustus 1864. Schrijven (met 2 schetsen) van de Commissie aan Thorbecke d.d. 28 oktober 1864. Brief Voorzitter Huishoudelijke Commissie van de Tweede Kamer aan de Minister d.d. 22 januari 1865. Programm zum Bau eines Palastes für die Sitzungen der Generaiataaten des Königreiches Niederlande. Rapport van de jury ter beoordeling van de ingezonden ontwerpen voor een Paleis, bestemd voor de vergaderingen der Staten-Generaal, ontvangen 30 november 1865 (zie ook (14) ). Nota tot het Rapport der Jury ter beoordeling der ingekomen Ontwerpen voor een Paleis, bestemd voor de vergaderingen der Staten-Generaal (zie ook (14)). Brieven d.d. 17 maart 1866 van de Minister aan de Voorzitters der beide Kamers.
Publicaties uit de bibliotheek van de Tweede Kamer die dankzij de bemiddeling van de heer J. Wensveen konden worden ingezien: 14
Rapport van de Jury ter beoordeling van de ingezonden ontwerpen voor een Paleis, bestemd voor de vergaderingen der Staten-Generaal, inclusief de Nota tot het Rapport van de Kamerleden Van Beeck Vollenhoven en Heemskerk, 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1866 (tevens gepubliceerd in de Staatscourant van 10 januari 1866).
15
Ontwerp van een Paleis voor de wetgevende macht, medegedeeld in het Koninklijk Instituut van Ingenieurs door A. Huët en G.J. Morre, Delft, J. Waltman Jr. 1871.
MK/prijsvraag/18-2-'81
Hoofdstuk 1
Bouwen gaat steen voor steen, wordt beweerd. Het geeft aan dat er veel geduld, inzicht en arbeid bij komt kijken. Het bouwen omvat veel: slopen, graven, materialen winnen en aanvoeren, elementen fabriceren en transporteren, heien, rioleringen leggen, bekisten, ijzervlechten, beton storten, monteren, passen en meten, timmeren en metselen, leidingen aanbrengen, stellen en afhangen, schilderen en schuren. Het is heel wat, maar lang niet aUes. Wat steen voor steen heet te gaan, is eerst lijn voor lijn op papier gezet. Met potlood en pen, in grafiet en inkt, is eerst het bouwwerk ontworpen. Met iedere streep die verschijnt wordt een beslissing genomen, over de ruimtelijke indeling, de wijze van gebruik in de toekomst, over de bouwtechniek die aangewend zal worden, het materiaalgebruik bij het bouwen, over het uiterlijk en innerlijk aanzien van het bouwwerk en daarmee over de sfeer en betekenis van de omgeving die zal ontstaan. In het functioneren van een gebouw en in de gedaante er van, binnen en buiten, komen opvattingen tot uitdrukking over hoe mensen in een
bepaalde periode denken en voelen, hoe ze met elkaar willen omeaan hoe ze wensen hun samenleving en een daarbij passende omgeving te rtchten De verhoudingen in de maatschappij en de verlangens van één of meer generaties in een tijdperk weerspiegelen zich in het gebouwde. Of mensen met elkaar idealen koesteren, plezier hebben in hun financiële en technische verworvenheden, of elkaar juist willen intimideren, wordt in de gebouwde omgeving zichtbaar. Met een dergelijke achtergrond voor ogen rust op de ontwerpers, de architecten en stedebouwers, een zware verantwoordelijkheid Ze moeten steeds nagaan waar ze staan, wat ze met hun opgave tot uitdrukking willen brengen. Ze moeten op z'n minst steeds hun standpunt ophelderen en hun werkstuk moet daar logisch op aansluiten. Dat geeft de omstanders een kans om mee te denken, geïnspireerd te raken of, en dat kan natuurlijk ook, van de onzin van een standpunt en de vertolking daarvan overtuigd te raken. Maar de ontwerpers staan niet alleen Ze hebben hun adviseurs, die met rekensommen inzicht bieden in de nuttigheid van een bouwwerk (hoeveel doelmatige ruimte wordt er geboden?), de houdbaarheid van de constructie en de omvang van de kosten. Dan zijn er de politici, de wetgevers en opstellers van verordeningen die beperkingen opleggen aan het bouwen en tegelijkertijd mogelijkheden aangeven. Zij bieden de spelregels, de richtlijnen om tot een zekere ordening te komen, en ze beslissen in veel gevallen over het gemeenschapsgeld dat in het bouwen wordt gestoken. Ze dragen daarmee minstens zoveel verantwoordelijkheid voor het resultaat als de ontwerpers. Nog steeds zijn we niet waar het bouwen in feite begint. Alvorens een potloodkrabbel wordt gemaakt, laat staan een steen gestapeld, is er het voornemen om te gaan bouwen, het initiatief. Dat houdt in dat eerst woord voor woord het 'programma van eisen' wordt geformuleerd, want wie een gebouw, plein, park, stadsdeel of recreatiegebied bestelt. dient eerst precies te zeggen waarvoor het nodig is. Ook moet gekeken worden waar de centen voor de onderneming vandaan komen, hoe de financiering kan gebe·zen en .of de exploitatie wel uit kan. De initiatiefnemers of opdrachtgevers zitten dus ook al op een sleutelpositie in het bouwproces. Zij zijn verantwoordelijk voor de vragen die aan architecten worden voorgelegd Hun élan, hun wens om er iets nuttigs en moois van te maken is van veel gewicht. Wanneer enig benul van de ontwikkeling van de bouwkunst en de neiging om zorgvuldig jegens de gemeenschap te opereren aan de lust tot bouwen ten grondslag liggen, dan is dat alvast meegenomen. Het geeft althans aan ontwerpers de mogelijkheden om hun vak te ontwikkelen zodat incidenten en middelmaat overwonnen kunnen worden. Meer dan tweederde deel van alles dat in Nederland aangelegd is of gebouwd staat, is na 1945 tot stand gekomen. Nog nooit is in zo korte tijd zoveel geld en arbeid gestoken in het inrichten van de omgeving. Er is weinig verbeeldingskracht voor nodig om vast te stellen dat de ontwerpers, geinspireerd door opdrachtgevers, overheid en publiek , daarvan een totaliteit hadden kunnen scheppen die als gemeenschapsprestatie meer indruk had kunnen maken dan nu het geval is. Het had tevens bouwtechnisch van de eerste kwaliteit kunnen zijn, hetgeen van wat er thans staat ook niet altijd gezegd kan worden. Dat is niet alleen de schuld van de architecten, naar het zich laat aanzien is het een produkt van een samenleving waarin private welvaart hoger genoteerd staat dan publiek welzijn. Er zijn heel verschillende bouwopgaven. Een boerenschuur opzetten is andere kost dan het maken van een metrostation of het restaureren van een paleis. Hoewel de verantwoordelijkheid voor de doelmatigheid en het uiterlijk resultaat steeds even groot blijft. zijn er niettemin verschillen in de complexiteit en daarmee in de benodigde vakbekwaamheden te onderscheiden. Met omvangrijke en ingewikkelde opgaven zijn veel meer belangen gemoeid dan met kleine en eenvoudige opgaven het geval is. Er zijn meer instanties bij betrokken, die veelal deelbelangen vertegenwoordigen. Ook de oordelen en daarmee de emoties van het publiek spreken dan mee. Een garantie voor kwaliteit wordt mr~t r~en veelheid van betrokkenen nog niet geboden. Zelfs vele insprekende vogels van tal van piUlmnges maken nog geen bouwkunstige zomer. Alvorens de bouwvakkers in het
u;
vizier komen is er in ieder geval wel sprake van een uitgebreide organisatie voor het zeer uiteenlopende en vele voorbereidende werk dat kan gaan van wetenschappelijke studies tot en met de keuze van een architect of zelfs tot en met het kiezen van de wijze waarop een architect voor een opgave gekozen moet worden De organisatie van het bouwen zelf is in vergelijking daarmee een betrekkelijk eenvoudige, concrete aangelegenheid De opgave om het onderkomen van de Tweede Kamer der StatenGeneraal, de volksvertegenwoordiging, aan het Binnenhof in Den Haag ingrijpend te verbouwen en tevens aanzienlijk uit te breiden, is een voorbeeld bij uitstek van zo'n complexe en omvangrijke klus met zeer vele betrokkenen die erg veel voorbereiding vergt. Ga maar na. Dit jongste initiatief om een beter en vooral ook ruimer onderdak te scheppen voor de Tweede Kamer is in feite uit de volksvertegenwoordiging zelf voortgekomen. De minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO) is niettemin de opdrachtgever, omdat het maken en beheren van rijksgebouwen in zijn portefeuille zit en het Binnenhof is nu eenmaal van ons allen, van het RiJk dus. Voor de minister treedt in deze de Rijksgebouwendienst (RGD) op, een instelling met vele afdelingen. Bovendien is er de rijksbouwmeester, de eerste adviseur van de minister waar het de architectonische kwaliteit van rijksgebouwen betreft, die in overleg met de top van de RGD aangeeft welke architecten gekozen moeten worden voor de bouwopgaven van het Rijk Zijn taak, zijn dienst en zijn bouwmeester ten spijt is de minister van VRO toch niet degene die beslist. Hij doet in het geval van het Tweede Kamerproject op grond van de adviezen die hem zijn gegeven voorstellen en al zal aan de ministerraad, die zich in haar oordeel vervolgens niet kunnen onttrekken aan hoe de stemming in de Tweede Kamer ligt. Er wordt tenslotte een onderdak voor de volksvertegenwoordigmg gemaakt en die heeft daarom uit haar midden een bijzondere Kamercommissie samengesteld die een flink woordJe wenst mee te spreken, met dat doel zelfs een eigen bouwdeskundig begeleider van buitenaf heeft aangesteld. Niettegenstaande dit laatste is de minister van Algemene Zaken (de minister-president) de eerst verantwoordelijke voor het Binnenhofgebeuren. Al gaan Kamer en kabinet op hun kop staan, er kan op en aan het Binnenhof niets ondernomen worden zonder de toestemming van het Haagse gemeentebestuur. Wanneer de beschikking over de grond geregeld is, bepaalt de opdrachtgever wat hij uiteindelijk wenst te realiseren, hetgeen echter aan randvoorwaarden moet voldoen die door de gemeente zijn gesteld In het geval van de Tweede Kamer kiest de ministerraad architect en plan en zorgt ook voor de financiering, maar het is aan het lokale Haagse bestuur om een bouwvergunning voor het project afte geven, dat wil zeggen het plan te toetsen aan het gemeentelijke stedebouwkundige beleid. Zonder zo'n vergunning kan het bouwen niet plaatsvinden. Om het reeds ingewikkelde beeld van besluitvorming verder te completeren, moet gewezen worden op de aparte rollen die verschillende ministers in het geheel spelen. De minister van Financiën heeft de verantwoordelijkheid voor de overheidsuitgave die met een Tweede Kamerproject gepaard gaat Daar een dergelijke project in hoge mate raakt aan het functioneren van ons bestuur dient de minister van Binnenlandse Zaken over dit aspect afzonderlijk een uitspraak te doen. En de minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk (CRM) heeft een eigen verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de Monumentenwet Het Binnenhof en omgeving is aangewezen als 'beschermd stadsgezicht', terwijl verschillende gebouwen in het gebied als monument staan genoteerd. Steunend op de adviezen van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ) en op het oordeel van de Monumentenraad moet de minister van CRM over bouwactiviteiten bij het Binnenhof in het licht van de monumentenzorg een uitspraak doen. Meningsverschillen over de mate waarin een bouwplan voor het Binnenhof het daar aanwezige erfgoed op de tocht zet, kunnen binnen de ministerraad een confrontatie opleveren tussen de ministers van VRO en CRM. Tot zover deze voorlopige verkenning in het dichte struikgewas van de besluitvorming biJ bouwactiviteiten voor de Tweede Kamer. Het is duidelijk wanneer er zoveel betrokkenen zijn in verschillende invloedspositles dan kan alleen reeds de formulering van het programma van eisen, de omschrijving van wat er aan ruimten moet komen en waaraan het geheel
mm of meer moet voldoen, tot omslachtige en tijdrovende procedures leiden Ook de wijze waarop een architect gekozen moet worden, is geen vanzelfsprekende aangelegenheid meer. Met het initiatief om de Tweede Kamer uit te breiden en te verbouwen zijn inmiddels dan ook jaren heen gegaan. In het verleden zijn verschillende pogingen om te gaan bouwen op niets uitgelopen. In 1863 tekenden 27 architecten aan een paleis voor de beide Kamers der Staten-Generaal. De bouwkosten van 1 miljoen gulden bleken te bezwaarlijk zodat van bouwactiviteiten niets kwam. Een bouwsom van 4 miljoen gulden bleek in 1922 eveneens een struikelblok nadat de toenmalige minister van Verkeer en Waterstaat (VRO bestond nog lang niet; bouwbedrijvigheid was een kwestie van Economische Zaken) zes vooraanstaande Nederlandse architecten had uitgenodigd om tegen elkaar in een cultureel strijdperk te treden. De jongste geschiedenis geven we hier meer gedetailleerd weer. Het jaar 1970 is van belang door een 'Kamerbreed' schrijven gedateerd ll november aan 'meneer de voorzitter' om met grote voortvarendheid te werken aan een goede huisvesting voor de Tweede Kamer zodat over zes jaar het veel te kleine kruip-door sluip-door complex aan het Binnenhof voorgoed verlaten kon worden. De zes briefschrijvers uit de zes grootste fracties wezen vier mogelijke lokaties in Den Haag aan waar de benodigde 5 hectare bouwgrond voorhanden was. Onder de slagzin 'een ruime opzet zal voor de dynamische ontwikkeling van het parlementaire werk in de komende decennia voldoende mogelijkheden moeten bieden', vroegen de afgevaardigden een gebouw van 'allure' met zwembad, hotel, radio- en tv-studio's, werk- en rustkamers met douches, parkeergarage voor 600 auto's, gymnastiekzaal, plenaire vergader-
hOle I central 'plcadilly/bOnaparte'
tange polen
sp1.nMraat
~--------~,-------------------------------------
I
I!""'"Së____......___ = 1-00 m
zaal met ruime publieke tribunes. Al in januari 1971 kwam het presidium van de Tweede Kamer met het voorstel om een Commissie Onderzoek Huisvesting Tweede Kamer in te stellen, aanvankelijk voorgezeten door W. Aantjes (ARP), later door A.D. W. Tilanus (CHU). Deze commissie moest een programma van eisen opstellen en kreeg ook nog een andere opdracht: 'Te onderzoeken of dit programma van eisen in het gebouwencomplex aan het Binnenhof, eventueel met inbegrip van gebouwen in de onmiddellijke omgeving daarvan, op voldoende wijze gerealiseerd kan worden (...).' Het eisenprogramma lag er een jaar later, maar over de andere opdracht is zo'n beetje vier jaar gedaan. De gemeente Den Haag zei nergens een plaats voor een nieuwe Tweede Kamer te hebben en bij het Binnenhof bleek nauwelijks ruimte beschîkbaar, zodat de Kamercommissie ook geen kantop kon. Slagvaardig handelen van de toenmalige minister van VRO, ]. P.A. Gruijters, bracht uitkomst. Hij kon tegen de jaarwisseling 197 4/1975 aan Kamervoorzitter A. Vondeling melden dat de Rijksgebouwendienst een aantal panden in de directe omgeving van het Binnenhof had gekocht 'om te voorzien in de dringende behoefte van de Tweede Kamer aan uitbreiding en modernisering van de accommodatie'. Het ging om gebouwen aan Hofstraat en Lange Poten: restaurant House of Lords, het voormalige café Piccadilly (Bonaparte) en Hotel CentraL Verder was bekend dat leeg en ter beschikking van de Tweede Kamer zouden komen het zogenoemde 'telefoongebouw' van de PTT aan de Hofstraat en het voormalige ministerie van justitie, hoek Lange Poten/Plein. Dat gaf armslag en bracht enige vaart in de procedure. Half juli 1977 werden de vaderlandse architecten door minister Gruijters bestookt met een uitdaging, '( ..) niet slechts voor een gebouwontwerp maar óók voor een oefening in kwalitatieve stadsvernieuwing.' Deze projectprijsvraag over wee ronden leverde 113 mzendngen op waarvan er 111 voor een beoordeling in aanmerking kwamen. De makers van ten hoogste vijf plannen zouden uitgenodigd worden aan de hand van een biJgesteld programma van eisen hun werkstukken verder uit te werken, waarna in de loop van 1979 de winnaar zou worden aangewezen. De jury met als voorzitter rijksbouwmeester W.G. Quist zag in de eerste ronde geen plannen die enig perspectief boden voor een goede afloop van de tweede ronde (de andere leden van de jury:]. A. van den Berg, Tj. Dijkstra,]. van Stigt, ]. M. A.P. D. Imkamp, D. C. Apon, F. van Kling eren, A. D W. Tilanus en H. J. A M. van Haaren, zie: Juryrapport Pn]svraag uitbreiding Tweede Kamer, Staatsuitgeverij, 's Gravenhage 1978). Het besluit van de prijsvraagjury betekende dat de wedstrijd ontbonden werd. Op de avond van 28 mei 1978 werd de minister van VRO, P.A. C. Beelaerts van Blokland, door de jury over dit negatieve oordeel en de gevolgen daarvan ingelicht De wenkbrauwen van de bewindsman gingen even omhoog. Hij schatte dat er onder de lll toegelaten inzenders toch altijd wel 50 ervaren architecten zouden zitten en van zo'n aantal valt tocht slecht aan te nemen dat ze allemaal de plank hebben misgeslagen. Ook kwam hij met de overweging dat de inzendingen wel eens het niveau zouden kunnen weerspiegelen dat Nederland op het gebied van architectuur nu te bieden heeft. Aan de andere kant liet hij blijken geenszins te veronderstellen dat de juryleden buiten zinnen waren geraakt en op niet veel minder dan onbereikbare schoonheid mikten. 'Kosten noch moeiten noch tekenpennen zijn gespaard en toch zijn er geen plannen geboren waaraan de prijsvraagjury haar zegen kon verbinden', zo viel in 1978 na de voortijdige afsluiting van de prijsvraag te noteren. Vervolgens kon de conclusie luiden: voor deze omvangrijke en ingewikkelde opdracht had nooit een prijsvraag uitgeschreven moeten worden. Deze vorm van architectenselectie biedt te weinig ruimte voor overleg tussen ontwerper en opdrachtgever, biedt geen zekerheid over de deelname van de meesters in het vak en stelt bij een overvloedige deelname een jury voor een onmogelijke taak' (zie: De volksvertegenwoordiging en het architectenvolk; prijsvraag uitbreiding Tweede kamer een wedstrijd die voortijdig eindigde. Staatsuitgeverij, 's Gravenhage 1978). Met de jurybeslissing en daarmee het stoppen van de prijsvraag eind mei 1978 was de Tweede Kamer terug bij af; wat in 1970 met suggesties voor een snelle en royale aanpak in wederopbouwstijl in gang was gezet en
in de daarop volgende jarenmeen sfeer van 'grenzen van de groei' tot een stadsvernieuwingsproject was omgebogen, had nog steeds niet tot een plan en zelfs niet tot de keuze van een architect geleid. Omdat de vervolgronde van de prijsvraag wegviel bleef het echter nog mogelijk om binnen de gestelde termijn tot een plan of een architectenkeuze te komen, maar dan moet er verder zonder omhaal gewerkt worden. Uit de gelederen van de volksvertegenwoodiging kwam er vlot een brief aan het presidium van de Tweede Kamer en aan minister Beelaerts van Blokland met de bezwering 'dat het mislukken van de prijsvraag tot generlei vertraging in de keuze van een architect aanleiding mag geven.' Men wenste snel te gaan bouwen en daarvoor moest een architect komen om een plan te maken. Deze brief kwam van de Bouwbegeleidingscommissie (BBC), waarin naast volksvertegenwoordigers ook vertegenwoordigers van het personeel van de Tweede Kamer Zitten, vandaar dat het een 'bijzondere commissie' heet. Eind november 1977, toen het besluit om de prijsvraag uit te schrijven al gevallen was, is deze commissie ingesteld met als voorzitter het Kamerlid H. Rienks (PvdA). De andere leden: P.A. M. Cornelissen (CDA) in de loop van 1980 vervangen door zijn fractiegenoot S.J. M. Dijkman, L. M. de Beer (VVD), P. Dofferboft (namens fractiemedewerkers), F. van der Poel (journalist, namens de parlementaire pers), P. Waasdorp (zaalbode, namens Kamerpersoneel). Permanente adviseurs van de BBC, in feite functionerend als leden, zijn: W. Koops (griffier),]. A. Botting (directeur der Diensten), H.L. van Mierlo (hoofd afdeling voorlichting Tweede Kamer), J. Wensveen (hoofd interne diensten). De secretaris is B. Nieuwenhuizen (griffier). De taak van deze Kamercommissie luidt vriJ vertaald: alle medewerking te verlenen aan de minister van VRO en zijn RGD bij het ontwikkelen en realiseren van een plan voor uitbreiding en verbouwing van de Tweede Kamer en het organiseren van de inspraak van de gebruikers. Bij het instellen van de commissie is de minister van VRO gevraagd met de BBC samen te werken, ook bij het kiezen van een architect. Gezien dit laatste is het niet verwonderlijk dat de BBC direct na het bekend worden van het stoppen van de prijsvraag op het vinkentouw sprong. De commissieleden hadden zich tot dan toe, hoewel het om het eigen onderdak ging, opgescheept gevoeld met een figurantenrot Dat had te maken met de officieel geldende prijsvraagreg els; het woord van de jwy is wet en de inzendingen mogen zolang er nog geen uitspraak is gedaan niet openbaar gemaakt worden, de jurering geschiedt in beslotenheid. Hoe kun je nu op zo'n manier meedoen aan de architectenkeuze en inspraak van de gebruikers organiseren? Dat gaat natuurlijk niet. De wensen van de volksvertegenwoordigers botsten hier met de spelregels van het architectenvolk In overeenstemming met de maatschappelijke ontwikkelingen is er aan de kant van de gebruikers een hang naar openheid en medezeggenschap, naar medebeslissingsrecht zelfs. Daar tegenover staat de denk- en handelwijze van de ontwerperswereld die de methode van een wedstrijd of prijsvraag om tot een plan- en daarmee architectenkeuze te komen ten behoeve van de betrokkenen. de opdrachtgevers en henzelf, aan strenge regels hebben onderworpen Het voornaamste kenmerk van deze reglementering is het weren van invloeden van buitenaf zodat gesjoemel is uiteJesloten en een oordeel zo veel mogelijk aan de hand van architectonisch kwalitalleve maatstaven kan plaatsvmden. Een vakgemeenschap poogt eigen en pubhek belang met elkaar in overeenstemming te brengen en botst daarmee op veranderingen in de samenleving. Deze constatering vergt nog een nadere toelichting. Weliswaar met oog voor de belangen van de opdrachtgevers, het doet er niet toe of dat een persoon, bedrijf of mstantie lS, hebben de architecten het instituut prijsvraag geregeld: zij zeggen hoe het moet gaan, nemen deel en jureren. Maar zo'n gang van zaken kan niet verhelen dat 'het architectenvolk' een misleidende verzamelnaam is voor een groep vakmensen met zeer uiteenlopende opvattingen over hun beroepsuitoefening en gezeten op tal van posities met verschillende verantwoordelijkheden. Dit gegeven brengt verwarring en teleurstellingen teweeg. Aan de hand van het ambt van rijksbouwmeester valt dat goed te illustreren, met name in het g~val van de uitbreiding en verbouwing van de Tweede Kamer. Op voorspraak van collega's wordt een in de praktijk werkende architect voor een periode van vijf jaar in gedeeltelijke ambtelijke dienst
benoemd om de ministers van VRO in zaken van architectuur te adviseren Hij is dus een bee~e mede-opdrachtgever, heeft zogezegd werk uit te delen, want draagt collega's voor om bepaalde gebouwen te ontwerpen, te verbouwen of te restaureren. Als representant van de vakgemeenschap heeft hij het vaandel van de architectuur hoog te houden, moet voor zijn collega's in het krijt treden. Aan de andere kant moet hiJ als adviseur van de minister zijn vakbroeders controleren. Het is een precaire tweeslachtige positie. Dat heeft Ouist geweten. Met zijn onbevangen advies als rijksbouwmeester aan de minister om een wedstrijd te organiseren en vervolgens met zijn even onbevangen oordeel als voorzitter van de jury dat het resultaat geen vertrouwen op een goede afloop kon wekken, kwam hij tussen hamer en aambeeld terecht, · tussen een opdrachtgever, en mede daardoor de volksvertegenwoordiging, die zich niet vooruitgeholpen konden weten en een vakgemeenschap die zich met een diskwalificatie in lll-voud in haar eer aangetast voelde. De Bond van Nederlandse Architecten (BNA) riep onmiddellijk na het bekend worden van de uitslag om een commissie van goede diensten alsof er van grove nalatigheid sprake was. Van tweeën één, zo werd er groepen, àf de prijsvraagopgave àf de jury heeft niet gedeugd, dat wil zeggen in beide gevallen had Quist iets verkeerd gedaan. Een meer afstandelijke en ook verder strekkende conclusie werd in de hitte van het moment door de woordvoerders van de georganiseerde architecten niet getrokken. Men had kunnen bedenken dat voor zo'n complexe opgave het middel prijsvraag niet deugt. Architecten als deelnemers aan de wedstrijd en als juryleden kwamen voor onmogelijke taken te staan. In plaats van bij zichzelf als vakgemeenschap te rade te gaan, te overpeinzen hoe de maatschappelijke ontwikkelingen de traditionele beroepsuitoefening en de zaken die daaruit voortgekomen zijn, zoals de architectenwedstrijd in z'n huidige vorm, hebben achterhaald, werden onderling verwijten geuit. Zo kon het gebeuren dat de architectengemeenschap zichzelf als resultaat van uiteenlopende verantwoordelijkheden en opvattingen en vervolgens ook als uitkomst van kortzichtigheid in de staart beet. Allen die zich onder de noemer opdrachtgever en gebruiker laten samenvatten mochten onbevredigd en vooral zonder veel van dit alles te begrijpen vanaf de zijlijn dit wonderlijke tafereel~e aanschouwen. We ziJll daarmee terug bij de situatie die ontstond door het afbreken van de prijsvraag. Verschillende betrokkenen voelden zich of waren geroepen om met initiatieven te komen. Vanuit de Tweede Kamer liet de BBC, zoals gemeld, onmiddellijk aan de minister weten dat de vaart er in moest bhjven, wat die architecten ook allemaal aan het uitspoken waren Toegegeven, het werd aanmerkelijk diplomatieker gesteld, maar de toon was duidelijk. En rijksbouwmeester Quist kon zich geplaatst zien aan de rand van een veld vol voetangels, kJemmen, valkuilen en strikken. Hij diende de gang van zaken tot dusverre te verkJaren en tevens zijn opdracht te vervuJlen door opnieuw lijnen uit te zetten voor het best denkbare resultaat. Met een toespraak bij de opening van een tentoonstelling van de lll afgewezen plannen op 22 september 1978 in de Ridderzaal, in dit geval echt het hol van de leeuw, moest hij voor een front van teleurgestelde en mokkende prijsvraagdeelnemers voor de draad komen. De rijksbouwmeester gaf allereerst aan welke verantwoordelijkheden het bouwen voor de overheid naar zijn mening met zich meebrengt. 'Een architect die voor de rijksoverheid bouwt- dus in vele gevallen dit doet in opdracht van de Rijksgebouwendienst - krijgt daarvoor de beschikking over gemeenschapsgeld. Dat wil zeggen dat met een kJein gedeelte van een gemeenschappelijk bezit iets van een beleid wordt geëffectueerd waarvoor tegenover de gehele samenleving verantwoording moet kunnen worden afgelegd.' Hij knoopte daar een architectuurbelijdenis aan vast 'Elk bouwwerk is het resultaat van beslissingen. Achter elke beslissing zit een bedoeling. De betekenis van de bedoeling, voor vandaag én morgen, zichtbaar in het resultaat, bepaalt de kwaliteit. Kwaliteit staat niet buiten het gebouw, maar wordt daarin zichtbaar gemaakt, het gebouw deelt als het ware zijn mogelijkheden tot gebruik, zijn hoedanigheid en 'gedrag' in de gegeven situatie aan de gebruiker mee. In die zin is bouwen een vorm van
communicatie binnen het maatschappeliJk systeem.' Met betrekkmg tot dit laatste had hij al de volgende toelichtende uitspraak gedaan: 'Ontwikkelingen in het bouwen hebben te maken mèt, zijn het gevolg vàn of resulteren in ontwikkelingen in de maatschappij. Daarom hangt het resultaat van het bouw~ proces zoals zich dat op een zeker moment manifesteert samen met sociaaleconomische verhoudingen.' Vervolgens kwam Quist tot de standpuntbepaling dat'(. .. ) het bouwbeleid van de Rijksgebouwendienst een selectief beleid (is) dat garant dient te staan voor een zo goed mogelijke communicatie; dat er op gericht moet zijn om mensen integer en met inzet van al hun capaciteiten te laten werken aan kwaliteit, aan de betekenissen van de dingen, voor nu en straks.' Als aanloop voor een rechtvaardiging voor het uitschrijven van de prijsvraag mocht de volgende uitspraak gelden, waarmee ingegaan wordt op de vraag, hoe lok kwaliteit uit. 'Bij de selectie van architecten voor de Rijksgebouwendienst gaat het dan ook steeds om de vraag of de ontwerpers in het door hen gerealiseerde werk iets te zeggen hebben gehad dat de moeite waard is om via het beleid van de overheid, door middel van hun toekomstig werk, door te laten geven aan de maatschappij. Het zal duidelijk zijn dat het niet de gemakkelijkste manier is, om inhoudelijkheid de voorrang te geven boven een vlekkeloos procesverloop, maar het zijn nu eenmaal niet de slechtste architecten die als professionele dwarsliggers de moed hebben om in hun werk èn hun luisteren naar de opgave voortdurend de essentie aan de orde te stellen. Het onvermijdelijke dilemma doet zich bij de selectie van architecten voor dat je steeds gedwongen bent terug te kijken en op grond van dat wat achter ons ligt moet proberen een voorspelling te doen. Hoe kan het onbekende gemobiliseerd worden in een door vele formaliteiten belast proces?' Met erkenning van het feit dat er voldoende argumenten waren om op grond van door hen geleverde prestaties enkele kandidaten of zelfs rechtstreeks één architect te kiezen, als een soort eerbewijs aan een meester, deelde Quist mee dat in dit geval bewust 'een mobilisatie van teveel energie' gevraagd mocht worden. De Tweede Kamer deed zich voor als een goede aanleiding om de toekomst eens niet door een terugblik te reguleren. 'Waar het bij de aanvang om ging was de vraag of deze zonder twijfel zeer moeilijke opgave zó een zaak van iedereen was, dat elke Nederlandse architect de gelegenheid zou moeten krijgen daarover zijn gedachten kenbaar te maken. Er zijn mensen die bij de aanvang hun twijfels over het welslagen hebben uitgesproken. Niet als voorzitter van de jury, maar als rijksbouwmeester meen ik dat het verantwoord is geweest hoge verwachtingen te hebben, om velen en niet in de laatste plaats die collega's en studenten die nog nauwelijks de kans hebben gekregen hun opvattingen omtrent bouwen te tonen, door middel van een open prijsvraag bij deze problematiek te betrekken.' Waar die mening nu precies op gebaseerd is, gezien in het licht van de negatieve uitslag, werd door de rijksbouwmeester hiermee niet uitgelegd, ook niet door hem als voorzitter van de jury. De volgende in zichzelf togenstnjdige uitspraak se: honkt evenmin voldoening: 'Ondanks de voor de deelnemers onbevredlgende u1tspraak dat de jury en de prijsvraaguitschrijver en via hen de gebruikers voor de toekomst veel hebben geleerd van de ingediende ontwerpen, zijn de teleurgestelde reacties niet van de lucht.' Vertalen we dit, dan wordt de prijsvraag gerechtvaardigd met de opmerking dat er veel van geleerd is. Het sluit aan op de volkse wijsheid dat fouten er ziJn om van te leren. Het is zoiets als scherven brengen geluk Onopgehelderd blijft met deze sussende bewering hoe de fout gemaakt kon worden en wat er fout is aan een prijsvraag in dit geval en wellicht in het algemeen. Opmerkelijk, want tegenstrijdig aan z'n betoog tot dusverre, wist Quist enigszins verstopt in z'n toespraak toch een reden aan te geven waarom een prijsvraag onmogelijk de door hem omschreven op kwaliteit gerichte selectie kan opleveren: 'Toch blijft de vraag klemmen of het mogelijk is om uit de anonimiteit de beste ontwerper te zoeken, ook wanneer de prijsvraag procedureel geslaagd zou zijn.
Ook dan zijn er gevoelens van onbehagen en kunnen jury en deelnemers tot de teleurstellende conclusie komen dat ten gevolge van de collectiviteit in het beoordelingsproces een te zware tol betaald moet worden aan het gemiddelde.' Met andere woorden, zo'n jury van een man of negen zoals bij de prijsvraag voor de Tweede Kamer het geval was, bergt te veel tegenstrijdige opvattingen in zich om tot een baanbrekend oordeel te komen. Quist had kermelijk z'n bekomst van het jurywerk en kon met die ervaring weinig heil meer zien in het hpuden van prijsvragen. De rijksbouwmeester zei over de prijsvraag en tegelijkertijd over een prijsvraag rake dingen, maar erg consequent kunnen die uitlatingen niet genoemd worden. Wat in de ene zin verdeciigd wordt (het uitschrijven van een prijsvraag), gaat in de andere zin ten onder (een prijsvraag stuurt aan op een onbeduidend gemiddelde). Daar de toespraak van te voren op schrift was voorbereid, kom je als vanzelf op de vraag: Zou het dan toch waar zijn dat architecten, hoe dapper ze hun best ook doen. altijd beter met hun potlood dan met de pen overweg kunnen. Als architect zijn door Quist de beste voorbeelden van recente Nederlandse architectuur gerealiseerd: de waterleidingbedrijven De Berenplaat (1965), Brabantse Biesbosch (1974), Rotterdam-Kralingen (1977); watertoren Eindhoven (1968); Suikerunie Breda (1976); uitbreiding KröllerMilllermuseum Otterlo (1977); woningbouw Holendrecht Amsterdam (1977); Duits-Nederlandse windturmel Vollenhove (1980). Goed ontwerpen is echter nog iets anders dan een goed architectuurbeleid stimuleren. Dat heeft alles te maken met de dubbelzinnige positie waarin een rijksbouwmeester verkeert Hij moet initiatieven nemen waarbij hij zowel opkomt voor zijn collega's als hen kritisch gadeslaat vanuit het belang van de minister dat hij dient. Zo'n initiatief kan wel eens naar twee kanten verkeerd uitpakken. De prijsvraag voor de Tweede Kamer is daar een goed voorbeeld van. Quist kwam weer beter in zijn hachelijke rol toen hij zijn minister vastpinde op een toezegging. 'De minister heeft aan de jury de belofte gedaan om ook bij een negatieve afloop het kwaliteitsdoel te blijven garanderen. Daarvoor zijn wij hem dankbaar. Hoezeer de jury het betreurd heeft om de minister een negatief advies te moeten geven, heeft zij er niet aan getwijfeld dat het gesprek over de betekenis van architectuur in de samenleving mogelijk zal zijn.' Geregeld was toen reeds dat de jury, hoewel gereed met haar werk en door afsluiting van de priJsvraag feitelijk ontbonden, de rijksbouwmeester zou bijstaan bij het uitbrengen van een advies aan de minister over hoe nu de architectenkeuze gedaan kon worden. Dat lag voor de hand. De juryleden konden verondersteld worden beter dan wie ook inzicht te hebben in de opgave en de ontwerpproblemen die er in verscholen zitten, terwijl tevens aan te nemen viel dat ze een beeld hadden van welke Nederlandse architecten zo'n opgave aankunnen. Het lag op de weg van Quist als ambtelijk hoeder van de architectuur om juist gezien het ontstane vacuüm te hameren op de inbreng van de gekwalificeerde, zorgvuldig voor de jury geselecteerde collega-architecten, ook al stemde het werken van de jury hem achteraf somber. In de taakomschrijving van de riJksbouwmeester staat dat hij er voor moet zorgen dat de 'door of vanwege de RGD op te richten gebouwen een optimale werkomgeving zullen vormen; alsook: dat de gebouwen een wezenlijke bijdrage zullen vormen tot het geheel van de gebouwde omgeving; en: dat deze gebouwen op de hoogte van de tijd zullen worden geconcipieerd' Zo'n volzin zegt niet veel, maar er valt toch uit te lezen dat de rijksbouwmeester in de ambtenarij wordt gehaald om als een dwarskijker pal te staan voor een cultureel geinspireerde hedendaagse vertolking van doelmatigheid en schoonheid. Als een weg om dit hooggestemde doel voor een Tweede Kamergebouw te benaderen, zocht hij vanuit zijn onmogelijke positie zijn vakbroeders te mobiliseren. Zijn hoekige houding om tot een daad van cultuur te komen werd mede ingegeven door de korzelig, zakelijke stemming van andere betrokkenen in de ondememmg. Zo weinig mogelijk sores en zo vlug mogelijk een gewoon gebouw, zo leek het parool van die kant. BBC-voorzitter H. Rienks had als zijn mening laten optekenen: 'Het gaat ons niet m de eerste plaats om iets
moois gebouwd te lcrijgen in Den Haag. Het parlement moet zo snel mogelijk uit de ruimtenood geholpen worden. Als het óók nog mooi kan worden, dan is het meegenomen. Voor de leden van de Kamer, voor het personeel en voor het publiek moet de situatie snel comfortabeler worden. Dat zal een positieve weerslag hebben op het oordeel van het publiek over het doen en laten van de volksvertegenwoordiging.' Ook de toenmalige Kamervoorzitter dr. A. Vondeling moest van architectonische aspiraties niet veel hebben. Hij liet weten: 'De uitbreiding zal het van zijn binnenkant moeten hebben. Tegen het Binnenhof kan het toch niet concurreren en hier tussen al die veelsoortige andere gebouwen aan Hofweg en Lange Poten zal er niet onmiddellijk een situatie ontstaan, die mensen sprakeloos van de schoonheid van de omgeving zallaten stilstaan.' Minister Beelaerts van Blokland had eveneens laten merken dat de culturele zee voor hem niet hoog hoefde te gaan toen hij opperde dat de prijsvraagplannen wel eens het heersende bouwkunstniveau konden weerspiegelen waarmee het maar gedaan moest worden. De minister hield op 22 september 1978 in de Ridderzaal ook een toespraak Hij zei de voortijdige beëindiging van de priJsvraag te betreuren, maar geenszins bij de pakken neer te zitten. Om na het voortijdig gevallen doek aan alle onduidelijkheid een einde te maken kondigde hij aan drie architecten te zullen aanwijzen die in de vorm van een meervoudige opdracht nog voor het einde van 1979 met nieuwe ontwerpen moesten komen. Redelijk op schema zou dan toch nog een ontwerp voor het uiteindelijke bouwproject aan het Binnenhof gekozen kunnen worden. Eind 1978 werden drie architecten uitgenodigd om op hun beurt een plan voor de Tweede Kamer te maken. Hoe hun verkiezing precies in z'n werk is gegaan komt later aan de orde. Ir. Arie Hagoort uit Rotterdam, Pi de Bruijn uit Amsterdam en Groep 5 uit Rijswijk (Edzard Luursema en ir.Hans van der Linden) lcregen de (meervoudige) opdracht om in tijd van een jaar in overleg met vertegenwoordigers van de verschillende betrokken partijen, verenigd in een 'managementteam', zoals dat in goed Haags Nederlands heet, en deels ook in samenspraak met elkaar, plannen te maken. Na het mislukken van de prijsvraag lag het geven van een meervoudige opdracht allerminst voor de hand omdat er nogal wat overeenkomsten ziJn tussen deze twee procedures. Evenals bij een prijsvraag het geval is, kent ook een meervoudige opdracht beperkende randvoorwaarden, of zo men wil spelregels, die door de architectengemeenschap zijn geformuleerd. Al is het in minder stringente mate het geval, ook nu weer is sprake van een besloten gang van zaken, een aan de deelnemers opgelegde gesprekspartner, een onverbiddelijk vastgelegde inleverdatum en van een beoordeling van de plannen door architecten. De prijsvraag had geleerd, dat de gecompliceerde Tw~ede Kameropgave te veel ongewisheden kent om geschikt te zijn voor een dwangbuisprocedure. Het eisenprogramma vloeit niet voort uit definitieve beslissingen die de Kamer, de ministerraad en het gemeentebesuur van Den Haag over een toekomstig Binnenhofcomplex hebben genomen. Het bevat vele nog zwevende onderhandelingspunten en is om die re jen beter een vrijblijvend wensenprogramma van Kamerleden te noemen. Evenmin is bekend of alle gevraagde ruimte bevredigend in de historische o:ngeving gepast kan worden. Dit alles WiJst in de richting van een doorlopende confrontatie tussen architect en opdrachtgever. Een prijsvraag geeft daar helemaal geen speelruimte voor en een meervoudige opdracht s~echts in beperkte mate. Weer dezelfde steen opzoeken om je aan te stoten, is nogal opmerkelijk Er zijn behalve deze overeenkomsten ook verschillen. Als een prijsvraag wordt uitgeschreven, dan is niet bekend wie er met een kans op geen enkel gewin aan mee zullen doen en welke plannen er komen. Je kent man noch plan. Bij de jurering van de inzendingen wordt een plan gekozen. Afhankelijk van het soort prijsvraag een idee- of projectprijsvraag -lcrijgt een op dat moment onbekende (de werkstukken worden onder motto ingezonden) een geldprijs voor zijn idee, of het verkozen plan komt, ongeacht wie het gemaakt heeft, voor uitvoering in aanmerking, al dan niet enigszins bijgewerkt. Bij het geven van een meervoudige opdracht ken je de mannen al, maar nog niet de plannen. Als de plannen er liggen en door een
Beoordelingscommissie van architecten deskundig zijn beschreven, kiest de opdrachtgever het meest geschikte plan uit voor realisering. De mannen, die in ieder geval voor hun werk betaald krijgen, stonden hem al aan, hij moest alleen nog het beste plan hebben. Bij zo'n opdracht gaat het dus nog slechts om een plankeuze en uiteraard in het kielzog daarvan om de uiteindelijke architectenkeuz e. We komen met dit laatste weer uit op een overeenkomst Zowel een projectprijsvraag als een meervoudige opdracht is er op genebt een plan te verkrijgen dat uitgevoerd gaat worden Bij een prijsvraag moet dit velen verlokken om mee te doen Bij een meervoudige opdracht kun je stellen dat een opdrachtgever niet voor niets mannen inschakelt van wie hij het nodige verwacht en die hij moet betalen. In het geval van de Tweede Kamer sprak dit laatste nog sterker. Er werd een poging ondernomen om de gang van zaken met de prijsvraag, die niets had opgeleverd, te corrigeren. Het is van belang dit gegeven in het oog te houden als straks de uitkomst van de opdracht aan de orde komt en daarna het opereren van het managementteam uit de doeken wordt gedaan. Een zogenoemde 'leidraad', opgesteld door de Bond van Nederlandse Architecten (BNA), geeft aan hoe een meervoudige opdracht in z'n werk moet gaan. Het is een opdracht aan enkele architecten om een ontwerp te maken met een bijbehorende globale raming van de bouwkosten Het is geen vrijblijvende invitatie: iedere aangezochte architect krijgt voor zijn inspanningen in ieder gevallO percent van het honorarium dat verschuldigd zou zijn in geval van realisering van het project. Hoewel een meervoudige opdracht een sterke uitvoeringsgerichtheid heeft, is de opdrachtgever niet verplicht om uiteindelijk met een van de betrokken architecten definitief in zee te gaan of om één van de voorliggende plannen uit te voeren. Omdat de honorering geregeld is, bestaat er wat dit betreft een lossere band dan bij een projectprijsvraag, maar dat doet aan de intenties niets af. De omschrijving van de opdracht en van de bijkomende voorwaarden worden door een opdrachtgever opgesteld in overleg met een 'Beoordelingscommiss1e' bestaande uit twee of drie onafhankelijke architecten die voor hun werk ook honorarium krijgen. Enkele verplichte voorwaarden, zoals die in de leidraad staan geformuleerd, zijn er op gericht de uitgenod1gde architecten geheel gelijk te behandelen; ze moeten dezelfde informatie ontvangen en aan dezelfde verplichtingen voldoen. Een deskundige beoordeling van de ontwerpen is volgens de leidraad van belang voor de opdrachtgever. 'De beoordeling houdt een kritische bespreking in van de inzendingen, maar zij resulteert niet in een vaststelling van rangorde van de inzendingen, noch in een advies tot keuze van een van de deelnemers.' Hoe je kwaliteit kan beschrijven en een oordeel vellen zonder voorkeur kenbaar te maken, wordt er in de leidraad niet bij verteld In het geval van de beoordeling van de ontwerpen die de meervoudige opdracht voor de Tweede Kamer heeft opgeleverd zal dat dan ook geen eenvoudige kwestie blijken, maar daarover later meer. Evenals met de architecten in de prijsvraagjury het geval was zijn voor de Beoordelingscommissie architecten gekozen die door het vervullen van deze functie niet bloot kwamen te staan aan het risico van het mislopen van rijksopdrachten omdat zij of hun bureau al aan rijksgebouwen werkten. Ze mochten in dat opzicht gelijk gekwalificeerd heten Het zijn J. A van den Berg. die ook deel uitmaakte van de jury en wiens medecompagnon D. Apon van een Rotterdams bureau het in aanbouw zijnde ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag heeft ontworpen; Ph. Rosdorff, Haags architect verantwoordelijk voor het ontwerp van het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, een zeer uitgestrekt complex dat in Zoetermeer verrijst; W.G. Quist, ex-rijksbouwmeester, die zich na vijf jaar trouwe dienst niet liet herbenoemen en in de Joop van 1979 zijn ambt heeft overgedragen aan prof. ir. Tj. Dijkstra. Ook Dijkstra was lid van de prijsvraagjury. Op Rosdorff na kan bij al deze betrokkenen niet van nieuwe gezichten worden gesproken maar wel van een zekere bekendheid met de stof De gedachte nu eens een meervoudige opdracht te proberen om tot een plan- en architectenkeuze te komen was de minister van VRO al in de weken vóór de opening van de tentoonstelling van prijsvraagplannen in de Ridderzaal ingegeven door de ex-jury, de rijksbouwmeester en door de toen voor zijn pensioen staande directeur-generaal van de RGD, J. Halm, die zich
eerder sterk had gemaakt voor het houden van de ontwerpwedstrijd vanuit de gedachte dat voor dit project ook het nog niet ontdekte talent zich moest kunnen aandienen. De adviseurs van de minister hebben overwogen om zonder meer op grond van zijn oeuvre één architect voor de opdracht voor te stellen. Ze vonden dat uiteindelijk gezien de soort opdracht niet juist De uitbreiding van de Tweede Karn er moet met veel gevoel voor kwaliteit in de stedebouwkundige situatie gevlochten worden; dat houdt zoiets in als stadsvernieuwing. Over hoe dat moet gebeuren, over hoe nieuwbouw in een oude omgeving gerealiseerd moet worden, of het nieuwe aan het oude aangepast moet zijn of juist niet, lopen de meningen uiteen. De Tweede Kamer als een 'nationale' opgave moet ten aanzien van dit vraagstuk als een proefproject benut worden, zo luidde de overweging. Door bijvoorbeeld drie architecten uit verschillende denkrichtingen en van verschillende generaties hun potloden op deze opgave te laten scherpen, zouden er drie alternatieven op tafel kunnen komen met misschien een vèr schijnend Jicht op de architectonische en stedebouwkundige problemen die bij de stadsvernieuwing aan de orde zijn. Achteraf is deze overweging maar zeer ten dele geldig gebleken. Er zijn wel alternatieve visies geëtaleerd, maar die stoelden op een ongeldig eisenprogramma en hebben derhalve plannen opgeleverd die niet voor uitvoering vatbaar worden geacht. De problemen bij stadsvernieuwing worden er wellicht mee genlustreerd, maar als resultaten van onvolkomen ontwerpomstandigheden bieden ze geen licht in de duisternis. Na afloop van de meervoudige opdracht kunnen we vernemen dat de huidige situatie met één aangewezen architect juist als heilzaam ten opzichte van alle vorige situaties moet worden gezien, omdat er nu tenminste grondig onderzoek kan plaatsvinden en er gericht op een realistisch plan spijkers met koppen kunnen worden geslagen. Uitgaande van de opvatting van de adviseurs dat er in de ronde na de prijsvraag niet opnieuw contactarmoede mocht ontstaan groeide de constructie-Halm. Met een strategisch oog voor de grote reeks van betrokkenen in het spel, die op één lijn met elkaar moeten komen wil het project ooit gerealiseerd worden, bedacht de scheidende directeur-generaal het 'managementteam'. Hij zag het als een veelkoppige gesprekspartner voor de architecten met plaats voor de BBC, verschillende vertegenwoordigers van de RGD, een man van de gemeente Den Haag, van het ministerie van Binnenlandse Zaken en voor de Beoordelingscommissie; dit alles met ir. F. C. Faber, directeur van de hoofdafdeling Bouw van de RGD, als voorzitter en adjunctrijksbouwmeester ir. F. Sevenhuysen als vice-voorzitter. In de al genoemde leidraad voor een meervoudige opdracht staat dat de opdrachtgever samen met de Beoordelingscommissie een omschrijving van de opgave opstelt. Deze omschrijving bestaat onder meer uit 'het programma van eisen voor het gevraagde object'. De eerste taak van het team was dan ook het op- of bijstellen van een eisenprogramma waaraan de ministerraad zich als beslissende en daarmee als hoogste opdrachtgevende instantie gebonden zou weten. Dit wordt hier zo duidelijk naar voren gebracht omdat de ministerraad bij de uitslag eind augustus 1980 liet weten dat het eisenprogramma geen goede wegwijzer genoemd kon worden voor het ontwerpen van de uitbreiding en verbouwing van de Tweede Kamer. Aan dit gegeven zijn ten aanzien van het nut van de constructie-Halm en het functioneren van het managementteam conclusies te verbinden. Als meer wederwaardigheden zijn verteld, zullen die conclusies getrokken worden. De constructie-Halm werd mede opgezet om de betrokken partijen mee te laten doen aan de beoordeling van de plannen. Hoewel de keuze van een plan en daarmee van een Binnenhof-architect uiteindelijk door de mmisterraad gedaan zou worden op advies van de minister van VRO, die op zijn beurt zou adviseren-op advies van zijn voornaamste ambtenaren in deze, de rijksbouwmeester en de directeur-generaal van de RGD. was van te voren vastgelegd dat deze ambtelijke adviseurs bij hun advies rekening zouden houden met de oordelen van de belangrijkste partijen in het spel: de Beoordelingscommissie, het gemeentebestuur van Den Haag, de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en uiteraard de BBC, die weer een oordeel zou geven mede op grond van de door haar te organiseren inspraak in het Tweede Kamerbedrijf. Om toch enigszins binnen de spelregels te blijven
kreeg de Beoordelingscommissie de taak opgelegd om in haar eindrapport niet alleen de plannen te beoordelen maar ook een uitspraak te doen over de oordelen van Den Haag, Monumentenzorg en de BBC. Later zou de pubheksreactie nog aan dit rij~e worden toegevoegd. Tegen de achtergrond van de constructie-Halm leek het dat minister Beelaerts van Blokland zich nauwelijks een buil kon vallen aan zijn publieke uitspraak dat een meervoudige opdracht een oplossing voor de impasse zou betekenen. Toch hield hij zijn twijfels. Hij liet in besloten kring weten bezorgd te zijn voor nieuwe keuzeproblemen als aan het einde van 1979 drie moeilijk vergelijkbare plannen zouden worden ingeleverd, waardoor er weer geen winnaar uit de bus zou rollen. Stellig speelde het zachte gemor uit de Tweede Kamer in zijn overwegingen een rol. Een aan de leidraad van het architectenvolk gebonden meervoudige opdracht zonder een duidelijke uitslag zou na het al mislukte gedoe met de prijsvraag vanuit die hoek opnieuw het verwijt van een gebrek aan openheid en medezeggenschap doen opklinken. De bewindsman kwam met de idee om de drie aan te wijzen architecten te vragen samen aan één plan te laten werken. Zijn adviseurs hebben hem laten weten dat aan te zoeken architecten moeilijk zijn te selecteren op hun eventuele bereidheid om samen met collega's aan_ één plan te werken. Wanneer ze daar zin in zouden hebben, mochten ze samen over de eindstreep gaan, maar dat kon niet van te voren worden afgedwongen. De minister schikte zich in deze tegenwerpingen. Behalve de bewindsman bleek ook de BBC met enig slikken met de meervoudige opdracht en de daaraan gekoppelde constructie-Halm akkoord. Het betekende wel weer een opgelegde regulering, maar nu bleef tenminste de vaart er in waardoor uitstel, ontmoediging en vervolgens afstel afgewend konden worden; de bouwlustigen zouden de wind in de zeilen houden. Want al zitten in de BBC leden van de Tweede Kamer en vertegenwoordigers van het Kamerpersoneel die overtuigde voorstanders zijn van een aanzienlijke nieuwbouw, er leven aan het Binnenhof ook volksvertegenwoordigers en ambtenaren met een minder duidelijk verlangen naar een ordentelijk onderkomen. Een aantal Kamerleden vindt een uitgave van 100 miljoen tot 200 miljoen gulden voor een fraai eigen onderdak in deze fmancieel zorgelijke tijden met nog woningnood bovendien niet gerechtvaardigd. Er zijn ook Binnenhovelingen die weinig in nieuwbouw zien, gehecht als ze zich noemen aan het historische complex, hoewel er na 1945 door veellapwerk aan de gebouwenverzameling een labyrinthisch geheel is ontstaan, twee keer zo groot en ook zo onhandig als voor de oorlog en bovendien weinig historisch, want door veel vers tot tamelijk vers cement bijeengehouden. Tenslotte is er ook nog een groep ongeïnteresseerden, schuw voor de overlast van bouwen en breken, die hoopt dat alle rompslomp na hun tijd zal komen. Als nu al bekend is dat het bij stug doorwerken 1985 zal worden voordat het grote werk kan beginnen, zal met de heersende gemiddelde duur van een Kamerlidmaatschap van amper vijf jaar de wens van een groot deel van deze heimelijke anti-bouwers ook zonder verdere stagnatie in de voorbereiding in vervulling gaan. Die hoeven zich dus geen zorgen te maken, maar stimulerende krachten zullen ze ondanks deze geruststelling niet worden. De zucht om een vlotte en mede daardoor vlekkeloos ogende procedure ten tonele te voeren, stond twijfelen en het stellen van lastige vragen niet meer toe. De oude kar zat op nieuwe rails. Het moest verder van een leien dakje gaan. Naar later in dit geschrift zal blijken heeft deze stemming, die eerder als ambtelijk realisme dan als idealisme of gedrevenheid valt te omschrijven, tot in de eindbeslissing over de plannen en tot in de inrichting van de vervolgronde een rol meegespeeld. Ook bij het uitnodigen van de architecten voor de meervoudige opdracht heeft het een tol gevergd; Aldo van Eyck viel als gegadigde af omdat over de voorwaarden waaronder deze complexe ontwerpopgave vervuld diende te worden niet meer te onderhandelen viel Het was meedoen of er voor passen. Voor een initiatief van F. van Klingeren, lid van de ex-jury, om eerst maar eens enige onduidelijke wensen in de opdracht te laten ophelderen alvorens weer architecten aan het werk te zetten, bleek al evenmin ruimte aanwezig. In het prijsvraagprogramma werd aan de deelnemende architecten gevraagd vorm te geven aan 'de democratie', aan 'de openbaarheid'
als wezenskenmerk van ons parlementaire stelsel, aan 'de relatie kiezer/ gekozene' en aan 'nieuwe methoden van werken en vergaderen'. Dezelfde zaken bleven onveranderd aan de orde bij de start van de meervoudige opdrach~ Wat houdt dat allemaal wel in, had Van Klingeren bij de beraadslagingen van de jury een half jaar eerder al geroepen Dat zijn helemaal geen vragen die je zo aan architecten kunt stellen. daar moeten andere deskundigen eerst maar eens het hoofd over breken. zodat er sprake is van enige opheldering, zei hij later in een bijeenkomst van de ex-jury. Hij kwam met het voorstel de minister per brief uit te nodigen om verkennend onderzoek te laten verrichten alvorens opnieuw architecten het bos in te sturen met het risico van nóg een échec. Deze inbreng van Van Klingeren heeft niet tot een schrijven van de ex-jury geleid, maar is wel deels ter harte genomen. De rijksbouwmeester verwierf van de minister de toezegging dat als het inschakelen van specifieke deskundigheid met name door de Tweede Kamervertegenwoordigers noodzakelijk zou worden gevonden om sommige problematische zaken op te helderen, hij hiervoor de financiën beschikbaar zou stellen. De BBC-leden, die toch al moeite hadden met de meervoudige opdracht. zagen het niet zitten dat door de komst van een 'brein' met ook weer zijn eigen verantwoordelijkheid nog verder geknabbeld zou worden aan hun rol van voornaamste begeleiders. Commissielid P. AM. Cornelissen (CDA) (later opgevold door zijn fractiegenoot S.J. M. Dijkman) sprak van een 'testimonium paupertatîs', een brevet van onvermogen, alsof de Kamerleden en de vertegenwoordigers van het personeel zelf niet mans genoeg waren om aan te geven waar het parlement in de Nederlandse samenleving staat en hoe het parlementaire werk zich zal ontwikkelen. Het voornemen van de BBC om na de prijsvraag een rol op het eerste plan te spelen. althans voor zover de regels van een meervoudige opdracht en de constructie-Halm daarvoor de ruimte boden, sloot hier aan op het streven van de adviseurs van de minister van VRO om verder zonder haperen naar het beloofde onderkomen van de volksvertegenwoordiging op te stomen. De ex-jury legde zich verder toe op het in de aandacht van de minister aanbevelen van kand.idaten uit verschillende richtingen en van verschillende generaties voor de meervoudige opdracht Er werden lijstjes met namen van architecten opgesteld, waaruit rijksbouwmeester Quist in overleg met de top van de RGD en de minister van VRO definitieve namen zou kiezon Dat van die generaties wilde wel lukken. maar met het onderscheiden van richtingen in de vaderlandse architectuur bleek het moeilijker te liggen Mocht als uitgangspunt gelden 'de persoonlijke wijze waarop omgegaan werd met de erfenis van de vooruitstrevende architecten in Nederland uit de jaren 20 en 30', de bewegingen van De Stijl en het Nieuwe Bouwen. in de na-oorlogse ontwikkelingen zijn er zoveel interpretaties ten beste gegeven, lopend van verwatering tot hoogst particuliere variaties op deze verwatering, dat er nauwelijks enig houvast mee geboden werd Uit de lijs1jes die desondanks tot stand kwamen, werden tenslotte gekozen: Aldo van Eyck, tegen de 60 toen; ir. Arie Hagoort. een veertiger; en ir. Pi de Bruijn, in de dertig. De leeftijdvariatie klopte in elk geval goed En voor het overige waren er goede redenen voor de keuze aan te voeren, ook al hadden die niet al te veel van doen met het criterium van de 'verschil· lende richtingen'. De Bruijn heeft zich als ontwerper van het wijkcentrum in de Transvaalbuurt in Amsterdam gepresenteerd als een architect die in een oudere stedelijke omgeving een modem bouwwerk weet te voegen en tevens een complexe opdrachtsituatie tot een goed einde kan brengen Hagoort is met zijn aandeel in de ontwerpen voor grote en ingewikkelde bouwwerken als de Medische Faculteit in Rotterdam en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag te typeren als een architect die vanuit de opdracht waarvoor hij gesteld wordt een logisch navolgbaar produkt wil scheppen; met aanwending van hedendaagse bouwtechnieken en materialen laat hij niet zonder begrip voor de stedebouwkundige situatie en met poëtische nuances de uitkomst tamelijk onverbloemd het gevraagde zi;n. Van Eyck tenslotte, met zijn gecompliceerde standpunt zowel ten aanzien van als vanuit de Moderne Beweging in de architectuur, die door geschriften, uitspraken en bouwwerken als het Burgerweeshuis en het
Hubertushuis in Amsterdam wereldwijd in de belangstelling staat, is het moeilijkst te typeren Naar een belijdenis van hem is architectuur de contravorm van 'het gemoed', zoiets als de gedragingen en de gezindheid tezamen, Hij betrekt het arsenaal van de historische avant-garde in zijn werk en vertolkt daarmee een stellingname tegen epigonen en andere onnadenkende ontwerpers. De Bruijn en Hagoort zeiden na enig piekeren en na overleg op hun respectievelijke bureaus, 'Oyevaar, Van Gooi en De Bruijn' in Amsterdam en 'OD 205' in Delft, ja tegen de opdracht Van Eyck had bedenkingen Hij maakte bezwaar tegen een opdracht met in zijn ogen vèrgaande verlangens en weinig tegenprestatie. Zijn redenering luidde: als je nog moet beginnen met ontwerpen kun je geen garanties of zekerheden geven dat het 'optimaal' gaat worden en 'kwaliteit' zal krijgen, zoals in de opdracht gesteld wordt 'De wereld van de kunst verschaft geen zekerheid', zo gunde hij een blik op zijn opvatting over wat een architect is: een bouwkunstenaar en geen ondernemer of technicus. Van Eyck vond weerwerk op z'n plaats omdat de prijsvraag had laten zien dat het programma van eisen niet duidelijk was, oningevulde gedeelten kende, want anders zouden niet zoveel architecten naar de mening van de jury in het duister hebben getast 'Een stellinkshandige oubollen met lorgnet op in Den Haag heeft niet het recht een optimaal bouwwerk te vragen als de eigen taak niet eens naar behoren is vervuld Geef mij dat programma van eisen en dan zal ik na verloop van enige tijd wel zeggen wat er van gerealiseerd kan worden om tot een redelijke architectonische en stedebouwkundige situatie te komen aan en bij het Binnenhof.' Op 27 oktober 1978 deelde Van Eyck in het openbaar mee dat hij de meervoudige opdracht niet geaccepteerd had Dat gebeurde tijdens een 'Stylos kaffee' in de grote zaal van de afdeling Bouwkunde van de Technische Hogeschool in Delft dat gewijd was aan de prijsvraag en aan verschillende ingezonden plannen Bij die gelegenheid riep hij uit: 'Ik wil geen programma van eisen, maar een zorgvuldig samengesteld menu en een goed gedekte tafel Je hebt weinig aan iets betere omstandigheden dan bij de prijsvraag het geval was. Het grootste probleem is een gebrek aan genereusiteit' Eerder al had Van Eyck tegenover de rijksbouwmeester en verder tegen ieder die het horen wilde geen goed woord over gehad voor de wijze van opdrachtverlening. voor het eisenprogramma en voor de manier waarop met een managementteam de begeleiding geregeld zou worden Hij vond dat na het mislukken van de prijsvraag niet zonder omkijken mocht worden doorgehobbeld omdat er kennelijk betrokkenen zijn die hun gezicht wilden redden 'De omstandigheden voor een ontwerper moeten nu zo gunstig worden als ze bij de prijsvraag kennelijk ongunstig waren Watje tekent moet kritiek kunnen inhouden.' Wat hem betrof had de prijsvraag nog eens geleerd dat een vastgestelde, beperkte tijd om tot een concept te komen funest is. Dat was ook een overweging geweest toen hij besloten had om niet aan de prijsvraag mee te doen. Hij meende verder dat architecten. zeker in dit moeilijke geval, vrij moesten zijn om te praten over de opgave met wie ze willen; een prijsvraag kent helemaal geen dialoog met de opdrachtgevenden en bij een meervoudige opdracht is slechts sprake van een gekanaliseerde dialoog met een opgelegde gesprekspartner. Met een verwijzing naar het ontbreken van een honorarium bij het meedoen aan een prijsvraag en een beperkt honorarium bij een meervoudige opdracht stelde hij voorts: 'Ze moeten niet zo weinig betalen dat het aanvaarden van zo'n zware opdracht ook nog eens een fmanciële zorg is.' In overeenstemming met deze opstelling kwam van hem de suggestie om de kwart miljoen gulden die voor de volledige prijsvraagprocedure was gereserveerd alsnog gelijkelijk over alle deelnemers aan de wedstrijd te verdelen als een zekere vorm van genoegdoening. In tijd, geld en procedure wenste Van Eyck een volledig andere aanpak. 'Het gaat om een moeilijk werk, je gaat er geen prettige tijd mee tegemoet en dan moet je ook nog niet eens geplaagd worden door beroerde omstandigheden. Als iemand je iets vraagt, dan is het stellen van een tegenvraag toch gerechtvaardigd: kan ik iets lastigs zo onbelast mogelijk doen? De wijze van bejegening toont aan dat ze niet in de gaten hebben waaraan de omstandigheden moeten voldoen om zo'n moeilijke opgave tot een goed
einde te brengen.' De actie van Van Eyck richtte zich tegen alle hier reeds opgesomde bezwaren die nu eenmaal aan een prijsvraag en een meervoudige opdracht kleven Hij wenste weinig minder dan alsnog de meervoudige opdracht herroepen te zien Van Eyck trachtte Quist er toe te bewegen om een gesprek te organiseren tussen de drie aangezochte architecten, waaruit dan mogelijk betere condities konden voortkomen Hij speelde tevens met de gedachte om na een nader oordeel over het door hem verloeide eisenprogramma de opgave op te delen Hij vermoedde dat één groot gebouw toch niet in de aanwezige stedebouwkundige situatie zou passen Een sterk persoonlijk argument was daarbij dat hij echt iets bouwen wilde: 'Ik ben nu 60 jaar. Ik kan mij niet veroorloven om nog deuren en ramen te tekenen waarvan het niet redelijk zeker is dat ze ooit gerealiseerd zullen worden Ik moet mijn tijd wel besteden' De rijksbouwmeester, hoewel ijverig in de weer om Van Eyck over de brug te krijgen, zag geen mogelijkheden om op de verzoeken in te gaan. Hij verklaarde aan de ex-juryleden: 'Er is aan de kandidaten dezelfde duidelijke vraag voorgelegd Nu twee van de drie al positief hebben gereageerd, kan die vraag niet ter elfder ure worden worden bijgesteld door middel van een samenspraak over opdracht programma en procedure. Bovendien zijn de minister en de vertegenwoordigers van de Tweede Kamer akkoord gegaan met de lopende gang van zaken, variaties daarop zouden nieuw overleg noodzakelijk maken en tijdverlies kunnen veroorzaken' Vervolgens deelde Quist mee dat in plaats vanVan Eyck de in Rijswijk gevestigde Groep 5 was aangezocht, met name de in dit bureau werkzame architecten Edzard Luursema en Hans van der Linden Daarmee was de zaak wel beklonken, maar de kous niet af, hetgeen bij de afsluiting van de meervoudige opdracht is gebleken Op 29 augustus 1980 werd na de wekelijkse bijeenkomst van de ministerraad op de persconferentie van de minister-president bekend gemaakt dat Pi de Bruijn uit Amsterdam was aangewezen als de architect voor de nieuwbouw en verbouw van de Tweede Kamer. Maar in één adem door kwam de mededeling dat tevens besloten was zijn ontwerp niet uit te voeren, het programma van eisen nader te onderzoeken en na te gaan of er op en rond het Binnenhof nog gebouwen en ruimten zijn die voor Tweede (Kamer)-gebruik zijn in te richten Met andere woorden naar de mening van de ministerraad vliegen de bouwaspiraties van de Tweede Kamer te hoog; door hier en daar wat in te schikken en door te knabbelen aan de wensen van de volksvertegenwoordiging en het Kamerpersoneel kan de nieuwbouw en daarmee de afbraak aan het Binnenhof beperkt blijven. In persbericht nummer 85, 8 september 1980, van het mirlisterie van VRO staat het precies. 'De minister heeft dus niet een van de plannen gekozen, maar stelde voor de opdracht te geven aan de architect die blijkt geeft het beste aan de gestelde criteria te voldoen' De bewindsman van VRO speelde daarmee reeds in op de stemming in de ministerraad; de regering wenste dat er meer bescheiden te werk werd gegaan Wat er nu te gebeuren staat, wordt meegedeeld: 'De drie ingediende ontwerpen maakten duidelijk dat het bij de opdracht geen gemakkelijke opgave is het programma van eisen en de beschikbare ruimte in het beschermde stadsgezicht met een aantal monumenten op elkaar af te stemmen. Op de vraag: hoe nu verder? geeft het procedure-advies een antwoord. Onderzocht moet worden of het programma van eisen beperkt kan worden en of het nodig is alle delen van het programma in één complex te concentreren Verder moeten de mogelijkheden worden onderzocht om meer gebouwen of ruimten op of rond het Binnenhof beschikbaar te stellen dan bij de meervoudige opdracht. De directeur-generaal van de Rijksgebouwendienst zal het onderzoek coördineren De Tweede Kamer, de ministeries van Binnenlandse Zaken, Financiën en van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk, de gemeente 's-Gravenhage en de instellingen die gehuisvest zijn in de eventueel beschikbaar te stellen gebouwen zullen hierbij betrokken worden Voor de inbreng van de architectonische deskundigheid zorgt de gekozen architect' Tot zover het persbericht. De keuze van een Binnenhofarchitect
mag dan een stap voorwaarts heten op de lange weg naar bouwactiviteiten. het besluit om eerst maar eens een nader onderzoek te doen naar overdreven wensen in het programma van eisen en om te speuren naar bruikbare lokalen in de omtrek. is tegen de bedoeling van de meervoudige opdracht in. Hier wreekt zich het feit dat na de mislukte prijsvraag de complicaties van de opgave niet zijn onderkend en een sterk op een prijsvraag gelijkende meervoudige opdracht is gekozen. De constructie-Halm is niet het juiste middel gebleken om deze complicaties het hoofd te bieden, omdat geen algemeen geaccepteerd realistisch eisenprogramma kon worden opgesteld De moeilijkheden die Van Eyck in zowel in de opgave als in de opdracht had onderkend, kwamen in het persbericht in het zonnetje te staan. Toen deze architect over een aantal ernstige knelpunten nader beraad wenste, was daarvoor geen tijd aanwezig. Er moest snel een bouwplan komen. Nu weten we dat er toch tijd voor onderzoek en beraad is. Achteraf valt niet aan de constatering te ontkomen, datVan Ecyk er met zijn stellingname niet ver naast heeft gezeten: de ontwerptijd is kennelijk te kort geweest om een bruikbaar plan op te leveren, want alle drie plannen zijn afgewezen; het programma van eisen blijkt onhoudbaar, want is van tafel; de procedure heeft een begeleiding van de ontwerpers te zien gegeven die onvoldoende was, want kon ten aanzien van de twee al genoemde desillusies niet corrigerend werken. Er is een totaal van lll + 3 = 114 afgekeurde plannen bereikt Een twijfelachtig resultaat van nog geen drie jaar stug doorwerken door-een leger betrokkenen. Vlot, keurig en onkreukbaar gaat het toe bij de voorbereiding van de uitbreiding en verbouwing van de Tweede Kamer, maar ook een beetje funest De ene procedure schept de andere met steeds de ambtenaren van de RGD in het middelpunt, en zo is een macht aardige en geïnteresseerde mensen ononderbroken aan het werk Eerst is er een prijsvraag, dan een meervoudige opdracht en tenslotte een onderzoek; in termen van werkgelegenheid gerekend valt hier een hoopvolle ontwikkeling te onderkennen. Dit keer is er wel een architect benoemd Dat kon ook nauwelijks anders meer. Het is minder dan met het geven van de meervoudige opdracht in de bedoeling lag. De meeste betrokkenen wijzen er op dat anders dan bij de prijsvraag het geval was de ingeleverde ontwerpen dit keer een gemotiveerde architectenkeuze toelieten. Dat is een betrekkelijke winst Je gaat op ski's de helling af, breekt halverwege de piste een been en wijst vervolgens in het dal op het positieve gegeven dat er dit keer één een heel is gebleven. Op grond van welke architectonische en stedebouwkundige argumenten de keuze is bepaald, komt in de volgende hoofdstukken aan bod Hier stellen we vast dat de meervoudige opdracht als vervolg op de prijsvraag achterwege had kunnen blijven. Alle bezwaren die voor deze opgave aan een prijsvraag kleven, bleken ook aan de meervoudige opdracht vast te zitten. Er zijn al verschrikkelijk veellijnen getekend maar de periode van woorden is vooralsnog niet afgesloten; de stenen zijn nog lang niet besteld
······---·--· .
··----·---
-~---------~--------------------------'1'
oofdstuk2
-----~-------··-----·
L Het managementteam kwam op 17 januari 1979 voor het eerst bijeen in de zogeheten 'tweede afdeling', een blauwgetinte vergaderzaal in het huidige hoofdgebouw van het Tweede Kamercomplex Een reeks bijeenkomsten vond daar plaats. Het is een passende ruimte voor een beraad over een deels nieuw en verder grondig verbeterd onderdak voor de volksvertegenwoordiging. Aan de binnenzijde grenst deze statige vergaderkamer met leerbehang en geschilderde portretten van uitnemende landsdienaren aan een loge van de plenaire vergaderzaal die bestemd is voor ministeriële adviseurs, de hoge ambtenaren, en bijzondere gasten zoals ambassadeurs tijdens zittingen Aan de voorzijde kijken de ramen uit op het Binnenhof, waar het een komen en gaan is van demonstraties. Het team was dus vaak in de rug gedekt door het gemurmel van de parlementariërs, in flarden hoorbaar bij het binnenbrengen van de koffie, thee en limonade, en had vanachter de vitrages het uitzicht op het levendige contact tussen kiezers en gekozenen Naast deze sfeervolle kenmerken klinkt er dan nog telkens gepiep op uit de borst- of zijzakken van de kleding van aanwezige Kamerleden waarin ze hun oproepapparaatjes hebben gestoken Als er telefoon
voor hen is, worden ze op die manier door de centrale opgeroepen; door op het dichtstbijzijnde toestel hun nummer te draaien pikken ze automatisch het voor hen bestemde gesprek op. Vooral BBC-voorzitter Rienks moest nogal eens zijn aandacht zien te verdelen. Behalve het gepiep is er op onverwachte tijden een dringend rinkelende bel als signaal dat de beraadslagingen van de Tweede Kamer beginnen of hervat worden of ten teken dat er stem. mingen plaatsvinden, steeds weer een andere wijze van bellen Soms betekende het dat de Kamerleden onder de teamgenoten voor korte tijd de besprekingen verlieten om hun stem te gaan uitbrengen. Ongeveer 20 mannen zaten die eerste keer om de vergadertafeL Omdat dit een gescruedenisboekje is zullen we ze allemaal noemen: namens de BBC, de bijzondere Kamercommissie: de Kamerleden H. Rienks (PvdA) en L. M. de Beer (VVD) en de vertegenwoordigers van het Kamerpersoneel J. A. Batting (directeur der Diensten), H. L. van Mierlo (hoofd V oorlichting Tweede Kamer) en J. Wensveen (hoofd Interne Dienst); namens het ministerie van VRO: ir. F. C. Faber- voorzitter van het team (directeur hoofd· afdeling Bouw RGD), ir. F. Severthuysen (adjunct-rijksbouwmeester), ir. G. Hougée (bouwcoördinator RGD), ir.]. L. Geluk- secretaris (adjunctbouwcoördinatorRGD),J. G. Huygens (voorlichter); namens de gemeente Den Haag: ir. J. M. A. P. D. !mkamp (stedebouwkundige); de leden van de Beoordelingscommissie, de architecten W. G. Quistj. A. van den Berg en Ph. Rosdorff; en tenslotte de aan de meervoudige opdracht deelnemende archltecten: ir. P. B. de Bruijn met zijn assistent B. Daniëls, ir. A. Hagoort en van Groep 5 ir. J. M. van der Linden enE. Luursema. Enkele spilfiguren uit de club ruelden inleidingen, achtereenvolgens teamvoorzitter Faber, BBC-voorzitter Rienks, ex-juryvoorzitter Quist, de Haagse stedebouwkundige !mkamp. De deelnemende archltecten stelden vragen en plaatsten opmerkingen Voorzitter Faber was kort en duidelijk eind van het jaar zijn we klaar; we moeten vooral het contact tussen de gebruikers en de arcrutecten laten opbloeien; we gaan om de veertien dagen vergaderen Hij bracht een door de RGD opgesteld zogenoemd 'stappenschema' in. De inhoud van dit schema: in vier maanden komen tot een precieze formulering van de opdracht na een nadere vaststelling van het definitieve programma van eisen Volgens de RGD-ambtenaren moesten in 8 vergaderingen de volgende onderwerpengroepen de revue passeren: 1. aanvulling programma van eisen; 2. installatietechnische eisenprogramma's; 3. stedebouwkundige randvoorwaarden; 4. ideële aspecten. Bij punt 1 ging het om niet veel minder dan de 'definitieve oppervlakten' en het 'relatieschema', ofwel een getekend overzicht van hoe de verschillende activiteiten in het Tweede Kamergebouw zich tot elkaar verhouden, of ze veel met elkaar te maken hebben en dus naast of dicht bij elkaar gesitueerd moeten worden. Punt 3 vertoonde een rijtje hete hangijzers als: Hofweg (een doorbraak uit de jaren 20 die als storend in het stadsbeeld en als schadelijk voor hetfunctioneren van de binnenstad wordt gezien, maar intussen als route voor trams, bussen en particulier vervoer niet mag vervallen en waarvoor de arcrutecten van de Tweede Kamer in relatie tot het Binnenhofproject en passant iets moesten bedenken); de ruimtelijke relatie tussen het Binnenhof en het thans zeer onduidelijke driehoekige (parkeer)pleintje tussen Hofcingel en Hofstraat afleesbaarbeid gebouwenstructuur; parkeergarage. Punt 4 telde ook al een rij knelpunten waaronder: de verhouding tussen kiezer en gekozene zoals die tot uitdrukking moet komen onder meer door een evenwicht tussen open/dicht, toegankelijk/gesloten, onbeschut/ beveiligd; de wijze van vergaderen- wat zal openbaar zijn en wat niet?, hoe staan de regering en de volksvertegenwoordiging in het complex tegenover elkaar?, en vooral hoe moeten ze dat doen in de nieuwe plenaire vergaderzaal, de feitelijke Tweede Kamer, voor 150 Kamerleden ingericht. maar met plaats om een uitbreiding tot 225 Kamerleden op te vangen?. Punt 2laten we hler verder buiten beschouwing als een ongelukkige hobby van RGD-ambtenaren In hun bolwerk aan de Kennedylaan in Den Haag willen ze het liefst al over de cv-ketel beraadslagen nog voor bekend is wat voor een gebouw er moet komen Ze doen dat wellicht in de hoop dat het ontwerpen in aansluiting op de keuze van de installaties zal geschieden en niet andersom.
ti Y.'.
Al de opgesomde punten vormden de negatieve oogst van de mislukte prijsvraag. Ze waren als onduidelijke of onopgeloste zaken gezeefd uit het prijsvraagprogramma en de ingezonden lll plannen Om niet weer op een halfbakken resultaat uit te komen, werd het team voor de taak gesteld om opheldering te verschaffen. En snel ook Eind april moest er licht in de duisternis gebracht zijn door de vaststelling van een eisenprogramma zonder onduidelijkheden, zodat de architecten konden gaan ontwerpen zonder in de fouten van hun lll voorgangers te vervallen Na Faber stak Rienks van wal met wat hij noemde 'de kijk van een parlementariër' op het complex. Hij stelde voorop dat het om een werkruimte gaat. maar dan wel een die zich onderscheidt van andere kantoorgebouwen omdat er voomarnelijk vergaderd wordt Er zijn vele formeel geregelde bijeenkomsten van grote en kleine groepen, vaak met publiek er bij. Er zijn ook talrijke niet gereguleerde gesprekken. De kans dat je elkaar min of meer toevallig treft moet groot blijven, want dat levert dikwijls vruchtbare ontmoetingen op. Sterk in contrast met deze ontmoetingssteer staan de besloten werkruimten van de Kamerleden en van de diensten Een ander aspect van het complex volgens Rienks is dat het parlementbehoort tot de hoge Colleges van Staat. het is de voornaamste drager en tegelijkertijd het symbool van de democratie. Sinds de jaren 60 is openheid het kenmerk van deze spilfunctie in het landsbestuur en ieder isolement zou derhalve verkeerd zijn; afgeslotenheid en massaliteit zijn uit den boze. Een belangrijke kwestie noemde Rienks: 'Hoe is de historische gegevenheid met het nieuwe gedeelte zo tot een eenheid samen te voegen dat zowel de geschiedenis als de nieuwe ideeën over een open democratisch landsbestuur tot uitdrukking komen?' Hij bekende zelf het Binnenhof als steriel te ervaren 'Voor zover de gehele Haagse birmenstad niet aan steriliteit leidt', voegde hij er aan toe. Over de aanpassing van het eisenprogramma wilde de BBCvoorzitter geen pertinente uitspraken doen omdat er onder de Kamerleden te veel verschillen van mening leven over hoe een parlementsgebouw moet zijn ingericht Volgens hem maakte een vergaderzaal voor 225 leden in plaats van 150 leden zoals nu het geval is, handhaving van de oude zaal niet mogelijk Maar vele Kamerleden willen nog vasthouden aan het gebruik van de oude zaal, wist hij te melden. Wat hem betrof moest de Kamer daar zelf een uitspraak over doen Omdat de ontwikkeling van technische hulpmiddelen en van de diensten van de Kamer en van het apparaat dat de fracties en de individuele Kamerleden ter zijde staat. niet goed is te overzien, vroeg Rienks de architecten het gebouw maximaal multifunctioneel te maken, zodat in de toekomst verschuivingen en aanpassingen gemakkelijk kunnen plaatsvinden. De Beer vulde aan dat bij de prijsvraag veel was misverstaan Hij bood daarom aan de volgende keer met een krijtje en een schoolbord er bij drie kwartier te praten over hoe een Kamerlid reilt en zeilt in het complex bij wijze van een persoonlijk getint relatieschema. Quist ging in zijn inleiding uitdagend de BBC te lijf. Hij hamerde op een gebrek aan verwoording van de ideologie van de gebruiker. Wat moet verstaan worden onder 'een centrum voor democratie'? Wat valt daaruit afte leiden dat in de vormgeving tot uitdrukking moet worden gebracht? Wat staat de gebruiker de architect toe te ontwerpen? Hij stelde vast dat de gebruiker helemaal niet weet wat hij wenst toe te staan of te bevorderen. 'De kern van de zaak is niet hoe door het complex heen en weer gelopen wordt, of hoe een dag uit het leven van een parlementariër er uit ziet' De scheidende rijksbouwmeester vervolgde: 'Daarop de aandacht richten is een verschraling van de opgave tot een organisatorisch probleem We moeten niet over de technische, maar over de ideële randvoorwaarden praten en over de stedebouwkundige randvoorwaarden Gebeurt dat niet dan zullen de architecten wel gedwongen worden him beslissingen te nemen omdat de gebruiker het toch niet weet' De plaagstoot van Quist dat het in de opgave steeds ontbroken had aan een ideologie van de gebruiker bracht Rienks terstond in het geweer. 'De idee van de prijsvraag is geweest dat juist opengehouden moest worden wat de architecten er van zouden vinden Nu wordt de gebruiker op het hart gedrukt tot in extenso duidelijk te zijn Wij zeggen, dat kunnen we weL maar niet anders dan op een speculatieve wijze. Wij weten ook niet hoe
de ontwikkelingen in de toekomst zullen zijn' Later vulde hij aan wel degelijk in staat te zijn om tot een ondubbelzinnig oordeel te komen, maar dan wel aan de hand van visualiseringen van de architecten In abstracta vond hij het te veel gevraagd Voor Quîst sloop hier reeds 'een storing de besluitvorming binnen Omdat er gereageerd gaat worden op de 'vorm' die in eerste instantie wordt aangereikt, zag hij de informatieperiode in het water vallen Als ex-juryvoorzitter was hij tot de conclusie gekomen dat een mystiek gegeven als 'vormgeven aan de democratie' te hoog gegrepen is, nu moest maar eens onder woorden gebracht worden wat het inhield Thans beweren, daar kunnen we niets over zeggen, kan er straks toe leiden dat over bepaalde oplossingen gezegd zal worden, o zie je dat zo, nou dat moeten we niet, en dan zit de architect weer met de brokken De Bruijn maakte kenbaar dat er 'opsommingen' zijn van wat er zich zoal in het complex afspeelt maar aanduidingen hoe de activiteiten in elkaar grijpen ontbreken. Hij overhandigde bij wijze van 'eerste studieronde' een lijst van vragen die bij hem en zijn medewerkers waren opgekomen bij het doornemen van al het schriftelijke materiaal Hagoort meldde als zijn puzzel: hoe geef je bevredigend vorm aan symbolische zaken als 'eenheid' of 'democratische gezindheid'. Hij voorzag dat de discussie hierover pas zou losbranden als hij met tekeningen kwam aanzetten Luursema bracht kernachtig in: 'De gebruiker is eigenlijk de gebruiker niet Het is een volstrekt anonieme figuur.' Hoewel hij hiermee Quist bijviel, werd voor Rienks toch de spijker op de kop geslagen. De gebruiker is in feite de man van de voorzieningen of de diensten van het Kamerbedrijf die er 40 jaar lang iedere dag werkt De Kamerleden maken in vergelijking daarmee een beperkt gebruik van het complex en blijven er gemiddeld ook veel korter werken. Voor Luursema was deze reactie een reden om zijn conclusie nog verder aan te scherpen: 'We bouwen niet uw huis. We bouwen in feite het huis dat u niet interesseert' Van de kant van Hougée en Sevenhuysen kwamen opmerkingen die het pleidooi van Quist ondersteunden In ieder geval moest volgens hen van te voren duidelijk zijn waarop de architecten beoordeeld zouden worden. Als voorbeeld werd de plenaire vergaderzaal genoemd Over het al dan niet handhaven van deze voormalige balzaal van Stadhouder Willem V is door de Kamerleden geen duidelijke uitspraak gedaan en dat is een gegeven waarmee de architecten niet kunnen werken. Vervolgens doorbraken Hagoort en De Bruijn de patstelling in de discussie met relativerende opmerkingen over zowel de hooggestemde gevoelens over het architectonisch einddoel als over een voorbeeldige informatieperiode. Hagoort: 'Ik kan op dit moment warm noch koud worden van zoiets als ideologie; ik zou nu niet weten wat dat is en vind het ook gevaarlijk om daar zo de nadruk op te leggen' Hij vroeg om deskundigheid voorop te stellen, eerder dan het verlangen om een wonderwerk van architectuur te scheppen dat beroering zou wekken onder cl.:: vakgenotenarchitecten. Met de opmerking dat hij wellicht een erg 'harde ideologie' inbracht zei hij dat de schoonheid van het complex zou kunnen liggen in de mathematische afleesbaarheid van het geheel als bouwwerk. Hoewel hij de uitspraken van Hagoort wat al te laconiek vond, verklaarde De Bruijn dat dit verhaal hem aansprak. Hij vroeg niettemin of de gebruikers zich wilden inzetten om een beeld te geven. Het woord ideologie vond hij te zwaar, maar hij wenste wel meer lef en inzicht geëtaleerd te krijgen dan uit het programmaboekje viel op te maken. 'De Kamerleden moeten hun persoonlijke mening kenbaar maken, het achterste van hun tong laten zien, want anders komt er een willekeurig gebouw.' Rienks greep deze relativeringen dankbaar aan Hij was blij dat de architecten de ideologische punten niet te zwaar namen en tegelijkertijd de BBC toch met huiswerk opzadelden. 'U moet provocerend ons uitlokken en dan komen wij wel voor de draad met onze opvattingen, maar vraag ons niet in abstracta lijnen voor u uit te zetten.' Eerder had De Beer allaten weten: 'Het enige dat wij kunnen doen is onze ziel bloot leggen en verder binnenste buiten laten keren. Er zullen altijd verschillende meningen en nuances blijven, waarover de architecten dan zullen beslissen.' Het kwam er allemaal op neer dat de nieuwbouw en verbouwing van de Tweede Kamer niet gedramatiseerd moest worden.
In zijn inleiding over de stedebouwkundige situatie stelde Imkamp voorop dat hij geen oplossingen kwam aandragen, maar slechts beperkende randvoorwaarden in te brengen had. Een bestemmingsplan voor het gebied is er niet, ook al heeft er een aanwijzing tot beschermd stadsgebied plaatsgevonden Met deze aanwijzing moet dus rekening worden gehouden. terwijl verder de gemeentelijke bouwverordening van toepassing is. Voor hem stonden twee vragen centraal: Wat moet het gebouw met de stad doen, en wat laat de stad met het complex gebeuren? Hij gaf een historisch overzicht van de ontwikkeling van het Binnenhof en van de stad De Ridderzaal bestempelde hij als een symbool van de beslotenheid van het Karnercomplex van het begin af aan. Hij signaleerde een spanningsveld tussen de besloten hof en de stad die nadrukkelijk openbaar is met de reeksen open plekken en pleinen rond de hof. Imkarnp karakteriseerde de Hofweg als een verstoring van het stedebouwkundig patroon die niet ongedaan gemaakt kan worden, omdat er ook met de door de gemeente voorgenomen reconstructie altijd een strook van 30 meter breed voor het verkeer moet blijven Hoogstens valt er een 'verzachting' van deze diagonale streep door de stad te bereiken door de wijze waarop het aansluitende gebied wordt ingericht Wat hem betrof, is de historische structuur onherroepelijk verstoord Als hoofdopgave vanuit stedebouwkundig oogpunt zag hij tenslotte voor de architecten: Hoe is de geslotenheid van het Binnenhof te combineren met de openheid van een Kamergebouw? Toen in de discussie bleek dat de Haagse gemeentelijke stadsontwikkelaars na het afsluiten van de prijsvraag niet nog eens om de tafel waren gaan zitten om van hun kant wat duidelijker vingerwijzingen te bedenken. viel Luursema geprikkeld uit 'Ik ben het met deze gang van zaken niet eens. Het gebouwencomplex is een onderdeel van de stedelijke structuur. Wanneer dat niet op een duidelijke wijze in het programma van eisen wordt opgenomen dan wordt het voor ons als Groep 5 erg moeilijk om een plan te maken Er moeten aanwijzingen komen voor de oriëntatie vanuit het gebouw naar de stad toe en andersom vanuit de stad naar het complex toe, er kunnen wenselijke zichtlijnen en looplijnen worden aangegeven. Een gebouw moet zich in een omgeving nestelen Dat houdt in dat de stedebouwkundige randvoorwaarden glashelder gesteld moeten worden en niet op de manier zoals hier gebeurt' · Zijn Groep 5-genoot Van der Linden vulde aan: 'lk vind dat we van de gemeentelijke stedebouwkundigen eeq visie mogen vragen. Het programma van eisen is uiterst vaag. Als je er nu op kunt rekenen dat je bijvoorbeeld nooit bepaalde ingrepen kunt realiseren als overkappingen en galerijen, dan moet dat nu maar hard gesteld worden. dan weten we dat we verder binnen de op de kaart gegeven bebouwingslijnen moeten blijven Ook De Bruijn wenste verschillende meer duidelijke uitspraken van de Haagse stedebouwkundigen, bijvoorbeeld, hoe wordt de winkelfunctie van de Lange Poten gezien? De eerste bijeenkomst van het managementteam is hier uitvoerig weergegeven. Behalve een kennismaking met de teamleden levert het een schildering op van de posities die de verschillende deelnemers in enigszins wisselende coalities innemen en de daarmee verbonden stokpaardjes. Bovendien is het een inleiding in de bouwopgave. De mannen van de RGD komen als ordentelijke ordebewakers uit de verf, voorkomend maar niet flexibel. Alles moet geheel volgens schema verlopen en de architecten dienen zo goed mogelijk aan de weet te komen waar ze aan toe zijn, vandaar de lange lijst met punten waarvan de prijsvraag heeft geleerd dat er onduidelijkheid over bestaat Voor tijdrovende discussie is inmiddels geen gelegenheid want in een periode van 4 maanden moet een zee van onderwerpen zijn behandeld en over een jaar moeten de plannen af en ingeleverd zijn. De leden van de Beoordelingscommissie hebben tot taak de opdrachtvoorwaarden mede te bepalen. De uitspraken van ex-juryvoorzitter en scheidend rijksbouwmeester Quist zijn in dit verslag verwerkt Al dan niet in de vorm van een rechtvaardiging van hetnegatieve jury-oordeel zet hij zich af tegen de BBC omdat van die zijde geen duidelijkheid verschaft wordt over de immateriële aspecten aan de bouwopgave. De BBC-leden daarentegen laten zich niet gemakkelijk meer door
het architectenvolk als zwarte schapen in de hoek drijven, bijten van zich af en wensen geen uitspraken te doen over zaken waarvan ze zelf geen duidelijk beeld hebben en waannee ze in conflict kunnen geraken met collega-Kamerleden Van Haagse stedebouwkundige zijde wordt wel een zeker kader aangeboden, maar duidelijker nog is de boodschap dat een enigszins uitgewerkte visie op de ontwikkeling van de binnenstad in relatie tot het Binnenhof ontbreekt De architecten zwemmen in eerste aanleg zo'n beelje tussen de klippen door, waarbij ze hun eigen wijze van benadering al duidelijk laten blijken De Bruijn presenteert zich bij de start als een architect die eerst een brede informatiestroom wenst te verwerkenVandaar zijn vragenlijst, waarmee hij laat zien dat hij gretig en ambitieus in de stof is gedoken Hagoort toont zich wars van een beladenheid van de architectuur, wenst die last niet bij voorbaat op z'n nek te hebben en maakt met de term 'deskundigheid' duidelijk dat hij eerst naar een logische ordening van de gevraagde ruimten zoekt. Luursema en Van der Linden zoeken terstond bij de kennismaking naar aanknopingspunten in het stedebouwkundig beleid en in de stedebouwkundige situatie om de bouwopgave in een bedding te kunnen plaatsen en daarmee de binnenstad een impuls te geven Oe tweede bijeenkomst van het managementteam liet een kat en muisspel zie~ tussen de architecten en de BBC. De ontwerpers porden de commissieledèn op om nu eens met uitgesproken meningen voor de dag te komen en niet bangelijk te zijn in de trant van, we willen de architecten niet voor de voeten lopen, of we willen niet in hun deskundigheid treden. Dit spel spitste zich toe op vragen over de onaantastbaarheid van grotere ruimten in het historische complex. Kan een vertrek waarin de stem van Abraham Kuyper heeft geklonken tot typezaal of werkkamerges voor Kamerleden en hun medewerkers worden verbouwd? Er kwamen ook vragen aan de orde die meer in het algemeen het programma van eisen betroffen. Wanneer wordt een bepaalde situering als verafgelegen van de plenaire vergaderzaal ervaren? Wat moet nu precies als onaantastbaar monument worden gezien en waar mogen drilboor en slopersbal toeslaan? Wat zit er feitelijk aan bruikbare ruimte in het voormalige ministerie van Justitie, een monument op de Hoek van Lange Poten en Plein dat al dan niet verbouwd bij de Tweede Kamer mag worden getrokken? Als Plein I. het voormalige ministerie van Koloniën, tijdelijk gebruikt mag worden door de Tweede Kamer om de ergste ruimtenood te lenigen, waarom dit gebouw dan nu niet definitief aan de Tweede Kamer toebedeeld? Ook de stedebouwkundige van Den Haag werd weer stevig aan zijn jasje getrokken over het onduidelijke beleid in Den Haag, Een goed deel van de vragen kwam voort uit het 'discussiestuk' dat De Bruijn tijdens de eerste bijeenkomst van het managementteam had ingeleverd Hierin staat als een van de redenen van het mislukken vap de prijsvraag 'dat onvoldoende informatie beschikbaar was over de verdeelsleutel oudbouw/nieuwbouw'. Stekelig gaat het verder: 'Het werd aan de architecten overgelaten om een beeld te scheppen. hoe zij er over dachten Zij waren onvoldoende op de hoogte van de gevoeligheden die besloten liggen in een bepaalde keuze van ruimte-indeling. Er bestond geen overlegsituatie om deze problemen boven tafel te krijgen ( ...) Een van de struikel· blokken is stellig geweest: Wat doen we met de bestaande gebouwen? Als antwoord werd gegeven: Maak maar een plan dan zullen Wii wel zeggen. of dit akkoord is.' In het stuk van De Bruijn worden een heroriëntatie op het prijsvraagprogramma en een keuze van wat onder te brengen is in de nieuwbouw en wat in de oudbouw noodzakelijk genoemd Met 15 vragen wordt vervolgens het uitzicht geboden op een gapende leegte waar informatie aanwezig had moeten zijn Onder voorbehoud, met een beroep op de tijdnood waarin de BBC verkeerde, probeerde woordvoerder Batting antwoorden te formuleren Voor De BruiJn was dit onvoldoende. 'We moeten meer weten van de persoonlijke gevoelens bij al de betrokkenen. Er moet voor de ontwerpers meer klaarheid komen.' Later in de discussie drong hij verder aan: 'De BBC moet het zeggen U begeleidt ons, u bent onze bron. u moet niet schromen met een uitspraak te komen, anders doet u uzelf te kort' Hagoort viel hem bij. 'Vorige keer hebben we de BBC in de
discussie over de ideologie min of meer ontlast, maar dat neemt niet weg dat er toch duidelijke uitspraken door de gebruikers moeten worden gedaan.' Hij stelde vast dat de gebruikers nogal uiteenlopend denken over het gebruik en de bestemming van verschillende gebouwen. 'Het is niet aan ons om voorstellen aan te dragen die aan de discussie een einde maken. Het moet andersom.' Teamvoorzitter Faber zette vervolgens de BBC definitief voor het blok met zijn constatering: 'Het managementteam lost de pluriformiteit van de opdrachtgever niet op.' Gezien het gebrek aan duidelijke antwoorden van de gebruikers achtte het Beoordelingscommissielid Rosdorff het noodzakelijk om een structuurplan op te stellen. Zowel kwalitatieve als kwantitatieve aspecten kunnen in een dergelijk schematisch overzicht worden gewogen, waarna er mogelijkheden zijn om tot afspraken te komen. Ligt zo'n structuurplan er eenmaal dan kunnen de architecten in hllll ontwerpen daaraan een eigen uitleg geven. Hij vond dat niet langer als een kat om de hete brij kon worden heengelopen. Ondanks de bijval van Hagoort en Imkamp, die voorstelde er dan ook monumentenzorgers bij te halen zodat mede van die kant duidelijk zou worden wat wel en niet kan. vond voorzitter Faber deze aanpak te detaillistisch. Hij vreesde lange beraadslagingen over onderdelen en wenste daarom voort te gaan op de weg van het boven tafel halen van meer algemene uitgangspunten Hoewel in een latere bijeenkomst Rosdorff met een uitgewerkte aanzet voor een structuurplan kwam aanzetten, een produkt van noeste huisvlijt, heeft zijn voorstel het ook toen niet gehaald. Architect De Bruijn wilde er niet aan meewerken Hij was van mening dat aan zo'n structuurplan al onvermijdelijk ontwerpprincipes ten grondslag liggen en dat strookte niet met zijn voornemen om aan een eigen plan te werken. Daarmee was dan gelijk de hoop van minister Beelaerts van Blokland vervlogen dat de architecten met één eindprodukt zouden komen De tweede bijeenkomst van het team was ook die van het optreden van het Kamer- en BBC-lid De Beer met krijt en schoolbord. Hij ging de volgende onderwerpen langs: Hoe besteedt een Kamerlid zijn tijd?; De Plenaire zaaL vorm en indeling; Pers en Publiek; Overige vergader- en werkruimten; Werkluimten voor Kamerleden en medewerkers; en tot slot Filosofie. We bepalen ons tot een weergave van enkele punten van het rad gesproken betoog dat niet tot drie kwartier beperkt bleef. Om met zijn laatste onderwerp te beginnen, De Beer ziet een heleboel mensen het complex binnenstromen met verschillende werkzaamheden en bedoelingen en vergelijkt het daarom met een marktplein waar lieden staan met hun handel en waar mensen komen om er ièts te halen, die er betogen, en mensen die er oversteken en toeristisch slenteren. Dit laatste slaat op de vele excursies die door het complex trekken. Hij vroeg met klem enige opties open te houden vooral ten aanzien van openheid en veiligheid en van een mogelijke groei van de Kamer en daarbij behorende diensten Hij wilde trouwens zo min mogelijk vastgelegd zien: 'Hoe meer filosofie je in het gebouw stopt, hoe minder open de ontwikkelingskansen zijn.' Hoe vroeg in ieder geval het democratisch functioneren van de Kamer niet door ontwerpbeslissingen geforceerd, andere regels op te leggen. Meer uitgesproken was De Beer over de indeling van de plenaire zaal, waarbij hij er lustig op los tekende. In ons dualistische systeem de Kamer is een wetgevende instelling die de regering controleert -zijn de ministers in de plenaire zaal te gast bij de volksvertegenwoordigers. De bewindslieden zitten aan een tafel recht tegenover de enigszins verhoogd zetelende voorzitter van de Tweede Kamer. De spreker staat schuin tegenover de regeringstafeL maar richt zich tot de voorzitter. Links en rechts van de voorzitter zijn de oplopende banken voor de Kamerleden. In de kuil in het midden zitten de stenografen. De voorzitter en de bewindslieden zitten met hun ruggen naar de lange wanden van de rechthoekige zaal. Aan de korte wanden zitten de Kamerleden met deels boven hen balkons, aan de ene zijde met triblUles voor de pers en andere zijde met tribunes voor het publiek Van de balkons af is de Kamer niet helemaal te overzien De Beer noemde dat een groot bezwaar. Vooral het isolement waarin de pers op de tribune verkeert is in zijn ogen een onbeholpen situatie. Hij vond dat bij de ministers plaats moet komen voor hoofdambtenaren. Deze adviseurs verblijven nu in
een speciale loge en onderhouden het contact met hun ministers met briefjes die folkloristisch in busjes door bodes worden overgebracht Hoewel hij tekortkomingen aanwees vond hij de indeling van de huidige zaal ook voor een nieuwe zaal geschikt, op één voor hem grievend punt na: de links-rechts indeling van de Kamerbanken. In de vorige eeuw ten tijde van de schoolstrijd is de indeling niet-confessioneel (links) en confessioneel (rechts) doorgevoerd Heden ten dage wordt er de betekenis progressief en conservatief aan gehecht De Beer wilde niet verhelen dat de VVD er bij de opkomst van D'66 de grootste moeite mee heeft gehad om tegemoet te komen aan de wens van het Kamerpresidium om van links naar rechts te verhuizen. Ook een plaats voor de Boerenpartij tussen de CPN noemde hij een onjuist gevolg van de starre- want met beperkte aantallen plaatsen -links-rechts verhouding en de betekenis die er aan wordt gehecht Hij kwam derhalve met het voorstel de Kamerleden in een halve cirkel of ellips te plaatsen tegenover de regeringstafel en tegenover de voorzitter die op een verhoging achter de ruggen van de ministers zit De spreker situeerde hij1n het hart van de banken, recht tegenover de voorzitter en ook de bewindslieden. Over het zicht op het publiek dat de voorzitter moet hebben. omdat van die zijde g,eeniblijken van goedkeuring noch van afkeuring mogen komen, sprak De Beer niet. BBC-voorzitter Rienks drukte toen De Beer was uitgesproken de toehoorders op het hart dat ieder van de 150 Kamerleden zo z'n eigen ideeën heeft over de indeling van de zaal. Verder vroeg hjj als een in Zwolle wonend Kamerlid. aandacht voor het gegeven dat volksvertegenwoordigers van buiten de Randstad wellicht minder vaak in het complex aanwezig zijn. maar wel intensievere bezoeken brengen en dat daarvoor in de sfeer van de persoonlijke verzorging accommodatie gewenst is. Met dit laatste haakte hij in op het overzicht van de tijdsbesteding van een parlementariër zoals De Beer die gegeven had Naast een derde deel dat gaat zitten in het onderhouden van contacten met de kiezers en de achterban (spreekbeurten, partijvergaderingen, correspondentie, publiciteit) en een derde deel kennis vergaren (congressen, werkbezoeken) rest er eveneens een derde deel wetgevende en controlerende taak, die zich in feite in het Tweede Kamercomplex afspeelt (overleg met de bewindslieden. fractievergaderingen, openbare en besloten commissievergaderingen). Het zichtbare gedeelte daarvan, de plenaire vergaderingen en de openbare commissiebijeenkomsten, schatte De Beer op niet meer dan drie percent van de totale tijdsbesteding, die echter wel het imago van het Kamerlid bepaalt. Zo'n overzicht biedt een verklaring voor het euvel van vaak vrijwel lege vergaderbanken tijdens zittingen van de Tweede Kamer. Als de Kamerleden tijdens de zittingsdagen - dinsdag tot en met donderdag- al op het Binnenhof aanwezig zijn, zitten ze vaak elders in het complex te vergaderen of zijn in hun werk- en spreekkamer bezig. Vandaar ook het luidruchtige bellen in het gehele complex als er een stemming moet plaatsvinden. Plotseling rennen dan uit alle hoeken en gaten van het complex. door de gangen of buitenom over het Binnenhof, horden mannen en vrouwen richting plenaire vergaderzaaL Omdat de Kamerleden niet altijd in de grote zaal aanwezig kunnen zijn zag De Beer in een nieuwe vergaderzaal met ruimte voor 225leden- vooruitlopend op een mogelijke uitbreiding werd hierom in het programma gevraagd -met voor iedereen een royaal schrijfblad van 90 centimeter breed een schrikbeeld De grote leegte die zich gemiddeld aan het oog zou voordoen, deed hem de rillingen langs de rug lopen. Een kleinere opzet zou naar zijn mening alleen op hoogtijdagen als het vol zit ongemakken geven. Hij constateerde bovendien dat er een steeds verdere verschuiving aan de gang is van het acteren in de grote zaal naar een optreden bij hoorzittingen, openbare commissievergaderingen en mondeling overleg. Griffier Koops bevestigde deze gang van zaken door er op te wijzen dat de groei naar openbaarheid snel doorzet Van openbare commissievergaderingen zullen ook handelingen of verslagen gaan verschijnen. Zelfs een doodgewone procedurevergadering zal straks met publiek erbij plaatsvinden. Dat zal steeds vaker de aanwezigheid van Kamerleden elders dan in de grote zaal met zich meebrengen. Tenslotte nog twee punten uit het betoog van De Beer, dat ook uitwijdingen bevatte over hetwerk en de plaats van presidium, van de
griffiers, de Kabinetsleden en van diensten in het complex als reproduktie. parlementaire drukkerij, bibliotheek. stenografen. Het gaat om twee als 'heilig' aangeduide instituten omdat 'daar' de politiek gemaakt wordt: de fractiekamers (het liefst gesitueerd dicht bij de grote zaal, maar toch graag met de werkkamers van de leden van de fracties er omheen), en 'achter de groene gordijnen', het met zware gordijnen afgescheiden deel van de grote zaal waar Kamerleden zich tijdens de debatten nader met elkaar verstaan. De Beer noemde 'achter de groene gordijnen', de daarop aansluitende wandelgang waar contacten met de pers plaatsvinden en waar het lobbyen geschiedt en de daarop weer aansluitende alleen voor leden van de Tweede Kamer toegankelijke rookzaal, een soort royale woonkamer met leestafel en crapeaus, bij elkaar van even wezenlijk belang als de grote zaaL De eerste bijeenkomst van het managementteam vormde een kennismaking en bood een beeld van het innemen van posities en van de voorkeuren van de architecten. De tweede bijeenkomst stond in het teken van het elkaar nader aan de tand voelen en van het uittekenen van het complexe wereldje dat gevormd wordt door de 150 Kamerleden en de ongeveer 500 assisterende krachten, uiteenlopend van wetenschappelijke fractiemedewerkers tot koks, van bibliotheekassistenten tot boden, van griffiers tot assistenten van de individuele Kamerleden. In het licht van de beslissing van de ministerraad eind augustus 1980 om het in de loop van jaren ontwikkelende programma van eisen en de gemaakte plannen af te wijzen, heeft het weinig zin alle bijeenkomsten van het managementteam even uitgebreid aan de orde te stellen. In totaal vijftien keer kwamen ongeveer twintig man (inderdaad een mannenteam, zelfs de koffie werd door bodes of kelners geserveerd) een halve dag en soms langer bijeen. Al die teamvergaderingen hebben tenslotte niet veel opgeleverd, ook al is er dan een Binnenhofarchitect gekozen. Nu de voorbereiding van de uitbreiding en de verbouwing is teruggedraaid tot onderzoek, kun je moeilijk zeggen dat het werk van het team naar een hoogtepunt is geaccumuleerd Niettemin deden zich in tal van vergaderingen vermeldenswaardige zaken voor die inzicht in de problemen van de opgave geven en daarom in deze blijmoedige geschiedschrijving niet mogen ontbreken. De weergave er van gunt tevens een blik in de wereld aan het Binnenhof en belicht het architectenwerk Na een kennismaking met de teamgenoten en hun bijzondere trekjes en met het opereren van de Kamerleden in hun huidige bedoening aan het Binnenhof volgt nu daarom een variëteit aan gebeurtenissen inclusief een uitstapje naar de Tweede Kamer. We beginnen bij een weergave van de aanvaring tussen de architecten en de BBC die niet kon uitblijven nadat deze 'fracties' in het team begonnen waren kat en muis te spelen. Terwijl de BBC in de rol van zelfbewuste gebruiker met de ene hand bezig was het eisenprogramma aan te passen aan oplossingen die binnen de boezem van dit gezelschap als goede en uitvoerbare ideeën werden gezien, werd met de andere hand als antwoord op vragen van de architecten het woord 'multifunctioneel' als vurige wens genoteerd Onder de druk om duidelijkheid te verschaffen reageerde de BBC tweeërlei. Kwam er een vondst boven drijven waarover in BBCgelederen overeenstemming kon worden bereikt, dan werd dat min of meer als voorschrift gemeld Kwam er geen vondst of werd een uitspraak gezien de heersende uitwaaiering van opvattingen onder het Kamervolk te hachelijk bevonden, dan werd om het inbouwen van flexibiliteit gevraagd Daar hebben we niets aan. zo reageerden de architecten. We willen meningen horen, ook al zijn die tegenstrijdig, en dan zullen wij die wel in oplossingen uitwerken. Toen in een voorlopige verslaglegging van de teambijeenkomst waarin over de geslotenheid van de BBC opmerkingen waren gemaakt het woord 'censurering' stond, weliswaar tussen haakjes en met de aanvulling 'in die zin dat bepaalde oplossingen worden uitgesloten, respectievelijk voorgestaan', was de boot aan. Ook de formuleringen van de afspraken en conclusies, zoals die na iedere vergadering werden vastgelegd, schoten bij de BBC in het verkeerde keelgat Batting, die al eerder gemopperd had dat hij bij de prijsvraagvoorbereiding juist om zijn subjectieve uitlatingen was bekritiseerd en nu dan kennelijk weer fout zat met de pogingen om zo objectief mogelijk te zijn, vond dat de BBC door de negatieve strekking van de verschillende bewoordingen in een hoek werd gedrongen. De voorstel-
ling als zou de BBC als een collectief gesloten front opereren. kon ook Rienks weinig bekoren. Hij klom in de stellingen met de opmerking: 'Als de BBC de architecten niet van dienst blijkt te zijn, dan moeten we daar dringend over praten' De teamvoorzitter en de architecten deden daarop verduidelijkende uitspraken Faber; 'De architecten zeggen, we zijn er niet helemaal tevreden mee, het is niet gekleurd genoeg wat wij te horen krijgen. Ze willen over de verschillende opvattingen die er leven geïnformeerd worden. Alles moet niet eerst door de buis van de BBC.' De Bruijn veronderstelde tactisch dat wellicht uit goede wil de BBC naliet een veelheid op te elienen om de architecten niet te overstelpen Niettemin maakte hij duidelijk de vele meningen te willen horen. Hagoort trad eveneens vergoelijkend op: je kunt niet zeggen dat de BBC een negatieve opstelling heeft' Maar ook hij liet weten dat de inlichtingen een meer persoonlijke betrokkenheid moeten weerspiegelen, waardoor de ontwerpers in de gelegenheid komen een eigen opvatting te ontwikkelen Toen later in dezelfde bijeenkomst bleek dat de BBC bezig was nieuwe ruimtewensen in te voeren. waardoor de omvang van de opgave groeide zonder dat enig zicht bestond op de ruimtelijke consequenties die dat voor de beperkte en kwetsbare bouwlokatie met zich zou meebrengen. kwam Hagoort met een aanvullende opmerking. 'Je hebt een boek in een onleesbare taal met ongenummerde pagina's. En nu zitten er tegenover ons mensen die hopen dat ze er nog een paar pagina's bij mogen maken Het gaat thans niet om meer wensen. maar om het tot leven laten komen van eventuele botsende standpunten. want dan kun je als ontwerper bekijken hoe je iets moet wegen.' Dat de architecten louter met door de BBC bijgevijlde opvattingen werden geconfronteerd, of met helemaal geen meningen. was niet waar. De met krijt en schoolbord gewapende De Beer gaf reeds een ander voorbeeld te zien En nog tijdens de bijeenkomst waarin de botsing plaatsvond, hield het hoofd van de beveiligingsdienst van de Tweede Kamer, J. G. J. Heuker of Hoek. ongeremd een gekleurde inleiding. Maar ook dat bleek al -weer betrekkelijk Hagoort sprak tenminste van een 'geweldige meevaller' omdat naar zijn mening de opvattingen over de veiligheid niet leidden tot een relevante opvatting over het concept Hoewel het zeer verheugend kan zijn als ongecensureerde informatie een aanleiding vormt voor een bepaalde benadering, voelde hij zich in dit geval opgelucht dat het niet zo was. De Bruijn vond dat er wel degelijk sprake was van een conceptueel gegeven, omdat de beveiligingsfunctionaris als liefste wens had geuit het aanbrengen van één duidelijk te controleren ingang of sluis voor het uitgestrekte complex. 'Zo'n grote voetbal met één ventiel, dat kan natuurlijk nier, was zijn commentaar, waarna zich een waar debat ontspon over de ingang: één of vele entrees en waar? De fundamenten onder het verhaal van Heuker of Hoek luidden: beveiliging is investeren in kostenbesparing; als een bouwwerk later moet worden aangepast dan brengt dat hoge kosten met zich mee (één actie om de gevolgen van bepaalde dreigingen te voorkomen, kost meer dan een eenmalige voorziening die in vele gevallen veiligheid garandeert en speciale acties niet noctig maakt); agressie tegenover alles dat met overheid en gezag te maken heeft neemt toe en zal verder toenemen (het parlement roept nu eenmaal rancunes op en daar moet je op voorbereid zijn). Met een schatting dat maar één op de tien gevallen van agressie de krant haalt en dus bekend wordt aan het grote publiek. waardoor er een te gunstig beeld over veiligheid bestaat, onderscheidde de functionaris demonstraties, objectbezetting en, ordeverstoringen en terreurdaden of subversieve acties als sabotage, brandstichting en aanslagen. Bij zijn aanbevelingen richtte hij zich vooral op de toegangen, liefst één dus, en op het zodanig opvangen van het bezoekerspubliek dat er weinig tot geen bloed uit kan vloeien. Hij pleitte er voor de vergaderzalen zo te groeperen dat het bezoekerscircuit compact en overzichtelijk blijft, maar gaf daarbij toe in te zien dat het niet eenvoudig is om in een complex dat zowel oud- als nieuwbouw omvat alle vergaderzalen met tribunes bijeen te zetten Heuker of Hoek had er ook gevoel voor dat al te benauwende · bewaking het publiek eerder provoceert dan in toorn houdt, hoewel hij de
architecten niettemin meegaf dat ze de gedachte aan een 'open huis' maar zeer beperkt konden realiseren. Hij vroeg de architecten nissen, gaten en dode hoeken te vermijden en toch bij het ontwerpen hun gevoel zodanig te laten spreken dat er een vriendelijke sfeer zou ontstaan. 'Ik propageer dat de ontwerpers door hun creativiteit het aanbrengen van hulpmiddelen als videocamera's kunnen beperken want die middelen roepen onbehagen op.' De reactie hierop van teamlid Hougée: 'U zoekt dus kennelijk naar de creativiteit van de ontwerper van slot Loevestein.' Meedoen aan het opwekken van de geweldsspiraal wilde Heuker of Hoek niet, vandaar ook de oproep om alle aandacht te schenken aan het demonstratiegebeuren Dat is een uitlaatklep waarvoor mogelijkheden geschapen dienen te worden. Als door een onduidelijke verlegging van de ingang straks grote groepen op het Binnenhof aan de achterkant van het Tweede Kamergebouw zouden staan, voorzag hij het ontstaan van frustraties en daarmee van agressie. Deze bijdrage leverde in ieder geval de conclusie op dat er ergens een hoofdingang moet zijn met daarbij ruimte voor demonstraties. Ook een optreden van de Kamerleden Th. H. Joekes (VVD) en Ed van Thijn (PvdA) in het managementteam leed niet aan een gebrek aan persoonlijke kleuring. Begeleid door het ironische commentaar van Joekes: 'Nu weet ik waarvan de heer Van Thijn wakker ligf, deed de socialist uit de doeken waarom hij slecht een antwoord kon geven op de vraag of de plenaire zaal voor 150 of voor 225leden moet worden gemaakt De PvdAfractie in de Tweede Kamer is unaniem vóór het handhaven van het huidige aantal van 150, maar de instanties die in de PvdA het partij- en verkiezingsprogramma samenstellen wensen een uitbreiding tot 225. Hoe de PvdAfractie in de Eerste Kamer er over denkt, wist hij niet zodat hij moeilijk kon schatten wat het lot zou zijn van een voorstel tot wijziging van de Grondwet Hiermee werd duidelijk dat de kwestie van een grote zaal of een heel grote zaal moeilijk in het managementteam viel op te lossen, wanneer het zelfs nog een strijdpunt is bmnen de politieke partijen die in de Kamer vertegenwoordigd zijn. Toch was de vraag hoe groot de zaal moet worden voor de architecten beslist niet onbelangrijk, want het gaat om een centraal gesitueerde kolomvrije ruimte en dan scheelt het nog wel of die 120 vierkante meter groter moet worden of niet. Dit laatste dan nog los gezien van het pleidooi zoals door Joekes werd gehouden, om de oude balzaal te handhaven. Zijn standpunt: je moet alleen dan een nieuwe plenaire zaal entameren als dat beslist noodzakelijk is. En enige noodzaak kon hij met de beste wil van de wereld niet ontdekken. De zaal is maar één week per jaar te vol en voor de rest te leeg, zodat de burgers doorlopend verbaasd en geërgerd zijn. De tribune voor het publiek zit vaak vol. Met monitors kan daar een oplossing voor gevonden worden. Het contact tussen de bewindslieden en ambtenaren is met busjes en een papierliflje ontzettend knullig en ouderwets, maar daarom wat Joekes betreft nog niet te verwerpen: het ogencontact werkt en voor de rest kun je de vraag stellen of het gunstig is als een bewindsman op zijn adviseurs kan leunen. Achter de groene gordijnen vond hij het vaak te vol, maar daar is door een straffer beleid van de Kamerbewaarder onder auspiciën van het presidium ook wat aan te doen. Kortom, Joekes vond de huidige zaal volledig bruikbaar met de goede geluictsvoorziening en luchtverversingsapparatuur die er in is aangebracht Hij ging nog een stap verder. Hij vond de redenering dat er uiteraard een aanpassing moest komen aan een of ander verondersteld aantal Kamerleden 'orûatsoenlijk'. 'Wij in de Kamer maken uit hoeveelleden de Tweede Kamer heeft en niet een of andere bouwkundige commissie die zit te zwatelen.' Als afronding voegde hij aan deze boutade de persoonlijke mening toe dat hij liever nog een zaal voor 100 Kamerleden zou zien, ook al blijft het aantal Kamerleden op 150. Over de vorm van de zaal hield hij zijn gehoor voor dat de rechthoek er niet toevallig is. Deze vóór-revolutionaire vorm is nadrukkelijk door de staatsman Van Hogendorp gehandhaafd. Joekens noemde het een politiek voordeel om politieke tegenstanders tegenover elkaar te kunnen plaatsen. Hij wees een halfronde zaal af als een inbreuk op een belangrijke traditie. Wel oog had hij voor het groeperen van beter aangepaste diensten om de zaal heen. Als dat absoluut niet mogelijk is, dan zou dat een
nieuwe zaal vergen, zo moest hij erkennen, maar dan weer een langwerpige zaal met een zelfde indeling en zeker niet groter. Van Thijn kon instemmen met de opvatting van Joekes dat het staatsrecht en de staatsrechtelijke tradities niet aangepast moeten worden aan een Kamergebouw. Andersom vond hij meer voor de hand liggen Hij verwees naar een voorlopig verslag van de Kamercommissie die een wijziging van de Grondwet voorbereidt waarin een voorkeur voor uitbreiding van het aantal Kamerleden tot 225 wordt uitgesproken Volgens Van Thijn kon de Tweede Kamer dit mede gezien de voorbereiding van de bouwplannen niet zo maar op z'n beloop laten. Daarover moet in de komende weken een uitspraak komen, zo opperde hij optimistisch. Van Van Thijn is bekend dat hij een voorstander is van een inkrimping van het aantal Kamerleden tot 100 gekoppeld aan een verviervoudiging van de persoonlijke assistentie. leder Kamerlid wordt op die manier door een staf begeleid en zal daardoor beter voorbereid problemen kunnen overzien en tot meer gefundeerde beslissingen in staat zijn. Intussen liet hij het team weten een nieuwe zaal in ieder geval nodig te vinden De schrijvende en andere persvertegenwoordigers moeten zich nu te veel behelpen, vooral fotografen en tv-cameramensen mogen niet naar een vaste standplaats verbannen worden. De voorzieningen voor het publiek zijn thans beslist onvoldoende. En voor Kamerleden is het in de huidige zaal zeer oncomfortabel 'Het hoeft toch geen straf te zijn om de debatten bij te wonen', zo verdedigde Van Thijn zijn standpunt. De gemiddelde leegte van de grote zaal zag hiJ opgevangen worden door een andere wijze van functioneren van de Kamer. Het optreden in de plenaire vergadering vormt het sluit:. stuk van een lang verhaal dat zich grotendeels in de commissievergaderingen heeft voltrokken. Wanneer al die vergaderingen openbaar zijn en ook door de televisie worden gevolgd, dan kan bij het publiek de indruk worden weggenomen dat wie niet in de plenaire vergadering verblijft elders aan de drank is. Hij benadrukte ook dat de ministers geen leden van de Kamer zijn. maar op bezoek, of zoals het in Groot-Brittannië heet, 'strangers in the House'. 'We verkeren met de bewindslieden in gemeen overleg, maar ze zijn niet in ons midden Die polariteit moet tot uitdrukking blijven komen door de plaatsing van de Kamervoorzitter tegenover de ministers, zoals nu het geval is.' Het links-rechts van de banken staat voor meer dan de partijverhouding en. er is altijd een regeringsmeerderheid en een oppositie, dat is een machtenscheiding, betoogde Van Thijn Omdat de democratie floreert bij de gratie van alternatieven. vroeg hij de architecten een zodanige ruimte en flexibiliteit in te bouwen dat regeringsmeerderheid en oppositie ongeacht de omvang van de groepen. altijd tegenover elkaar gezet kunnen worden Een belangrijk punt van aandacht was volgens Van Thijn de stemmingen. Er moet steeds vaker gestemd worden, ook over moties en amendementen op een groeiende stapel beleidsnota's. Zoals het nu gaat is het te tijdrovend, een stemming kost gemiddeld 12 minuten. Met behulp van wellicht elektronica moet daar snel verandering in komen, waarbij zichtbaar en hoorbaar moet blijven wie welke stem uitbrengt zodat de persoonlijke verantwoordelijkheid van ieder Kamerlid niet aangetast wordt Joekes vreesde dat invoering van elektronica onduidelijkheden zou opleveren Hij wenste niet te tomen aan het volgens hem door Toxopeus als 'het rituele dansen' betitelde stemmen bij zitten en opstaan 'Je wordt als Kamerlid betaald om ja en nee te zeggen, om voor het oog van het vol~ te kiezen' Het optreden van de twee Kamerleden in het team vond plaats half apriJ 1980. Terwijl bij de start van het team in januari ferm was gemeld dat eind apriJ na acht zittingen het eisenprogramma en de opdrachtformulering gereed moesten zijn, was er tegen dit gewichtige tijdstip niet veel meer duidelijk dan dat er een ontwerp en een gebouw van kauwgom werd gevraagd Er zweefden vele niet uitgekristalliseerde maar desondanks als tegengesteld te herkennen opvattingen, over zowel het Kamergebeuren en de daarmee verbonden staatsrechtelijke gebruiken als over het daarbij passende Kamergebouw. Om een aantal van deze zwevende meningen vast te leggen: 150 Kamerleden en geen uitbreiding van de staf, niet van de diensten en niet van de individuele Kamerleden en de fracties; 150 Kamerleden met een aanzienlijke uitbreiding van de staf en de accommodatie; 100 Kamerleden met een verviervoudiging van de staf van ieder Kamerlid;
Een deels opengewerkte tekening van het nieuwbouwgedeelte voor de Tweede Kamer in het plan van De Bruljn.
y,
geving te streven naar een rijke 'gebeeldhouwde' stijl, zodat ook in onbezette toestand van de stoel het Kamerlid symbolisch aanwezig is. - Het vergaderblok Behalve de reeds genoemde centrale hal en plenaire zaal zijn nog een aantal andere functies in dit bouwblok gesitueerd De. benodigde vergaderruimten zijn in twee lagen hierin opgenomen waartussen in een technische laag is voorzien Aansluitend bij de plenaire zaal en op hetzelfde niveau zijn de koffiekamer en rookzaal gesitueerd, beide uitsluitend voor Kamerleden toegankelijk Een ruime lobby met het karakter van wandelgangen verbindt ook hier het fractiegebouw met plenaire zaal Op hetzelfde niveau bevindt zich het restaurant, dat tevens voor genodigden is bestemd, alsmede een ruimte ten behoeve van de persmedia voor interviews en dergelijke. -Unit voor regering en publiek De exterieure ligging van dit gebouwonderdeeL maakt de positie van de gebruiker ervan als bezoeker aan de Kamer duidelijk De mogelijkheid voor een separate entree voor de regering is aanwezig. De onderste verdiepingen bevatten de benodigde ruimten voor de regeringsfunctionarissen en hun ambtenaren. De bovenste
Fragment vtm een vouwblad met sloopmodeHen als uitgangmtuatle voor bebouwingsplannen. Daarop aansluitend r.i}n de ruwe ruimtelijke uitwerkingen van drie modellen te den met als voornaamste kenmerken het openhouden vtm het pleintje bij Hofcingel en Hofstraat en de pogingen om een hof aan het Binnenhof toe te voegen. Het z.l}n foto's van uit piepschuim gesneden maquettes.
verdiepmg bevat een coffeeshop voor de bezoekers van de publieke tribune. - De bestaande gebouwen. In de ter beschikking staande gebouwen heeft de Kamer naast de nieuwbouw nog bijna negenduizend vierkante meter ruimte in gebruik Het grootste deel daarvan komt voor rekerung van Binnenhof la, waar overwegend de Diensten der Kamer zijn gesitueerd. Uitzondering moet worden gemaakt voor de representatieve ruimten waaronder de voormalige 'balzaal', die als vergader- en multipurpose ruimte kan worden bestemd. De overige bestaande gebouwen, die voor de Kamer een rol spelen zijn Binnenhof 7 (waaraan één verdieping van Plein I is toegevoegd) en de gehandhaafde oostvleugel van Plein 2b. Deze complexen zullen overwegend worden bestemd als ruimten ten behoeve van de schrijvende en audio-visuele pers. Het perscentrum Nieuwspoort vindt hierbij een onderkomen in het centraal in het Binnenhofcomplex gelegen pand Binnenhof?.
"""flt!'Oil"'••...,l·t•;.,..,lllft"""r ...
··"·'~"'·t~~""''''•'
.....
.,I<J.
:OU·Ill
flöilll.~ Q .. ;tlf~f•ll"lt•-
~~
u~~·~·-•
Pl.A.TTEG'ROSD \'AN
DE NAASTE OMGEVING
MU
rrDa.r' ll \I
~
Interview ir. P. B. de Bmij:o
De<.e prent van De Bruijn, die hij ten tijde van het samenstellen van het 'sloopmodellenboek' maakte, toont duidelijk <.ijn stedebouwkundige intenties: de nieuwbouw krachtig in de oudbouw planten en een stede· lijke open ruimte scheppen aan Hofcingel/Hofstraat<.ijde als nieuw voorplein voor de Tweede Kamer, liefst rechthoekig <.oals Plein en Buitenhof djn bij wij<.e van Haagse karakteristiek. Het met 2-tjes bestempelde gedeelte is het Tweede Kamercomplex, de konijntjes bedekken open stedelijke ruimten. De ste"en geven de ruimten aan die direct op de Tweede Kamerbebouwing aansluiten. De Z Is van <.waartepunt, de plaats ter hoogte waarvan ingang en plenaire ..aal moeten komen.
Het eerste gesprek met Pi de Bruijn vindt plaats op 22 februari 1979, ruim een maand na de eerste bijeenkomst van het managementteam. In Den Haag heeft men dan al kennis gemaakt met de begerige ijver van de jonste van drie voor de Tweede Kamer uitgenodigde architecten. Met twee assistenten heeft hij zich op het doorgronden van al het bestaande materiaal over de opgave gestort en daar een vragenlijst uitgepeurd Hij vertelt dat hij enigszins beduusd was van de vraag om naast Aldo van Eyck en Arie Hagoort mee te doen aan de meervoudige opdracht Rijksbouwmeester Quist heeft hij laten uitleggen waarom het oog mede op hem was gevallen 'Hij heeft mij uitgelegd dat het was op grond van uitgevoerd werk: 1000 woningen in Londen, Southwark, naast Lambath in aansluiting op North Packham en het wijkcentrum ·in de Transvaalbuurt in Amsterdam, dat in z'n strakheid een reactie is op de overdaad aan detaillering en het gebrek aan heldere indeling van veel actuele architectuur.' Dit laatste gebouw ontwierp Pi de Bruijn als architect van de gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting in Amsterdam. Na acht en een half jaar ambtelijke arbeid in de hoofdstad- het begeleiden van nieuwbouw in de Bijlmenneer en het sturen van allerhande procedures - heeft hij wegens gebrek aan kansen om te ontwerpen ontslag genomen Sinds l mei 1978 is hij een der partners in het bureau 'Oyevaar, Van Gooi, De Bruijn' in Amsterdam. Toen eind jaren 60 het leven in Londen bruiste was hij ook daar in ambtelijke dienst. Het wonen daarna in de Bijlroer en ook deels het werken aan dit stadsdeel heeft hij als een opluchting ervaren na het Coronation Street-achtige van Engeland De Bruijn heeft de meervoudige opdracht niet zonder slag of stoot aanvaard. Het was voor hem een lastige afweging. Een van de eerste zorgen betrof de opdrachtsituatie. 'Je zit niet met één vent aan tafel die een gebouw wil maken, zelfs niet met een groep mensen die gelijk gericht en doelbewust te werk gaat Vele belangen en posities spelen een rol: het is net kauwgom. ll< heb er voor gepleit om de vonnloosheid van de opdrachtgevende instantie te condenseren in een Van der Leeuw-achtige*) figuur. Maar ik heb begrepen dat het niet kon. Ik heb toen bedacht: ik kan bogen op een ervaring met onduidelijke situaties. Ik ken uit en te na het puddingachtige van bureaucratische instanties. En in de Transvaalbuurt in Amsterdam had ik te maken met vijf instellingen die zich ieder afzonderlijk de opdrachtgever voelden Het wijkcentrum is er gekomen Met dit beeld voor ogen had ik voldoende zelfvertrouwen. Bovendien, in dit bureau is een solide apparaat aanwezig om iets mee te durven.' Aan de prijsvraag heeft De Bruijn niet meegedaan. Dat kwam niet door het soort opgave. 'Door mijn werk bij de Dienst Volkshuisvesting was ik volledig geabsorbeerd.' Hij onderkent twee scherpe kanten aan de opgave. 'Het is stadsvernieuwing, dat is architectonisch en organisatorisch gecompliceerd, in bepaalde opzichten zelfs onmogelijk Dit laatste heeft weer met de ingewikkeldheid van de opdrachtsituatie te maken. Verder zijn er ruimtelijk stedebouwkundige complicaties. Mijn ervaringen in Londen en Amsterdam met nieuwbouw in een bestaande situatie staan daar tegenover.' De andere scherpe kant 'Ik zie m dat het om een belangrijk gebouw gaa~ waar naar gekeken zal worden. Het is het centrum van onze democratie. Maar ik heb geen last van verheven gevoelens. Het ontroert mij niet. U< denk, waarom zal ik het niet doen, het is een gebouw zoals elk ander.' Los van deze overwegingen zat De Bruijn nog met wat hij noemt 'twee emotionele problemen' die hem over zijn ja-woord hebben doen aarzelen. Medewerkers van zijn bureau hadden aan de ongelukkig afgelopen prijsvraag meegedaan Hij wist niet of hij het tegenover hen kon rechtvaardigen om mee te werken aan een constructie waarbij over alle inzenders van de prijsvraag werd heengestapt Diezelfde vraag gold ten aanzien van zijn collega-architeçt en geestverwant Rem Koolhaas, die hij in Londen goed
*)Van der Leeuw, directeur van Van Netle in Rotterdam, de gedreven bouwheer van de vennaarde Van Nellefabrieken in de jaren 20 ontworpen door de functionalistische architecten J A. Brinkman en L. C. van der Vlugt, een belangrijk stimulator van de moderne bouwkunst in Nederland.
Vijf stadia van de planontwikkeling van De Bruijn uitgaande van r.ijn sloopmodellenstudie en van r.ijn voorkeur voor het maken van een pleinruimte en een nieuwe hof aan het Binnenhof. De eerste twee prenten laten Beaubourg..achtige aanr.etten den. In de derde en de vierde schets r.ijn de pogingen om één bouwlichaam voor de nieuwbouw te maken verlaten en wordt een grotere nadruk op het scheppen van een hof t.lchtbaar. De nieuwe plenaire r.aal komt spiegelbeeldig aan de Ridderr.aal te liggen. In de vijfde schets is van de hof afgestapt, het Hofcingelplein krijgt meer ruimte. De oorspronkelijke golvende gevellijn van de Hofstraat wordt aangehouden. De nieuwbouw is door schakeling tot één haakvormig geheel bijeen geschoven.
had leren kennen. De jury had de prijsvraaginzending van Koolhaas afgewezen als te absolutistisch en als een onverantwoorde inbreuk op het stedelijke milieu. Naderhand is dit plan in sommige kringen bejubeld als een 'stralende ordening' en een wederopstanding van de architectuur. De waardering die De Bruijn voor dit plan voelde bracht hem in een lastig parket Hij kon zich tenslotte van zijn emotionele weerstanden bevrijden met de redenering dat hij zich niet verantwoordelijk kon achten voor de gang van zaken met de prijsvraag. Voor een delegatie van de RGD en een uitgebreide BBC hebben de drie architecten bij wijze van kennismaking met dia's een overzicht van hun werk en opvattingen gegeven. Er kwamen weinig tot geen reacties los, er ontstond geen discussie. Dat vond De Bruijn een teleurstellende ervaring. Het rnaakte zijn enthousiasme voor het werken met het managementteam er niet groter op. Het is hem opgevallen dat de BBC in het team tegenover de RGD en de Beoordelingscommissie, dus tegenover iedereen die bouwdeskundig kan heten, een machtige stern van de gebruiker wil zijn. De rol die de bijzondere Kamercommissie zoekt is naar z'n eerste ervaring voor de ontwerpers niet erg inspirerend 'De BBC-leden laten het uiteenlopen van de meningen binnen het Kamerbedrijf niet zien. Ze komen steeds met de grootste gemene deler aanzetten.' Evenmin ziet hij dat via de gemeentelijke stedebouwkundige Imkamp het gemeentebestuur van Den Haag zich in het team uitspreekt over wat men nu echt met het binnenstadsgebied wil 'De fase waarin we nu zitten is die van het ophelderen van de opvattingen die bij de opdrachtverlenende instanties leven. Je ziet dat ze heel flink doen, maar tegelijkertijd dat ze zeer vakkundig zijn in het niet nemen van beslissingen. Als architecten kunnen we daar tegenover één lijn trekken. Zo gauw we gaan kijken wat we met de verkregen informatie conceptueel aankunnen, dan vallen we als driemanschap uit elkaar. Minister Beelaerts van Blokland wenst een gemeenschappelijk plan om een keuzeprobleem straks te vermijden. Ik zie niet hoe we tot één gezamenlijk plan kunnen komen. Als je in het spanningsveld terechtkomt van een afweging tussen het bestaande aanpassen of er het mes inzetten, dan sla je ieder een eigen weg in.' De Bruijn geeft dit als antwoord op een vraag over hoe hij de samenwerking ziet met de andere architecten. Op een voorstel van Rosdorff, een van de leden van de Beoordelingscommissie, om samen een structuurplan op te stellen als een middel om allerlei onduidelijkheden opgehelderd te krijgen, heeft hij afwijzend gereageerd. 'Zo'n structuurplan is al een ruimtelijk beeld daar liggen ontwerpbeslissingen aan ten grondslag. Die beslissingen moeten we ieder voor ons zelf nemen.' Dit standpunt hangt samen met zijn ontwerpopvattingen. In het voetspoor van de modernisten of vernieuwers uit de eerste helft van deze eeuw zoekt hij naar composities van duidelijke volumes langs doorgaande lijnen. 'Ik wil het bestaande complex met een forse ingreep in de nieuwbouw laten overgaan. Ook als het nieuwe veel groter wordt dan het oude dat er nu staat, mag dat geen breuklijn te zien geven. Dat kan door de nieuwbouw krachtig in de oudbouw te planten: niet schraal door middel van bijvoorbeeld een gangelje op te lossen.' De Bruijn voegt er aan toe nu nog weinig inzicht te hebben in wat als monument onaangetast moet blijven in een afweging tegen de kwaliteit van het totaal Als een aanknopingspunt voor een ruimtelijke ontwikkeling van het geheel ziet hij de pleinen om het Binnenhofcornplex. Door de Hofweg te laten duiken van Spui tot Gevangenpoort wil hij ook daar een soort plein laten ontstaan in aansluiting op het Buitenhof. Verder is hij van mening dat het historische complex nu in een soort kom ligt Door met de nieuwbouw omhoog te gaan, zal het geheel minder geïsoleerd in de stad liggen. Een klein half jaar later is De Bruijn zeer te spreken over hoe de opdrachtsituatie zich ontwikkeld heeft 'Ik ga met plezier naar het managementteam toe. De sfeer is sterk verbeterd niet langer achterdochtig.' Hij heeft met zijn 'slooprnodellenboek' veel eer ingelegd Alle bestaande gebouwen zijn nu naar zijn zeggen 'super grondig op hun gebruiksmogelijkheden geanalyseerd'. Uitgaande van deze gegevens en van het beschikbare terreinoppervlak en van de totale in het eisenprogramma gevraagde ruimte heeft hij met bouwhoogten en bebouwingsdichtheden als variabelen reeksen modellen opgezet. die sloopconsequenties laten zien. Voor dit 'uiterst analy-
Het poortmotief doet in de schetsen van De Bruijn t 'n intrede.
tische' werkstuk zwaait hij zijn assistenten B. Daniëls en ir. C. M Schwencke alle lof toe. 'In het begin ben ik als een echte ontwerper van start gegaan Ik ben daarin vastgelopen. Ik kan wel volumes en massa's bedenken, maar wat betekent een bepaalde figuratie ten opzichte van tal van hete hangijzers zoals, moet het gebouw van de Hoge Raad gesloopt worden of niet? Ik ben kennelijk toch te logisch ingesteld om tekeningen aan de wand te kunnen hangen zonder zicht te hebben op de consequenties. Als ik nu een lijn op papier zet, weet ik wat dat voor allerlei aspecten te betekenen heeft De weg is thans vrij om te gaan ontwerpen. Ik kan probeersels opzetten op grond van kennis.' De 'voorstudie' is volgens De Bruijn ook een probaat middel gebleken om de discussie los te maken, om alle teamleden bij de opgave te betrekken Met al z'n inzet is hij gericht op het scheppen van goede verstandhoudingen. 'Ik zie de beperkingen van de BBC-leden wel. maar veel meer dan ze nu zeggen. zullen ze nooit doen. Een halve vaagheid moet ik als een voldoende beschouwen Ik neem dat niet te licht We maken urenlange reconstructies van de teamvergaderingen om zo veel mogelijk het volle gewicht uit het team te halen' En hoewel er van de kant van de gemeente Den Haag nog niet veel stedebouwkundige helderheid is geboden, is De Bruijn ook daarover minder bezorgd 'Wat Den Haag niet opheldert, daarvoor kies ik nu eigen interpretaties en daarmee kan ik wel leven.' In dit gesprek, begin september 1979, geeft De Bruijn vervolgens meer on verhuld te kennen, wat hem bij zijn inzet voor het team drijft 'Ik ben uit op een nauw en goed contact met het team, vooral met de mensen van de RGD daarin Ik heb voor mijzelf gesteld ik wil de nieuwbouw en de verbouw van de Tweede Kamer maken en daar doe ik mijn best voor. Dat houdt in dat
Een van de voorlaatste schetsplanstadia. De ovaal is een aanduiding van de plenaire zool. Aan Holstraat · kant staat nog geen vleugelgebouwtje aangegeven.
ik alle betrokkenen in het proces beslist serieus neem, dat ik voor gedegen informatie moet zorgen en telkens ook voor een goede presentatie. Evenveel tijd en aandacht als voor het ontwerp besteed ik aan de vraag hoe ik dat voor elkaar moet krijgen.' Voor teamvoorzitter Faber heeft hij veel waardering. 'Die heeftmij sterk gestimuleerd met zijn vraag: Als je mij kunt aantonen dat wat wij vragen echt niet in het plangebied past, dan zal ik dat ter discussie stellen. Dat vind ik moedig. Het is een deuk in het prestige van de RGD die de opgave heeft voorbereid als blijkt dat er een onmogelijke vraag is gesteld Ik ben het toen een enorme uitdaging gaan vinden om het zoveel mogelijk binnen de contouren van de opdracht te laten lukken. Het is zo gemakkelijk en slap om te zeggen dat de randvoorwaarden te knellend zijn. dat er grond bij moet of dat er meer gesloopt moet worden dan was opgegeven. Enige maanden geleden was ik er nog van overtuigd dat het oude ministerie vanJustitie en het gebouw van de Hoge Raad volledig afgebroken moesten worden. Na de analyse denk ik daar anders over.' Hoe zit het met de eerder verkondigde opvatting van De Bruijn dat het opzetten van een structuurplan of van een analyse niet neutraal is en dat ontwerpoverwegingen daarbij een rol van betekenis spelen? 'Je moet niet denken dat ik niet weet op welke variant het zal uitkomen. Maar ik weet nu wat de consequenties van deze keuzemogelijkheid zijn.' ln zijn benadering zijn onveranderd gebleven: een plein maken aan de kant van de Hofweg; met nieuwbouw inbreken bij de oudbouw om tot een nieuwe totaliteit te komen. Aan dit laatste voegt hij een nadere uitwerking toe. 'Ik neem de Ridderzaal als het symbolische zwaartepunt in ltet complex. Het betekent dat je haaks daarop de grootste nieuwbouwpluk neerzet Dat is denkbaar in de vorm van een brutale doorbraak in de gribus van gebouwen die daar nu min of meer parallel aan de Lange Poten staat, of met haakvormige gebouwen die hoven vormen.' Het hoventhema sluit naar zijn opvatting aan op het oorspronkelijke Binnenhof en eveneens op de rechthoekige pleinen om het complex heen. Er komt een reeks van omsloten en meer open stedelijke ruimten tot stand . Anderhalve maand later. begin november 1979, is het hoventhema definitief overboord gezet: De Bruijn is er naar zijn zeggen een tijdje aan blijven hangen omdat hij aan vijf bouwlagen wilde vasthouden ('Ik vond dat in die omgeving al een kloeke gooi'), maar desondanks toch flink wat ruimte onbebouwd wilde laten. Als vanzelf ontstond op die manier een besloten plein opzij van de Ridderzaal met spiegelbeeldig aan dit histonsche gebouw een moderne plenaire vergaderzaal voor de Tweede Kamer als een confrontatie tussen twee tijdperken. De nieuwe hof zag hij verbonden door een poort met een verbeterd Hofcingelplein (eventueel door aan de overzijde van de huidige Hofweg de schuinte daar weg te halen een gehele of gedeeltelijke afbraak van het Meddensgebouw -waardoor een vrijwel vierkant plein kan ontstaan). 'Ik oriënteerde mij wat de schaal betreft aanvankelijk op de Lange Poten omdat ik daar aan die kant van het Binnenhof alles wilde afbreken. De consequentie van de keuze om een modem parlement op die plaats te vestigen betekent echter onvermijdelijk een schaalvergroting. Ik ga nu meer uit van de maten van de Lange Voorhout en van de Hofvijver. Het probleem dat nu nog overblijft is de aansluiting van oud en nieuw en de relatie met de Ridderzaal' Haaks op elkaar staande assen met daarop aaneenschakelingen van volumes hebben het haakmotief vervangen. Er is hoogbouw bijgekomen voor de benodigde kantoorruimten. Voor De Bruijn is het nog een kwestie van het precies kiezen van de begrenzingen (aanvankelijk een gebogen wand aan de Hofwegzijde van het complex) en het zo rangschikken van de dozen met 'tussenzones' als bindmiddel dat er in zijn termen gesproken 'een krachtige plastiek' ontstaat Hij componeerde op die manier achter elkaar oprijzende volumes ('coulisse-effect') met in het hoogste gebouw een doorkijk. een poort. om het geheel 'luchtig' te houden. Onder het kantoorgebouw en het vergaderblok met daarin de plenaire vergaderzaal- tussen rechthoekig en ellipsvormig in -als een opgetilde schelp, is een verdiept gelegen 'passage-achtige' entreehal die tevens het verbindingsgebîed vormt oneerbiedig gezegd 'de vergaarbak'.
Het bereiken van een fraaie compositie en de pogingen om alle gevraagde ruimte in het plangebied te krijgen hebben wel enige consequenties; er gaat een stuk van de achterkant van de Hoge Raad af zoals ook een kostelijk deel van ]ustitie' sneuvelt De Lange Poten, de voetgangersschakel tussen de binnenstad en het Haagse Centraal Station, verliest 'Centra!', dat nu met de publieke functie van hotelirestaurant nog enigszins een overkant oplevert in deze toch alletterlijk eenzijdige winkelstraat Nog voor de eindversie van zijn plan volledig op papier staat heeft De Bruijn al opgelucht de meest klemmende ontwerpzorgen van zich afgeschud 'Moderne bouwwerken slaan een bres in de middeleeuwse omgording van de Ridderzaal Het nieuwe dringt door tot in het oude hart Een maximale constructie geeft aanknopinsmogelijkheden en levert tevens in de organisatie van de ruimten een bevredigende aansluiting. Een soort kloostergang als een vierkante nieuwe hof was te benauwd, leek gemaakt vanuit de Delftse School-optiek Het was een hele opluchting toen ik vond dat het nieuwe meer fors op zichzelf staand kon zijn. Ik heb de haken ontspannen achter mij gelaten.' Een jaar later, november 1980, spreekt Pi de Bruijn ongeveer dezelfde woorden. 'De opgave moet nu met een wezenlijk andere terreinfiguratie gemaakt worden. Als je de randvoorwaarden fundamenteel verandert dan moet daarop ook een ander antwood komen. In die zin geeft het mij geen hartzeer om mijn plan zoals het nu is op te geven. Zo'n gang van zaken is aanvaardbaar.' Het is het resultaat van zijn benoeming tot architect voor de Tweede Kamer met de mededeling dat er onderzoek moet komen naar de mogelijkheid om het eisenprogramma in te dammen en meer bestaande ruimten aan en bij het Binnenhof bij de operatie te betrekken zodat er minder nieuwbouw hoeft plaats te vinden. Hoe heeft De Bruijn het ervaren dat hij weliswaar als de architect met het beste plan is gekozen, maar dat ook zijn plan in krachtige termen als onuitvoerbaar is bestempeld en dat het als onaantastbaar betitelde eisenprogramma in de vuilnisbak ligt 'Il< had wel verwacht dat er een bijstelling van de randvoorwaarden zou komen. De drie plannen hebben tot het inzicht geleid dat het programma te groot is of het terrein te klein. Het verwerpen in krachtige taal moet je misschien als een politiek optreden zien, naar de gemeente Den Haag als het vergulden van de pil dat er toch flink gebouwd zal worden en naar de prijsvraaginzenders van déstijds als balsem op de wonden. Er wordt mee duidelijk gemaakt, we hebben nu geen goed plan, maar met de gekozen architect met een ander programma en andere voorwaarden komen we er wel uit.' Het 'onderzoek' omschrijft hij alsvolgt 'Hoe krijgen we het voor elkaar dat er over een jaar of tien een uitbreiding gereed is. Welke voorwaarden moeten er zijn om het te laten gebeuren.' De ervaring van De Bruijn is dat het voor alle thans betrokken partijen zo ligt 'De Kamer wil aan en bij het Binnenhof blijven en tóch een goede huisvesting hebben. Dat is geen loze gedachte; niet zo maar een oprisping, maar een wilsuitdrukking.' Hij voegt er nog aan toe: 'De Kamer is dolblij. Ze zien een nieuwe fase intreden, meer gericht op bouwen. Er is nu een meer reële sfeer. Ze waren zich er van bewust dat ze met een verlanglijst à la Lelystad zaten. Il< zelf vind het een geweldige stap vooruit, en het is wel degelijk menens. Het is concreter dan ooit Er is wel degelijk een beslissing gevallen gericht op bouwen. In die constellatie ben ik niet geschokt noch gegeneerd dat in de formulering van het keuze-advies het onaanvaardbare van de gemaakte ontwerpen nogal breed is uitgemeten. Zowel de Kamer, de RGD, en Den Haag zijn water in hun wijn aan het doen en ik ook een aantal elementen in het plan heb ik al moeten laten vallen. Uitgaande van de gevraagde 24.000 vierkante meter netto vloeroppervlak liet mijn plan ?Is nieuw en !fa oud zien, in een maximale variant zou het andersom kunnen liggen; een oplossing ligt ergens tussen die twee in.' De Bruijn betitelt achteraf de meervoudige opdracht als 'een intermediair, een grondige inspectie'. Bij de presentatie van de drie plannen in de openbaarheid heeft nog al eens de beschuldiging geklonken dat hij bij deze inspectie sterk gekeken heeft naar het plan dat zijn collega Rem Koolhaas voor de prijsvraag had ingediend Het slotwoord van De Bruijn daarover: 'De visie van Koolhaas was verhelderend Zijn aanpak heeft invloed op mij gehad Maar zijn ontwerp was kennelijk evenmin voor uitvoering vatbaar.'
RESULTAAT VAN HET ONDERZOEK NIEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER STATEN-GENERAAL
RIJKSGEBOUWENDIENST
17 juli 1981
SAMENVATTING EN CONCLUSIES
-aSAMENVATTING EN CONCLUSIES 1.
Inleiding Op 29 augustus 1980 heeft de Ministerraad op voorstel van de Minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening tot het volgende besloten. a.
Uit de drie architecten die hadden deelgenomen aan de meervoudige opdracht wordt ir. P.B. de Bruijn aangewezen als architect voor de Tweede Kamer.
b.
De Minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening zal een nadere studie doen verrichten onder leiding van de Directeur-Generaal van de Rijksgebouwendienst, omvattende: onderzoek naar mogelijke beperkingen van het programma van eisen c.q. naar de noodzaak alle delen van het programma in één gebouw te concentreren; onderzoek naar de mogelijkheden om meer gebouwen en/of meer ruimte rond het Binnenhof aan de Kamer beschikbaar te stellen dan bij de meervoudige opdracht is gebeurd; ontwikkelen van één of meer modellen van ruimtegebruik waarin het programma binnen die mogelijkheden en de verdere randvoorwaarden kan worden verwezenlijkt; plegen van overleg met alle betrokken instanties, waarbij overeenstemming in hoofdzaken zal worden nagestreefd.
De studie is uitgevoerd door de architect, tezamen met een werkgroep gevormd door vertegenwoordigers van de Rijksgebouwendienst en de Bouwbegeleidingscommissie van de Tweede Kamer (B.B.C.). Zij is begeleid door een stuurgroep bestaande uit de Directeur-Generaal, de Rijksbouwmeester en de Directeur van de Hoofdafdeling Bouw van de Rijksgebouwendienst. Er is tijdens het verrichten van de studie regelmatig overleg gepleegd met alle betrokken instanties en hun diensten, te weten: de Tweede Kamer, de Ministeries van Binnenlandse Zaken, Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Financiën, Justitie en Algemene Zaken en met de Gemeente 's-Gravenhage. De Provincie Zuid-Holland is van de vorderingen op de hoogte gehouden. Het overleg heeft geleid tot overeenstemming in hoofdzaken over het bijgestelde programma van eisen en tot een gezamenlijke voorkeur voor het in hoofdstuk 6 beschreven model van ruimtegebruik onder het in de volgende alinea's aangegeven voorbehoud. De vertegenwoordiger van het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft voorgesteld - in afwijking van het programma van eisen - de Balzaal te blijven gebruiken als plenaire vergaderzaal en ook met betrekking tot de met deze zaal direct verbonden funkties de bestaande toestand te handhaven. In hoofdstuk 7 wordt op deze gedachte ingegaan. De vertegenwoordigers van de Ministeries van Algemene Zaken en Binnenlandse Zaken hebben voorgesteld het gebouw Hofcingel 2B in ieder geval te handhaven.
Afbeelding
02
0 H
B
U
1
E
N
H
0
N
F
N
0
E
V
F
IJ
V
E
R
N
z
w
I
c
ly
0
Q;:l
N
G
E.
\...
I ~--..,
I
I
lil',' I
Hotel Central
IJ-l (J
I
I 01 I
:t:'._ _____ _:_
~ VmiMi~ van Justitie
zB
-b2.
BijsteUing van het programma van eisen Het kritisch doorlichten van het programma van eisen heeft tot resultaat dat het programma uit de tijd van de meervoudige opdracht (1979) in omvang kan worden teruggebracht van 2.5.600 m2 tot 22.700 m2 nuttige vloeroppervlakte. Bovendien kunnen daarvan eventueel nog 1.200 m2 elders worden ondergebracht, zodat de benodigde vloeroppervlakte rond het Binnenhof desgewenst kan worden beperkt tot circa 21 •.500 m2. In totaal bedraagt de besparing circa 1696. Het gereduceerde programma van eisen, waarover overeenstemming met de commissie van de Tweede Kamer (B.B.C.) die de bouw begeleidt is bereikt, is als bijlage bij dit rapport gevoegd.
3.
Beschikbare ruimte Het ruimte-aanbod in de bestaande gebouwen is geïnventariseerd naar bruikbare beschikbare nuttige vloeroppervlakte. Voorts is onderzocht welke van de overige gebouwen in het Binnenhofcomplex verder voor de Tweede Kamer ter beschikking zouden kunnen komen. Op grond daarvan is het plangebied (afbeelding 0.2) dat gold bij de meervoudige opdracht uitgebreid met het v.m. Ministerie van Koloniën (Plein 1) en het pand van de Hoge Raad (Plein 2). Ook de Grafelijke zalen zijn in dit onderzoek betrokken geweest; een permanent gebruik ervan door de Tweede Kamer is echter niet haalbaar gebleken.
4.
Stedebouwkundige inzichten Er is overleg gevoerd met de Gemeente 's-Gravenhage en met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Uit dit overleg is gebleken dat de nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer in het beschermde stadsgezicht zal kunnen worden ingepast. De wensen van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en de Gemeente 'sGravenhage tot handhaving van de gesloten bebouwing rondom het Binnenhof en handhaving van Plein 1 (v.m. Ministerie van Koloniën), Plein 2B (v.m. Ministerie van Justitie) en Hotel Central zijn verwerkt. In principe kan het project binnen de door de Gemeente toegestane bouwhoogte worden gerealiseerd. Het Hofcingelplein zal onbebouwd blijven, zij het dat een beperkte overschrijding van de bestaande rooilijnen mogelijk is ten behoeve van een goede planontwikkeling en van versterking van de ruimtelijke werking van dit plein.
5.
Keuze model van ruimtegebruik Een aantal modellen van ruimtegebruik is onderzocht. Dit heeft geleid tot de voorkeur voor een model, dat wordt gekenmerkt door het behoud van Hotel Centra!, door afbraak van het gebouw van de Hoge Raad en door een centrale nieuwbouw in het middengebied in combinatie met nieuwbouw op het terrein langs de Hofstraat. Dit model is het enige dat voldoet aan de gestelde randvoorwaarden.
Afbeelding
03
Nieuw-en verbouw TWeede Kamer der Staten-Generaal
uitgewerkt model van ruimtegebruik
@
toelichting bij het model. :öne I ~
.••• ••••I I••• ••••
, ••••••• 1
De bebouwing in deze zóne staat ter beschikking van de Tweede Kamer en blijft gehandhaafd. Plaatselijk zu!ler., met respectering van mon•Jmentale waarden, ingrepen in de gebouwen nodig zijn voor aanpassing aan nieuwe funkties. Gebied bestemd voor nieuwbouw. Hoogte niet méér dan I 8 m. Overschrijding plaatselijk mogelijk over ten hoogste l ~% van het oppervlak van de zóne. Bebouwin~ van de Hofstraat 15 mo~elijk, mits een publiekstoegankelijke doorllang tussen de Hofcingel en het Binnenhof opgenomen wordt.
Zóne !11
~
~~~21
Gebied bestemd voor nieuwbouw. Hoogte niet méér dan 23 m (komt overeen met de, hoogte van Hotel Centr al)
Zóne IV
~ Zóne V
m3 EJ Zone VI
lngangsgebied aan de Pleinzijde. De zijgevels van Plein I en Plein 2B zullen grotendeels zichtbaar blijven. Hoogtegrens als bij zóne 11. De bestaande bebouwing wordt gehandhaafd tenzij bij de ontwikkeling van het ontwerp mocht blijken dat daarmee niet aan de eisen van funktionaliteit kan worden voldaan. Het Hofcinllelplein blijft grotendeels onbebouwd. Beperkte overschrijding van de bestaande rooilijnen is mogelijk ten behoeve van een goede planontwikkeling en versterking van de ruimtelijke werking van het plein.
De definitieve invulling van de verschillende zone's wordt uitgewerkt in de fase van het voorlopig ontwerp en staat dan op de gebrllikelijke ·.vij<".e ter beoordeling :1an de daartoe bevoegae instantleS van Rijk en Gemeente.
-c6.
Uitwerking voorkeursmodel Het voorkeursmodel is nader uitgewerkt. De nieuwbouw op het vrijkomende terrein tussen de verspreid liggende te handhaven gebouwen zal deze op doelmatige wijze met elkaar kunnen verbinden. In het nieuwe centrale gedeelte kunnen de vergaderzalen met de daarvoor benodigde publieke circuits alsmede de diensten worden geprojecteerd. De in dit gedeelte te situeren grote vergaderzaal is bestemd voor de plenaire vergaderingen. De Balzaal blijft in gebruik als vergaderzaal voor o.a. grote openbare commissievergader in gen. De bestaande gebouwen zijn geschikt (te maken) voor het onderbrengen van de gevraagde werkruimten. De ruimteverkenningen wijzen uit dat een te vervaardigen ontwerp op basis van het voorkeursmodel goed in het beschermde stadsgezicht ingevoegd zal kunnen worden. Het dominante karakter van de Ridderzaal zal kunnen worden gerespecteerd. Vanaf het Hofcingelplein kan een duidelijk herkenbare entree worden gemaakt. Samen met de beide andere entrees aan het Binnenhof en aan het Plein is zo een goede externe ontsluiting van het complex te bewerkstelligen. De wijze van aansluiting van de Balzaal c.a. op de nieuwbouw in het middengebied zal in het ontwerpstadium nader moeten worden onderzocht. Er is van uitgegaan dat de bestaande bebouwing Hofcingel 2B daarbij wordt gehandhaafd, tenzij een goede aansluiting niet kan worden verkregen. Op dit onderdeel heeft het voorbehoud van de vertegenwoordigers van Algemene Zaken en Binnenlandse Zaken betrekking, als vermeld aan het slot van de inleiding. Het aantal te realiseren parkeerplaatsen onder het gebouw komt overeen met het gevraagde aantal van 300 plaatsen. Het uitgewerkte voorkeursmodel is hiernaast afgebeeld (afbeelding 0.3). '
7.
Het gebruik van de Balzaal Met betrekking tot het gebruik van de Balzaal zijn drie alternatieven vergeleken: a.
'de Balzaal gebruiken als 'grote zaal' voor uitgebreide commissievergade.ringen. Voor plenaire vergaderingen een nieuwe zaal maken zoals in het programma van eisen is gevraagd;
b.
de Balzaal blijven gebruiken als plenaire zaal en een nieuwe 'grote zaal' maken voor openbare commissievergaderingen. De plenaire zaal voldoet niet aan het programma van eisen. Met betrekking tot de met de plenaire zaal verbonden funkties het programma van eisen aanhouden;
c.
idem, maar ook voor de met de plenaire zaal verbonden funkties de bestaande toestand handhaven.
-dAlternatief a is in overeenstemming met het programma van eisen als in hoofdstuk 2 wordt behandeld. Alternatief b heeft zéér ingrijpende verbouwingen in het bestaande complex tot gevolg die uit een oogpunt van monumentenzorg niet aanvaardbaar zijn en tenminste f 7 miljoen extra zullen kosten ten opzichte van alternatief a. Bij dit alternatief kunnen het programma van eisen met betrekking tot de plenaire zaal en de voorzieningen voor pers en publiek niet worden verwezenlijkt. De ervaring heeft geleerd dat in de huidige toestand tweederde van het aantal aanvragen voor toegang tot de publieke tribunes moet worden afgewezen. Dit is in een land dat de openbaarheid van het parlementaire gebeuren hoog houdt feitelijk niet aanvaardbaar. Alternatief c vertoont een nog grotere afwijking van het programma van eisen omdat ook de voorzieningen die met het gebruik van de plenaire zaal samenhangen niet volgens dat programma kunnen worden gerealiseerd. De vertegenwoordiger van Binnenlandse Zaken heeft zich voor alternatief c uitgesproken met de volgende argumentatie. Hij wijst daarbij op het feit dat de Kamer reeds bijna twee eeuwen in deze zaal vergadert, waardoor deze voor de Nederlandse bevolking het symbool is geworden van onze parlementaire democratie. Verder voert hij aan dat het aantal vergaderplaatsen voldoende is, omdat het aantal Kamerleden voorlopig niet wordt uitgebreid. Voorts brengt hij naar voren dat de Kamer steeds meer in commissieverband vergadert wat tot gevolg heeft dat de frequentie waarin de volle Kamer bijeenkomt - behalve voor stemmingen - vermindert. Tenslotte vraagt hij aandacht voor het element van de kostenbesparing. De studie constateert ten aanzien van deze argumenten het volgende. Alternatief c levert minder kosten op van ten hoogste f 10 miljoen, maar daar staat tegenover dat daarmee op meerdere essentiële punten blijvend niet voldaan wordt aan het programma van eisen en dat ook voor de toekomst de mogelijkheid daartoe wordt afgesloten. Evenals bij alternatief b wordt tekort gedaan aan de eis met betrekking tot de openbaarheid van het parlementaire gebeuren. Behalve de door de vertegenwoordiger van Binnenlandse Zaken bedoelde ruimten zoals de rookzaal, de Presidiumruimten en de ruimten voor de Regering dienen in de direkte omgeving van de plenaire zaal ook de stenografische diensten en de afdelingen voor reproduktie, parlementair drukwerk etc. gesitueerd te zijn. Voor de ligging van deze voorzieningen is essentiëel dat ze evenzeer centraal staan in het dagelijks werk van Kamerleden, fracties en medewerkers der Diensten. Zij zijn in feite de spil van het 'bedrijf' van de Kamer. In de omgeving van de Balzaal kunnen deze voorzieningen de in het programma omschreven uitbreiding en verbetering niet krijgen zonder de bij alternatief b genoemde kostbare en ingrijpende verbouwingen. Dit, gevoegd bij de in het nieuwe complex excentrische ligging, zou een sterk negatief effect hebben op de dagelijkse gang van zaken en de efficiënte exploitatie van het complex.
-eHet valt niet in te zien dat deze offers die ten koste gaan van de funktionele kwaliteit van het gehele Kamergebeuren, terwille van een in verhouding tot de totale investering betrekkelijk geringe bezuiniging, gebracht zouden moeten worden. Hoewel de Tweede Kamer zich hierover nog niet formeel heeft uitgesproken moet worden aangenomen dat voor haar de modellen b en c niet aanvaardbaar zullen zijn en dat de Kamer zal vasthouden aan het met de Bouwbegeleidingscommissie overeengekomen programma van eisen. Tenslotte mag bij dit alles nog worden opgemerkt dat óók in alternatief a - zeker in het licht van de aangevoerde ontwikkeling van het werk van de Kamer - de Balzaal een belangrijke publieke funktie behoudt. 8.
Huisvesting Hoge Raad en Raad van State In het voorkeursmodel van ruimtegebruik moet het huidige gebouw van de Hoge Raad worden geamoveerd ten behoeve van de uitbreiding van de Tweede Kamer. Daarbij dient mede in overweging te worden genomen dat de Hoge Raad veel meer ruimte vraagt dan op het haar ter beschikking staande terrein te realiseren is. Er is onderzocht of het vrijkomende pand Lange Voorhout 34/36, thans nog in gebruik bij de Koninklijke Bibliotheek, voor de huisvesting van de Hoge Raad kan worden benut. Dit onderzoek heeft aangetoond dat een vestiging van de Hoge Raad aldaar zeer wel mogelijk is. De planning is erop gericht dat de verhuizing naar de nieuwe vestiging eind 1986 kan plaatsvinden. Aan de Raad van Sta te is door de Regering in 1969 toegezegd dat de Volle Raad zal kunnen blijven vergaderen in Binnenhof 1. In het aanbevolen model van ruimtegebruik wordt rekening gehouden met de behoefte aan een grotere vergaderzaal voor de Volle Raad.
9.
Planning en kosten De planning voorziet in een start van de bouw in 1985 en een eindoplevering in 1992. De renovatie van het v.m. Ministerie van Justitie en Hotel Central zal als eerste fase ter hand worden genomen. Vervolgens komt de centraal gelegen nieuwbouw in uitvoering. De aansluiting van de nieuwbouw op het bestaande Kamercomplex komt in de slotfase aan de orde, waarbij ook de renovatie van deze gebouwen plaats kan vinden. . Met deze fasering kan worden bereikt dat het Kamerbedrijf zo lang mogelijk in de bestaande accommodatie blijft funktioneren ter vermijding van al te veel ongemakken tijdens de nieuw- en verbouwwerkzaamheden. De geraamde kosten bedragen circa f 150 miljoen (prijspeil 1 juli 1981 ). Op de begroting van de Rijksgebouwendienst zullen de vereiste reserveringen hiervoor plaats vinden. De verdeling bedraagt: jaar in miljoenen guldens
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 10
20
20
20
20
20
20
10
10
-f-
10. Conclusies Aan het doel van de studie om de afstand tussen wensen en mogelijkheden te overbruggen is voldaan. Het is mogelijk gebleken het programma te reduceren met circa 16%. De Bouwbegeleidingscommissie van de Tweede Kamer heeft - behoudens enkele opmerkingen van ondergeschikte aard - met dit gereduceerde programma ingestemd. Het beschikbare gebied is zodanig uitgebreid dat daarbinnen een oplossing valt te ontwerpen die voldoet aan de gestelde randvoorwaarden. Deze laatste zijn in de studieperiode in goed overleg met de Gemeente •s-Gravenhage en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg nader gepreciseerd. Het overleg met alle betrokkenen heeft in hoofdzaken tot overeenstemming geleid, met dien verstande dat de vertegenwoordiger van Binnenlandse Zaken vasthoudt aan het gebruik van de Balzaal als plenaire vergaderzaal.
Op grond van deze conclusies wordt voorgesteld het programma van eisen vast te stellen overeenkomstig de bijgestelde versie d.d. 1 juli 1981; de DirecteurGeneraal van de Rijksgebouwendienst te machtigen tot het op basis van het vastgestelde programma van eisen en het uitgewerkte model van ruimtegebruik doen vervaardigen van een ontwerp door de aangewezen architect en tot het doen uitvoeren ervan. Bij dit ontwerp zal ernaar worden gestreefd het gebouw Hofcingel 2B te handhaven.
INHOUDSOPGAVE
225 Kamerleden met daarnaast nog een aanzienlijke uitbreiding van alles wat staf is te noemen Over een gebrek aan aanbod van uiteenlopende meningen hadden de architecten niet meer te klagen Ook de inleidingen over de ontwikkeling van het Kamerwerk door het oud-Tweede Kamerlid A. D. W. Tilanus, over het post- en archiefwerk, over de reproduktie, de drukkerij, het restaurantwezen en de reacties daarop in het managementteam leden niet aan een gebrek aan veelkleurigheid. Dat maakte eind april het vastleggen van het definitieve eisenprogramma er niet gemakkertijker op. In weerwil van het vaste voornemen viel daarover in de achtste bijeenkomst van het team dan ook geen beslissing. Integendeel, twijfel aan de zin van de bouwactiviteiten aan het Binnenhof stak de kop op. Nadat voorzitter Faber had voorgerekend dat de ruimtewensen van de BBC het oorspronkelijk al ruime prijsvraagprogramma met zo'n 15 percent overschreden, stelde BBCvoorzitter Rienks de vraag: 'Waar zijn wij mee bezig, gaat dat hier nog?' Nu had Rienks zich al eerder laten kennen als een parlementariër di€1 niet aan het Binnenhof gebakken zit en aan een volledige nieuwbouw voor de Tweede Kamer de voorkeur geeft Dit keer voerde hij er als argument bij aan de voorstellen van zijn fractiegenoot in de Kamer Van Thijn. 'Stel dat de ontwikkeling gaat in de richting van een verviervoudiging van het aantal medewerkers van Kamerleden, kan dat dan nog op deze plek?' Op deze vraag om de bouwplaats opnieuw te bezien ging teamvoorzitter Faber niet in Hij sloeg een geheel andere weg in met de mededeling dat er niet op te rekenen viel dat er straks plannen zouden komen die zonder meer gerealiseerd konden worden. Hij deed het voorstel om het eisenprogramma weliswaar bij te werken maar toch te zien als een fictief gegeven, zoals het dat eigenlijk altijd was geweest Door af te spreken dat dit wensenpakket als uitgangspunt moest worden genomen, konden de architecten zonder oponthoud aan een gelijke opgave werken, wat het realiteitsgehalte van de uitkomsten dan ook zou zijn Hiermee werden de goede bedoelingen van de meervoudige opdracht verlaten. Anders dan bij de prijsvraag het geval was geweest. had er dit keer een voor uitvoering geschikt plan moeten komen. Met deze manoeuvre was dit van de baan. De vertegenwoordigers van de opdrachtgever en de Beoordelingscommissie schoven de aan hen toebedeelde taak om een concreet eisenprogramma op te stellen van zich af. Enkele leden van de BBC sputterden tegen. Ze meenden dat er in tijd van twee maanden een Kameruitspraak kon zijn over een werkelijk definitief programma en dat er dan, zij het met een verlenging van de procedure, aan echte plannen kon worden gewerkt De teamvoorzitter zag daar geen brood in. Zelfs de opmerking dat er een managementteam was samengesteld om de gebruikers inspraak te geven, vermocht Faber niet te vermurwen In de gegeven situatie zag hij geen andere oplossing dan te gaan schuiven met de principes van een meervoudige opdracht en vast te houden aan de einddatum. Op 10 mei 1979 ging de kogel door de kerk. Een voorlopig 'definitief programma van eisen, opgesteld door adjunct-rijksbouwmeester Sevenhuysen, werd gelijk met een omschrijving van de opdracht aan de architecten in het team geaccepteerd De voornaamste nog immer hete hangijzers werden daarin alsvolgt behandeld De frasen over de ideologische aspecten zoals die in het prijsvraagprogramma stonden, waren vervallen. Om een mogelijke groei in al dan niet nabije toekomst van zowel het aantal Kamerleden, van het aantal medewerkers van fracties en van Kamerleden en van het dienstenpersoneel op te vangen, dienden de architecten in hun ontwerp boven het reeds eerder gevraagde, een uitbreidingsmogelijkheid van 3000 vierkante meter netto vloeroppervlak in of aan het complex aan te geven. Ze moesten dit brok dus wel mee-ontwerpen De plenaire zaal moest voor 150 Kamerleden worden ingericht met een mogelijkheid om er ook 225 Kamerleden te plaatsen, alles meer bescheiden dan aanvankelijk was aangegeven maar met behoud van voldoende loopruimte en comfortabele zitplaatsen Voor het publiek werd een tribune met 300 zitplaatsen verlangd. Over de vorm van de zaal werden geen definitieve uitspraken gedaan, maar wel werd met nadruk gewezen op het dualistische systeem.
op de eigen en gescheiden verantwoordelijkheid van regering en volksvertegenwoordiging binnen een overlegsituatie. Een keuze voor heel-, halfof kwartrond, vierkant, rechthoekig of ellipsvormig bleef ter beoordeling aan de architecten. Verder stonden er meer vergaderruimten met tribunes voor pers en publiek opgevoerd dan destijds in het prijsvraagprogramma het geval was. De toenemende openbaarheid van onderdelen van Kamerwerk en ook verschuivingen in dat werk naar openbare commissievergaderingen en hoorzittingen, gaven hiertoe aanleiding. De architecten zouden niet lang na de presentatie van dit nieuwe eisenprogramma voor de nieuwbouw en verbouw van de Tweede Kamer voorrekenen dat het alles bij elkaar ging om een totaal van 24.000 vierkante meter netto vloeroppervlak De bestaande Kamergebouwen tellen 8000 vierkante meter, dit is exclusief Plein 1, het voormalige ministerie van Koloniën en het vroegere ministeriegebouw van Justitie. De opgave luidde derhalve: het huidige Tweede Kamercomplex maal drie op ongeveer dezelfde plaats met inachtneming van de historische omgeving. Hoewel het nieuwe programma het resultaat was van een ontmoeting van teamvoorzitter Faber met minister Beelaerts van Blokland van VRO - kennelijk ging de bewindsman met het opgeven van het doel van de meervoudige opdracht akkoord - én van BBC-voorzitter Rienks, wenste de laatste met het oog op een komend Kamerdebat over de plannenmakerij in het team een slag om de arm te houden. Hij maakte althans kenbaar na het gesprek met de minister bedacht te hebben dat de Kamer gezien de recente ontwikkeling van het Kamerwerk en het daarbij passende ruimtegebruik wel eens een andere bouwplaats in overweging zou kunnen nemen. Daarmee bereed Rienks zijn welbekende stokpaardje. Ondanks zijn reserves zat Rienks op 13 juni en 14 juni 1979 als voorzitter van de BBC achter de regeringstafel om het werk van zijn commissie en daarmee ook dat van het managementteam niet zonder verve tegenover de Tweede Kamer te verklaren en te verdedigen. Naast hem zaten zijn mede-commissie-Kamerleden Comelissen en De Beer en tevens enkele niet-Kamerleden, B. Nieuwenhuizen, secretaris van de BBC, en de journalist F. van der Poel, de afgevaardigde van de parlementaire pers in de BBC. Vooral de laatste kon zich even aan de andere kant van de schreef weten, hetgeen aan zijn collega's niet ongemerkt voorbij ging. Het vakverenigingsblad De Journalist had er een foto op de voorpagina voor over. Kamervoorzitter Vondeling vond het ook een opmerkelijke ontwikkeling en vroeg voorzichtigheidshalve of de niet-Kamerleden en tevens nietambtenaren na wilden laten het woord te voeren om niet in conflict te komen met de Grondwet.
Op IJ en U juni 1979 debatteerde de Tweede Kamer over haar huisvesting met achter de regeringstafel leden van de Bouwbegeleidingscommissie (BBC). Achter de mkrojoon drs. H. Rlenks (PvdA), voorzitter van de bijzondere Kamercommissie, geheel reehts L.M. de Beer (VVD), tussen beide Kamerleden in de journaHst F. van der Poel, vertegenwoordiger van de parlementaire pers in de BBC. (Foto Tieleman van Rljnberk/HVV)
In tegenstelling tot wat Rienks in mei in het managementteam nog verondersteld had. vroeg geen enkel Kamerlid naar een misschien minder historische, maar wel ruimere bouwlokatie om te zien. Ook zijn partijgenoot S. Poppe deed dat niet hoewel hij om het parlement beter in de samenleving te laten functioneren materiële en personele wensen opsomde die alles bij elkaar in een forse roep om ruimte zijn te vertalen: een verviervoudiging van de diensten (zoals griffie, bibliotheek, commissiesecretariaat, documentatie), een verviervoudiging van de fractiestaven (van de 75 van nu naar 300), een verdubbeling van het aantal persoonlijke medewerkers van Kamerleden (van 150 naar 300, met een extra beslag op werkruimte door het aannemen van deeltijdwerkers). Poppe wenste alle ruimte voor zijn wensen wel op en aan het Binnenhof te zoeken Mede met het oog op armslag voor de pers vroeg hij het presidium van de Kamer er voor te zorgen dat naast het gebouw van Justitie aan het Plein hoek Lange Poten ook het gebouw Plein 1, het voormalige ministerie van Koloniën, permanent ter beschikking van de Kamer komt En hij wilde nog wel verder gaan. 'Wij menen( ... ), dat de Tweede Kamer gegeven haar centrale betekenis in ons democratisch staatsbestel, zo onbescheiden mag, ja zelfs moet zijn om prioriteit te vragen voor een zodanige huisvesting, dat zij die belangrijke taak ook goed kan vervullen Desnoods zou gezocht moeten worden naar een andere huisvesting van één of meer overige instellingen die in deze historische gebouwen zijn gehuisvest.' In zijn betoog verwees Poppe naar twee ~amercommissies die alles met de omvang en de inrichting van een Kamercomplex te maken hebben, maar in het managementteam tot toen toe niet duidelijk in het vizier waren genomen, die voor de werkwijze van de Kamer en die voor de bewerktuiging. Ook P.J. A van der Sanden (CDA) verwees naar die commissies en riep op niet al te kortzichtig te handelen Aan de andere kant vroeg hij voorzichtig aan te doen met het ruimtebes lag. A J. Evenhuis CVVTJ) tapte uit een ander vaatje. Hij vond een complex met 15 zalen van verschillende grootte met alles bij elkaar 790 vergaderstoelen voor Kamerleden, dit afgezien van de fractieruim ten, spreekkamers en werkruimten, aan de royale kant De totaliteit aan werkruimte vond hij daarentegen maar krap bemeten Mede namens zijn fractiegenoot en BBC-lid De Beer diende hij een motie in om naast de aan gang zijnde plannenmakerij na te gaan of de Ridderzaal met de overige grafelijke zalen gebruikt kan worden als plenaire vergaderzaal voor de Tweede Kamer. De twee indieners hadden daarvoor drie argumenten: het ontlast het eisenprogramma waardoor het plangebied minder volgepropt hoeft te worden; de Ridderzaal is nu al bij het grote publiek het symbool voor de Nederlandse parlementaire democratie; als belangrijkste historische gebouw wordt de Ridderzaal nu nauwelijks gebruikt Als lid van de VVD-fractie en even niet als lid van de BBC hield De Beer in de Kamer een vurig pleidooi voor het voorstel om te kijken of de Ridderzaal gebruikt kan worden 'Ik zou het een dwaasheid vinden, als wij een grote zaal zouden ontwerpen in het plangebied terwijl wij op een steenworp afstand een prachtige zaal hebben, die wellicht heel geschikt zou zijn en waarvan het ook historisch juist zou zijn, als we daarin zouden vergaderen Het zou geld en bouwvolume uitsparen. Ik geloof dat onze gedachte beslist overweging verdient' BBC-voorzitter Rienks vroeg de Kamer de motie te verwerpen Volgens hem zou ingaan op het voorstel stagnatie in de eenmaal op gang gekomen planvorming betekenen. Hij vond het ook onjuist om op vroegere besluiten terug te komen. Het betekende voor hem een ongepaste stap terug. De meerderheid van de Tweede Kamer viel hem bij. VoorzitterVondeling kon constateren dat de aanwezige leden van de fracties van de VVD, D'66, DS'70, PSP en CPN voor de motie hadden gestemd Van de openbaarheid van de Tweede Kamer weer terug naar de relatieve beslotenheid van het managementteam. Het voornaamste agendapunt van de tiende zitting op 21 juni 1979 was de openbaring van de eerste ideeën en mogelijk ook schetsen van de architecten Een deel van het team had er inmiddels met de architecten een reis op zitten naar Oslo en Stockholm om te kijken hoe daar parlementsgebouwen zijn verbouwd en uitgebreid in een oude stadsomgeving. Een van
de reisgenoten was A van Dien, die intussen als deskundige in het voorbereiden van bouwwerken, voor het begeleiden van de Bouwbegeleidingscommissie was aangesteld Een andere wijziging was de verhuizing van het team naar de SchepelzaaL een van de vele aan- en verbouwingen van het Tweede Kamercomplex na l945.In een vertrek met leerbehang en staatsieportretten kunnen moeilijk tekeningen aan de wand geprikt en geplakt worden. Anders dan was verwacht kwamen de ontwerpers van Groep 5 tijdens deze bijeenkomst niet opdagen Naar later zou worden verklaard was dit een daad uit ontevredenheid. Van der Linden en Luursema vonden dat ze niet helemaal serieus genomen werden en op hun wellicht eigenzinnige vragen aan de BBC onvoldoende antwoord hadden gekregen Ze hadden gevraagd hoe in feite de verhouding is tussen de Kamerleden en de politieke partijen waarvan ze deel uitmaken en of er naast de huisvesting van de fracties ook een onderdak voor vestigingen van de partijbureaus moest komen Deze vraag kwam voort uit de opvatting dat Kamerleden weliswaar als verkozenen in een individuele verantwoordelijkheid het volk vertegenwoordigen. maar dat ons parlementaire stelsel gedragen wordt door het bestaan en functioneren van politieke partijen. Ze hoopten een discussie op te roepen over het thema relatie kiezer/gekozene. Het antwoord dat een fractie en een partij los van elkaar staan en dat niet de suggestie gewekt moet worden dat die in elkaar overlopen, had Groep 5 als te gemakkelijk geformuleerd ervaren. Naast nog de door Luursema en Van der Linden als onopgehelderd beschouwde kwestie van de plaats en de betekenis van de ingang van een grotendeels vernieuwd Tweede Kamercomplex had ook de durende onduidelijkheid in het stedebouwkundig beleid van Den Haag hen gestoord. In een eerdere bijeenkomst van het team had Luursema al opgemerkt dat Den Haag er geen stedebouwkundige visie op na hield en dat de gebruikers geen visie op het Kamercomplex hadden Groep 5 was dan ook een warm voorstander geweest van het door Rosdorff voorgestelde opstellen van structuurafspraken als een onderlegger voor het ontwerpen waarin antwoorden op vele vraagstukken zouden zijn vastgelegd. Alles bij elkaar ontwaarde Groep 5 redenen genoeg om eerst maar eens in alle stilte aan een analyse van de stedelijke problematiek en in relatie daarmee aan een bijgesteld eisenprogramma te werken om dan vervolgens met een samenhangend werkstuk te kunnen verschijnen. Herinnerend aan de afspraken dat door de architecten in openheid tegenover elkaar en tegenover de andere deelnemers in het team zou worden gewerkt. werd Groep 5 na het spijbelen achter de schennen door de RGD en de andere architecten onder druk gezet om toch met voorlopig materiaal op de proppen te komen Ook van de kant van de Beoordelingscommissie werd het nodige gewicht in de schaal gelegd. Het leidde er toe dat Luursema en Van der Linden bijdraaiden en in een volgende teambijeenkomst hun aanpak bloot gaven Nu eerst een verslag van hoe de andere architecten hun eerste schreden op weg naar een ontwerp presenteerden. De Bruijn -inmiddels niet alleen door B. Daniëls maar ook door ir. C. M. Schwencke geassisteerd kwam met een eerste aanzet van wat later in de wandeling 'het sloopmodellenboek' zou heten Uitgaande van wat er in het eisenprogramma aan vergaderlokalen en kantoorruimten werd gevraagd en van de gebruiksmogelijkheden van de bestaande gebouwen had hij de ruimtebehoefte getalsmatig geanalyseerd Met een plattegrond van de bestaande situatie, het gegeven plangebied als ondergrond had hij vervolgens de benodigde volumes ingepast bij meer en minder sloop. 'Om stap voor stap de consequenties van bepaalde keuzen aan te geven.' Het liep van het in stand houden van het bestaande complex en de daaraan liggende gebouwen met een nieuwbouw die omhoog torende op een gedrongen terreinije tot aan een forse opruiming van allerhande bouwwerken met een meer uitgesponnen nieuwbouw die nu lager kon blijven maar altijd nog uit te kluiten gewassen kon worden genoemd De Brtlijn gaf als toelichting hierop dat het eisenprogramma nu eenmaal eerder naar een complete nieuwbouw in de ruimte bij Zoetenneer verwees dan naar een aanpassing van het Binnenhof. Hoewel De Bruijn aan de ene kant over 'puur rekenwerk' wenste te spreken, wilde hij er geen twijfel over laten bestaan dat er reeds een
ontwerpkeuze in zat Hij ontvouwde daartoe een op de modellen aansluitende prent waarin hij de 'voordeur' en het 'zwaartepunt' van het complex aanwees: niet meer aan het Binnenhof maar aan het huidige parkeerpleinije langs de Hofcingel, waarvan hij dan ook een royaal rechthoekig plein wilde maken geschakeld aan het Binnenhof door het Meddensgebouw aan de overkant te slopen en de Hofweg op te heffen door ondertunneling. Met klem zei hij de aanwezigheid van openbare ruimte in en om het complex van enorm belang te vinden. Met andere woorden: liever de lucht in dan het Hofcingelpleinije bebouwen. Een variant noemde hij het slopen van het gebouw van de Hoge Raad aan het Plein zodat de ingang van het Tweede Kamercomplex daar aan het Plein zou kunnen komen. Eveneens vanuit de gedachte dat bij de ingang van het meer nieuwe dan verbouwde complex een flinke vóórruimte past en dat wat hem betrof het Plein dan meer voor de hand ligt dan het Binnenhof, vroeg Hagoort aan de BBC en de RGD morgen naar de Tweede Kamer te stappen om de afbraak van het gebouw van de Hoge Raad te regelen. Architectonisch zag · hij geen enkele reden om 'dit gedrocht' te laten staan. Bij een nader beraad in het team over hoe de Hoge Raad gewipt zou kunnen worden, merkte De Beer op: 'Als wij een procedure aanspannen, hebben zij het laatste woord' In de noodzaak voor de architecten om buiten de hen gegeven lijnen te treden, zag De Beer voor zichzelf de vrijheid aanwezig om opnieuw te pleiten voor zijn idee om de Ridderzaal met bijbehorende grafelijke zalen als plenaire vergaderzaal met annexen voor de Tweede Kamer in gebruik te nemen. Hij zag er een mogelijkheid in om het Binnenhof een blijvende rol in het complex te laten spelen. Hagoort had een reeks prijsvraagplannen bestudeerd Zijn conclusie luidde dat lll-maal was gedemonstreerd dat met het respecteren van het Binnenhof de volgens hem heersende ongelukkige stedebouwkundige en architectonische situatie er niet beter op kon worden. 'Het l~ert mij dat er drastische actie nodig is.' Omdat hij vooralsnog de Hofweg als een nauwelijks te nemen barrière beschouwde ('Hoe heeft de mensheid die onmogelijke diagonaal kunnen maken'), zocht hij zijn heil aan de Pleinzij de. Het zwaartepunt van het complex zag hij onvermijdelijk in de nieuwbouw komen. uit conceptuele overwegingen, maar ook omdat de ruimtehonger van de Kamer voorlopig niet zou ophouden en de neiging zou groeien om het rommelige oude gedeelte te verlaten. Daarop aansluitend toonde Hagoort een reeks schetsen. 'Geheel vrijblijvende dag- en nachtdrom en' kondigde hij aan, maar toch de aanzetten voor een concept waarin alle vergaderzalen met daaromheen gegroepeerd de kantoorruimte buiten het bestaande Binnenhofcomplex worden geplaatst Hagoort hield zijn gehoor voor: 'Er schuilt een conflict in met de historische omgeving en de vormentaal die er heerst' Als consequentie van zijn keuze om het Kamerbedrijf horizontaal te geleden en buiten het Binnenhofcomplex te plaatsen, was hij gedwongen om het Hofcingelpleintje dat De Bruijn van meet af aan openliet als bouwterrein aan te wijzen. Teamvoorzitter Faber was er even stil van. Vervolgens stelde hij vast dat het eisenprogramma kennelijk niet op het beschikbare bouwterrein gerealiseerd kan worden. Hij sprakvan een 'historisch ogenblik'. Dit laatste was betrekkelijk. Eerst had de prijsvraag allaten zien dat het toen voorgelegde programma moeilijk tot een architectonisch en stedebouwkundig geheel met het Binnenhofwas te smeden. Daarna was in het managementteam nog een schep op het programma gedaan om aan de Kamerdroomwensen tegemoet te komen, zonder dat het gepaard ging met een verruiming van de sloopmogelijkheden en van de armslag om in de breedte of de hoogte te bouwen. Dat het er niet in kon, was dus te voorzien geweest Een teamvergadering later, op 30 augustus 1979, trad vervolgens ook Groep 5 met de tot dan toe gepleegde aanpak uit de nevelen te voorschijn. Door Luursema en Van der Linden was in eerste instantie het eisenprogramma niet centraal gesteld. Hun redenering luidde: je kunt wel mooie wensen formuleren, maar om te weten wàt je kunt inpassen en hóe je dat moet doen, dien je eerst na te gaan hoe het gebied in elkaar steekt of juist als los zand aan elkaar hangt Luursema toonde een 'randvoorwaardenkaart', die was opgesteld door vanuit de stad te redeneren. 'Door onderdelen te omschrijven en het functioneren er van na te gaan, ontstaat zicht op de verstoringen die
ingrepen in de loop van de tijd hebben opgeleverd. worden er littekens opgespoord Of andersom: door de verstoringen op te sporen ontstaat inzicht in het functioneren van een deel van de stad' Hij noemde het Binnenhof 'een ongevormde open ruimte' aan de rand van het vroegere dorp dat nu centrum van Den Haag is en het Binnenhof met Vijverberg, Voorhout en Plein 'een enclave' met merkwaardige, deels verkommerde smalle schakels naar de omringende stad. Luursema zag het Binnenhof en omgeving deels een enclave blijven. maar dan wel door tal van 'lijn~es' hechter verbonden met de rest van de stad dan nu het geval is. 'Het gaat om het leren begrijpen van de functies en kwaliteiten van de ruimten en verbindingen die er in feite zijn. Dit begrip ontstaat door de begrenzingen en aansluitingen tussen stad en Binnenhofenclave te bestuderen.' Naast de randvoorwaardenkaart als werkstuk had Luursema z'n gehoor ook een pleidooi te bieden. Met een verwijzing naar de onzekerheden in het eisenprogramma, bijvoorbeeld over het aantal Kamerleden waarop gerekend moet worden, stelde hij voor de bouwactiviteiten te faseren. 'Het zou jammer zijn als alles in één keer wordt gebouwd' Door na elkaar delen tot stand te brengen zag hij voor het Kamerbedrijf het voordeel zo ongestoord mogelijk door te kunnen werken en voor de stad het winstpunt om stap voor stap samenhang in het gebied te scheppen. Uit het team kreeg Luursema een aantal vinnige reacties. Stedebouwkundige lmkamp zei: 'Gebieden die nu duidelijk openbaar zijn met vele functies worden sterk naar het Tweede Kamergebeuren getrokken. Het is anti-stedelijk om zulke gebieden af te bakenen naar één functie toe.' Van den Berg, lid van de Beoordelingscommissie vroeg: 'Den Haag wordt door Groep 5 voorgesteld als een opeenvolging van smalle straten en pleinen. Het is net of ik een stem uit het verleden hoor, die van Granpré Molière, over de belangrijkheid van de hiërarchische opeenvolging van ruimten met de zetel van het gezag in het middelpunt. V alt er meer te zeggen over hoe dit alles zich verhoudt tot de actueel heersende nostalgie?' Op beide kritieken formuleerde Luursema een antwoord 'Wat ook het kenmerk is van wat je doet of dat nu modem is of niet. je moet aanhaken op het functioneren van de stad. Ik ben niet tegen moderne gebouwen, maar tegen het niet-reageren op een situatie.' Toen in het team opnieuw het gesprek opbloeide over de vraag of het eisenprogramma in het aangewezen gebied paste, kwam Luursema op zijn beurt vinnig uit de hoek 'Dit is een merkwaardige discussie. We hebben het hier over een visie en niet over vierkante meters vloeroppervlak Iedere uitkomst zal consequenties hebben. Het gaat er nu om vast te stellen welke die consequenties zijn en in welke mate die zullen doorwerken.'
Een van de bijeenkomsten van het managementteam in de Schepelwal bij het Binnenhof. JO augustus 1979. Achter de linker tafel v.l.n.r. Rienks en Brouwers, de 'geschiedschrijver'. Achter de voorzitterstafel ûtten v.l.n.r. Jmkamp, Hougée, Van den Berg, Sevenhuijsen (waarnemend voorûtter omdat Faber :.iek is), Geluk, Hogers en De Beer. Achter de rechter tafel vanaf de voorgrond ge:.ien: Waasdorp, Rosdorf/. Quist, Schwencke (vrijwel ondchtbaar), De Bruijn en DaniiJis (staande). Tussen de tafels in v.l.n.r. Van Wensveen, Van Mierlo, Van Dien. Niet op de foto, maar wel in de :.aal. Botting, Koops, Hagoort, Van der Linden en Luursema.
De Bruijn deelde aan de teamleden exemplaren uit van zijn 'sloopmodellenboek', een dik pak papier in ringband met veel cijfers, tabellen, grafieken, situatiemodellen, kaarten en ook een reeks massastudies, foto's van uit piepschuim gesneden maquettes als ruwe vertalingen van verschillende modellen. Hij hield een ernstig college over het zeer omvangrijke werk dat door hem en zijn medewerkers in het bureau aan de Amsterdamse Keizersgracht in twee zomermaanden was verricht Eerst hadden ze de bruikbaarheid van alle aangeboden gebouwen en terreinen aan het Binnenhof doorgelicht. Van de bestaande gebouwen bleek 13 percent van het netto vloeroppervlak niet anders dan na drastische verbouwing bruikbaar, de rest kon er mee door. Daarna hadden z.e aan de hand van de rubrieken kantoren, zalen en magazijnen het eisenprogramma nader geanalyseerd. Vervolgens waren twee extreme gevallen gecreëerd: L maximaal gebruik van de bestaande gebouwen met beknibbeling op de Kamerwensen over de indeling van het complex; II. maximale honorering van de Kamerwensen met als gevolg daarvan situering van op elkaar aansluitende zalen en werkvertrekken in nieuwbouw en gedeeltelijke leegstand in de bestaande bebouwing. Ergens tussen die twee uitersten in moest volgens De Bruijn de ware oplossing liggen. Om gemotiveerd een compromis te kunnen kiezen waren reeksen modellen uitgewerkt uitgaande van gegevens als meer en minder sloop, meer en minder leegstand, meer en minder dichtbebouwd, meer en minder hoog. Gerekend vanuit de bouwhoogte toonden de reeksen extreme varianten: van één met l3lagen bij een bebouwingsdichtheid van 40 percent zonder sloop tot één met twee lagen bij een dichtheid van 100 percent en maximale sloop. Een uitvoering van het programma zonder compromissen gekoppeld aan een bouwhoogte van vijf lagen 18 meter, in overeenstemming met de bouwverordening) gaf op die manier een bedekking van meer dan 80 percent van het oorspronkelijk voor de prijsvraag al aangegeven grondoppervlak te zien, met daarbij dus de reeds gemelde maximale sloop. Gekoppeld aan een bouwhoogte van 6, 8 lagen ( = 25 meter) rolde een dichtheid van 60 percent uit de bus. Bij het selecteren van een aantal aannemelijke modellen bleek de voorkeur van De Bruijn gericht op een niet al te rigareuze bedekking van het grondoppervlak Waren vorige keer de pleinen om het Binnenhofcomplex en bepaalde zichtlijnen in het gebied z'n leidraad geweest. nu bleek hij meer gecharmeerd van wat hij het 'Binnenhofthema' noemde, een verdere uitbouw van de hovenstructuur. Als goed idee wees hij een centraal in het complex gelegen royale rechthoekige hof aan omsloten door een zijwand van de Ridderzaal, een wand van de nieuwe plenaire vergaderzaal en door twee wanden van haakvormige nieuwe gebouwen. In antwoord op vragen uit het team van Sevenhuysen, Van den Berg en Imkamp, zei De Bruijn ondanks zijn voorkeur voor een hoventhema nog steeds op zoek te zijn naar aansluitingen op open ruimten om het Binnenhofcomplex heen, vandaar ook een ruime poortverbinding tussen de nieuwe hof en het Hofcingelpleinlje in zijn op dat moment liefste modeL Opnieuw pleitte hij voor een tunnel voor het doorgaande verkeer, zodat de Hofweg als verkeersverbinding kan worden geschrapt. Enigszins ontmoedigd, zo leek het wel, door de onontwarbaarbeid van de puzzel, maakte Hagoort z'n grootste zorgen aan team kenbaar. Hoe bereik je de goede ruimtelijke situatie die een dergelijk complex in de stad verdient en hoe herstel je daarmee gelijk een deel van de in brokken gevallen binnenstad? Hij gaf de volgende toelichting. De omvang van het gevraagde complex en de gewenste logische ordening van de verschillende functies daarbinnen vragen om een duidelijke structuur. De grote zaal, alle andere zalen, de daarop aansluitende griffie en andere diensten plus nog een vanzelfsprekend publiekscircuit met een daarbij passende ingang laten geen andere keuze over dan dit hart van het geheel buiten de bestaande bebouwing te plaatsen, wil althans zo'n duidelijke structuur bereikt worden. En dat maakt dan weer dat een inpassing van dit alles in de stedelijke situatie het grootste probleem van de opgave is. Had hij aanvankelijk de 'hoofd' -ingang van het complex aan het Plein een goede vondst van zichzelf gevonden, nu zocht hij een benadering aan de andere kant, richting Buitenhof Hij deed dit met handhaving van zijn
voorstel om het in zijn ogen afzichtelijke gebouw van de Hoge Raad aan het Plein op te ruimen Op die plaats zou dan in een later stadium nog uitbreiding gerealiseerd kunnen worden met een achteringang van de Tweede Kamer aan het Plein, waarmee ook hij de gedachte aan fasering van de bouwactiviteiten introduceerde, zij het voor de verder weg liggende ruimtebehoefte; de hoofdmoot moest immers volgens hem in één keer naast de oude gebouwen van de grond komen Bij een wandeling op het Plein had het uitzicht op de kantoortorens van het ministerie van Binnenlandse Zaken in het pal bij gelegen gebied Schedeldoekshaven hem dusdanig gedeprimeerd, dat hij daar verder niets meer wilde zoeken, zo gaf hij met een excuus voor zijn gevoelsmatige, nietanalystische optreden te kennen. Doorbardurend op de naar zijn mening absoluut onafwendbare beslissing - gezien het eisenprogramma en de noodzaak een goede structuur te bewerkstelligen- om het hart van het complex met alles wat daaraan vast moet zitten naast het Binnenhof te plaatsen, was hij tot een volledige bebouwing van het Hofcingelpleintje gekomen en daarop aansluitend tot een overbouwing van de Hofweg om deze verfoeilijke diagonaal in de stad op te lossen Alle huidige bebouwing aan de Lange Poten inclusief het hoekpand Bonaparte (Piccadilly) kan dan als wand blijven De feitelijke ingang zag hij onder de Hofweg overbouwingaan Spuizijde gekoppeld aan een ruime hal of overdekt plein. Als een scharnierpunt van een aantal richtingen in de gebouwenstructuur wees Hagoort een ronde plenaire vergaderzaal aan in het hart van het toekomstige totaal ter hoogte van de Ridderzaal. Laten we thans de belangrijkste bevindingen van de drie architecten, zoals die tijdens deze teambijeenkomst naar voren werden gebracht eens op een rij zetten. Als het per se moet dan kan de gevraagde ruimte in het gegeven plangebied geperst worden, met behoud van het pleintje bij de Hofcingel, maar omdat dit tot een beroerd plan zou leiden had De Bruijn in zijn 'boek' de volgende dringende discussiepunten geformuleerd 'Indien het programma van de Tweede Kamer integraal zou worden geëist(. ..) betekent dit op het aangeboden terrein onverantwoorde bebouwingspercentages. Zelfs bij een volledige sloop van ,Justitie" bedraagt dit nog 58 percent. Eerst bij uitbreiding van het plangebied met het terrein van de Hoge Raad en Plein 1kan een redelijk bebouwingspercentage worden bereikt (60%).' Ook de relazen van Hagoort en Groep S lieten geen twijfel bestaan over de oninpasbaarheid van het gevraagde bilmen de gegeven grenzen. de eerste omdat het complex anders geen fatsoenlijke structuur kon krijgen en daarmee voor de Tweede Kamer en de stad een rommeltje zou opleveren, de tweede omdat de stad er verder door zou ontbinden Dat viel niet mis te verstaan. Toch riep niemand uit het team 'stop'. Geen stem klonk in de trant van: de stadsvisie van Groep S, het structuurbetoog van Hagoort en de ruimtestudies van De Bruijn maken duidelijk dat er iets moet gebeuren: of het eisenprogramma wordt omlaag geschroefd, of het plangebied wordt groter met opheldering van een aantal stedebouwkundige randvoorwaarden. Tot dit laatste kunnen gerekend worden, uitspraken over wel of geen overbouwing van de Hofweg, het wel of niet bebouwen van het Hofcingelpleintje, over het functioneren van de Lange Poten, het Plein en het Buitenhof. Later bij de beoordeling van de plannen zouden voorkeuren ten aanzien van deze kwesties als criteria worden gehanteerd; nu er klemmende vragen over werden gesteld kwamen er geen antwoorden Gedaan werd alsof de tekeningen aan de wand de realisering van een nieuw Tweede Kamercomplex als vanzelf dichterbij brachten, terwijl die prenten juist een beeld van het tegendeel boden De tekeningen waren onverkort een vertaling van wat gevraagd werd, maar een poging om elkaar alsnog uit de droom te helpen door het programma ter discussie te stellen, werd niet ondernomen Het team, in het leven geroepen om opheldering over de opgave aan de ontwerpers te verschaffen, zodat ze gespaard zouden blijven voor het lot dat de deelnemers aan de prijsvraag had getroffen, liet verstek gaan In de taakomschrijving van het team stond onder meer: 'Het in overleg met de gebruikers scheppen van de voorwaarden op grond waarvan de architecten in staat zijn een ontwerp te maken dat de betrokken partijen. aanstaat' Deze taak werd niet vervuld Alle goede voornemens waren nu definitief omgeslagen in een
stemming van: we zullen op tijd klaar zijn en wat we met de uitkomsten doen dat zien we in een volgende ronde dan wel weer. De leden van de BBC in het team reageerden nog enigszins vanuit de gedachte dat er een min of meer uitvoerbaar plan moest komen. behept als ze waren met het streven om snel een beter onderdak voor de Tweede Kamer te maken. Ze maakten zorgen kenbaar over procedurekwesties die zich aandienden: hoe zit het met het bestemmingsplan dat de gemeente van het gebied maakt, hoe moet het met de Hoge Raad, moet de Tweede Kamer haar wensen kritisch onderzoeken? Daar stonden minder zorgelijke uitspraken van de leden van de Beoordelingscommissie tegenover: de kwaliteit van de plannen zal doorslaggevend zijn bij het bewerkstelligen van een welwillende stemming ten aanzien van de haalbaarheid. De gemeentelijke stedebouwkundige Imkamp hield zich wat meer op de vlakte met zijn mededeling dat bepaalde dingen echt niet kunnen, zoals de tram van de Hofweg halen. Er zal altijd een obstakel tussen Binnenhof en Buitenhof blijven. Aan de andere kant suggereerde hij dat voorstellen van de architecten in het toekomstige bestemmingsplan voor het Binnenhof en omgeving verwerkt konden worden. Van RGD-zijde tenslotte klonk onverkort: niet dralen, voortgaan met plannen maken, de architecten hebben de vrijheid alle kanten op te denken, dat is hun verantwoordelijkheid, straks zien we wel verder. hl deze sfeer van schijnwerkelijkheid gingen het managementteam en de architecten vervolgens tamelijk schokvrij op de eindstreep van de meervoudige opdracht af. In de vier volgende bijeenkomsten flakkerden de emoties nog af en toe op, omdat er strijdpunten of inconsequenties aangeroerd werden. Zo deed Van der Linden van Groep 5 nog een uiterste poging om de fasering van de bouw tot een onderdeel van het eisenprogramma te maken. Het ging hem daarbij niet om een gefaseerde uitvoering van een totaalplan. Een inrichtingsplan van het gebied, waarin bijvoorbeeld de plaats van de nieuwe plenaire vergaderzaal is vastgelegd, zou volgens hem zelfs de mogelijkheid geven om voor de realisering van delen . van het complex verschillende architecten in te schakelen, waardoor een 'gevarieerd cultuurbeeld' kan groeien. Gestoken door de beschuldiging van 'nostalgie' in de planbenadering in een vorige bijeenkomst, deed hij tevens nog een poging om uit te leggen dat het Binnenhofcomplex inderdaad weinig anders is dan een enclave, inclusief de chique Lange Voorhout als een bijprodukt van het bestuurscentrum. In de wens om het onderdak van de Tweede Kamer aanzienlijk groter te maken en toch om veiligheidsredenen liefst één ingang te geven, zag hij een nadere bevestiging van de enclave-gedachte. Van der Linden kon dat slecht rijmen met de roep om openheid Hij verzocht in het eisenprogramma de mogelijkheid te openen de verschillende fracties in de Tweede Kamer een eigen voordeur te geven, waardoor het begrip volksvertegenwoordiging en de relatie kiezer/gekozene naar zijn mening meer inhoud kan krijgen. Hagoort liet de teamleden de ruggen nog een keer rechten met zijn mededeling dat een zo drastische ingreep als waarom het eisenprogramma onontkoombaar vraagt, er onvermijdelijk toe zalleiden dat het Kamerbedrijf zich volledig uit de oude doolhof terugtrekt. 'Het Binnenhof zal wat de Tweede Kamer betreft ontvolkt raken als de betrokkenen de voordelen van de aan·grenzende nieuwbouw zullen ervaren.' Alleen als er zeer rig.oureuze:ingrepen in de historische oudbouw gepleegd kunnen worden, zag hij oud en nieuw samen in een beelje fatsoenlijke structuur ondergebracht worden. In zijn schetsen had hij een riant poortgebouw over de Hofweg geplaatst, waaronder de doorgaande trams. fietsers en voetgangers niets in de weg gelegd zouden worden. De auto's liet hij duiken, gekoppeld aan de in- en uitritten van de gevraagde ondergrondse parkeergarage. Van den Berg maakte zich tot tolk van de door de aangekondigde verhuizing enigszins geschrokken teamleden. 'De consequenties van wat men wil zijn schokkend. Allerlei dingen die we nu nog waardevol vinden, blijken we met onze verlangens zelf op het spel gezet te hebben.' De Bruijn deed vervolgens de ogen van de teamleden kni>:>peren met een fractiegebouw van 10-hoog in de flank van de Ridderzaal in een voorlopig schetsplan waarmee hij verder op zoek was naar een 'levendige betrekking' tussen Binnenhof, functionele nieuwbouw en de stad
De ogen knipperden weer toen Groep 5 een serie schetsen voor een totaalplan kwam presenteren, zij het mokkend met de mededeling dat het tegen de eigen principes in was ('Je tekent pas een plan als je een goed programma van eisen hebt'), maar dat het nu eenmaal gevraagd werd Daar had menigeen niet meer op gerekend Luursema en Van der Linden hadden drie stroken nieuwbouw aangeduid: één langs de Lange Poten, doorgetrokken tot aan het Spui met functies die aan de straat horen; een ander geënt op het huidige hoofdgebouw van de Tweede Kamer met vlakbij de 'balzaal' de nieuwe plenaire vergaderzaal; en de middelste strook zo veel mogelijk als een openbare straat Dwars op de stroken was een publiekszone aangegeven (Hofstraat) met de hoofd· ingang blijvend aan het Binnenhof. De Hofweg bleek bij Groep 5 niet overbouwd, maar wel versmald tot een simpele straat als een consequentie van het Tweede Kamercomplex als een enclave. De bebouwing was zo aangegeven dat Binnenhof en Buitenhof als het ware weer bij elkaar worden geduwd De faseringsirleeën waren niet losgelaten. Schuw voor kolosvorming à la de torens van Binnenlandse Zaken, zoals Van der Linden het uitdrukte, werd met mogelijk 7 fasen een poging ondernomen om in tijd van 8 jaar een ontwikkeling na te bootsen die normaal gesproken een veel langere tijd vergt Na iedere fase zou steeds van een voorlopig afgerond geheel sprake zijn. Voorzitter Faber reageerde enigszins verbaasd 'En u denkt dat u op deze manier in tijd van 8 jaar 21.000 vierkante meter netto vloeroppervlak kunt realiseren?' Hougée van de RGD was nog duidelijker in zijn scepsis met de uitroep: 'Over 25 jaar.' Van der Linden pareerde deze reserves met de opmerking dat de bouw dan tenminste gelijk op kon lopen met het trage besluitvormingsproces, en dat zelfs verdere stagnaties daarin geen incompleet complex liet zien. terwijl toch sprake zou zijn van een beter onderdak voor de Tweede Kamer. Stedebouwkundige Imkamp wees op de portemonnee. Door de fasering zouden dure buitengevels later binnengevels worden en dat vond hij een onnodige geldverspilling. Een snelle overeenstemming met de gemeente zou een en ander eenvoudiger kunnen doen verlopen, reageerde Van der Linden doelend op de mogelijkheid om fasen in elkaar te schuiven. Tussen de schrikjes door kwam er ook een geruststelling. De Bruijn deed een deel van het team op de voorlaatste bijeenkomst opgewekt opveren met de mededeling dat het gehele programma wat hem betrof toch in het plangebied paste al moest er dan een stuk van het gebouw van de Hoge Raad af en het gedeelte van het voormalige ministerie van Justitie met daarin de monumentale gietijzeren bibliotheek Hij sprak van moderne geometrische structuren. De hovenstructuur had hij in zijn schetsen losgelaten en vervangen door volumes op een centrale as loodrecht vanuit de Ridderzaal getrokken en daar weer haaks op staande assen. In de slotbijeenkomst van het team liet Groep 5 nog een keer weten het eigenlijk abnormaal te vinden dat een fasering in het eisenprogramma niet werd gevraagd Dat bracht een discussie over jarenlang bouwgedoe en hinder bij de Tweede Kamer teweeg die werd afgerond door de niet serieus bedoelde opmerking van BBC-lid Batting dat hij alle bouw het liefst in het zomerreces van de Kamer gedaan zag. Hagoort zei zijn draai in het probleem van het bijeenbrengen van drie richtingen in één structuur gevonden te hebben. Hij gaf aan dat het complex uit tal van richtingen doorkruist kan worden. Het stedelijk milieu respecteren en toch een helder goed georganiseerd gebouw maken, bleef hij als een vreselijk ingewikkeld probleem zien, maar desondanks wilde hij zich met zijn opzet als 'een grote verzoener' in het stadsdeel kenschetsen. Hij deelde met dat het geheel in drie fasen gerealiseerd kan worden. De Bruijn verscheen met detailleringen van de nieuwe vergaderzaal en reeds met ideeën over de zitplaatsen daarin voor de Kamerleden. Hij had in de ontwerpwerkzaamheden een duidelijke voorsprong op zijn concurrenten. Hlj stelde als uitgangspunt voor zijn ontwerp een krachtige ingreep in het verbrokkelde complex om een relatie met de stad te krijgen. Dat het Binnenhofgeheel daardoor meer en meer een overheidsetland werd, vond hij niet bezwaarlijk, want dit zag hij als een gevolg van de beslissing van de Tweede Kamer om op die plaats gevestigd te blijven.
In dit verslag, of zo men wil, deze weergave van het opereren van het managementteam is hier en daar al een bevinding genoteerd, bij wijze van verduidelijking en oordeel. Als besluit van de 'teamstory' hebben we niettemin nog enige bemerkingen op een rij gezet. Voorop staat dat het team niet in overeenstemming met de aanvankelijke bedoelingen heeft gefunctioneerd, zoals eerder al is geconstateerd Een acceptabel eisenprogramma is er niet uitgerold en een bruikbaar plan al evenmin, gezien de uiteindelijke beslissing van de ministerraad Dit resultaat kent een samenspel van oorzaken en gevolgen: - over elementaire zaken als de relatie tussen het volk en haar vertegenwoordigers, het vraagstuk van openbaarheid versus beslotenheid, de verhouding tussen een modem Tweede Kamerbedrijf en staatsrechtelijke tradities, om maar een paar voorbeelden te noemen, is wel gepraat, maar zijn geen duidelijke uitspraken gedaan- veeleer is over vierkante meters vloeroppervlak gesproken; - over architectuuropvattingen vond in het team geen discussie plaats en over actuele ontwikkelingen in de stedebouw al evenmin; - de suggestie om een structuurplan op te zetten als een middel om onduidelijke randvoorwaarden op te helderen werd als een onwenselijke complicatie in de procedure afgehouden; - hetzelfde lot onderging het voorstel om te kijken of de Ridderzaal als plenaire vergaderzaal gebruikt kan worden; - de collectieve constatering op de elfde teamvergadering dat het gevraagde niet fatsoenlijk in het gegeven plangebied paste, heeft niet tot een tussentijdse bezinning geleid; het eisenprogramma bleef op tal van punten onopgehelderd: het aantal Kamerleden, de omvang van het aantal fractiemedewerkers, de groei van het aantal persoonlijke medewerkers van Kamerleden, de groei van de diensten; - o:ver de meest wenselijke fasering van de bouwactiviteiten in relatie tot het zo ongehinderd mogelijk kunnen doorwerken van de Tweede Kamer tijdens de verbouwing, werd geen opheldering verschaft; - het principe van een meervoudige opdracht ging tijdens de rit teloor, er werd op een gegeven moment niet langer gestreefd naar plannen die voor uitvoering in aanmerking konden komen. waardoor de tekortkomingen die aan de prijsvraag kleefden werden gereproduceerd; - er werd meer nadruk gelegd op een vlot verloop van de procedure dan op het zoeken naar duidelijke antwoorden op de vragen van de architecten. Toegespitst op de verschillende groepen in het team kunnen al deze punten tot enige uitspraken leiden. De leden van de Beoordelingscommissie zijn niet tot een duidelijk optreden gekomen. Ze hebben niet als een eenheid gefunctioneerd. in de zin van dat ze met gezamenlijke standpunten of stellingnamen voor de dag kwamen. Ze hebben zich niet gehouden aan de taak om samen met de opdrachtgever te zorgen voor een eisenprogramma en het scheppen van andere voorwaarden die gericht waren op het verkrijgen van uit te voeren plannen. Ze hebben verder nauwelijks een architectonisch deskundige inbreng geleverd met toelichtende beschouwingen in het team over de voorgelegde schetsen. Over hun voorkeuren die later hun oordeel zouden bepalen zijn ze niet duidelijk geweest De BBC is zich als bouwheer of opdrachtgever gaan opstellen in plaats van als een verbindingsschakel, een inspraakmedium, tussen de architecten en de gemeenschap van gebruikers. Door wel wensen van de Kamer naar de architecten over te brengen, maar geen beperkingen te melden naar het Tweede Kamervolk of desnoods naar het presidium van de Kamer, heeft de bijzondere Kamercommissie zich in de sfeer van versluiering laten meeslepen. Kenmerkend voor deze ontwikkeling is dat het debat in de Tweede Kamer over de Tweede Kamer als bouwwerk een onderonsje was met BBC-vertegenwoordigers achter de regeringstafel in plaats van de minister van VRO en andere leden van de ministerraad als opdrachtgevers. De Haagse stedebouwkundige wist geen koppeling te bewerkstelligen tussen een visievorming bij de gemeentelijke diensten en het gemeentebestuur van Den Haag en de problemen die rezen bij het ontwerpwerk van de architecten.
Over de RGD-delegatie hebben we reeds geschreven dat een ogenschijnlijk vlotte procedure en het rekenen in vierkante meters vloeroppervlak de voorkeur genoot boven een meer inhoudelijke wijze van werken. Netelige kwesties werden daarbij als het even te vermiJden viel niet in het team aan de orde gesteld Enkele complicaties werden achter de schermen weggewerkt In plaats van de minister van VRO en met hem de ministerraad als beslissende instantie bij het loslaten van het doel van de meervoudige opdracht te betrekken, werd toegegeven aan de rol van de BBC als onechte opdrachtgever. De ambtenaren van de RGD zijn er niet in geslaagd om samen met de Beoordelingscommissie van een irreëel wensenpakket een eisenprogramma te maken, hetgeen wel in de bedoeling lag bij het verlenen van de meervoudige opdracht en het instellen van het managementteam à la de constructie-Halm. Daar moet bij vermeld worden: hoewel tussentijds geïnformeerd heeft minister Beelaerts van Blokland op deze ontwikkeling niet corrigerend gereageerd Tenslotte een constatering ten aanzien van de drie architecten. Ze zijn in het team niet als een groepje van soortgelijke belanghebbenden opgetreden. Ze konden geen gelijke noemer vinden waaronder ze de verschillende partijen in het team tot het doen van klare uitspraken hadden kunnen dwingen. Al aan het begin van het teamoptreden vielen ze uiteen. De Bruijn schaarde zich achter het RGD-standpunt dat er geen structuurplan gemaakt moest worden, terwijl de andere architecten er wel brood in zagen als een middel om het team zich te laten uitspreken. Dit gebeurde beslist niet uit berekening, maar deed niettemin een onuitgesproken verbond ontstaan tussen de De Bruijn en de RGD, waar de andere architecten buiten stonden. De Bruijn zette deze stap omdat naar zijn mening in zo'n structuurplan reeds een ontwerpkeuze vervat zit en hij een geheel eigen plan wilde maken. Zijn analyse van bruikbare ruimten in de bestaande gebouwen en zijn 'sloopmodellenboek' vormen in feite zijn eigen structuurplan. Alle drie architecten zijn min of meer als slachtoffers van de niet consequent aangepakte meervoudige opdracht te zien. De Bruijn heeft zich nog het beste kunnen redden. hij koos althans een benadering van de opgave die tot zijn verkiezing tot Binnenhofarchitect heeft geleid, maar ook zijn plan kon geen genade vinden. Groep 5 heeft met z'n voorstellen om redenerend vanuit de stad na te gaan wat er van het overdadige eisenprogramma gerealiseerd kon worden zodat ook de Haagse binnenstad er een beelje van zou opbloeien. geen poot aan de grond gekregen. Met de faseringsideeën ging het eender. De krachtige stellingname van Hagoort, dat het hart van het complex en alles wat daar logischerwijze aan vast hoort te zitten buiten de bestaande bebouwing geplaatst moest worden, niet zozeer als zijn voorkeur maar als resultaat van het voorliggende eisenprogramma, heeft geen stellingname uitgelokt in de trant van neem dit programma toch niet zo serieus. Het discussiepunt van De Bruijn dat wanneer het plangebied niet kon worden uitgebreid. dit tot een onbehoorlijk volgepropt Binnenhofcomplex zou leiden. vermocht niet een ondubbelzinnig antwoord op te roepen. Hier en daar zagend in gebouwen die niet voor gehele of gedeeltelijke sloop waren aangemeld. heeft hij heel praktisch zichzelf een antwoord verschaft Al deze constateringen voeren tot de aannemelijke veronderstelling dat de modellenstudie van De Bruijn in het team, en dan voomarnelijk bij de ambtelijke bouwspecialisten. als rustgevend heeft gewerkt In weer een volgende ronde kunnen we met zo'n aanpak verder, is moge.lijk de al dan niet bewuste gedachte geweest Niet het bereiken van een architectonisch of stedebouwkundig resultaat stond in het team voorop, maar het vinden van een werkwijze die het uitzicht zou bieden op het soepel sluiten van compromissen in een liefst verder liggend stadium. De meervoudige opdracht voor de nieuwbouw en verbouw van de Tweede Kamer is even ongelukkig gebleken als de prijsvraag, het managementteam heeft daaraan niets kunnen verhelpen. Plan noch programma is er uit voortgekomen. hoogstens een visie, maar tal van prijsvraagplannen lieten ook een visie zien. Ook na de prijsvraag had gewoon één architect aangewezen kunnen worden om onder auspiciën van de Rijksgebouwendienst mee te doen aan een onderzoek Sterker nog: dit had zelfs in 1977 in plaats van de prijsvraag al kunnen plaatsvinden. Er waren dan alleen minder wijze lessen geleerd uit alles dat nu ondernomen is. En dit boekje was er niet geweest
Hoofdstuk s-----
·--------------------------------------------------
In de periode van begin 1979 tot eind 1980 zijn met de drie architecten van de meervoudige opdracht van de Tweede Kamer van tijd tot tijd afzonderlijk gesprekken gehouden. Hiermee werd een poging ondernomen om het ontwerpproces min of meer op de voet te volgen Welke achtergronden, feiten en overwegingen leiden bij een architect op een zeker moment tot een bepaalde ontwerpkeuze, tot de beslissing om het zus en zo op te zetten en verder uit te werken? Het is een blik in de keukens van de deelnemende architecten. Met de architecten werd gesproken over hun architectuuropvattingen en hun ervaringen bij vroegere projecten, over de vorderingen in het werk aan een plan voor het Binnenhofcomplex. de specifieke knelpunten daarbij en over het al dan niet functioneren van het managementteam. Ook de reacties op het keuze-advies van de rijksbouwmeester en de uiteindelijke beslissing van de ministerraad zijn opgetekend De uitspraken zijn per architect telkens tot één verslag verwerkt Parallel aan deze verhalen zijn bij wijze van documentatie tekeningen en
krabbels gereproduceerd Uit de bergen schetsen hebben de architecten zelf de naar hun mening meest relevante prenten gevist die naast het geschrevene een beeldverhaal van een ontwerpproces vormen Eveneens geillustreerd gaat aan ieder van de interviews een toelichting op het uiteindelijk ingediende plan vooraf. Die teksten zijn samengesteld uit fragmenten en samenvattingen van de officiële toelicntingen zoals die door de architecten bij hun plannen rond de jaarwisseling 1979/1980 werden ingeleverd. hier en daar aangevuld met verduidelijkingen die achteraf zijn gegeven
Toelichting Plan De Bruijn Samenvatting Het ontwerp is er op gericht uitdrukking te geven aan de functie waaraan zij huisvesting verschaft: de Tweede Kamer. De keuze van het bouwterrein maakt het mogelijk aan dit uitgangspunt op bijzondere wijze vorm te geven, gezien de nabijheid van het Binnenhof en de plek in het centrum van de stad De compositie van de nieuwbouw speelt hierop in. Een verbindende as met de Ridderzaal en een haaks daarop staande as door het Plein en het Hofwegplein symboliseren respectievelijk de verbondenheid van de Kamer met de Regering zowel als met de kiezers. Op het snijpunt van de beide assen, in het hart van het complex, is de nieuwe plenaire zaal gesitueerd De halruimte onder deze vergaderzaal vormt de toegang tot het gebouw en heeft een zodanige opzet dat een deel hiervan een 'actieve' bestemming als ontmoetings-en discussieruimte kan krijgen In haar verschijningsvorm moet het nieuwe Kamergebouw zowel de éénheid als de veelheid van haar gebruikers weerspiegelen. Een tweede tegenstelling ligt in het steeds meer 'open' karakter van het parlement tegenover de formele verantwoordelijkheid die zij als vergadering bezit. De aanpak voor het ontwerp is gebaseerd op een studie van het bouwterrein met bestaande gebouwen en op een analyse van alle te huisvesten functies. Deze functies zijn elk op een zo vrij mogelijke manier ontworpen en zo zorgvuldig mogelijk gesitueerd De samenhang van het geheel komt vooral tot stand door de wijze waarop tussenzones deze gebouwdelen aan elkaar verbinden Het zijn deze zones die door hun maat en detaillering de 'cement' vormen in het ontwerp. Het ontwerp streeft een open verschijningsvorm na, echter met een duidelijke eenheid van compositie. Situering van toegangen aan Plein- en Hofwegzijde krijgen door het coulisse-effect van het hoge poortmotief een accent. Een pleinachtig profiel aan de kant van de Hofweg wordt noodzakelijk geacht Het is het meest effectieve middel om de betekenis van de Tweede Kamer voor de binnenstad van Den Haag tot uitdrukking te brengen. Dit plein zou zoveel mogelijk van autoverkeer moeten worden ontlast. De parkeerkelder voor de Tweede Kamer zal dan ook bij voorkeur zijn inrit aan het Spui moeten hebben. De route Lange Poten-Spuistraat kan daardoor optimaal worden gemaakt voor voetgangers. Het plein aan de Hofwegzijde corrigeert gedeeltelijk de gevolgen van de Hofwegdoorbraak Stedebouwkundig wordt het Kamercomplex in de rechthoekige structuur van Den Haag ingepast en op het circuit van open ruiirtten daarin aangesloten De krachtige plastiek van het gebouwencomplex zal worden verfijnd in de uitwerking van de gevels. Deze zullen worden samengesteld uit betonpanelen waarin natuursteen plaatjes en glazen bouwstenen zijn opgenomen De gepolijste kleurige vlakjes van natuursteen zullen, afgewisseld door glasvlakjes, het exterieur een sprankelende levendigheid verlenen Overdag door de afwisseling in kleurnuance en de speelse reflectie van het licht 's avonds door het sprookjesachtige licht van duizenden glazen bouwsteenfacetten
Algemene beschouwingen Het denken over de opgave van de nieuwbouw en verbouwing voor de Tweede Kamer heeft zich bij mij rond drie centrale thema's afgespeeld - Het situeren van een kwalitatief en kwantitatief zwaar programma in de directe omgeving van Binnenhof zonder aan de symbolische betekenis en ruimtelijke kwaliteit daarvan afbreuk te doen. - Het zoeken naar een wijze waarop het Tweede Kamercomplex in stedebouwkundig opzicht de structuur van binnenstad van Den Haag kan verduidelijken en verrijken. - Het vinden van een architectonisch concept als samenspel van uitdrukkingsmiddelen, rijk genoeg om aan het 'hier en nu' van onze huidige parlementaire democratie beeldend uitdrukking te geven De Tweede Kamer heeft besloten voor handhaving van haar huisvesting aan het Binnenhof, de plek die van oudsher ons staatkundig centrum
vormt Ideologisch is deze keuze een boeiende. Behalve de verbondenheid met het symbool van het regeringscentrum komt hierin immers evenzeer de wens tot uitdrukking om onderdeel te vormen van de stad en het volk. Het is dit aan de Kamer inherente 'dualisme' van een plaats tussen regeerders en kiezers, die in de situering aan het Binnenhof op bijzondere wijze gestalte kan krijgen. De beeldende uitdrukking van de relatie die de Kamer heeft met het Binnenhof als symbool voor de regering en met de stad als symbool voor het volk is grondslag geworden voor het ontwerp. Met betrekking tot de aansluiting met het Binnenhof heeft centraal gestaan dat het situeren van een nieuw zwaartepunt buiten het eigenlijke hof positief kan worden opgevat mits de moed wordt opgebracht de daardoor opgeroepen spanningsverhouding vorm te geven De zwaartepuntverschuiving van het nieuwe Tweede Kamercomplex naar het gebied ten oosten van de Ridderzaal maakt het mogelijk dit gegeven te respecteren, terwijl toch een vitale nieuwe as loodrecht op de Ridderzaal kan worden ontwikkeld Deze as met als polen de veertiende eeuwse Ridderzaal en de twintigste eeuwse plenaire zaal zou als formele as kunnen worden opgezet, die de relatie van de Kamer met de regering symboliseert Als symbool voor de wijze waarop de Kamer in verhouding staat tot de kiezers kan de stedebouwkundige inpassing worden gezien De kwaliteit van de structuur van de Haagse binnenstad is in belangrijke mate gebaseerd op twee elementen De orthogonale stedebouwkundige opzet van stratenpatroon en bebouwing, bepaald door het gegeven van parallelle strandwallen, verleent de stad een eigen, trefzeker ritme en dynamiek Het tweede element wordt gevormd door de aaneenschakeling van open ruimten, die tot in het historisch centrum doordringen en hieraan haar bijzondere en unieke karakter verlenen. Beide thema's zijn bij het ontwikkelen van het ontwerp als stimulansen gezien en hebben sporen daarin nagelaten Bij de situering van de nieuwbouw is zelfs letterlijk van een orthogonaal assenstelsel uitgegaan, waarvan de oorsprong in het hart van de Ridderzaal werd aangenomen Over de 'formele as' loodrecht op en door het midden van de Ridderzaal en plenaire zaal heb ik al gesproken. Evenwijdig aan de Ridder-
/
/
zaal en door het hart van de plenaire zaal is echter nog een tweede 'informele as' ontwikkeld. Deze kan worden opgevat als symbool voor de toegankelijkheid openheid en het contact met de stad en haar bewoners. Evenals bij de strandwallen in groter verband is deze tweede as het meest ontwikkeld en dynamisch, terwijl ze in dezelfde richting noord-zuid loopt Op het snijpunt van beide assen bevindt zich de centrale hal, als een open, informeel forum met daarboven zwevend de plenaire vergaderzaal, besloten geconcentreerd zoals een formeel forum betaamt Beide assen zijn in het ontwerp in de vorm van lineaire hoge passages gematerialiseerd, welke behalve voor de vanzelfsprekende communicatie-doeleinden ook van onschatbare waarde zijn ter oriëntatie in het complex. De samenhang van de stedelijke ruimten van Den Haag laat overheersing van de noord-zuid richting zien. Met name in het centrumgebied krijgt deze op prachtige wijze vorm in de overgang van het Haagse Bos via Malieveld en Koekamp naar de Voorhouten, de Vijverberg, Buitenhof en het Plein. De uitlopers van deze ruimten worden op storende wijze hiervan afgesneden door het Hofwegtracee, doorgaans aan Berlage toegeschreven, maar al veel ouder van conceptie. De problematiek hierbij is tweeërlei. Allereerst de scheidende werking, die het drukke verkeerstracee dwars door het centrumgebied veroorzaakt Daarnaast de ruimtelijke schrale of zelfs storende stedebouwkundige uitwerking, zoals mijns inziens de 'Meddens'-bebouwing van Berlage moet worden beoordeeld (de voortreffelijke gevel van dit complex valt niet onder dit kritisch oordeel). Aan de 'wegglijdende' profilering van deze schuine wand kleeft de armoe van een goedkope stedebouwkundige 'maatregel'. Bij het ontwerp voor het Kamercomplex heb ik getracht voor beide problemen de richting van de oplossing aan te geven. Ten eerste gaat het daarbij om het verkeersluw maken van het Hofwegtracee door daar het doorgaand gemotoriseerd verkeer te weren (de entree voor de parkeergarage van de Kamer dient dan ook aan het Spui te liggen, waardoor het voetgangerstracee Lange Poten zoveel mogelijk onbelemmerd blijft).
De maquette van het püm van De Bruijn uit twee richtingen gefotografeerd.
vormt. Ideologisch is deze keuze een boeiende. Behalve de verbondenheid met het symbool van het regeringscentrum komt hierin immers evenzeer de wens tot uitdrukking om onderdeel te vormen van de stad en het volk. Het is dit aan de Kamer inherente 'dualisme' van een plaats tussen regeerders en kiezers, die in de situering aan het Binnenhof op bijzondere wijze gestalte kan krijgen. De beeldende uitdrukking van de relatie die de Kamer heeft met het Binnenhof als symbool voor de regering en met de stad als symbool voor het volk is grondslag geworden voor het ontwerp. Met betrekking tot de aansluiting met het Binnenhof heeft centraal gestaan dat het situeren van een nieuw zwaartepunt buiten het eigenlijke hof positief kan worden opgevat, mits de moed wordt opgebracht de daardoor opgeroepen spanningsverhouding vorm te geven. De zwaartepuntverschuiving van het nieuwe Tweede Kamercomplex naar het gebied ten oosten van de Ridderzaal maakt het mogelijk dit gegeven te respecteren, terwijl toch een vitale nieuwe as loodrecht op de Ridderzaal kan worden ontwikkeld. Deze as met als polen de veertiende eeuwse Ridderzaal en de twintigste eeuwse plenaire zaal zou als formele as kunnen worden opgezet, die de relatie van de Kamer met de regering symboliseert Als symbool voor de wijze waarop de Kamer in verhouding staat tot de kiezers kan de stedebouwkundige inpassing worden gezien. De kwaliteit van de structuur van de Haagse binnenstad is in belangrijke mate gebaseerd op twee elementen. De orthogonale stedebouwkundige opzet van stratenpatroon en bebouwing, bepaald door het gegeven van parallelle strandwallen, verleent de stad een eigen, trefzeker ritme en dynamiek. Het tweede element wordt gevormd door de aaneenschakeling van open ruimten, die tot in het historisch centrum doordringen en hieraan haar bijzondere en unieke karakter verlenen. Beide thema's zijn bij het ontwikkelen van het ontwerp als stimulansen gezien en hebben sporen daarin nagelaten. Bij de situering van de nieuwbouw is zelfs letterlijk van een orthogonaal assenstelsel uitgegaan, waarvan de oorsprong in het hart van de Ridderzaal werd aangenomen. Over de 'formele as' loodrecht op en door het midden van de Ridderzaal en plenaire zaal heb ik al gesproken. Evenwijdig aan de Ridder-
zaal en door het hart van de plenaire zaal Is echter nog een tweede 'informele as' ontwikkeld. Deze kan worden opgevat als symbool voor de toegankelijkheid, openheid en het contact met de stad en haar bewoners. Evenals bij de strar~dwallen in groter verband is deze tweede as het meest ontwikkeld en dynamisch, terwijl ze in dezelfde richting noord-zuid loopt Op het snijpunt van beide assen bevindt zich de centrale hal, als een open, informeel forum met daarboven zwevend de plenaire vergaderzaal, besloten geconcentreerd zoals een formeel forum betaamt Beide assen zijn in het ontwerp in de vorm van lineaire hoge passages gematerialiseerd, welke behalve voor de vanzelfsprekende communicatie-doeleinden ook van onschatbare waarde zijn ter oriëntatie in het complex. De samenhang van de stedelijke ruimten van Den Haag laat overheersing van de noord-zuid richting zien. Met name in het centrumgebied krijgt deze op prachtige wijze vorm in de overgang van het Haagse Bos via Malieveld en Koekamp naar de Voor houten, de Vijverberg, Buitenhof en het Plein. De uitlopers van deze ruimten worden op storende wiJze hiervan afgesneden door het Hofwegtracee, doorgaans aan Berlage toegeschreven, maar al veel ouder van conceptie. De problematiek hierbij is tweeërlei. Allereerst de scheidende werking, die het drukke verkeerstracee dwars door het centrumgebied veroorzaakt Daarnaast de ruimtelijke schrale of zelfs storende stedebouwkundige uitwerking, zoals mijns inziens de 'Meddens'-bebouwing van Eerlage moet worden beoordeeld (de voortreffelijke gevel van dit complex valt niet onder dit kritisch oordeel). Aan de 'wegglijdende' profilering van deze schuine warid kleeft de armoe van een goedkope stedebouwkundige 'maatregel'. Bij het ontwerp voor het Kamercomplex heb ik getracht voor beide problemen de richting van de oplossing aan te geven. Ten eerste gaat het daarbij om het verkeersluw maken van het Hofwegtracee door daar het doorgaar~d gemotoriseerd verkeer te weren (de entree voor de parkeergarage van de Kamer dient dan ook aan het Spui te liggen, waardoor het voetgangerstracee Lange Poten zoveel mogelijk onbeleffi:merd blijft).
De maquette van het plan van De Bruijn uit twee richtingen gefotografeerd.
Situatie, ontwerp De Bru IJn. ..
Plattegrond De Bruijn. begane grond, ontwerp
7'li~IF ...
Plattegrond van lit zaal, ontwerp De Bag 1 met plenaire ruijn.
Db ClD~
'/
--
----·lOOm
Ten tweede heb ik gestreefd naar de formatie van een ruimtelijk pleinachtig profiel ter plaatse van de Hofweg. Dit plein vervult een aantal functies tegelijkertijd Dit completeert op logische en harmonieuze wijze de samenhang van open ruimten in het centrum van Den Haag. Het biedt een 'situatie' voor de Tweede Kamer. De zuidzijde van het complex kan zo als entreegebied voor de Kamer en het Binnenhof een van de aardigste gebieden van de Haagse binnenstad worden. De uitdrukking van een gebouw voor de Tweede Kamer dient naar mijn mening zowel de eenheid als de veelheid van haar gebruikers te weerspiegelen. In plenaire vergadering bijeen vormt de Kamer de belichaming van onze parlementaire democratie. De formele betekenis daarvan dient in de situering en vorm van de vergaderzaal te worden uitgebeeld Hierboven heb ik al aangegeven welke criteria voor mij hierbij een rol hebben gespeeld. namelijk een duidelijk uitgesproken visuele relatie zowel met de Ridderzaal als met de stad In de uitwerking heeft dit thema gestalte gekregen in de vorm van een gemverteerd spiegelbeeld. De plenaire zaal is de twintigste eeuwse pendant van de veertiende eeuwse Ridderzaal Geometrisch is zij exact en zuiver hierop gecentreerd. maar dan wel'binnenstebuiten' gekeerd De Ridderzaal stedebouwkundig maximaal introvert, omringd door bebouwing; de plenaire zaal maximaal zichtbaar en geëxponeerd in de stad Deze omkeringsmetafoor ten opzichte van het Binnenhof is voor het nieuwe Kamercomplex als geheel ook van toepassing. In plaats van één massief centrum met een gesloten bebouwing er omheen wordt het centrumgebied van de nieuwbouw gevormd door open zones die tot in de stad reiken. In plaats van de wijdmazige opzet van het Binnenhof een compacte compositie.
Voorstudie Het denken over de verschillende thema's zoals hiervoor genoemd heeft zich parallel voltrokken aan een studie van de randvoorwaarden van de opgave. Van meet af aan was duidelijk dat het omvangrijke programma van eisen slechts met moeite binnen de aangegeven terreingrenzen en bouwhoogte zou kunnen worden gerealiseerd. Het aanvaarden van de realiteit van dit programma en deze ruimtelijke randvoorwaarden maakte een uitvoerige voorstudie noodzakelijk De betekenis daarvan is geweest, dat het door de gehanteerde analytische techniek mogelijk werd om de consequenties van de ontwerpkeuze bespreekbaar te maken. Mede hierdoor is invloed van de gebruikers in de besprekingen tijdens het onwerpproces mogelijk geweest. Aan de basis van studie ligt een grondige analyse van het beschik· bare ruimte-aanbod In het plangebied werden zowel de terreinen als de ter beschikking staande gebouwen kwantitatief en kwalitatief doorgelicht Dit aanbod is in fragmenten of 'plakken' verdeeld, die elk afzonderlijk zijn getnventariseerd Deze plananalyse heeft tot verschillende rendementscijfers per plak geleid. waarvoor de beoordelingscriteria expliciet zijn vermeld Het tweede basisonderdeel voor de studie is de analyse van het programma van eisen. Onderscheid is gemaakt tussen ruimten met kantoorachtig-, een zaalachtig-of magazijnkarakter. Aan deze drie categorieën konden verschillende randvoorwaarden worden gehecht Een ander onderscheid is gemaakt tussen het geval waarbij de programmatische wensen van de Kamer maximaal zouden worden gehonoreerd en tussen het geval dat de ter beschikking staande gebouwen maximaal zouden worden gebruikt Met deze kwantitatieve benadering was het aantoonbaar te maken dat indien het programma van eisen maximaal gehonoreerd werd. een erg groot nieuwbouwvolume noodzakelijk zou zijn, waarbij het bestaande ruimte-aanbod gezien de eisen niet volledig zou worden benut Deze analyse heeft de basis verschaft voor een diepgaande discussie over de prioriteiten in het programma van eisen. Op basis van de kennis die in de analyses van het ruimte-aanbod en van het programma was opgedaan zijn zogenaamde 'sloopmodellen' opgesteld als uitgangssituaties voor bebouwing. Deze serie van veertig modellen. ondergebracht in een matrix, kent acht basistypen waarvan elk type in vijf varianten is uitgewerkt De volgende stap is de selectie van modellen geweest die een
nadere beschouwing verdienen Hoewel door het uitspreken van afkeuringen en voorkeuren het terrein van de objectiviteit wordt verlaten, biedt de methode minstens het voordeel dat de overwegingen daarbij expliciet aan de orde komen, waardoor voor derden een beter inzicht in het ontwerpproces ontstaat. Van zes geselecteerde modellen zijn maquettestudies gemaakt Het bleek uitvoerbaar op deze manier de samenhang en spanningsverhouding te laten zien tussen de programmatische wensen enerzijds en de ruimtelijke randvoorwaarden anderzijds. De fasering van de uitvoering is in dit stadium aan de orde gesteld Gezien de concrete behoefte bij de Kamer aan de gevraagde uitbreiding en gezien de twijfels over de voordelen van een te sterk en 'verknipt' proces, is uitgegaan van een aansluitende realisering. Slechts de naderhand aan het programma toegevoegde extra ruimte voor Kamerleden en fracties kan als aparte bouwfase worden gerealiseerd
Bet ontwerp Hoe werkt het nieuwe Tweede Kamercomplex? Globaal bestaat het nieuwbouwgedeelte uit een kantoorgebouw en een vergaderblok met elkaar verbonden door een passage-achtige halruimte. Op ongeveer een verdiepingshoogte onder straatniveau verbindt deze hal alle onderdelen van het plan. Zij structureert de communicatie, vormt de basis voor de oriëntatie en herbergt de toegangen tot het complex. De belangrijkste toegangen bevinden zich aan de einden en in het midden van de lange noord-zuid passage. De noordelijke toegang is alleen voor Kamerleden en bevoegden - De centrale hal Gesitueerd op het kruispunt van de reeds genoemde hoofdassen vormt de centrale hal een dynamisch knooppunt in het gebouw. De verdiepte ligging- een metafoor van Nederland als verdiept liggend polderland- de expressieve constructie van de kolommen der plenërire zaai. de visuele sensatie van de lange passages in het voor publiek afgesloten gebied. maken de ruimtelijke beleving bij het naar binnen gaan via de entree-'brug'. roltrappen en de check-in balies tot een boeiende gebeurtenis. - Het kantoorgebouw. De werkruimten voor de Kamerleden en hun medewerkers vormen het grootste programma-onderdeel Het gebouw vormt de ruggagraat van het complex en torent daar letterlijk bovenuit Een grote inspanning is getroost om alle gevraagde kantoorruimte in deze accommodatie onder te brengen. Behalve gelijkwaardigheid van de werksituatie wordt hierdoor vooral een maximale flexibiliteit bewerkstelligd De veranderende omvang van de fracties vraagt om een snel en soepel aanpassingsvermogen van het gebouw. De situering van de beide vleugels en het 'poortrnotief verlenen het gebouw ondanks zijn aanzienlijke omvang een transparantie en doordringbaarheid, die dit volume op deze plek aanvaardbaar maakt De hoogte van het poortgedeelte wordt door het open midden gerelativeerd De specifieke uitdrukking van de plastische vorm biedt niet onbelangrijke mogelijkheden tot identificatie zander dat van zware symboliek gebruik wordt gemaakt - De plenërire vergaderzaal Het ruimtelijke thema voor de plenërire zaal is ontleend aan historische oplossingen voor theaters. Tussen het Romeinse Colosseum en de hedendaagse circustent ligt een ontwikkeling die het thema nog niet heeft uitgeput De gekozen plattegrondvorm geeft tegelijkertijd uitdrukking aan de tegenstelling van de regering en volksvertegenwoordiging en aan hun gezamenlijkheid De indeling is zo uitgewerkt dat het presidium en de regering tegenover elkaar geplaatst zijn, op de kortste afstand van het midden De zetels voor de Kamerleden worden daarbij over twee vleugels verdeeld; de oppositionele werking daarvan is echter niet zo overheersend dat daarmee ook een politieke tegenstelling wordt gesuggereerd De stoelen van de Kamerleden verdienen bijzondere vermeldingen; geplaatst achter een doorgaand schrijfblad dient te worden gestreefd naar maximale 'individualisering'. Dit kan onder andere tot uitdrukking worden gebracht door voor elke plaats ruime mogelijkheden te scheppen voor audio-visuele communicatiemiddelen en door in de vorm-
INHOUDSOPGAVE: Bladzijde Hoofdstuk
1
INLEIDING
1.1. 1.3. 1.4.
Achtergronden en doel van het onderzoek Uitgangssituatie Organisatiestruktuur Aktiviteiten en overleg
2
BIJSTELLING PROGRAMMA VAN EISEN
2.1.
2•.5.
Overzicht Analyse van de ruimtebehoefte; redukties Mogelijke dislocatie van programma-onderdelen Resulterend programma van eisen Het parkeren
3
BESCHIKBARE RUIMTE
3.1. 3.2.
3.6. 3.7. 3.8.
Nuttige oppervlakte in bestaande gebouwen Bruikbaarheid Balzaal Bruikbaarheid overige monumentale ruimten Bruikbaarheid Ridderzaalcomplex Beschikbare ruimte in Vijverhof Bruikbaarheid overige Binnenhofgebouwen Aanbod van theoretisch mogelijke combinaties Beschikbaar bouwterrein
4
INVENTARISATIE STEDEBOUWKUNDIGE INZICHTEN
4.1
De Binnenstad van Den Haag Het Binnenhof en omgeving - De belangrijkste inzichten van de Gemeente Den Haag - De belangrijkste inzichten van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg
1.2.
Hoofdstuk
2.2. 2.3. 2.4.
Hoofdstuk
3.3.
3.4. 3 •.5.
Hoofdstuk
4.2
Hoofdstuk
.5 •
KEUZE MODEL VAN RUIMTEGEBRUIK
.5.1. 5.2.
Beschrijving van de 8 theoretische modellen Kwantitatieve analyse - Uitgangspunten globale berekening - Resultaat globale berekening: - Eerste selectie Resultaat nadere berekening Kwalitatieve analyse van de eerste selectie - Funktionele criteria - Stedebouwkundige criteria Voorkeursmode 1
.5.3. .5.4.
-
1 1 2 3
6 8 11 11
12
13 14 I4 16 17 18 19
20
21 22
22
2.5
27 29
31 3.5
Hoofdstuk
6.
UITWERKING VOORKEURSMODEL
6.1.
6.4.
Beschrijving van het model - Algemeen - Oudbouw Mogelijke aanpak van de nieuwbouw Het parkeren Aanslui tingsproble ma tie k - Relatie Tweede Kamer- Binnenhof t.p.v. Comptoir-Generaal - Isolement B-complex - Ruimtelijke verkenningen Stedebouwkundige facetten - De Pleinzijde - Het Hofcingelplein - Het Binnenhof - Ontsluiting van de parkeergelegenheid Uitwerking voorkeursmodel
7.
HET GEBRUIK VAN OE BALZAAL
7 .1.
7 .7.
Algemeen Het gebruik van de zaal als vergaderruimte De accommodatie voor pers en publiek Oe ligging in het Kamercomplex Oe samenhang met op de zaal betrokken funktiegroepen Kosteoaspekten Conclusie
8.
HUISVESTING HOGE RAAD EN RAAD VAN STA TE
8.1. 8.2.
Huisvesting Hoge Raad Uitbreiding Raad van State
9.
PLANNING EN KOSTEN
9.1. 9.2.
Planning Kosten
55 56
10.
CONCLUSIES
58
6.2.
6.3.
Hoofdstuk
7.2. 7.3. 7.4.
7.5. 7.6.
Hoofdstuk
Hoofdstuk
Hoofdstuk
-
36
39
42
44
45 45
46 47 48 50
52
54 54
LIJST VAN BIJLAGEN Hoofdstuk
1
INLEIDING
Bijlage
1.1
Brief Minister-President aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal betreffende Huisvesting der Kamer d.d. 29 augustus 1980
Bijlage
1.2
Notitie vertegenwoordiger Ministerie van Binnenlandse Zaken
Bijlage
1.3
Verslagen van de gecombineerde vergaderingen van de Commissies voor Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing en voor Openbare Werken, Verkeer en Vervoer, gehouden op 7 januari 1981 en 3 juni 1981
Hoofdstuk
2.
BIJSTELLING PROGRAMMA VAN EISEN
aparte bijlage
Het Programma van eisen d.d. 1 juli 1981 inclusief a. relatieschema b. totaaloverzicht met opgave meer/minder t.o.v. de rekenkundige analyse· van de Rijksgebouwendienst d.d. 21 mei 1979
Bijlage
2.1
Brief van de Bouwbegeleidings-commissie van de Tweede Kamer d.d. 18 juni 1981 aan de Minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening als reactie op het concept programma van eisen d.d. 1 juni 1981
Bijlage
2.2
Richtlijnen met betrekking tot Huisvesting van personeel in Rijkskantoorgebouwen
Bijlage
2.3
Plenair vergaderen
Bijlage
2.4
Niet-plenair vergaderen
Bijlage
2.5
lnrichtingsschetsen werkkamers met verwijzing naar het programma van eisen
Bijlage
2.6
Groeiprognose medewerkers frakties en Kamerleden
Bijlage
2.7
Groeiprognose personeel der Diensten
Bijlage
2.8
Advies Nederlands Bureau voor Voedingsadvisering en Keukenplanning t.b.v. 'Programma van eisen' restauratieve voorzieningen Nieuw- en verbouw Tweede Kamer der StatenGeneraalte's-Gravenhage
Bijlage
2.9
Brief Voorzitter Raad van Bestuur Nieuwspoort betreffende Nieuwbouw Tweede Kamer d.d. 13 mei 1981
Bijlage
2.10
Kamerstuk 11.107 nr. 18,19,20 betreffende Huisvesting der Kamer
Hoofdstuk
3
BESCHIKBARE RUIMTE
Bijlage
3.1
Overzichtstekeningen van het netto aanbod naar soort van ruimte van de gebouwen A t/m J (laag -1,0,1,2,3 en 4)
Bijlage
3.2
Specifikatie van het ruimte aanbod naar soort van ruimte van de gebouwen A t/m K per laag
Bijlage
3.3
Bijlage
3.4
Motie van de Kamerleden Evenhuis en De Beer inzake gebruik Ridderzaal
Bijlage
3•.5
Overzichtstekeningen van het netto aanbod naar soort van ruimte van gebouw Vijverhof (K) aan het Buitenhof (laag 1,0,1 ,2,3,4)
Bijlage
3.6
Plan P .P.R. 'Hoe het wel moet' 19 maart 1980
Hoofdstuk
4
STEDEBOUWKUNDIGE INZICHTEN
Bijlage
4.1
Overzichtstekeningen van de monumentale ruimten (laag
o, 1,2)
a.
'Stedebouwkundige randvoorwaarden uitbreiding Tweede Kamercomplex' bijlage bij brief B &: W van 'sGravenhage d.d. 4 juli 1980
b.
'Uitwerking stedebouwkundige randvoorwaarden' bijlage bij brief Wethouder van Openbare Werken, Verkeer, Vervoer en Decentralisatie d.d. 5 december 1980
Bijlage
4.2
De bijlagen 1 t/m 7 van het rapport van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg inzake uitbreidingsplannen Tweede Kamer te 's-Gravenhage, april 1980
Hoofdstuk
5
KEUZE MODEL VAN RUIMTEGEBRUIK
Bijlage
.5.1
Globale overschrijdingsberekening modellen 1 t/m 8
Bijlage
5.2
Nadere gepreciseerde overschrijdingsberekeningen van de modellen 3,.5,7 en 8
Bijlage
5.3
Definiëring funktionele en stedebouwkundige kwalitatieve analyse van de eerste selektie
Hoofdstuk
7
HET GEBRUIK VAN DE BALZAAL
Bijlage
7.1
Bouwkundige ingrepen en consequenties laag O, 1,2 bij het gebruik van de Balzaal als plenaire zaal (alternatief b)
kriteria
Hoofdstuk 1
INLEIDING
Afbeelding
1.1
Overzicht Binnenhof. Straatnamen en huisnummers. H
0
F
V
IJ
V
E
R
23-21 B
U
T
E
N
H
0
F
N
N
E
N
z w
zA N G E
0..
-1-
I.
INLEIDING l.I. Achtergronden en doel van het onderzoek De beoordeling van de drie plannen t.b.v. de nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer die begin 1980 als resultaat van een meervoudige opdracht zijn ingediend, heeft tot het algemene inzicht geleid dat de omvang van deze plannen tot een te grote ingreep in de historisch hoogwaardige situatie zou leiden. Er is gebleken dat er een spanning bestaat tussen de wensen van de Kamer zoals die waren vervat in het programma van eisen en de beschikbare ruimte. Op grond van dit resultaat heeft de Ministerraad besloten dat een nadere studie moet worden verricht. De gekozen architect voor de nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer ir. P.B. de Bruijn te Amsterdam is ingeschakeld bij het verrichten van deze nadere studie onder leiding van de Directeur-Generaal van de Rijksgebouwendienst, omvattende: onderzoek naar mogelijke beperkingen van het programma van eisen c.q. naar de noodzaak alle delen van het programma in één gebouw te concentreren; onderzoek naar mogelijkheden om meer gebouwen en/of meer ruimte rond het Binnenhof aan de Kamer beschikbaar te stellen dan bij de meervoudige opdracht is gebeurd; ontwikkelen van één of meer modellen van ruimtegebruik waarin het programma binnen die mogelijkheden en de verdere randvoorwaarden kan worden verwezenlijkt; plegen van overleg met alle betrokken instanties, waarbij overeenstemming in hoofdzaken zal worden nagestreefd. In zijn brief d.d. 29 augustus 1980 aan de Voorzitter van de Tweede Kamer heeft de Minister-President dit besluit medegedeeld (zie bijlage 1.1). 1.2. Uitgangssituatie De omvang en situering van het nieuwbouwvolume wordt bepaald door de volgende factoren: de stedebouwkundige context; het ruim te-aanbod; het programma van eisen. Voor de stedebouwkundige context is bij het begin van het onderzoek uitgegaan van het inzicht dat hierover door het resultaat van de meervoudige opdracht is verkregen {zie ook hoofdstuk 4). De belangrijkste criteria zijn: het bouwvolume zal zich stedebouwkundig en architectonisch dienen in te passen in de historisch en architectonisch waardevolle situatie van het Binnenhofgebied; de wijze waarop oud en nieuw met elkaar verbonden worden is van groot belang; het Hofcingelpleintje zal grotendeels onbebouwd moeten blijven; het silhouet van het beschermde stadsgezicht moet niet door een te grote bouwhoogte worden aangetast; een toegang vanaf het Plein in het kader van een goede aansluiting van het complex op de openbare ruimten in de omgeving is gewenst.
Afbeelding
1.2
Organisatie-sche-ma Onderzoekfase RUKSGEBOUWENOIENST Q.nderzoekfa.S;!. t.b.~ nie.Y.\!::en _yerbo~ Jweede_~
Organisatie Werkgroep Die hoofdafd Bouw Bur: Rijksbouwmeester Architect E Projectbu'eau m Gl :s:: Tweede Kamer Adviescentrum ad -hoc
voorstellen
Tweede Kamer BiZa Mon. Zorg Gemeente Provincie Jusl/Hoge Raad Raad van State
~
Fnanciën
.!!!
Ct
Gl
I
s
:l5
begeleiding
Stuurgroep RGD Di'ecteur- Generaat Di: hoofdafd.Bouw Rijksbouwmeester
'"-
Ambtelijke adviesgroep
AZ. BiZa
C.R.M.
periodieke mondelinge rapportage
I
I
!Tweede Kamer GemeenteJ Provincie IC.R.M.j A.Z.I BiZa Financiën!
-2-
Het ruimte-aanbod volgens de voorafgegane ronde van de meervoudige opdracht is ook voor deze onderzoeksfase gehandhaafd. Dit bestaat uit (afbeelding 1.1): de huidige gebouwen van de Tweede Kamer aan de zuidzijde van het Binnenhof (Binnenhof lA t/m 7); het voormalige Ministerie van Justitie (Plein 2); Hotel Central (Lange Poten 6); het dOor sloop van gebouwen te verwerven bouwterrein langs de Hofstraat. Ter aanvulling van dit ruimte-aanbod is nagegaan in hoeverre de volgende panden soelaas kunnen bieden: het voormalige Ministerie van Koloniën (Plein 1) dat al bij de Tweede Kamer in gebruik is; het gebouw van de Hoge Raad (Plein 2); het Ridderzaalcomplex. Het programma voor de meervoudige opdracht heeft voor het onderzoek als startpunt gefungeerd. In totaal omvat dit volgens de rekenkundige analyse van de R.G.D. d.d. 21 mei 1979 een nuttig vloeroppervlak van 2.5.600 m2. 1.3. Organisatiestruktuur Aan de Directeur-Generaal van de Rijksgebouwendienst is gevraagd het onderzoek te leiden en te coördineren. Dit onderzoek diende verricht te worden in overleg met de Tweede Kamer, de betrokken ministeries, de instellingen waarvan de huisvesting in het geding is, het Gemeentebestuur van •s-Gravenhage en de Provincie Zuid-Holland. De heer ir. P.B. de Bruijn te Amsterdam is - in zijn hoedanigheid van architect voor nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer - verzocht een actief aandeel te leveren in de onderzoekwerkzaamheden. Er is een organisatiestruktuur ontworpen (afbeelding 1.2) waarin de uitwerking van de opgave werd verricht door een werkgroep. · De vaste kern bestond uit: de architect ir. P.B. de Bruijn en diens medewerker ir. C.M.Schwencke; de heren J.A.Botting, J.Wensveen en A. van Dien namens de Tweede Kamer; ir. F. C. Faber (voorzitter van de werkgroep) en ir. J. L. Geluk van de Rijksgebouwendienst. De werkgroep heeft tot taak gekregen door studie en overleg te komen tot voorstellen aan een stuurgroep, bestaande uit: ir. M.J. Loschacoff -Directeur-Generaal; prof. ir. Tj. Dijkstra - Rijksbouwmeester; ir. F.C. Faber -Directeur van de hoofdafdeling Bouw. De stuurgroep is in beleidszaken en ten behoeve van de bewaking van het proces ondersteund door ~n speciaal daartoe ingestelde ambtelijke adviesgroep, bestaande uit: dr. D.van Duyne - Ministerie van Algemene Zaken; A.A.M. Horrevorts - Ministerie van Binnenlandse Zaken; - Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatmr. R. Hotke schappelijk Werk. mr. F.M. Jaeger van de Rijksinspectie der Financiën is hierbij ad-hoc betrokken geweest.
Afbeelding
1.3
RIJKSGEBOUWENDIENST Onderzoekfase t.b.v.
nieuw- en verbouw Tweede Kamer
PROCEDURE Analyse programma van eisen
Analyse beschikbaar te stellen ruimten
Stedebouwkundige randvoorwaarden
mogelijke beperkingen - acceptabele dislokatie van functies - meervoudig gebruik/doelmatigheid - normen - formatie personeel plenaire zaal: oud en nieuw -vaststelling globaal programma.van eisen
- Plein 1 (v.m. Binnenlandse Zaken) - Plein 2 (Hoge Raad) : gebouw en terréin - mogelijkheden Ridderzaalcomplex
-
Ruimtelijke studies
rooilijnen gebouwhoogten bebouwingsdichtheid monumenten/waardevolle elementen gebruik Hofcingelplein wel/geen doorbraak naar Binnenhof afstemming programma van eisen, beschikbare ruimte en randvoorwaarden
Ontwikkeling modellen Eindmodel(len)
-
definitieve vaststelling programma van eisen, beschikbare ruimte en randvoorwaarden
Behandeling ministerraad 31-10-1980
-3Voorts voorzag het organisatieschema in allerlei vormen van gericht (bi- of multilateraal) overleg met al die instanties die op een of andere wijze bij het onderzoek betrokken zijn. Over de stand van zaken m.b.t. het onderzoek is periodiek rapport uitgebracht door de Directeur-Generaal en de architect aan de groep van bij het proces betrokkenen n.l.: de Voorzitter van de Tweede Kamer; de Voorzitter van de Bouwbegeleidingscommissie van de Tweede Kamer; het college van Burgemeester en Wethouders van 's-Gravenhage; de Gedeputeerde van Ruimtelijke Ordening van de Provincie ZuidHolland; bij de besluitvorming betrokken ambtenaren van de ministeries van Algemene Zaken, Binnenlandse Zaken, en Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk en van Financiën. 1.4. Aktiviteitenen overleg De werkgroep is begin september 1980 met haar taak begonnen op basis van een voorlopig studieprogramma (afbeelding 1.3). Oe eerste periode heeft zich vooral gekenmerkt door een kwantitatieve benadering van de opgave. De resultaten van die periode zijn in december 1980 gepresenteerd. In de tweede periode is de opgave verder uitgewerkt en zijn vooral de kwalitatieve aspekten aan bod gekomen. Er is een zgn. 'iteratieve' werkwijze gevolgd. In eerste instantie zijn de stedebouwkundige randvoorwaarden en het programma van eisen globaal benaderd. Op grond daarvan zijn bij het gegeven ruimte-aanbod acht mogelijke modellen van ruimtegebruik opgesteld. Door toetsing aan kwantitatieve criteria zijn vier modellen geselecteerd voor een nadere kwalitatieve toetsing. Het proces heeft uiteindelijk geconvergeerd tot een voorkeursmodel van ruimtegebruik (model 7). Dit voorkeursmodel is nader uitgewerkt om de funktionele en stedebouwkundige consequenties diepgaander te kunnen onderzoeken. Kenmerkend voor dit model is het behoud van Hotel Centra!, de afbraak van het gebouw van de Hoge Raad en door een centrale nieuwbouw in het middengebied in combinatie met nieuwbouw op het terrein langs de Hofstraat. De gang van het proces is stapsgewijze afgelegd. Aan het slot van elke fase is aan de betrokken instanties mondeling gerapporteerd. De resultaten van de studie en de analyse in de werkgroep inzake de beperking van het programma van eisen zijn besproken met vertegenwoordigers van Binnenlandse Zaken en Financiën. Een belangrijk onderwerp van bespreking is de positie van geweest. In het kader van het kritisch doorlichten van het programma nagegaan of aan de funktie van de Balzaal als plenaire zaal vastgehouden. In hoofdstuk 7 zijn de voor- en. nadelen hiervan gezet.
de Balzaal van eisen is kan worden naast elkaar
Overigens heeft dit overleg over het programma van eisen tot overeenstemming geleid onder de in de volgende twee alinea's nader aangegeven voorbehouden.
-4-
De vertegenwooriger van het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft voorgesteld - in afwijking van het programma van eisen - de Balzaal te blijven gebruiken als plenaire vergaderzaal en ook met betrekking tot de met deze zaal direct verbonden funkties de bestaande toestand te handhaven. In hoofdstuk 7 wordt op deze gedachte ingegaan. De vertegenwoorigers van Algemene Zaken en Binnenlandse Zaken hebben daarnaast voorgesteld het gebouw Hofcingel 2b in ieder geval te handhaven. In aparte overlegronden met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg zijn de stedebouwkundig-monumentale aspekten aan de orde geweest. Van die zijde is vooral nadruk gelegd op het belang van de invoeging van het te ontwikkelen plan in de aanwezige stedebouwkundige struktuur. In het model van ruimtegebruik is met de opmerkingen van Monumentenzorg rekening gehouden. Bij de verdere uitwerking van het plan zullen de details nog nadere aandacht krijgen. Soortgelijk overleg heeft plaatsgevonden met de diensten van de Gemeente. Met de opmerkingen van deze kant is rekening gehouden. Ook hierbij geldt dat details is een volgend stadium nog ter sprake zullen komen. O.a. zal dan aandacht worden geschonken aan de verkeersentsluiting van de onder de uitbreiding van de Kamer aan te leggen parkeergarage. Een vertegenwoordiger van de Provinciaal Planologische Dienst is bij het overleg met de Gemeente en met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg betrokken geweest. De stuurgroep heeft regelmatig van gedachten gewisseld met de ambtelijke adviesgroep over het te voeren beleid en het verloop van het proces en heeft daarbij informatie gegeven over de resultaten van het onderzoek. In totaal is vijfmaal mondeling gerapporteerd over de stand van het onderzoek aan de groep van direct belanghebbenden. Deze rapportages hebben het inzicht opgeleverd dat met het voorkeursmodel een voor alle partijen aanvaardbaar uitgangspunt voor het maken van een ontwerp wordt gekozen, behoudens het gestelde boven aan deze bladzijde met betrekking tot het standpunt van de vertegenwoordiger van Binnenlandse Zaken (zie bijlage 1.2). Door het Gemeentebestuur van 's-Gravenhage zijn op 7 januari en op 3 juni 1981 speciale gecombineerde vergaderingen uitgeschreven van de raadscommissie voor ruimtelijke ordening en stadsvernieuwing, en de raadscommissie voor openbare werken, vervoer en verkeer (zie bijlage 1.3). In deze openbare vergaderingen zijn de onderzoeksresultaten door de architect toegelicht, welke door de raadsleden in meerderheid gunstig zijn ontvangen. Irt de vergadering op 3 juni is besloten dat de Raad de stedebouwkundige randvoorwaarden nader zal vaststellen aan de hand van het uitgewerkte voorkeursmodel van ruimtegebruik dat het uitgangspunt zal vormen voor de ontwerpfase. Over de bepalingen die zijn opgenomen bij de toelichting op dit model (afbeelding 0.3) is inmiddeld met de betrokken Wethouder en diensten van de Gemeente 's-Gravenhage overeenstemming bereikt. Aangezien het gekozen model van ruimtegebruik amovering van het pand van de Hoge Raad noodzakelijk maakt, is door de Rijksgebouwendienst gezocht naar een hoogwaardige vervangende huisvesting voor dit college.
Afbeelding
1.4
RIJKSGEBOUWENDENST Ond![zoekfA,.S!.,. t.b.:!_ nieu~--E!I.l.. Y!.fbou'-ï.. Tweede_Ki_mer
Tijdschema
dd 31-10-80 119 progamma van eisen analyse beschikbare ruimte globale stedebouwkundige randvoorwaarden
1110
un
1/12
1/1
112
113
1/4
1/5
1/6
117
t::a..
-+---+--+---- ---+---+---+---- ~-+---+--+------
~
I
I I I
ruimtelijke studies
I I
ontwikkeling modellen
I
definitieve stedebouwkundige randvoorwaarden
I
J
eindmodel (ten)
~
behandeling ministerraad
I
defiriitieve vaststelling J
Tijdschema Onderzoekfase
-5-
Uit een speciaal daartoe verrichte studie is gebleken dat het huidige gebouw van de Koninklijke Bibliotheek aan de Lange Voorhout 34/36, dat binnenkort beschikbaar komt, hiervoor geschikt kan worden gemaakt, mits het huidige bibliotheekgebouw kan worden vervangen door een nieuw zalencomplex en ook aan de overzijde van de Kazernestraat nog enige ruimte voor uitbreiding kan worden gevonden. Een eerste planopzet is al met leden van de Hoge Raad en vertegenwoordigers van het Ministerie van Justitie besproken. Tevens is er contact gelegd met de Raad van State over een t.b.v. dit college te projecteren nieuwe zaal voor de Volle Raad in ruimten die nu in gebruik zijn bij de Tweede Kamer. In het aanbevolen model van ruimtegebruik is deze wens gehonoreerd. Het onderzoek is met een geringe uitloop volgens het in oktober 1980 vastgestelde stappenschema (afbeelding 1.4) voltooid, met dien verstande dat thans de besluitvorming nog dient te worden afgerond.
Hoofdstuk 2 BIJSTELLING PROGRAMMA VAN EISEN
Tabel fG
1
aub FG
~:.:._~ 1.2 ---
1-1.3 --
ROlHTEH IIJ!STEMD VOOR VI!UIGADEEN 1121 DIItiiX'1' llAARI!SE VEllBOlillEN IWIHTEH Omschrijving
...
,
-.-v.opdr 21-05-79
llll.nder lillier
p.v.e. gereduceerd
fG
in ' gered t .. o .. v.
.;. 375
841
31
idiUlll
175
--
175
--
Griffiersunit
500
472
6
'l
'""' c.a .. •
.,.
28
.
'
1.4
llago>riri<JSWii t
lSO
ao
270
1.5
Vergaderzalen
24go
..... 360
2130
23 14
''
TOTAAL
4131
.;. 843
3888
18
\
FG
sub
2
ROIM'.l'EN VOOR f'Rlii
fG
Omoichri jving
2. 1
Werkka... rs
2.2
Vergaderzalen
meerv .opdr. 21-05-79 8440 570
llll.nder 118er
i- 294
+
9010
TOTAAL
sl.lb II'G
HE'l' RBS'.I'.MJIWI'1'BBOIUJP
C.ll,.
._erv.opdr.
~chr1:1ving
'l
gered
p.v.e. qe-
t.o.v.
reduceerd
meerv.opdr
8146
3
'l
50
520
12
'
344
8666
4
'
4.1
Restauratieve
4.2
Keukenvoorzieningen
rui~n
p.v.e. ge-
900
.;. 300 T
-- 600
33
aoo
7 22
10
13:?2
22
1700
'l'O'l'AAL
FG
5
in \ gered. t.o.v. 11eerv.opdr.
llll.nder 118er
~1-05-79
-rv.QPdr
1216
Grote
4
2.1
78
T 378
r(H!uceerd
'
' '
DE Dll!:NS'.I'IN VOOR BEIDE lUIMII:MS OER ST.II'.I'IN GENERAAL in \ gered. p.v ••• ge- t.o.v. IIIIBerv.oodr. r"du<:eerd
sub f'G
Omoic:hrijving
5.1
Stenografisc:he dienst
321
+
23
344
7
5.2
commissie Verzoekschriften
185
.,.-
2
183
5.3
Griffie Delegaties
285
2
283
'l'O'l'AAL
791
+
19
810
' 1 ' . 2 ' verhoging-
FG
iaeerv. opdr. 121-05-79
.
llll.nder meer
'
I
6 in \ gered.
FG
3
DE DI f.:NS'l'EH DER K.IIIIER in \ gered
sub FG
Olllschri j ving
3.1
Direktie der diensten
3.2
Griffiekantoor
230
22-
Afd. Registers
100
---
·-----
IIIE!erv.opdr. 21-05-79 85
alnder meer
.
7
.....
p.v.e. gereduceerd
IIIBerv.opdr
78
8
'
220
4
\
2
98
2
Afd. Post- en Archiefzaken
+ 194
691
22
\
3.5
Md. Couptab Ui t.ei t
.....
I
119
1
\
3.6
Bibliotheek en Doe. d i - t
.;.. 220
2875
7
\
3.7
Personeels:t.aken
+ 22
3.8
Interne zaken
195
).9
Huisboudeli jke Dienst
300
+ ..,.
3.10
Technische Dienst
3.11
~=~!?h. ~t:~:; en
102
+ 27,5\
84
57
\
82
218
27
\
195
+ 44
239
+ 22,5\
212
..... 75
137
35
60
--
60
350
T 85
265
24
\
5907
.;. 721
5186
12
\
I
~---·-
3. 12
Ilodendienst
·--~-·-
3. 13
Voorlichtinqsdienst TOTAAL
• inclusief dirokt
'
111
80
aan~renzende ru~ten
p.v.e. qe• ..,duceerd
6.1
867
7
\
430
34
\
1000
3
\
100
\
20
'
t.o.v. meerv.o
r.
t.o.v.
3.4
--·-
sub
\
--
6.2 970
30
45
6.6
FG
s Parl-nt
7
liJ..GI!IIEHa
245
l
500
i- 500
3217
f-6))
lmeerv.opdr. 2l-D5-79
llll.nder -r
242
2584
\
VOORZIEHINGEN
....... 1 ......., ....
p.v.e. qs1.~duceerd
in \ gered t.o.v. IIIBerv.OPdr
7.1
32
--
32
7.2
Postkantoor
40
--
40
--
7.3
OVerige voorzieningen
140
140
--
'lOTML
212
212
--
---
--
-6-
2.
BIJSTELLING PROGRAMMA VAN EISEN 2.1. Overzicht In samenwerking met de vertegenwoordigers van de Tweede Kamer is het programma van eisen van de meervoudige opdracht aanzienlijk teruggebracht. Er dient daarbij onderscheid gemaakt te worden tussen werkelijke reducties (2.2) en 'dislokaties'. Met dit laatste worden die funktie-onderdelen aangeduid die eventueel in de naaste omgeving buiten het complex kunnen worden ondergebracht (2.3). In tabel 2.1 is aangegeven in welke subfunktiegroepen de redukties worden gevonden. Een samenvatting van dat overzicht per hoofdfunktiegroep is in tabel 2.2 opgenomen. De achtereenvolgende kolommen van deze tabel geven de cijfers van de gevraagde nuttige oppervlakte in m2 als volgt weer: a. in de eerste kolom zijn de getallen van het prijsvraagprogramma uit 1977 opgenomen; b. tijdens de uitwerking van de meervoudige opdracht was er sprake van een aanmerkelijke groei, voornamelijk doordat de Bouwbegeleidingscommissie rekening wenste te houden met een uitbreiding van het medewerkersbestand. Door de Rijksgebouwendienst werd d.d. 21 mei 1979 een analyse van het programma van eisen gemaakt. Aangezien het resultaat van deze analyse als representatief voor de fase van de meervoudige opdracht kan worden beschouwd, wordt deze analyse als referentie gehanteerd; c. in deze kolom zijn de door de werkgroep mogelijke geachte verminderingen opgesomd. In sommi&e ondergeschikte gevallen blijkt een vermeerdenng noodzakelijk te ztjn. Hiervoor volgt in punt 2.2. een nadere toelichting; d. vervolgens is berekend hoe groot het programma van eisen na aftrek van de redukties is; e. de omvang van de aanvaardbare eventueel te dis1okeren onderdelen is daarnaast aangegeven; f. de laatste kolom geeft het eindresultaat van het onderzoek weer. Deze cijfers zijn derhalve te beschouwen als het minimum waarmee bij de uitwerking van de opgave rekening dient te worden gehouden.
-7Tabel 2.2
I'
"
NU'I'TIGE VLOEROPPERIILAICTE IN M2
vraag
meerv. opdracht
minder/ meer
p.v.e. <Je redur::eerd
dislor::aUes
opqave juni 1991
&
b
c
d
e
f
prijshoofdfunktiegroep
4.041
4,7)1
6.135 5.235 ,
9.010
3 Diensten der Kamer 4 Restaurantbedrijf
1.680
820
1 l'erqaderruimten ca
-
fl43
3.9FI9
-
-
3.9811
2 Ka.merleden en Frakties
344
Fl.666
-
A.666
-
721
5.186
217
4.969
1. 700
-
378
l. 322
-
1.32::!
791
..
19
910
466
344
633
2.584
442
2.142
212
100
112
22.669
1.225
21.443
5.907
:t
5 Diensten der beide
"' :t:t
Ka.mers 6 Andere instanties 7 Algemene voorzienin<Jen Totaal
\.
2.953 •
, ).217
205
212
20.969
25.568
-
- 2.900
~
Noten:
In de cijfers van de prijsvraag en de meervoudige opdracht waren de bestaande magazijnruimte van de bibliotheek à 1440 m2 en het centraal archief à 200 m2 niet opgenomen. Bovendien was van de gevraagde oppervlakte van Nieuwspoort 230 m2 niet opgenomen. Toevoeging daarvan aan hoofdfunktiegroep 3 brengt de omvang van het programma van eisen van de prijsvraag op 20.969 m2, resp. van de meervoudige opdracht op 25.568 m2. De vergroting van het programma met de magazijnruimte is overigens voornamelijk theoretisch van aard, aangezien de bestaande panden voor de magazijnbehoefte voldoende ruimte bieden.
u
In de onderzoekfase is gebleken dat de indeling van het programma van eisen ten opzichte van de meervoudige opdracht enigszins dient te worden aangepast (zie ook :2.4). Voor de vergelijking met de vorige rondes is hier evenwel de oorspronkelijke indeling van de hoofdfunktiegroepen aangehouden.
-8-
Het programma van eisen waarmee in de opgave rond het Binnenhof rekening moet worden gehouden kan dus worden teruggebracht van 25.568 m2 tot 21.443 m2, bestaande uit 2.900 m2 werkelijke reduktie en 1.225 m2 dislokatie; samen 4.125 m2 of 16,1% van het programma van eisen volgens de meervoudige opdracht. Zonder de dislokatie mee te rekenen is het p.v.e. gereduceerd met 11,3%. Bij de vertegenwoordigers van de Tweede Kamer bestaat de indruk dat hiermee duidelijk de ondergrens bereikt is. Op enige punten bestaat wel de wens nog kleine correcties aan te brenszen die echter het totale programma niet of nauwelijks zullen beïnvloeden (zie bij lage 2.1 ). 2.2.
Analyse van de ruimtebehoefte; redukties In deze paragraaf wordt per hoofdfunktiegroep toegelicht hoe in grote lijnt;.n de vermindering van het programma van eisen tot stand is gekomen. Voor de details moet worden verwezen naar het eindoverzicht van het programma van eisen dat als aparte bijlage aan dit rapport is toegevoegd. Ter oriëntatie zijn de richtlijnen die gelden voor de huisvesting van Rijksdiensten als bijlage opgenomen (zie bijlage 2.2). Hoofdfunktiegroep 1: vergaderruimte c.a.:K a. De plenaire vergaderzaal moet b~rekend worden op 200 vergaderplaatsen en 300 pers- en publieksplaatsen. JE Daarvoor is 600 m2 benodigd. Dat betekent een besparing van 300 m2 t.o.v. de meervoudige opdracht, toen een plenaire zaal van 900 m2 werd verlangd. Men ging in die periode uit van de verwachting dat het aantal Kamerleden zou worden uitgebreid van 150 naar 225. Dat is nu van de baan. Naast de plenaire vergaderzaal wordt nog een grote zaal verlangd voor het houden van uitgebreide commissievergaderingen. Voor het onder punt 1.5.1. van het programma van eisen, genoemde meervoudig gebruik komen in aanmerking: de nieuwe grote vergaderzaal, de Balzaal en de Ridderzaal. Naast grote commissievergaderingen betreft dat: hoorzittingen vergaderingen met een internationaal karakter (met vertaal-accommodatie), persconferenties, recepties, etc. b. Daar de uitbreiding van het aantal Kamerleden achterwege blijft, kan de rookzaal incl. 2 t.v. lounges van 300 m2 tot 225 m2 worden teruggebracht. c. Indien de ruimten voor de Ministers worden beperkt tot een vergaderzaal en een werkruimte met een gezamenlijke grootte van 100 m2, dan wordt er 80 m2 bespaard. Op de werkruimten voor departementsambtenaren à 150 m2 is geen reductie toegepast. Zoals onder 1.4 vermeld kan de vertegenwoordiger van Binnenlandse Zaken met het p.v.e. voor de plenaire zaal c.a. niet instemmen.
JUE
De vertegenwoordiger van Financiën heeft in eerste instantie gevraagd of het aantal pers en pubHeksplaatsen op maximaal 200 zou kunnen worden gesteld. In bijlage 2.3 wordt een onderbouwing van het gevraagde aantal gegeven. Daaruit blijkt dat 300 plaatsen voor pers- en publiek als een reëel uitgangspunt kan worden beschouwd.
Afbeelding
2.1
Groei fraktiemedewerkers 800
700 aoo+---~~~~~~~----~-----+-===--.---- ~+-----~------~----~
500+---T400+--~
300+-~<-4-
2010
1975 Mogelijkheid A
Huldig groei·tempo (8,5'16) blijft gehandhaafd.
2015
.
Oe bovengrens van 450 personen wordt in 1985 bereikt.
Mogelijkheid B
1
Mogelijkheid C
Oe afbuiging naar de 1,5'16 groei begint in 1981. De bovengrens van 450 personen wordt in het jaar 2003 bereikt. Oe afbuiging naar de I ,5'16 begint in 1983. Oe bovengrens van 450 personen wordt in het jaar 1993 bereikt.
Groei personeel der diensten
1975
·n
198081
'83
1985
Mogelijkheid A
1990 1
Huidig groeitempo van medewerkers (16,7%) blijft gehandhaafd. De programmasterkte wordt in 1985 bereikt.
Mogelijkheld B
Oe afbuiging naar de 1,5'16 groei van medewerkers begint in 1981. De program rnasterkte wordt in het jaar 20 19 bereikt.
Mogelijkheid C
Oe afbuiging naar de 1 ,5'16 groei van medewerkers begint in 1983. Oe programmasterkte wordt in 1998 bereikt.
2020
-9-
d.Het vergaderprogramma is aan een uitgebreid onderzoek onderworpen. Dit onderzoek heeft tot een reduktie geleid van 350 m2 nl. van 2.430 m2 tot 2.080 m2. Voor de onderbouwing hiervan wordt verwezen naar de bijlage 2.4. Hoofdfunktiegroep 2: frakties en Kamerleden a. De grootte van de werkkamers is kritisch bekeken. Als vergelijking is de rijksnorm voor een afdelingshoofd genomen. Hiervoor is 18 m2 een gebruikelijke kamergrootte (zie bijlage 2.2). Door de architect is de vereiste inrichting in een dergelijke kamer geschetst, op grond waarvan is geconcludeerd dat 18 m2 voldoende kan zijn (zie bijlage 2.5). Deze verkleining van de werkkamers voor de Kamerleden van 20 tot 18m2 levert een besparing op van 147 x 2 =294m2. De kamers van de Voorzitter en 2 ondervoorzitters blijven buiten deze beschouwing. Overigens is deze besparing voornamelijk theoretisch, aangezien hiervoor in het aanbevolen model van ruimtegebruik vooral kamers in de bestaande gebouwen worden bestemd. Aan de afmetingen van deze bestaande kamers valt namelijk weinig te veranderen. Een werkkamer voor 2 medewerkers blijft op 20 m2 gesteld. Dit vindt zijn reden in het feit dat er ook veel kastruimte benodigd is. b. Wel is er een kritisch onderzoek naar de door de Kamer veronderstelde groei van het aantal fraktiemedewerkers verricht. In bijlage 2.6 is dat nader uitgewerkt. Bij de aanname dat de groei in het huidige tempo van 16% per jaar doorgaat zal al in 1985 de programmasterkte van 550 medewerkers worden bereikt (afbeelding 2.1 ). Hoewel bij andere aannamen dit tijdstip later kan komen te liggen, maakt het resultaat van deze berekeningen duidelijk dat het gevraagde aantal kamers redelijk moet worden geacht. Daarom is dit aantal van 550 werkplekken ll in het programma van eisen gehandhaafd. c. Op de omvang van de fraktiekamers kan enigszins worden bespaard doordat niet meer op de uitbreiding van het aantal Kamerleden behoeft te worden gerekend. Dat levert een besparing van60m2 op. Hoofdfunktiegroep 3 : diensten der Kamer a. Evenals bij hoofdfunktiegroep 2 is op de grootte van de werkvertrekken de rijksnorm toegepast, waardoor de meeste kamers moeten worden verkleind (zie bijlagen 2.2 en 2.5). b. Ook is er een kritisch onderzoek gedaan naar de veronderstelde groei van het personeel der diensten. Daaruit blijkt dat bij het huidige groeitempo reeds in 198.5 de programmasterkte van 450 personen worden bereikt (afbeelding 2.1). Ook wanneer deze groei langzamer zal verlopen, lijkt het toch raadzaam op deze eis niets in mindering te brengenll (zie bijlage 2.7). Dit impliceert echter niet dat de Minister van Binnenlandse Zaken de formatie voor het daarbij passende aantal medewerkers reeds zou hebben goedgekeurd.
-10c. Op de totaal gevraagde oppervlakte aan kleedruimte is na een kritische toetsing een deel bezuinigd. d. Er is 130 m2 bespaard door een zaal à 80 m2 t.b.v. de afdeling Voorlichting en een instructiezaal Bedrijfszelfbescherming à 50 m2 te laten vervallen. Deze aktiviteiten kunnen gerekend worden tot die waarvoor een zaal ten behoeve van meervoudig gebruik wordt verlangd. Voorts is bij de repro-afdeling 95 m2 en bij de binderij 50 m2 bespaard. e. Zoalsvermeld wordt een deel van de totale oppervlakte voor de Diensten der Kamer in beslag genomen door archief- en magazijnruimte, in totaal circa 2.500 m2. Bij het boekenmagazijn is 300 m2 bespaard door ervan uit te gaan dat te zijner tijd van verrijdbare stellingen gebruik wordt gemaakt. Het overgaan op microfilmsystemen c.q. verrijdbare stellingen zal afhankelijk van de behoefte overwogen moeten worden. Omdat echter een deel van het bezit aan boeken en naslagwerken een grote historische en antiquarische waarde heeft kan microfilm slechts voor een deel tot ruimtebesparing leiden. Hoofdfunktiegroep 4 : het restaurantbedrijf a. De besparing op dit onderdeel bedraagt ruim 300 m2. in hoofdzaak doordat niet meer gerekend behoeft te worden op uitbreiding van het aantal Kamerleden. b. Het restaurantbedrijf is het onderwerp van onderzoek geweest door een speciaal daartoe ingeschakeld gespecialiseerd adviesbureau. De toetsing door dit bureau van het programma van eisen betreffende dit onderdeel is als bijlage 2.8 bij dit rapport gevoegd. c. De globale conclusie luidt dat op het oorspronkelijke programma niet verder kan worden bezuinigd. d. Ten aanzien van de werkwijze is vermeldenswaard dat zelfbediening geen besparing zal opleveren t.o.v. het systeem met bediening. Dit is vooral toe te schrijven aan de gespreide tijden waarop over de restaurantfaciliteiten moet kunnen worden beschikt. Hoofdfunktiegroep 5 : diensten beide Kamers a. Op dit programma-onderdeel zijn nauwelijks bezuinigingen mogelijk. b. Het aantal stenografen moet zelfs worden uitgebreid. Hoofdfunktiegroep 6 : andere instanties a. De ruimte benodigd voor de •Haagse redacties• wordt van 650 m2 tot 430 m2 teruggebracht. b. Voor het perscentrum Nieuwspoort wordt in plaats van de gevraagde 1250 m2 voor dit onderdeel nu 1000 m2 gereserveerd (zie bijlage 2.9). c. Aan huisvesting voor de Nederlandse leden van het Europese parlement in het Kamercomplex is geen behoefte meer; besparing : 500 m2.
Afbeelding
10800m~
kantoorruimten.
2.2
het pve voor de opgave naar soort van ruimte totaal: 21500m2
4200m~ zalen.
.3300m~ magazijnen.
2100m?
dienstruimten. 1100m7
restaurants.
-11Hoofdfunktiegroep 7 : algemene voorzieningen In deze weinig omvattende funktiegroep is geen besparing mogelijk. 2.3.
Mogelijk dislokatie van programma-onderdelen De volgende onderdelen hebben geen nauwe binding met het Binnenhof en kunnen derhalve eventueel elders worden gesitueerd (bijvoorbeeld in de Vijverhof). Hoofdfunktiegroep 3 a. De afdeling Registers à 98 m2. b. De afdeling Comptabiliteit à 119m2. Hoofdfunktiegroep 5 a. De commissie voor de Verzoekschriften à 183 m2. b. De Griffie voor de Delegaties à 283 m2. Hoofdfunktiegroep 6 a. De werkvertrekken voor de 'Haagse Redacties' à 200m2. b. Het parlementair automatiseringscentrum (PARAC) à 242m2. Hoofdfunktiegroep 7 a. De trimzaal à 100 m2. b. De peuterspeelzaal, die als p.m. post in het programma van eisen is opgenomen.
2.4.
Resulterend programma van eisen Het resultaat van de verrichte analyse is dat het programma van eisen kan worden beperkt zoals in tabel 2.3 is samengevat. Per hoofdfunktiegroep kan daarbij onderscheid worden gemaakt tussen verschillende soorten van ruimten. Vervolgens is een optelling per soort te maken. Eenzelfde bewerking is uit te voeren voor de te dis1okeren onderdelen. Het verschil tussen beide overzichten levert het programma van eisen voor de opgave op, ingedeeld naar ruimtesoort (afbeelding 2.2). Als gevolg van nadere studie en heroriëntatie heeft het programma van eisen t.o.v. de meervoudige opdracht een indelingswijziging ondergaan. Zo zijn de hoofdfunktiegroepen 5, 6 en 7 anders samengesteld en zijn enkele ruimten verschoven naar een andere funktiegroep (zie ook de tweede noot onder tabel 2.2 op pagina 7). In tabel 2.3 is uitgegaan van deze nieuwe indeling.
-12Tabel 2.3
r
...... REStlt.TEREND P ROGIUV<MA VAN F.ISE:N Kantoorruimte Dienstruimte Kamer Dienste
Nr. hoofd!unktiegroep I
Ve~aderruimten
ca
26
'122
Zaalruimte
Restaurants
Veret, Overine
Arch. 225
2765
Maqazijn
Totaal
Fler')'in~
50
70
3858
24f!O
335
5166
302
1322
2 Kamerleden en Frakties J
570
!l146
Diensten der Kamer
4 Restaurantbedrijf
1251
7f!O
50
370
R716 320 600
5 Diensten der beide 275
667
R5
766
686
10
147
81l68
2744 820
2094
3830
420 100
1115
2805 305
782
22668 1225
8P61l
1924
2094
31l30
320
1125
2500
782
214~3.)
Kamers
6 Schr/audiovis.rers
495
300
25
1052
50
2297
7 Algemene voorzieninaen Totaal o.v.e. dislocaties Resulterend p.v.e. voor orçave
100
257
' 2.5. Het parkeren In een brief d.d. 8 november 1976 (zie bijlage 2.1 0) reageerde de toenlJlalige Minister-President op de vraag van de Tweede Kamer om 600 a 700 parkeerplaatsen toegewezen te krijgen. Daarin werd medegedeeld dat op grond van de Rijksnormen 400 plaatsen zouden kunnen worden toegestaan. In het recent door de Gemeente · vastgestelde verkeersdrculatieplan is voorzien in een verhouding van 1 op 10. Om redenen van stedebouwkundige aard en van verkeersbeleid is in overleg met de Gemeente 's-Gravenhage echter het aantal plaatsen voor alle bewoners van het Binnenhof (Raad van State, Eerste Kamer, Tweede Kamer en Ministerie van Algemene Zaken) in totaal bepaald op 600. Het aantal van - 600 plaatsen betekent globaal: 1 parkeerplaats op 3 medewerkers. Voor de binnenstad moet dit als een relatief hoge verhouding worden beschouwd. In het prijsvraagprogramma voor de nieuwbouw van de Tweede Kamer waren niet meer dan 300 plaatsen opgenomen. Evenals bij de meervoudige opdracht is in het thans resulterende programma van eisen het aantal van 300 parkeerplaatsen gehandhaafd (hoofdfunktiegroep 8). Over de voorziening in de overige 300 plaatsen zal nog nadere besluitvorming moeten volgen. In dat verband zullen de uitgangspunten t.a.v. het parkeren in het volgende stadium opnieuw kritisch moeten worden bekeken.
Hoofdstuk 3
BESCHIKBARE RUIMTE
Afbeelding
3.1
aanbod bestaande gebouwen !111111! H
0
V
F
IJ
V E
R
:::::::
8
U
I
T
E
N
H
0
F
N
N
E
N
H
0
I
F
14
z w
N G E \.. I
~
~
I
u.. I
I
I. 01 I
:t\-------
E
p
0
T
.~ .•.~:-::::·:·::::::m:::::::ffi"
·============~=====~=1=1=;Hm trrmmmmmmmmmmmmm111111~11mmmmmmmt G
.. .
:
-133.
BESCHIKBARE RUIMTE 3.1. Nuttige oppervlakte in bestaande gebouwen Door de architect is van de bestaande gebouwen de beschikbare nuttige oppervlakte bepaald. (zie bijlagen 3.1 en 3.2)) Ten opzichte van de meervoudige opdracht is de onderstaande opsomming (tabel 3.1) uitgebreid met het Ridderzaalcomplex, Plein 1 (v.m. Ministerie van Koloniën), Plein 2 (Hoge Raad) en het gebouw Vijverhof dat evenals de gebouwen BI t/m F thans al bij de Tweede Kamer in gebruik is. Zoals uit het vervolg zal blijken is het niet noodzakelijk aan dit bestand nog meer panden toe te voegen.
Tabel 3.1
Deze getallen hebben een nogal theoretisch waarde: een deel van de aangeboden ruimte blijkt bij toetsing aan het p.v.e. voor geen enkel onderdeel ervan voor gebruik in aanmerking te komen; het aanbod en de vraag van bepaalde soorten van ruimten dekken elkaar niet altijd; door een functionele indeling ontstaan afstemmingsverliezen. Daarom is ook nagegaan welke soorten van ruimten door de verschillende panden worden aangeboden. Zie daarvoor tabel 3.3. Van het Ridderzaalcomplex is uitsluitend dat gedeelte van de oppervlakte van de Grafelijke Zalen in de berekening betrokken, waarvan het gebruik door de Tweede Kamer voor mogelijk kan worden gehouden. Zie ook 3.4.
Afbeelding
3.2
1 I
Ver..)Nieuwbouw Tweede Kamer
I I
I
I
I I
HOOGTE KAART
I
II
aangeboden gebouwen
I
I I
I
I
I I
llOO
I I I
[_
otl OI
..
mo'
____ _
.!
_1llll!L_.
lOIIf
.,
•
~~1~~~---------
~ !!
"'.,.
•.w
<0
!!
.
N
~ ~ ~11~80~·---------
OI
!!
!000. __
:=808::.'----- ..§i_ ...§Qi_
~
.!\! 0
-~
"'
10
!! '7
liAP.
~
-
.!
Ridderzaal
Tweede Kamer
A
B
Hotel Central
Complolr •
c
D
E
F
G
H
-14In de nuttige oppervlakte van het bestaande Kamergebouw is het restaurant niet begrepen, aangezien het voornemen bestaat deze ruimte a:f te staan aan de Raad van State t.b.v. een grotere vergaderzaal voor de Volle Raad. Het pand Vijverhof heeft uiteraard betekenis voor de opvang van de te dis1okeren funkties. Het ligt voor de hand dit gebouw voor dat doel te gebruiken, aangezien het reeds bij de Kamer in gebruik is. In paragraaf 3.5. wordt aangetoond dat het hiervoor ook voldoende ruimte biedt. Van de bestaande gebouwen zijn alle vloerpeilen in kaart gebracht (afbeelding 3.2). 3.2. Bruikbaarheid Balzaal Omdat de bruikbaarheid van de Balzaal integraal moet worden gezien in relatie met de uitwerking van het voorkeursmodel, wordt het onderzoek in hoofdstuk 7 van dit rapport aan de orde gesteld. Ondanks het feit dat de zaal op belangrijke punten niet voldoet aan de eisen, die in het programma aan de plenaire zittingszaal worden gesteld, worden daar apart toegelicht de gevolgen van het handhaven van de Balzaal als plenaire zaal. Voor de modellen van ruimtegebruik is echter steeds uitgegaan van een nieuwe plenaire vergaderzaal omdat deze oplossing volledig voldoet aan het programma van eisen. 3.3. Bruikbaarheid overige monumentale ruimten In de 'Redengevende omschrijving van onroèrende monumenten', behorende bij het rapport van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg aan de Rijksgebouwendienst d.d. april 1980 (zie bijlage 4.4) worden een aantal monumentale ruimten beschreven in de diverse gebouwen van het huidige en toekomstige Tweede Kamer-complex. In bijlage 3.3 is de situering van deze ruimten voor laag 0, 1 en 2 aangegeven. Het betreft de volgende ruimten: Op de begane grond (laag 0)
de entreehal en het trappenhuis achter de hoofdingang van Binnenhof 1 a (gebouw BI); de entreehal en het trappenhuis achter de ingang van Binnenhof 2 naar o.a. de Ministerskamer (gebouw BI); de arcades langs de voorgevel van Binnenhof la-2; de onderbouw van de Balzaal (gebouw B1); de Ridderzaal (gebouw A); de trappenhuizen van het voormalig Ministerie van Justitie (gebouw G); de keuken van de congiërge-woning bij de ingang van het voormalig Ministerie van Justitie, ingang Plein 2a (gebouw G); dè entreehal van Binnenhof 7 (gebouw E); het trappenhuis in Binnenhof 4 (gebouw C); Op de Ie verdieping (laag 1) de Koffiekamer in Binnenhof la (gebouw BI); de Rookzaal in Binnenhof la (gebouw BI); de Balzaal in Binnenhof la (gebouw Bl);
-15-
-
de Ministerskamer in Binnenhof 2 (gebouw BI); de Voorzitterskamer in Hofcingel 2 (gebouw B4); de Rolzaal (gebouw A); de Laraissezaal (gebouw A); de Ministerskamer in Plein 2b (gebouw G); de vergaderzaal voor de Ministerraad in Plein 2b (gebouw G); de kamer van de Kamerbewaarder in Plein 2b (gebouw G); de Kamer van de staatssecretaris in Plein 2b (gebouw G); de Bibliotheek in Plein 2b (gebouw G); drie kamers aan de zuidelijke vleugel in Plein 2b (gebouw G); . de hal van Binnenhof 7 (gebouw E); de Ministerskamer in Plein 1 (gebouw F).
Op de 2e verdieping (laag 2) de Weeskamer (gebouw A); de Hogerheetskamer (gebouw A); de zaal van de Hoge Raad van Adel in Plein 2b (gebouw G); de Gratiekamer in Plein 2b (gebouw G); twee kamers aan de zuidelijke vleugel in Plein 2b (gebouw G). Hoe het gebruik van de genoemde monumententale ruimten kan worden ingepast bij de funktionele toedeling van het programma van eisen over de bestaande gebouwen deel, staat nog niet vast. Voor de bruikbaarheid van het Ridderzaalcomplex wordt verwezen naar .3.4 Van de overige monumentale ruimten in het Balzaalcomplex en het voormalig Ministerie van Justitie (Plein 2b) zal de gebruiksmogelijkheid tegen de achtergrond van de huidige funktie moeten worden bekeken. Enkele suggesties voor een toekomstige bestemming van monumentale ruimten zijn: de voormalige 'Vergaderzaal voor de Ministerraad' op de Je verdieping en de 'zaal van de Hoge Raad van Adel' op de 2e verdieping van Plein 2b inrichten als fraktiekamer. de voormalige 'Ministerkamer' op dele verdieping en de 'Gratiekamer' op de 2e verdieping van Plein 2b zouden bestemd kunnen worden als kamers van fraktievoorzitters. de 'Bibliotheek' in Plein 2b heeft gezien de huidige inrichting volgens het programma van eisen geen gebruiksbestemming. Afhankelijk van een nader te stellen eis zou hier welJicht een dependance van de leeszaal kunnnen worden ingericht. Een andere gedachte is deze ruimte een meer openbare bestemming te geven ofschoon het gebouw frakties huisvest, welke in het beveiligd gebied van de Kamer liggen. In het B-complex op de Ie verdieping zijn een aantal monumentale zaalachtige ruimten aanwezig (Koffiekamer, Rookzaal en Ministerskamer) die naast de Balzaal zijn gelegen. Bovengenoemde ruimten kunnen onderdak bieden aan commissie-vergaderingen met een besloten karakter.
Afbeelding
3.3
Ridderzaal
I I
II
laag 0
-163.4. Bruikbaarbeid Ridderzaalcomplex Ridderzaal De mogelijkheid om de Ridderzaal te gebruiken als plenaire vergaderzaal is onderzocht, mede naar aanleiding van de Motie De Beer c.s. (zie bijlage 3.4). Met betrekking tot de geschiktheid van de Ridderzaal als plenaire zaal kan het volgende worden opgemerkt: a. Hoewel de afmetingen (700 m2) voldoende groot zijn is het karakter van de zaal van dien aard dat dit niet in overeenstemming is te brengen met de funktie van intensief vergaderen. Ten behoeve van zulk een vergaderfunktie zouden dermate vergaande technische ingrepen (installaties, vluchtwegen) moeten worden gepleegd, dat het karakter van de zaal er door wordt aangetast (afbeelding .3.3). Hetzelfde geldt voor de realisering van de vereiste pers- en publieksplaatsen. Het balkon heeft een capaciteit van 180 plaatsen. b. Verder vereist de plenaire zaal een vaste opstelling van zitplaatsen. De mogelijkheden van meervoudig gebruik van de Ridderzaal verminderen hierdoor sterk. Door vorm, indeling en inrichting is de zaal vooral geschikt als representatief ontmoetingscentrum voor bijzondere gelegenheden. Er is grote behoefte aan een representatieve ruimte zoals de Ridderzaal. Deze wordt ook nu vrij frequent en intensief voor verschillende doeleinden gebruikt. Voorts heeft de Ridderzaal als zetel voor de Koningin en de leden der gehele Staten-Generaal een onmiskenbare symbolische waarde (afbeelding 3.4). c. Voor direct op de plenaire vergaderingen betrokken ruimten zoals de rookzaal en de 'lobby' zijn op het vloerniveau van de Ridderzaal geen omliggende vertrekken beschikbaar. d. Eenzelfde bezwaar geldt voor de accommodatie t.b.v. Presidium, Griffiers, stenografen, reproduktie en pers welke ook direct nabij de zaal gelegen moeten zijn. Slechts ten koste van ingrijpende verbouwingen zou in de Grafelijke zalen een zeer beperkte accommodatie gerealiseerd kunnen worden. Het overige tekort aan ruimte voor deze funkties zal buiten het Ridderzaalcomplex moeten worden gesitueerd. e. De bereikbaarheid van de Ridderzaal is wegens het geringe aantal verbindingswegen problematisch. Ook al zouden er tunnels of verbindingsbruggen worden gemaakt dan nog blijft de Ridderzaal vanwege haar exentrische ligging t.o.v. het overige Kamer-complex moeilijk te bereiken (lange looplijnen). · Grafelijke zalen Er is nagegaan of de Rolzaal en de De Lairessezaal gelegen op de eerste verdieping van het complex grafelijke zalen, een bestemming voor de Tweede Kamer zouden kunnen krijgen. De geisoleerde ligging vormt een bezwaar temeer daar een verbinding d.m.v. een poortgebouw met Binnenhof 6/7 niet haalbaar is gebleken. Ook dit gedeelte van het Ridderzaalcomplex wordt frequent voor representatieve doeleinden gebruikt. Verder zijn bouwkundige ingrepen uiteraard slechts zeer beperkt mogelijk.
t
doorsnede.a
doorsnede. b
doorsnede.c
-17Conclusie De conclusie is dat de Ridderzaal niet zal kunnen voldoen aan het gestelde in het programma van eisen met betrekking tot het plenair vergaderen. Het onderbrengen van de plenaire zaal in deze ruimte zou voor andere regelmatige gebruikers gevolgen hebben. Ook de andere grafelijke zalen bieden geen mogelijkheden voor een definitieve bestemming t.b.v. de Tweede Kamer. Het huidige gebruik van het Ridderzaalcomplex als representatieve ontmoetingsruimte voor bijzondere gelegenheden lijkt de best mogelijke bestemming. In dit kader zijn er ook voor de Tweede Kamer mogelijkheden voor incidenteel gebruik. Overigens wordt het complex voor dit doel momenteel zo frequent benut dat het niet eenvoudig zou zijn voor deze aktiviteiten een alternatieve accommodatie te vinden. 3.5. Beschikbare ruimte in Vijverhof (zie bijlage 3.5) Volgens tabel 3.1 bevat het pand Vijverhof aan het Buitenhof 1.759 m2 nuttig vloeroppervlak. Daar het programma van eisen het toelaat dat 1. 225 m2 worden gedislokeerd ligt het voor de hand te veronderstellen dat deze in Vijverhof zijn te vinden. Alvorens deze conclusie te trekken is het noodzakelijk om te controleren of de aangeboden ruimten van dezelfde soort zijn als voor de te dis1okeren onderdelen nodig is. In het volgende overzicht worden vraag en aanbod van de verschillende soorten ruimten met elkaar vergeleken. Tabel 3.2
I"
'
RUIMTE-AANBOD VIJVERHOF / DISLOCATIES kantoor-
dienst-
ruimte
rui~te
1061
ss
ruimteaanbod 'l.v.e. dislocaties
verschil
--
1'120
+
241
zaalruil'lte
+
ss
+
restaur .. -
ruimte
magazijnruimte
495
--
14A
100
--
305
39S
--
-
157
totaal
+
1759 m2 1225 m2
S34 m2
' Hoewel vraag en aanbod niet geheel aansluiten, kan er gezien de overwaarde vanuit worden gegaan dat het pand voldoet aan de opvang van mogelijk te dis1okeren program ma-onderdelen. .
Afbeelding
3.5
PPR plan H
8
U
T
E
N
H
0
0
F
V
IJ
V
E
R
F
z w ....J
Q.
-183.6
Bruikbaarheid overige Binnenhofgebouwen Door de P.P.R.-fraktie is voorgesteld (zie bijlage 3.6) de voor de Tweede Kamer beschikbare gebouwen uit te breiden met andere gebouwen aan het Binnenhof, namelijk de panden Binnenhof 1 (Raad van State), Binnenhof 1820 (Ministerie van Algemene Zaken) en, indien de Eerste Kamer ooit zou worden opgeheven, in later stadium eventueel Binnenhof 21-23 (Eerste Kamer). (afbeelding 3.5) Hoewel is becijferd dat het op deze wijze onderbrengen van het programma van eisen kwantitatief tot de mogelijkheden behoort, zijn bij dit voorstel de volgende kanttekeningen te plaatsen: wegens de monumentale aspekten (Trêveszaal, Statenzaal c.a.) zijn strukturele ingrepen niet mogelijk; door de geisoleerde ligging van de panden aan de noordzijde van het Binnenhof zou de grote wijdlopigheid in het Tweede Kamercomplex aanzienlijk worden vergroot; onder 5.2 blijkt dat reeds 7796 van de nuttige vloeroppervlakte volgens het programma van eisen in bestaande gebouwen kan worden ondergebracht; Binnenhof 19 wordt thans en Binnenhof 20 is reeds voor vele miljoenen gerestaureerd t.b.v. het ministerie van Algemene Zaken; verplaatsing zou herhuisvesting van de betrokken instanties noodzakelijk maken; het symbolische aspect dat thans Regering, Parlement en Raad van State aan het Binnenhof vertegenwoordigd zijn zou verloren gaan. In samenhang met dit voorstel heeft de P.P.R.-fraktie de suggestie geopperd om de Balzaal te vergroten t.b.v. de plenaire vergaderingen, opdat kan worden afgezien van een nieuwe plenaire zaal. Zulk een aantasting van deze monumentale ruimte is echter ondenkbaar.
Afbeelding
Netto-aanbod naar soort van ruimte in m2
legenda: k - kantoorruimten d - dienstruimten z • zaalruimten r • restaurants m • magazijnen
3.6
-193.7.
Aanbod van theoretisch mogelijke combinaties Om een toetsing van de totale gevraagde ruimte aan het totale beschikbare aanbod mogelijk te maken is het noodzakelijk eerst een onderscheid in de soorten van aangeboden ruimten aan te brengen. In tabel 3.3 is voor elk pand een dergelijke uitsplitsing gemaakt, die in afbeelding 3.6 nog eens geillustreerd wordt.
Tabel 3.3
~
RUIMTE-AANBOD NAAR SOORT VAN Rl'IMTE IN M2
ebou>
kantoor-
dienst
ruimten
ruimten
A
--
--
!11
987
400
82
96
72
83
212
201
84
941
71
c
515
.01
20
02
371
_E
819
12
--
22
l!!AalruJ.mten
restau-
verqader
overi':'&
R9 976 •
234
-96 ---
--
46 130 150
252 33 240
-
--
-----
!i'
1.997
57
46
Gl
2.349
49
409
a
2.866
105
--
J
474
171
411
177
1.061
55
200
295
'Ç
489
rants
----
lil
----
----356 ---
IIIAOA2lin arehief
berging
--
--
I.IBI
224
--
--
41 122
---
102 47 137 57
--
16
405
39
272
18
-
3A6
2AI
551
704
12
10
BA
Het spreekt voor zichzelf dat een sommering van deze getallen (zie ook 3.1) nog geen inzicht verstrekt in de vraag of de behoefte door dit aanbod wordt gedekt. Voor een kwantitatieve toetsing moeten eerst de theoretisch mogelijke combinaties van bestaande gebouwen worden geanalyseerd. In bijlage 3.1 wordt voor de afzonderlijke gebouwen het netto aanbod naar soort van ruimte per vertrek aangegeven. Voor de specifikatie van het ruimte-aanbod naar soort van ruimte voor de verschillende gebouwen per laag wordt verwezen naar bijlage 3.2.
JE
Inclusief de twee balkons à 40 m2 van de Balzaal
-20Voor acht theoretisch mogelijke combinaties is het aanbod per ruimtesoort berekend. Deze acht combinaties vormen de basis voor de kwantitatieve toetsing welke in 5.2 nader is uitgewerkt. Daar wordt ook een aanname gedaan voor het zgn. afstemmingsverlies, dat in het overzicht van tabel 3.4 nog niet is verdisconteerd. Tabel 3.4
I' ROI.M'I'E-AAliBOO NAAR SOORT VAN RUIMTE IN H2 VOOR i! COMBINATIES VAN EIESTAANOE PJl.tlOEN
kantoorruimten
combinatie
dienstruimten
zaalruimten
restaurant
magazijnruimten
""""
totaal
..
1. A + BI + B2 + 84+ 01 .. ! F + G + H
!0590
788
2851
356
3720
~. nr. I - H
7742
683
2362
---
2AA8
13675
3. nr. 1 - G
8241
739
2442
356
3334
IS 112
~. nr.
~·
I - G - H
nr. 1 + J
6, nr. 1 + J - H 7. nr. 1
ja.
nr. I - H (of nr. 2)
5393
634
1953
--
2502
10482
11064
959
4338
356
4436
21153
8198
854
3849
---
3604
16505
10590
78A
2A51
356
1720
11'!001
7742
683
2362
---
2RAB
13675
' 3.8
lilOOI
~
Beschikbaar bouwterrein Completering van de acht mogelijk combinaties van bestaande gebouwen, met de daarbijbehorende terreinvormen voor de vereiste nieuwbouw levert de basis voor acht theoretische modellen van ruimtegebruik, die in 5.2 aan een nader onderzoek worden onderworpen. In totaal zijn 4 terreinvormen te onderscheiden, elk behorend bij 2 mogelijke combinaties van bestaande gebouwen. Door sloop van de panden aan de Hofstraat en de panden B3 en D2, komt een basisoppervlakte beschikbaar van 3390 m2. Als daaraan de grondoppervlakte van Hotel Central wordt toegevoegd, bedraagt de oppervlakte van het bouwterrein: 3390 + 1740 = 5130 m2. Als aan de basisoppervlakte het terrein van de Hoge Raad wordt toegevoegd, bedraagt de oppervlakte in totaal: 3390 + 3100 = 6490 m2. Wanneer aan dit laatste getal ook de oppervlakte van Hotel Central wordt toegevoegd, bedraagt het grootst mogelijke bouwterrein: 6490 + 1740 =8230 m2.
Hoofdstuk 4
INVENTARISATIE STEDEBOUWKUNDIGE INZICHTEN
-214.
INVENTARISATIE STEDEBOUWKUNDIGE INZICHTEN 4.1
De Binnenstad van Den Haag Ruimtelijke struktuur en hoofdrichtingen De binnenstad van Den Haag is in ruimtelijk opzicht belangrijker dan in architektonisch opzicht, hoe monumentaal sommige gebouwen ook zijn. De ruimtelijke struktuur ervan is in belangrijke mate bepaald door de bodemgesteldheid. (afbeelding 4.1) Het kenmerkende van deze struktuur is het patroon van een brede, lange strandwal die uit evenwijdig aan de zee lopende zandruggen bestaat, afgewisseld door verweerde tussengedeelten (afbeelding 4.2). Op deze ruggegraten ontwikkelde zich het typische rechthoekige stratenpatroon. In dit patroon kunnen de twee hoofdrichtingen als volgt worden onderscheiden: De oudste delen van de stad die zijn gesticht op de vanuit het zuidwesten naar het noordoosten lopende strandwallen; vanaf de Oude Kerkebuurt via het Binnenhof naar het Haagse Bos. Volgens deze richting zijn twee min of meer paralelie routes te onderscheiden t.w. a. Spuistraat-lange Poten- Bezuidenhout; b. Plaats- Vijverberg - Benoordenhout. De vanuit het zuidoosten naar het noordwesten lopende oorspronkelijke verbinding tussen Rijswijk en Scheveningen, welke is terug te vinden in de route: Wagenstraat- Noordeinde- Scheveningen (afbeelding 4.2). Doorbraken Met name in de binnenstad zijn omstreeks de jongste eeuwwisseling doorbraken gerealiseerd om 19e eeuwse wijken zoals de Schilderswijk en de Zeeheldenbuurt sterker te binden aan de oude stad. Voorts werd hierdoor de toegankelijkheid verwezenlijkt voor nieuwe verkeersmiddelen zoals auto, stadbus en tram (afbeelding 4.3). Afbeelding
·,
4.2
.·.:
~ longe duinen
L;.:;.;;.;:J
I ·,,. :q und op veen
0
oude atrandwal
[t-./M::;J
tand :
!.~n
-224.2
Het Binnenhof en omgeving De belangrijkste inzichten van de Gemeente Den Haag (zie bijlage 4.1):
Het Binnenhof De kern van het Beschermd Stadsgezicht 'Binnenhof en Omgeving' wordt gevormd door het Binnenhof met de voormalige grafelijke gebouwen uit de 13e, 14e en 15e eeuw, omgeven door bouwwerken uit de late middeleeuwen, het einde van de 16e, de 17e, 18e en 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw. Vanouds heeft het Binnenhof een slechts door poorten toegankelijke beslotenheid. Dit is een karakteristiek die uit de optiek van het beschermde stadsgezicht niet hoog genoeg gewaardeerd kan worden. Het is vanuit dit standpunt dan ook duidelijk dat een grote waarde wordt toegekend aan de diverse poorten, niet slechts uit architectuur-historisch oogpunt, maar ook funktioneel gezien. Het is van belang, dat het besloten Binnenhof betreden wordt door deze poorten. Bij de ontwikkelingen in dit gebied moeten de poorten funktioneel gehandhaafd blijven. Dit heeft als consequentie, dat bij de planontwikkeling t.b.v. de uitbreiding van de Tweede Kamer met de aanlooproutes naar de poorten toe rekening gehouden moet worden. Omgekeerd kan geredeneerd worden dat de poorten vanaf het besloten Binnenhof toegang geven tot buitenruimten, t.w. het Buitenhof, het Hofcingelplein en het Plein. De Hofweg De belangrijkste buitenruimte is zonder twijfel het Buitenhof, dat met het Binnenhof verbonden is door de Stadhouderspoort. De hechte relatie, die Binnenhof en Bui tenhof van oudsher hebben gehad, is evenwel verstoord door de doorbraak tussen het Spui en de Kneuterdijk (afbeelding 4.3). Door deze maatregel is de reeks van open ruimten met vernauwingen zoals die gevormd worden door Plein, Binnenhof en Buitenhof en waarbij wellicht ook het Oude Stadhuis en de Grote Kerk kunnen worden betrokken, onderbroken. Bij de evaluatie van deze ingreep in de organisch gegroeide stedebouwkundige struktuur van Den Haag zou echter ook een punt van overweging kunnen zijn, dat het Hofwegtracée, gevolg van Serlage's in 1908 ontworpen en in 1911 door de Raad aanvaarde uitbreidingsplan, kenmerkend is voor de stedebouwkundige inzichten van die periode en als zodanig van belang voor de geschiedenis van de stedebouw. Dit tracée wordt bovendien gemarkeerd door enkele karakteristieke architectonische scheppingen van Berlage: het winkelpand van Meddens (Hofweg 11) en de borstwering met balustrade en gedenkpijler tegenover de Gevangenpoort. Men zou deze doorbraak ook als een inmiddels historisch gegeven kunnen accepteren. Doch de Hofweg doorbraak zou op een zodànige manier in relatie gebracht moeten worden met het Hofcingelplein, dat het overheersende karakter van deze ruimte als doorgaande verkeersroute wordt teruggedrongen ten gunste van een herinrichting van deze ruimte als plein.
Afbeelding
4.4
.,Verzameling Gemeente Archief van 's·Gravenhage"
-2.3Spuistraat-Lange Poten De in. dit gebied gelegen zeer lange zuidwest-noordoost as, gevormd door Vlamingstraat-Spuistraat-Lange Poten-Korte Poten-Herengracht-Bezuidenhoutseweg heeft grote waarde. Deze hoofdas heeft zijn doorgaande verkeersfunktie verloren na de jongste eeuwwisseling toen de verbinding (Grote Markt-straat) tussen Prinsegracht en Kalvermarkt tot stand kwam, maar is niettemin een gegeven, waarmee terdege rekening gehouden zal moeten worden. Het is thans een aktiviteitenroute waarin een sterke funktievermenging voorop staat. (afbeelding 4.7) De oorspronkelijke ruimtelijke aaneenschakeling van Spuistraat, Lange Poten en Plein is t.g.v. de Hofwegdoorbraak ter hoogte van het Spui ernstig verstoord. De doorbraak vormt een barriëre voor het goed funktioneren van deze voetgangersroute ten opzichte van de rest van het centrumgebied. Mede om deze barriëre op te heffen is er een voorstel gedaan om de Hofweg verkeersluw te maken. Silhouet Aandacht moet worden besteed aan het silhouet van het stadsgezicht Binnenhof. Het Ridderzaalcomplex Het is essentiëel, dat het besloten karakter van het eigenlijke Binnenhof zelf zijn dominant heeft in de Ridderzaal. Dit gebouw verdeelt de omsloten ruimte in enkele delen, waarvan het grote voorplein het meest overheerst. De voorkant van de Ridderzaal vormt het hoofdmotief van het voorplein, zowel door de schaal, door de detaillering als door zijn symmetrische opbouw. Dit hoofdmotief wordt versterkt door de ligging in de as BinnenhofBuitenhof. Het Bui tenhof Het Buitenhof en Binnenhof vormden tezamen in de stad een wereldlijke immuniteit waarvan de toegangswegen door poorten waren afgesloten. Door de verkeersdoorbraak tussen Spui en Kneuterdijk is deze relatie echter verstoord. Bij deze ingreep is met name de beslotenheid van het Buitenhof verloren gegaan. De Hofwegdoorbraak is ook aan deze zijde nooit afgemaakt en onvoldoende opgevangen. Qua schaal en hoogte wijkt de bebouwing rond het Buitenhof overigens weinig van het Binnenhof af, ofschoon het Binnenhof in de loop der tijden met name aan de Hofvijverkant en ter hoogte van het Ridderzaalcomplex heel wat wijzigingen heeft ondergaan (afbeelding 4.4). De door de Gemeente voorgestelde herinrichting van het Buitenhof kan een belangrijke verbetering betekenen voor de ruimtelijke kwaliteit van het Buitenhof zelf, zowel als voor die tussen Buitenhof en Binnenhof.
Afbeelding
4.5
Afbeelding
4.6
verkeersantsluiting plangebied H 0
8
U
I
T
E
~
H
0
F
V
IJ
V
I!
R
F
z w
-24Het Plein Het Plein vormt in de reeks van stedelijke ruimten de meest symmetrische ruimte, hetgeen zowel door de ligging van de bebouwing als de wijze waarop de straten hierop aansluiten versterkt wordt. De nieuwe afwerking en inrichting van het Plein heeft het oorspronkelijke karakter versterkt (afbeelding 4.1). De dubbele rij bomen rondom het middengebied en het erop geplaatste standbeeld vormen een wezenlijke bijdrage aan het stadsbeeld. De aan het Binnenhof grenzende gebouwen domineren, samen met de gebouwen van het voormalige Ministerie van Koloniën en het Ministerie van Defensie, sociëteit 'De Witte' en het Mauritshuis in hoge mate deze stedelijke ruimte. De op het Plein uitkomende straten vormen nauwelijks een onderbreking van de pleinwanden. Het voorplein voor het Mauritshuis vormt een belangrijke overgang naar het Binnenhof. Het voorplein voor het gebouw van de Hoge Raad dient ook in de toekomst zijn open karakter zoveel mogelijk te behouden t.b.v. het zicht op de aangrenzende gevels van Plein 1 en Plein 2B. Monumenten In het plangebied zijn de in bijlage 4.1 genoemde architectuur-historisch belangrijkste bouwwerken gelegen, die tenzij anders vermeld alle op de Rijkslijst van beschermde monumenten zijn geplaatst en als zodanig als randvoorwaarden gelden bij een eventuele wijziging van het stedebouwkundige beeld. Verkeer Wat betreft de verkeersaspecten wordt verwezen naar bijlage 4.1. Hierop is aangegeven met welk toekomstige profiel van de Hofweg rekening gehouóen moet worden. (afbeelding 4.5) In het kader van een beleid gericht op een zo gering mogelijke belasting van het binnenstedelijk wegennet, lijkt het gewenst dat de onder de toekomstige nieuwbouw voor de Tweede Kamer aan te leggen parkeergarage niet (uitsluitend) via de Hofweg, maar (ook) op andere wijze wordt ontsloten. De ontsluitingen door het plangebied loopt langs de Korte Vijverberg via de westzijde van het Plein en de Lange Poten rechtsaf naar de Hofweg (afbeelding 4.6). Een eventuele route langs de sociëteit De Witte voor het uit de Kamergarage vertrekkend verkeer wordt niet wenselijk geacht. Er moet voor gewaakt worden dat door de in- en uitritten aan de zijde van het Plein de belevingswaarde van het Plein wordt geschaad.
-25De belangrijkste inzichten van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (zie bijlage 4.2):
Het Binnenhof Het plangebied t.b.v. de nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer valt in zijn geheel binnen het beschermd stadsgezicht in de zin van de Monumentenwet. Voor de toelichting bij de beschikking tot de aanwijzing van dit beschermd stadsgezicht wordt verwezen naar bijlage 4.2. Het merendeel van de gebouwen rond het Binnenhof en het Ridderzaalcomplex, alsmede de panden Plein 1, 2B, 4, 23 en 24 en het standbeeld op het middengebied van het Plein zijn individueel krachtens de Monumentenwet beschermd. In struktureel opzicht valt het Binnenhof en omgeving in twee delen uiteen: a.
Het regeringscentrum, dat gevormd wordt door het Binnenhof, -'vanaf het begin van zijn ontwikkeling de zetel van bovenstedelijk bestuur en gezag'- en vanaf de negentiende eeuw ook de westwand van het Plein, In samenhang met de Hofvijver kan dit worden aangemerkt als één monumentaal complex, waarbij de cultuur-historische waarde zowel het geheel als de samenhangende delen betreffen.
b.
Het gebied zuidwestelijk van het Binnenhof dat vanouds tot de 'stad' heeft behoord. De hoofdas in de stedebouwkundige struktuur van dit gebied wordt bepaald door de Spuistraat/Lange Poten. De wijzigingen ter plaatse van de Hofweg - de schuine doorbraak - hebben de 'twee-eenheid van Binnenhof en stad' aangetast.
· Hofweg De in het begin van deze eeuw ontstane verkeersruimte met aangrenzende bebouwing levert weliswaar een bijdrage aan het stadsbeeld ter plaatse, maar is in de historische sti"Uktuur een vreemd element. Het Hofweg-Hofcingel gellied is een hybride openbare ruimte waarin de individuele kwaliteit van de aangrenzende panden niet wordt versterkt door het profiel en de inrichting van genoemde weg en cingel. (afbeelding 4,8)
\'
-26Silhouet Het silhouet van Binnenhof en omgeving is niet zoals in de meeste Nederlandse situaties het 'gezicht van buiten af' maar juist een 'gezicht van binnenuit' (afbeelding 4.9). Oen Haag heeft een uitzonderlijke aaneenschakeling van open ruimten, ieder afzonderlijk van maat, welke voor Nederlandse begrippen groot tot zeer groot is. Dit gegeven levert meerdere fraaie stadsgezichten op, waardoor aan de eerder genoemde stedebouwkundige en bouwkundige monumentenwaarde nog een extra dimensie toegevoegd wordt.
Afbeelding
. I
--~--
4. 9
Hoofdstuk 5
KEUZE MODEL VAN RUIMTEGEBRUIK
Afbeelding
5.1
Overzicht Binnenhof. Straatnamen en huisnummers. H
0
F
V
IJ
V
E
R
.....--.
Ministerie van Algeipéne laken
Mu!;,eum Ufltshuis
I
I
B U
T
E
N H 0
F
B
N.
N
E
N
19
z w
a.
0
C
I
N G E
\.
Hotel Central
VmiM,(). van Just1tie
zB
-27-
.5.
KEUZE MODEL RUIMTEGEBRUIK .5.1. Beschrijving van de acht theoretisch mogelijke modellen De in deze paragraaf beschreven modellen hebben een theoretisch karakter. Zij dienen ter ondersteuning van het verkrijgen van een inzicht in de mogelijkheden. Een belangrijke positie neemt daarbij de huisvesting van de Hoge Raad in. De uitbreidingsbehoefte van de Tweede Kamer brengt deze positie in de knel, temeer daar de huidige ruimte van de Hoge Raad ook uitgebreid moet worden Er is nagegaan of de Hoge Raad in dit gebied gevestigd kan blijven. Vandaar dat ook een bestemming van het voormalig Ministerie van Justitie voor dit doel in de analyse is betrokken. De opzet van de acht theoretische modellen van ruimtegebruik is verder gebaseerd op de volgende uitgangspunten: bij voorkeur handhaven van zoveel mogelijk bestaande gebouwen; respecteren van de stedebouwkundige randvoorwaarden en de monumentale waarden overeenkomstig het daarover gevoerde overleg (hoofdstuk 4); Het onaangetast laten van de volgende gebouwen is als randvoorwaarde gesteld: de bestaande Kamergebouwen langs de zuidzijde van het Binnenhof met het daarbij respecteren van de aaneengeslotenheid; het monument Plein 1 (vml. Ministerie van Koloni~n); het monument Plein 2B (vml. Ministerie van Justitie). Er is uitgegaan van het slopen van de volgende gebouwen: de panden Hofcingel 4 t/m 12 t.b.v. de aansluiting van nieuwe bebouwing op bestaande bebouwing; de panden langs de Hofstraat, t.w. het P.T.T.-gebouw, House of Lords en Bonaparte, aangezien deze gebouwen een geringe bouwkundige waarde vertegenwoordigen en een instandhouding ervan een oplossing van de opgave praktisch onmogelijk maakt; het achterliggende gedeelte van Binnenhof .5, waarin de Schepelzaal is gelegen, daar deze vleugel een sta-in-de-weg vormt voor de vernieuwingsplannen. Voorts is op grond van de stedebouwkundige overwegingen ervan uitgegaan dat het Hofcingelpleintje grotendeels onbebouwd moet blijven. Op deze wijze ontstaat het meest behoudende model nummer 1. (zie afbeelding .5.2) De varianten daarop zijn als volgt tot stand gekomen: het al dan niet slopen van Hotel Centra!. Deze variabele is ingevoerd om het effect ervan te kunnen nagaan, ook al levert de realisering van deze sloop stedebouwkundig bezwaren op. In de oneven reeks modellen (1, 3, .5 en 7) is Hotel Central steeds gehandhaafd, terwijl het in de even reeks modellen (2, 4, 6 en 8) steeds gesloopt is gedacht. in eerste instantie is ervan uitgegaan dat het College van de Hoge Raad in het eigen gebouw gehuisvest zou blijven (mode.J 1 en 2).
Afbeelding
5.2
ove.rzicht van onderzochte modellen
D
niet bij het model betrokken gebouwen gebied beschikbaar voor nieuwbouw
~ gebouwen ter beschik~ king van de Tweede Kamer
Vijverhof {bestemd voor dislocabele funkties)
-28-
daar de kans daarop al door de uitbreidingsbehoefte van de Hoge Raad zelf gering moet worden geacht is bij de volgende stap getracht het college wel in dit gebied te blijven huisvesten n.l. in Plein 2B (vml. Ministerie van Justitie). Sloop van het gebouw van de Hoge Raad t.b.v. de Tweede Kamer lijkt dan onontkoombaar (model 3 en 4). de eventuele verplaatsing van de Hoge Raad naar elders maakt het zinvol om te onderzoeken of het gebouw dan wèl gespaard kan wordent.b.v.het onderbrengen van onderdelen van de Tweede Kamer (model .5 en 6). de meest soelaas biedende mogelijkheid is verhuizing van de Hoge Raad naar elders en sloop van het gebouw van dit college t.b.v. nieuwbouw voor de Tweede Kamer (model 7 en 8). Resumerend kunnen de 8 modellen als volgt worden getypeerd: Model I:
- Hotel Central gehandhaafd; - Hoge Raad blijft in eigen gebouw; - nieuwbouw op terrein langs Hofstraat.
Model 2:
- Hotel Central gesloopt; - Hoge Raad blijft in eigen gebouw; - nieuwbouw op terrein langs Hofstraat + gedeelte Lange Poten
Model 3:
-
Hotel Central gehandhaafd; gebouw Hoge Raad gesloopt; huisvesting Hoge Raad in Plein 2B; nieuwbouw op terrein langs Hofstraat + gehele middengebied
Model 4:
-
Hotel Central gesloopt; gebouw Hoge Raad gesloopt; huisvesting Hoge Raad in Plein 28; nieuwbouw op terrein langs Hofstraat, gedeelte Lange Poten +gehele middengebied.
Model .5:
- Hotel Central gehandhaafd; - Hoge Raad verhuisd; - nieuwbouw op terrein langs Hofstraat.
Model6:
- Hotel Central gesloopt; - Hoge Raad verhuisd; - nieuwbouw op terrein langs Hofstraat + gedeelte Lange Poten
Model 7:
-
Hotel Central gehandhaafd; Hoge Raad verhuisd; gebouw Hoge Raad gesloopt; nieuwbouw op terrein langs Hofstraat + gehele middengebied.
Model 8:
-
Hotel Central gesloopt; Hoge Raad verhuisd; gebouw Hoge Raad gesloopt; nieuwbouw op terrein Hofstraat, gedeelte Lange Poten + gehele middengebied.
-295.2. Kwantitatieve analyse Uitgangspunten globale berekening. Daar in hoofdstuk 3 reeds de kwantitatieve gegevens betreffende het ruimte-aanbod voor elk der acht beschreven modellen zijn geïnventariseerd, kan nu uitgaande van het gereduceerde programma van eisen worden berekend welk nieuwbouwvolume voor elk model benodigd is. Daarbij dient een aanname te worden gedaan voor het zgn. afstemmingsverlies. Voorlopig wordt dit gesteld op 10% van de aangeboden nuttige vloeroppervlakte in de bestaande gebouwen, d.w.z. bij herindeling gaat 10% van deze vloeroppervlakte verloren aan het verschil tussen de p.v.e.oppervlakten en de reêel aanwezige Kamer-oppervlakten. Deze aanname wordt bij de nadere toetsing nog kritisch bekeken. Stel nu:
Dan is:
P
=
programma van eisen in nuttige m2 na reduktie en dislokatie
A
=
aanbod nuttige oppervlakte in m2 in de bestaande gebouwen;
N
= =
nieuw te bouwen nuttige vloeroppervlakte
N
P- 0,9 A
Het is duidelijk dat deze berekening per soort van ruimte moet worden opgezet, overeenkomstig het onderscheid dat in het programma van eisen (2.4) en in de aangeboden ruimte (3.7) al is gemaakt. Om na te kunnen gaan of het benodigde nieuwbouwvolume binnen de stedebouwkundige randvoorwaarden is in te passen is het nodig de nieuw te bouwen vloeroppervlakte te herleiden tot een bruto bouwvolume. Daartoe worden eenvoudigheidshalve de volgende aannames gedaan: a. de verhouding bruto vloeroppervlakte ten opzichte van nuttige vloeroppervlakte bedraagt een factor 2, d.w.z. voor gangen, hallen, toiletten, technische ruimten enz. is nog eens zoveel oppervlakte benodigd als voor de gebruiksruimten; b. de gemiddelde verdiepingshoogte (h) voor de te realiseren nieuwbouw wordt wegens de voornamelijk daarin te projecteren vergaderzalen gesteld op 4,50 meter. Op grond hiervan kan het bruto nieuwbouwvolume worden bepa_ald: V gevraagd
=N x 2 x h = N x 2 x 4,5 =9 x N
Dit gevraagde nieuwbouwvolume dient te worden getoetst aan het toelaatbare volume. Dat kan worden bepaald uitgaande van: a. de maximaal toelaatbare bouwhoogte (H) die in principe 18 meter (of 4 bouwlagen) bedraagt; b. het bebouwingspercentage of de -dichtheid dat op de oppervlakte, het beschikbare bouwterrein (T), toelaatbaar wordt geacht. Hiervoor is 50% aangenomen. Dit percentage komt ongeveer overeen met dat van het omliggende gebied.
Afbeelding
.5.3
overschrijdingspercentage per model bij aanname 10% afstemmingsverlies
niet bij het model betrokken gebouwen
D
gebied besch1kbaar voor nieuwbouw
~gebouwen ter beschik~ king van de Tweede Kamer
Vijverhof(bestemd voor dislocabele funkties)
-30Het toelaatbare nieuwbouwvolume boven maaiveld kan dus als volgt worden berekend: V toelaatbaar
=.50% x T x H =0,.5 x T x 18 =9 x T
Door V gevraagd en V toelaatbaar per model met elkaar te vergelijken (dat toevalligerwijze overeenkomt met het verschil tussen N gevraagd en T beschikbaar) ontstaat er een inzicht in de mate van over-- of onderschrijding van het toelaatbare nleuwbouwvolume. (zie bijlage .5.1) Het resultaat is in afbeelding .5.3 samengevat. Resultaat globale berekening Overschrijding: model! mode12 model3 model 4 model.5 model6 model 7 model 8
60% 90% 30% .50% 4% 40% nihil 20%
De overschrijdingspercentages zijn voor de modellen 1, 2, 4 en 6 van dien aard, dat een nadere toetsing van deze vier modellen als zinloos moet worden beschouwd. De modellen 3, .5, 7 en 8 bieden wel in meer of mindere mate een redelijk perspectief voor zulk een nadere toetsing. Eerste selectie Alvorens een verbeterde berekening van de vier geselecteerde modellen te maken zijn deze modellen eerst 'ingevuld', d.w.z. de funktiegroepen van het eisenprogramma zijn verdeeld over de bestaande gebouwen en de nieuwbouw. Daarbij is een zo groot mogelijk rendement nagestreefd. De invulling van de vier modellen maakt het mogelijk de afstemmingsverliezen in de bestaande gebouwen beter te bepalen. Uiteraard heeft deze bepaling nog steeds een voorlopig karakter. Afstemmingsverliezen na invulling: 10,9% model 3 model .5 14,0% model 7 10,9% model 8 13,6% Zoals verwacht valt model .5 in ongunstige zin uit de toon. Het gebruik van het gebouw van de. Hoge Raad door de Tweede Kamer oefent een negatieve invloed uit.
t'\Ioee1ding
DE GESELEKTEERDE MODELLEN overschrijdin\lspercentages bij werkelijke afstemmingsverlies
* voorm.min.van.Justitle t.b.v. Hoge Raad.
model
3
model
5
model
7
model
8
5.4
-31Oe verhouding tussen nieuw- en oudbouw blijkt nogal te verschillen: model model model model
3 5 7 8
36% nieuwbouw en 64% oudbouw 19% nieuwbouw en 81% oudbouw; 23% nieuwbouw en 77% oudbouw; 50% nieuwbouw en 50% oudbouw.
Begrijpelijkerwijze vormen de modellen 5 en 8 de extremen. Resultaat nadere berekening In de herziening van de overschrijdingsberekening is met de op grond van de nadere "invulling" berekende getallen rekening gehouden (zie bijlage 5.2). Achtereenvolgens bedraagt nu de overschrijding_ ten opzichte van de toegestane bouwhoogte van 18 meter: (afbeelding 5.4) model model model model
3 5 7 8
20% 20% nihil (er is zelfs sprake van enige 'onderschrijding') 15% .
Ten opzichte van de eerste globale berekening is er enige verbetering opgetreden bij de modellen 3 en 8. De verbetering van model 8 ondanks het grotere afstemmingsverlies is te verklaren uit het grote aandeel van de nieuwbouw waardoor een nivellerend effect wordt veroorzaakt. Model 5 is aanzienlijk verslechterd hetgeen verklaard kan worden uit het hoge afstemmingsverlies in het relatief groter aandeel van de bestaande gebouwen waardoor dus ook een groter nieuwbouwvolume nodig is. Uit het feit dat in model 7 minder hoog gebouwd zal kunnen worden dan de maximaal toegestane hoogte blijkt dat de beperking van het programma van eisen enerzijds en de vergroting van het ruimteaanbod anderzijds duidelijk effect sorteert.
5.3. Kwalitatieve analyse van de eerste selectie De kwalitatieve toetsing vindt plaats aan de hand van: funktionele criteria; stedebouwkundige criteria Voor de definiëring van deze criteria zie bijlage 5.3. Funktionele criteria a. Ruimte-aanbod Uit de in 5.2 vermelde afstemmingsverliezen en overschrijdingspercentages blijkt de voor het gebruik door de Tweede Kamer ineffidënte opzet van het gebouw van de Hoge Raad. Het Hotel Central blijkt daarentegen een zeer 'rendabele' gebruiksmogelijkheid te bieden. b. Bedrijfsfunktionaliteit Voor de toetsing aan dit criterium zijn de modellen 5 en 7 tegenover elkaar geplaatst als zijnde de meest duidelijke tegenpolen (afbeelding 5.5). Oe modellen 3 en 8 kunnen wat de bedrijfsorganisatie betreft als variant van model 7 worden opgevat.
Atbeeiding
'-,
5.5 .
laag 1
model 5 gebruikskwaliteiten --~
----
model 7gebruikskwaliteiten
I !
laag 1
-32Er ontstaat in model 5 geen nieuwe mogelijkheid voor een infrastruktuur t.b.v. een doelmatige communicatie. Mogelijk knelpunt zal wellicht zijn de aansluiting met het huidige gebouw van de Tweede Kamer in deze analyse ook wel B-complex genoemd. De keuze voor dit model zou daarom een van de grootste problemen in het huidige Kamercomplex t.w. de gebrekkige interne communicatie, nog veel meer vergroten, immers de geïsoleerdheid en de diversiteit van de gebouwen in dit model maakt samenvoeging tot een funktioneel geheel onmogelijk. In model 7 komt het middengebied vrij voor een te realiseren centrale nieuwbouw met de noodzakelijke infrastruktuur voor de communicatie. Door middel van deze nieuwbouw kunnen alle langs de randen van het plangebied gelegen bestaandE:! gebouwen met elkaar worden verbonden. Dit zal de bedrijfshuishouding vergemakkelijken. Daarbij leent deze centrale nieuwbouw zich uitstekend voor het onderbrengen van de vergaderzalen met de daarvoor benodigde publieke circuits. De uitwerking van dit model biedt een redelijk perspectief om de beoogde verbetering van de communicatielijnen te verkrijgen. In dit model wordt 7796 van het program ma van eisen in bestaande gebouwen gerealiseerd. c. Overzichtelijkheid Ook hiervoor worden model 5 en 7 weer tegenover elkaar gesteld. De vergroting van het Kamercomplex zal aan de voorwaarde moeten voldoen dat een heldere en overzichtelijke struktuur tot stand wordt gebracht. Met model 5 wordt voortgegaan op de ingeslagen weg van 'aanbreien' van gebouwen. In het huidige Kamercomplex is te zien dat dit leidt tot een doolhofeffect. Uitbreiding van dit effect moet als onaanvaardbaar worden beschouwd. De in model 7 te realiseren centrale nieuwbouw biedt de kans voor het aanbrengen van een nieuwe ruimtelijke struktuur, waardoor de kwaliteit van de Kamerhuisvesting kan worden verbeterd. De bestaande gebouwen uit vele eeuwen en van vele stijlen, gaan in dit model hun samenhang ontlenen aan een nieuwe ruimtelijk verbindende struktuur. d. Transport Het ontbreken van een ontsluitingsmogelijkheid aan de zijde van het Plein in model 5 levert behalve voor het parkeren ook problemen op voor het goederen- en dienstverkeer (bevoorrading keuken). Het doolhofeffect en de vele niveauverschillen in dit model zullen een integrale oplossing in de weg staan. Daaruit mllen consequenties voortvloeien voor het beheer van de transportmiddelen en de personeelsbezetting daarvoor. Model 7 biedt een optimaal uitgangspunt voor een efficiënt intern en extern transportsysteem. Het deelt dit met de modellen 3 en 8.
Afbeelding
DE GESELEKTEERDE MODELLEN
model
3
model
5
model
7
5.6
-33e. Parkeermogelijkheden Uiteraard zijn er in een parkeerkelder onder de nieuwbouw volgens model 8 de meeste en volgens model 5 de minste parkeerplaatsen te realiseren. In model 3 en 7 ligt dit aantal gelijk. Bij model 5 valt de kanttekening te plaatsen dat de ontsluiting van de parkeergarage vanaf de Hofweg niet in het gemeentelijke beleid past. Er wordt namelijk voorzien in een ontsluiting vanaf de Pleinzijde en in model 5 is zulks niet mogelijk. f. Veiligheid Een van de belangrijkste voorwaarden die vanuit een goede beveiliging van het gebouw worden gesteld is een beperking van het aantal toegangen. Ook hier onderscheidt model 5 zich weer in ongunstige zin. De diversiteit van het complex brengt een groot aantal toegangen met zich mee. De bestaande gebouwen zullen hun afzonderlijke karakter min of meer behouden. Daardoor zal ook geen compact bezoekerscircuit kunnen worden gerealiseerd. In de modellen 3, 7 en 8 zijn de entrees vanaf de Hofweg en het Plein in het centrale middengebied te situeren. De nieuwbouw kan hier overzichtelijk worden opgezet. Hetzelfde is van toepassing voor een bezoekerscircuit dat nu wel compact kan worden gehouden. Stedebouwkundge criteria (afbeelding 5.6) a. Toegankelijkheid De vier modellen worden vanuit 3 verschillende richtingen met elkaar vergeleken: - Vanaf de Hofwegzijde zijn de toegangsmogelijkheden in alle geselecteerde modellen identiek. Deze zijn duidelijk als positief te kwalificeren. Deze toegang kan worden benaderd door voetgangers (eventueel vanuit bus, tram en taxi) en fietsers. Ontsluiting voor autoverkeer op deze plaats past niet in het gemeentelijke beleid. - Ook vanaf het Binnenhof bezien zijn de vier modellen Overigens maakt de spanning tussen 'de Kamer blijft aan gezeteld' en de vergroting van het complex door de nieuwbouw een grondige studie van de relatie tussen nieuwe bebouwing noodzakelijk.
gelijkwaardig. het Binnenhof te realiseren bestaande en
- Vanaf het Plein zal de ontsluiting voor het autoverkeer van en naar de parkeergarage plaats moeten vinden. Bovendien is het gewenst deze zijde toegankelijk te maken voor gebruikers en bezoekers komend vanuit trein, bus en Pleingarage. Model 5 biedt onvoldoende mogelijkheden voor deze toegankelijkheid, in tegenstelling tot de modellen 3, 7 en 8, die hier wel goede mogelijkheden bieden.
-34b. Expressiviteit Dit criterium laat zich benaderen vanuit dezelfde gezichtshoek als onder a. De Hofwegzijde en de Binnenhofzijde bieden weer identieke mogelijkheden voor alle 4 modellen. Met name aan de Hofwegzijde kan de identiteit van de Tweede Kamer in de vormgeving tot uitdrukking worden gebracht. De gevel aan het Hofcingelpleintje leent zich vooral voor het situeren van de grote vergaderzaal, het restaurant en de lobby. In 6.4 wordt de relatie Binnenhof - Tweede Kamer geanalyseerd. Aan de Pleinzijde biedt model 5, waarin het gebouw van de Hoge Raad wordt gehandhaafd, geen mogelijkheid de Tweede Kamer daar een eigen gezicht te geven. Ook een uitdrukking van de funktionele verbinding tussen de 3 gebouwen aan deze zijde is in dit model niet te verwezenlijken. De modellen 3, 7 en 8 openen deze mogelijkheden wel doordat tussen Plein 1 en Plein 2B nieuwbouw zal worden gemaakt. c. De stadsbeeldondersteunende funktie Er valt een wijziging in opvattingen te constateren over wat als stadsbeeldondersteunend wordt ervaren. De doorbraak van Serlage is door de Gemeente aanvankelijk het 'repareren' waard geacht, maar sinds de meervoudige opdracht bestaat er een voorkeur voor het openhouden van het Hofcingelpleintje. · Dit standpunt maakt het mogelijk aldaar het gezicht van de Tweede Kamer te laten zien. De vernieuwing van de gevels aan de Hofstraat en de Hofcingel past in dat kader. Thans zijn deze gevels restanten van vroegere 'straat'-bebouwing. De stedebouwkundige betekenis van het Hofcingelplein kan in alle vier modellen aanzienlijk worden versterkt met een nieuwe 'plein'-bebouwing langs deze open ruimte. Met betrekking tot het Binnenhof zijn er in het verleden ook verschillende opvattigingen geweest over de betekenis en de kwaliteit van het stadsbeeld. Rond de eeuwwisseling was er sprake van een romantische opvatting daarover, die is af te lezen uit de wijze waarop het Ridderzaalcomplex is gerestaureerd. In de nadere uitwerking van het voorkeursmodel wordt op de overgang van het Binnenhof naar het Tweede Kamercomplex terruggekomen (6.4). Aan de kant van het Plein lopen de vier modellen niet veel uiteen. Ten behoeve van de relatie met de stedebouwkundige, openbare ruimte heeft nieuwbouw evenwel de voorkeur. De hoogte van de nieuwbouw in model 7 is het beste in het beschermde stadsgezicht in te passen. d. Monumenten Met betrekking tot het respecteren van de in het plangebied aanwezige monumenten bestaat er geen verschil tussen de vier modellen. Geen der monumenten behoeft te worden aangetast. Wel wordt in model 5 de wens Hotel Central te handhaven niet gehonoreerd.
Afbeelding
5.7
.. ...
..... ..... ...... ·····
voorkeursmodel (model7)
:~~:~~~
l~'~i~!;·~i~ ~ ~ ~ !~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ !~ ~ ~ ~ ~ ~ ;j!/J)I ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~:1t 1ti .
~!
-
~
·t -'1t....."iicil'""""'fl
~ilï
I
.
:
-3.5e. Kunsthistorisch Er bestaat alleen een verschil tussen model .5 en de andere modellen. Het slopen van het gebouw van de Hoge Raad heeft gevolgen voor een aantal kunstwerken in en nabij dit gebouw. Overwogen moet worden om de wandversieringen in de grote zittingszaal van N.Roland Holst over te brengen naar het nieuwe onderkomen van de Hoge Raad. Aangaande de bestemming van de beelden bij de ingang van het huidige gebouw bestaan nog geen uitgewerkte ideeën • .5.4. Voorkeursmodel (afbeelding .5.7) Uit de analyse van de kwalitatieve aspekten kunnen een aantal nadrukkelijk negatieve punten onderkend worden. Zo moet bij model 3 worden vastgesteld dat het, naast het zwakke kwantitatieve uitgangspunt, negatief moet worden beoordeeld t.a.v. het ontbreken van een duidelijk 'gezicht' van de Kamer in het stadsbeeld. Het voormalige ministerie van Justitie zal, omgeven door gebouwen voor de Tweede Kamer, in een onevenwichtige opzet worden geïsoleerd, hetgeen tevens geldt voor de daarin te huisvesten funktie. In model 5 zijn het primair de funktionele aspekten, die dit model tot een zeer ongewenst uitgangspunt voor de huisvesting van de Tweede Kamer maken. Gesteld kan worden dat het ontbreken van mogelijkheden voor het aanbrengen van een intrastruktuur een doelmatige communicatie tussen de verschillende gebouwen in de weg staat. Bij model 8 ontstaan door sloop van Hotel Central kwantitatieve nadelen. Het hotelgebouw blijkt een uitermate efficiënt gebouw te zijn. Behalve deze nadelen is met name het wegvallen van dit stadsbeeldondersteunend gebouw een belangrijk aspekt bij de beoordeling. Het vergrote bouwterrein biedt geen direkt perspectief voor een evenwichtige nieuwbouw. Het voormalige Ministerie van Justitie raakt door de omringende nieuwbouw geïsoleerd. Zowel in kwantitatief als in kwalitatief opzicht blijkt van de acht modellen model 7 het beste te voldoen. Dit model heeft dan ook de voorkeur. In het volgende hoofdstuk zal dit model verder worden uitgewerkt.
Hoofdstuk 6
UITWERKINGVOORKEU RSMODEL
-366.
UITWERKING VOORKEURSMODEL 6.1. Beschrijving van het model Algemeen De meest in het oog springende karakteristiek van het voorkeursmodel is de figuratie van een voor nieuwbouw beschikbaar middengebied waaromheen de overige voor de Tweede Kamer beschikbare gebouwen zijn gelegen. Het nieuwbouwgedeelte kan als 'kerngebied' worden getypeerd, de bestaande gebouwen vormen tezamen een 'perifere z6ne' rond dit kerngebied. Gezien de ongeveer gelijke hoogte van de gebouwen geeft de plattegrond van het complex een redelijk diagram van deze opzet. De nieuwbouw in het kerngebied zal minimaal de funktie moeten hebben van een verbindingsz6ne die alle in aanmerking komende gebouwen met elkaar verbindt. Voorzieningen voor horizontaal en verticaal transport zullen hier bij voorkeur worden gesitueerd. Daarnaast ligt situering van de centrale funkties in dit kerngebied voor de hand. Gedacht moet daarbij worden aan communicatieve funkties zoals het vergaderen, publiek-ontvangende funkties, de restaurants enz. Vanwege de goede bereikbaarheid zijn in het algemeen de typisch ondersteunende funkties van de diensten van de Kamer in dit gebied op hun plaats. Uit berekeningen blijkt dat uitgaande van een slechts gedeeltelijke bebouwing van het beschikbare gebied toch met een nieuwbouw van relatief bescheiden bouwhoogte volstaan kan worden. Het zou daarbij mogelijk zijn om de oud- en nieuwbouw d.m.v. patio-achtige ruimten op elkaar te laten aansluiten. De bestaande, rondom gelegen gebouwen zouden zoveel mogelijk de Kamerleden, hun medewerkers en de fracties kunnen huisvesten. De frakties behoeven geen lokatie in het feitelijke hart van het complex. Situering in de direkt rond het midden gelegen z6ne is hiervoor een goed uitgangspunt. Behalve door de genoemde situeringsoverwegingen wordt deze globale verdeling door nog een funktioneel aspekt onderbouwd. De bestaande gebouwen zijn overwegend 'kamerachtig' van karakter. De celstruktuur daarvan kan zonder al te ingrijpende maatregelen tot kantoren voor huisvesting van de frakties geschikt worden gemaakt, zoals reeds is gebeurd in Plein 1. In stedebouwkundig opzicht sluit het model aan op de oost-west richting van de strandwallen, die de struktuur van het Haagse stadscentrum bepalen. De mogelijkheid van een behoorlijke toegang aan het Plein kan door middel van nieuwbouw, gesitueerd op de plaats van het gebouw voor de Hoge Raad, gestalte krijgen. De nieuwbouw voor de Tweede Kamer kan op expressieve wijze in het stadsbeeld tot uitdrukking komen, door situering van een entree en de nieuwe grote vergaderzaal aan het Hofdngelplein. Oudbouw Slechts weinig van de beschouwde bestaande gebouwen zijn oorspronkelijk voor de huisvesting van het parlement gebouwd. In hoofdstuk 3 wordt het ruimte-aanbod in kwantitatieve zin opgesomd en naar soort van ruimte onderscheiden. Gezien hun overwegende celstruktuur zijn onder het punt 'algemeen' een aantal argumenten aangegeven die pleiten voor een kantoor-achtig gebruik van deze gebouwen.
Afbeelding
6 .I
.li
',.
voorbeeld van een '-.... invulling van mogelijke ',, een l~ag;
" ruimten voor d en de
individuel~ ~;~ies
~ ~ ~ ~- ~----~--J
f
erleden
13 KNMkl 471\I':DlW.
~----------------laag 2
-37Meer in het bijzonder zijn het funktionele overwegingen, die daarbij wijzen in de richting van huisvesting van de frakties. Een gedetailleerde invuloefening van dit programmaonderdeel is gemaakt. De optimale invulling is gedefinieerd als degene, waarbij minimale verbouwing noodzakelijk zou zijn in de bestaande gebouwen. Zoals uit het diagram van het ruimte-aanbod naar soort van ruimte blijkt, bevatten Plein 1, Plein 2B, Hotel Central en Binnenhof 7 vrijwel uitsluitend van deze, zonder ingrijpende verbouwing bruikbare, kantoor-achtige ruimten (afbeelding 6.1). Bij kwantificering blijken deze complexen tezamen de behoefte aan kantoorruimten voor de frakties voor een belangrijk deel te kunnen opvangen. Dat deze gebouwen zo uiteenlopend van opzet en van karakter zijn behoeft als zodanig geen bezwaar te zijn. Het kan zelfs een voordeel zijn met het oog op de oriëntatie in het complex. Aan de gebruikerskant, namelijk bij de onderscheiden politieke frakties, mogen immers ook gevarieerde en uiteenlopende voorkeuren worden verondersteld. Een bezwaar is echter dat het isolement, waarin de gebouwen zich ten opzichte van elkaar bevinden, slechts ten dele met technische maatregelen kan worden opgeheven. Daardoor ontbreekt de flexibiliteit, die bij het gebruik door de soms sterk wisselende omvang van de frakties wenselijk zou zijn. De onderlinge koppeling zonder meer biedt voor deze tekortkoming geen afdoende oplossing. De struktuur van de gebouwen, zowel in plattegrond als in hoogteopbouw, sluit daarvoor onvoldoende op elkaar aan. Het labyrinth-achtige karakter, wat de Kamer in haar huidige situatie kenmerkt zou daarmee alleen maar verder worden versterkt. Een tweetal bijzondere ruimten in deze bestaande gebouwen vraagt aparte vermelding. De begane grond van Hotel Central zou door zijn vorm en ligging geschikt zijn voor een enigszins separate funktie met openbaar karakter. Daarnaast zou de monumentale bibliotheek in het vml. Ministerie van Justitie een bijzondere bestemming kunnen krijgen. Daarbij kan eveneens worden gezocht naar een funktie met een enigszins openbaar karakter. Een belangrijke 'cluster' van oudbouw is voorts het tussen Binnenhof en Hofcingel gelegen complex van het huidige Kamergebouw, in dit rapport als B-complex aangeduid, dat nu het zwaartepunt van de Tweede Kamer vormt. Het hart hiervan wordt gevormd door de ruimte die eens als balzaal deel uitmaakte van het paleis van Willem V. Sedert in 1796 de eerste vergadering van de Staten-Generaal in deze ruimte plaats vond heeft zij onderdak aan het parlement, meer in het bijzonder de Tweede Kamer, geboden. Vanaf nagenoeg dezelfde datum illustreert een veelheid van verbouwingen, aanbouwen en inrichtingswijzigingen de wezenlijke problematiek van deze keuze. Een tweetal principiële pogingen is gedaan om de huisvesting van de Tweede Kamer te verbeteren. De door Thorbecke voorbereide prijsvraag uit 1863 was het radikaalst. Ten principale werd daarbij gekozen voor de situering van een nieuw Tweede Kamer complex aan de Hofvijver en het Buitenhof met inbegrip van werkruimten voor Kamerleden, dienstruimten en een nieuwe plenaire vergaderzaal. Het was om financiële redenen dat het plan niet doorging.
Afbeelding
dakenplan B-complex
6.2
-38De tweede poging om de huisvesting van de Kamer wezenlijk te verbeteren geschiedde in 1922. Daarbij werd afgezien van de principiële keuze voor situering aan de Hofvijver. Hoewel opnieuw financiële motieven de uitvoering deden stranden, bleek uit de ontwerpen de problematiek van de lokatie overduidelijk. Bij uitblijven van een meer strukturele aanpak heeft in de loop der eeuwen een veelheid van kleinere aan- en verbouwen plaatsgevonden. Door gebrek aan uitbreidingsmogelijkheden heeft als het ware roofbouw op eigen grond plaatsgevonden. Van een heldere ruimtelijke struktuur is daarbij weinig overgebleven, getuige ondermeer de wijze waarop het complex rond de Balzaal is 'dichtgeslibd' (afbeelding 6.2). De groei van het Kamerbedrijf werd tot voor kort nog in aanbouwsels opgevangen (Hofcingel IA, Binnenhof 5). Nu is echter duidelijk geworden dat daarmee niet meer kan worden volstaan. De in totaal voor de Kamer benodigde ruimte beloopt bijna vier maal de hoeveelheid die in het totale complex rond de Balzaal aanwezig is. Een dergelijke uitbreiding kan niet langer als appendix aan het huidige complex worden opgevat. Een nieuwe infrastruktuur, op de interne schaal van het bedrijf afgestemd is daarvoor noodzakelijk. Mogelijke aanpak van de nieuwbouw De nieuwbouw in dit model zal allereerst de benodigde intrastruktuur moeten bevatten. Voorts zullen zoveel mogelijk de meer openbare funkties zoals hal, vergaderruimten en restaurants hier een plaats moeten krijgen, alsmede de dienstverlenende funkties waarvoor een centrale ligging gewenst is. Wanneer de strukturele samenhang van het gehele complex wordt beschouwd wordt duidelijk dat in het noord-oostelijk deel de nieuwbouw daarin haar verbindende en ordenende taak goed kan vervullen. Het valt voorts op dat de aankoppeling aan het bestaandeB-complex op een moeizame wijze tot stand komt. Ten aanzien van de toegangen tot het Tweede Kamer complex gelden de volgende uitgangspunten: een zo openbaar mogelijke verbinding tussen Binnenhof en Hofcingelplein ter plaatse van de Hofpoort; toegangen voor het publiek aan het Hofcingelplein, aan het Binnenhof alsmede bij voorkeur ook aan de Pleinzijde; toegangen voor de eigen gebruikers van de Kamer, behalve op de hiervoor genoemde plaatsen ook aan het Binnenhof via de huidige ingangen. Met betrekking tot de hoogteligging van de vloerniveaus van de nieuwbouw is in het mode1 uitgegaan van een begane grondpeil op het niveau van het Binnenhof. Ten opzichte van het ca. 1,5 m lager liggende straatpeil van de om lig~ ende straten zou de Tweede Kamer zich daardoor duidelijk ais tot biJ het Binnenhof behorend kunnen manifesteren. Voor de hoogteligging van de eerste verdieping kan het vloerpeil van de Balzaal worden aangehouden, dat behalve in dit complex ook nog in het gebouw van Justitie voorkomt.
-39De tweede verdieping is eveneens op het peil van het B-complex afgestemd. Door middel van dwarsaansluitingen zal de 'perifere' oudbouw zo doelmatig mogelijk en op zoveel mogelijk niveau's op de nieuwbouw kunnen worden aangesloten. De vergaderfunkties dienen zich zo centraal mogelijk in het complex te bevinden. Het centrale deel van het nieuwbouwgebied leent zich hiervoor bij uitstek. De lokatie van een nieuwe zittingszaal dient daarbij extra zorgvuldig te worden bezien, vanwege de bijzondere vorm en afmeting van deze ruimte. Gedacht wordt daarbij aan een positie aan het Hofcingelplein zo dicht mogelijk aansluitend bij het centrum van het complex. Indien deze zaal op hetzelfde vloerniveau als de Balzaal gekozen wordt, evenals de ruimten voor de Ministers, het presidium en de vergaderruimten zonder publiek, ontstaan goede voorwaarden voor een primair intern communicatieniveau (N.A.P.+ 6.66 meter). De tweede verdieping kan op dezelfde wijze vanzelfsprekend het ontsluitingsniveau vormen voor de tribunes van de grote vergaderzaal, de Balzaal en de overige op dit niveau te situeren vergaderruimten met pubHeksaccommodatie (N.A.P.+ 11,53 meter). De toegankelijkheid van het complex voor bezoekers zal op deze manier een overzichtelijke struktuur kunnen krijgen. In verband met de veiligheidsaspekten is dit een belangrijk gegeven. Een goede oplossing voor de aansluiting van het nieuwe vergadergebouw met het Balzaalcomplex is daarbij van vitaal belang. Met betrekking tot de restaurantvoorzieningen is al vermeld dat hun onderlinge relatie en ligging ten opzichte van de keuken, alsmede de noodzakelijke technische uitrusting, situering in nieuwbouw noodzakelijk maakt. Situering aan een goed bezonde gevel, bij voorkeur met uitzicht op de stad is wenselijk. Het gevelfront aan het Hofcingelplein biedt hiervoor goede mogelijkheden. De benodigde ruimten voor de ondersteunende diensten der Kamer zullen naar behoren in het nieuwbouwgebied kunnen worden gesitueerd. Het parkeren Ter plaatse van de mogelijke nieuwbouw in het model kan door middel van een kelder parkeeraccommodatie worden gemaakt. Gezien de situering in een historisch waardevol ~ebied met belendingen op vrij korte afstand werd aanvankelijk op slechts éen kelderlaag gerekend. In verband met de keuze van het begane grond vloerpeil op Binnenhofniveau kan een dubbele kelderlaag zonder extreme technische problemen worden gerealiseerd. De gevraagde 300 parkeerplaatsen voor auto's kunnen daarin worden ondergebracht. 6.2.
Aansluitingsproblematiek Relatie Tweede Kamer - Binnenhof t.p.v. het Comptoir Generaal (Binnenhof 4).
De aanzienlijke verschuiving van het zwaartepunt van de Kamer, geografisch en inhoudelijk, in de richting van het Plein zal onvermijdelijk gevolgen hebben voor de betrekking tussen Kamer en Binnenhof, zoals we die nu kennen. Verdubbeling van grondvlak en omtrek zullen de Tweede Kamer veel meer dan voorheen in het stadsbeeld plaatsen met name aan het Hofcingelplein en het Plein.
-40Inhoudelijk blijft een vitale relatie van Binnenhof met Kamer van groot belang. Het ontbreken van een behoorlijke intrastruktuur in het B-complex verhindert echter dat via dit complex een goede aansluiting tussen Binnenhof en Tweede Kamer kan ontstaan. In verband daarmee is een aparte studie gewijd aan de aansluitingsmogelijkheden rond het Comptoir. De schrale ruimtelijke condities aan de zuid-oostzijde van de Ridderzaal zouden aanzienlijk moeten worden verbeterd om hier een aanvaardbaar ontmoetingsvlak tussen Binnenhof, Ridderzaal en Tweede Kamer tot stand te brengen. Het op zich zelf interessante thema van een mogelijk tegenover de Ridderzaal geplaa tse nieuwe plenaire zaal zoals in het ontwerp voor de meervoudige opdracht voorgesteld is, met name op het punt van het doorbreken van de schil van het Binnenhof, op veel weerstand gestuit. Dit heeft uiteindelijk tot het zoeken naar nieuwe wegen geleid. Het contact van het nieuwe middengebied van de Tweede Kamer met het Binnenhof blijft echter een belangrijk aspekt dat in de ontwerpfase nader moet worden uitgewerkt. Uitgangspunt zal daarbij moeten zijn dat - met behoud van de karakteristieke beslotenheid van het Binnenhof - de ruimtelijke relatie tussen beide gebieden op overtuigende wijze tot stand gebracht wordt. Van de oplossing die voor dat probleem gevonden wordt zal in hoge mate afhangen of het Binnenhof ook in de toekomst zijn betekenis voor het Tweede Kamergebeuren zal behouden. Isolement B-complex In de funktionele beschrijving van het model is al gewezen op de tekortkoming door een mogelijk slecht contact tussen het B-complex en het overige, omvangrijke, deel van de Tweede Kamer. Er zou een sterk gesplitst concept kunnen ontstaan met een typisch Binnenhof-deel en een Plein-gedeelte, dat daarmee onvoldoende verbonden is. Uitgaande van situering der frakties in de meest g~igende gebouwen aan Plein en Lange Poten, alsmede van een nieuw doelmatig opgezet vergaderen dienstencentrum in het midden van het geheel gelegen, zou het niet denkbeeldig zijn dat het B-complex in een isolement zou komen te verkeren. Anders dan bijvoorbeeld Hotel Central en de oude ministeriegebouwen Plein 1 en Plein 2B, is het B-complex te omvangrijk (circa een kwart van het totaal) om simpel te worden 'aangekoppeld'. Een meer strukturele aansluiting van het complex is gewenst. Een argument dat bij deze afweging moet worden betrokken ligt in het introverte, inpandige karakter van het B-complex. De ~rote openbare ruimten liggen nagenoeg geheel door kleinere vertrekken omsloten waardoor het complex, ook al in het huidige gebruik, een slecht toegankelijke en gesloten indruk maakt. De labyrinth-achtige gangen -en trappenhuizenstruktuur is in tegenspraak met de doelmatigheld en helderheid die in het programma wordt nagestreefd en die in de nieuwbouw kan worden bereikt. Zowel vanuit het oogpunt van het funktioneren van het B-complex maar ook vanwege een noodzakelijke vitale relatie met het Binnenhof, zijn ruimtelijke verkenningen verricht.
-41-
Ruimtelijke verkenningen Uit deze verk~nningen blijkt, dat het, mede in verband met de bouwkundige struktuur van het B-complex, moeilijk zal zijn om een goede ruimtelijKe aansluiting tussen dit bouwdeel en de nieuwbouw tot stand te brengen. Binnen het verband van de - globale -studie is niet voldoende overtuigend komen vast te staan dat dit zonder ingrepen in het bestaande zal kunnen. Het uitgangspunt van model 7 blijft echter dat het pand Hofcingel 2b zal worden gehandhaafd. De strukturele, funktionele en ruimtelijke aspekten van deze aansluiting zullen in het nu volgend ontwerpstadium nader moeten worden bestudeerd en afgewogen. Mocht toch blijken dat gehele of gedeeltelijke vervanging van dit pand de enige weg zou zijn om tot een funktioneel en ruimtelijk aanvaardbare oplossing te komen, moet dit bespreekbaar zijn en zal in overleg met de Rijksdienste voor de Monumentenzorg en de Gemeente naar zo'n oplossing moeten worden gestreefd. In het 'uitgewerkte model van ruimtegebruik' is dit principe neergelegd. De vertegenwoordigers van Algemene Zaken en Binnenlandse Zaken in het overleg maken in dezen een voorbehoud ten aanzien van hun instemming met het studieresultaat. Zij zijn van mening dat in het volgende stadium het behoud van het gebouw Hofcingel 2b verzekerd moet zijn. Zij voeren daarbij aan dat het programma ook bij behoud van dit gebouw wordt gerealiseerd en dat het 'ruimtemodel 7' waarvoor alle betrokken partijen zich hebben uitgesproken, in deze eventualiteit niet voorziet en behoud van dit gebouw i mpJiceert. Zij stellen voorts dat zich in dit bouwdeel monumentale ruimten bevinden als de voorzitterskamer en de eerste commissiekamer die dit behoud wettigen. Zij menen ook dat een eventueel voordeel van een meer efficiënt verkeer binnen dit gebouw niet opweegt tegen het bezwaar dat sloop en nieuwbouw globaal gesproken extra miljoenen guldens zou vergen. Zij concluderen daarom dat de moeilijkheden van de aansluiting tussen oud en nieuw in de nieuwbouw zullen moeten worden opgelost. Het initiatief om de mogelijkheid van gehele of gedeeltelijk vervanging niet nu reeds uit te bannen ligt bij degenen die de studie hebben uitgevoerd. Zij bepleiten slechts, dat ruimte zal worden gelaten voor verdere studie naar de vorm van dit gecompliceerde deel van het ontwerp, waar (in- en uitwendig) oud en nieuw maar ook de Kamervestiging en het stadsgebeuren hun ontmoeting zullen krijgen. Het uitvoeren van deze verdere studie en de formulering in het uitgewerkte model hebben de instemming van de vertegenwoordigers van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk en de Gemeente. Deze hebben ook de bereidheid uitgesproken t.z.t. mee te werken om tot een verantwoorde besluitvorming te komen. Ten aanzien van het financiële aspekt moet worden gesteld dat de hele vraagstelling juist is ontstaan uit de overtuiging dat óók bij behoud van het pand zeer zware ingrepen nodig zullen zijn. Het is daarom nog de vraag welke oplossing de duurste zal blijken te zijn. De monumentale ruimten waarop wordt gedoeld hebben hun huidige vorm bij verbouwing in de 50-er jaren van deze eeuw gekregen.
-426.3
Stedebouwkundige facetten De Pleinzijde Het ingangsgebied aan de Pleinzijde vraagt in de ontwerpfase nadere aandacht. Allereerst de uitdrukking van de ruimte. Het bij de funktie van de Hoge Raad passende effekt van distantie, dat door het pleintje wordt geschapen, lijkt minder gepast bij de funktie van entree tot de Tweede Kamer, waar een uitnodigender, dynamischer uitdrukking gewenst is. Doordat de entree vanuit het noordoosten benaderd wordt, krijgt de genoemde afstandelijkheid nog een extra dimensie. Het voorpleintje ligt vrijwel nooit in de zon en is dus kil van klimaat en sfeer. Oe terugliggende entreegevel werkt als een donkere coulisse tegen een lichte achtergrond. Bij het ontwerp van de nieuwe entree aan de Pleinzijde zal met deze aspekten rekening gehouden moeten worden. Een tweede probleem is de architectonische 'verbinding' die de nieuwbouw zal moeten bewerken tussen Plein 1 en Plein 2b. Oe architectonisch radikaal verschillende uitdrukkingen (maar beide monument !) van deze voormalige ministeries zullen door de nieuwbouw in hun waarde moeten worden gelaten. Toch zal ook tot uitdrukking moeten komen, dat de beide gebouwen tezamen met de nieuwbouw tot één geheel behoren. De genoemde problemen zijn van stedebouwkundige en architectonische aard en behoren met stedebouwkundige en architectonische midellen te worden benaderd en opgelost. Oe wijze waarop zal nader moeten worden ontwikkeld in de ontwerpfase. In deze studiefase is daarvoor niet meer dan verkennend werk gedaan. Een zorgvuldige afstemming van de nieuwe bebouwing aan deze zijde en het grotendeels onbelemmerd laten van de zijgevels van deze panden grenzend aan de huidige voorruimte voor het gebouw van de Hoge Raad zal daarbij als randvoorwaarde dienen. Het Hofcingelplein Oe Hofwegdoorbraak is in feite al vanaf het moment van zijn conceptie onderwerp van heftige stedebouwkundige discussie in Den Haag. In aansluiting bij de opvattingen die hierover bij de Gemeente leven, gaat het voorkeursmodel uit van handhaving van het Hofcingelplein als stedelijke open ruimte. De huidige bebouwing langs deze openbare ruimte alsmede de rooilijnen stammen echter uit de tijd dat hier van een bewuste vormgeving van een pleinruimte nog geen sprake was. Het bouwinitiatief van de Tweede Kamer schept de kans om het Hofcingelplein een belangrijke funktie en daarbij passende ruimtelijke kwaliteit te geven. Oe profilering van de wanden is daarbij van groot belang. Aan de noordoostzijde zal dit plein van een nieuwe bebouwing ten behoeve van de Kamer worden voorzien. Zowel de aansluiting van oud en nieuw als de kwaliteit van de bebouwing aan de noordwestzijde van het Hofcingelplein vereist aparte aandacht.
-43-
Door gebruikmaking van aanwezige hoogteverschillen zijn interessante mogelijkheden aanwezig om een goed bezond terras aan te leggen dat, wellicht in combinatie met het Kamerrestaurant, tot een aanzienlijke verlevendiging van het Hofcingelplein kan leiden. Wat de inrichting van de Hofweg betreft, dient de verkeersfunktie zo compact mogelijk aan de zuidzijde te worden geconcentreerd, waardoor het Hofcingelplein optimaal als verblijfsgebied kan worden ingericht. De Hofstraat en aansluitende Hofpoort zijn bij de uitwerking van het model gebleken nagenoeg niet als openbare weg te handhaven te zijn. Het model gaat uit van een in het nieuwbouw volume op te nemen openbare ruimte die de bedoelde relatie, weliswaar als passage-achtige binnenruimte, kan realiseren. Het Binnenhof De bebouwing rond het Binnenhof die bestemd is voor de Tweede Kamer blijft gehandhaafd, zij het dat daarin plaatselijke ingrepen ten behoeve van nieuwe funkties onvermijdelijk zijn. Deze zullen met de grootste zorg moeten geschieden, met respectering van de monumentale waarde. Aanvankelijk hebben ook de Grafelijke zalen deel uitgemaakt van de studies met betrekking tot invullingen van programma-onderdelen voor de Tweede Kamer. Daarbij werd van de wenselijkheid van een bovengrondse verbinding van dit complex met Binnenhof 6/7 uitgegaan. Op grond van de bezwaren die van verschillende zijden tegen deze ingreep in het ruimtelijk beeld van het Binnenhof werden ingebracht zijn is bij de uitwerking van het model van het gebruik van de grafelijke zalen afgezien. Ontsluiting van de parkeergelegenheid De ontsluiting van de parkeergelegenheid dient te passen in de gemeentelijke visie voor de Haagse binnenstad. Dit houdt praktisch in dat de ontsluiting aan de Pleinzijde zal moeten geschieden. De mogelijkheid voor een in- en uitrit gesitueerd nabij de Pleinentree voor de Tweede Kamer op het huidige pleintje voor het gebouw van de Hoge Raad wordt over het algemeen als weinig aantrekkelijk ervaren. Een variant op deze oplossing is het situeren van een in- en uitrit tussen Plein 1 en Binnenhof 7, met een toegangsroute tot het Mauritshuis. Een eventuele uitrijstrook langs Sociëteit De Witte aan het Plein wordt niet wenselijk geacht. Er zal nog een nadere studie m.b.t. de situering van de in- en uitritten van de parkeergarage plaats moeten vinden. Daarbij zal rekening worden gehouden met de reeds bestaande in- en uitgangen van de Pleingarage.
Afbeelding
6.3
uitgewerkt model van ruimtegebruik
toelichting bij het model De bebouwing in deze zöne staat ter beschikking van de Tweede Kamer en blijft gehandhaafd. Plaatselijk zullen, met respectering van monumentale waarden, ingrepen in de gebouwen nodig zijn voor aanpassing aan nieuwe funkties. Gebied bestemd voor nieuwbouw. Hoogte niet méér dan 18 m. Overschrijding pla!ltselijk mogelijk over ten hoogste I 0% van het oppervlalc van de zóne. Bebouwing van de Hofstraat is mogelijk, mits een pubHekstoegankelijke doorgang tussen de Hofcingel en het Binnenhof opgenomen wordt. Zane UI
D
Gebied bestemd voor nieuwbouw. Hoogte niet méér dan 23 m (komt overeen met de hoogte van Hotel Centra!)
~ ~ Z!lne VI
EJ
lngangsgebied aan de Pleinzijde. De zijgevels van Plein I en Plein 28 zullen grotendeels zichtbaar blijven. Hoogtegrens als bij z&e 11. De bestaande bebouwing wordt gehandhaafd tenzij bij de ontwikkeling van het ontwerp mocht blijken dat daarmee niet aan de eisen van funktionaliteit kan worden voldaan. Het Hofcingelplein blijft groten!leels onbebouwd. Beperkte overschrijding van de bestaande rooilijnen is mogelijk ten behoeve van een goede planontwikkeling en versterking van de ruimtelijke werking van het plein.
De definitieve invulling van de verschillende zone's wordt uitgewerkt in de fase van het voorlopig ontwerp en staat dan op de gebruikelijke wij ze ter beoordeling aan de daartoe bevoegde instanties van Rijk en Gemeente.
-44-
6.4
Uitwerking voorkeursmodel Het voorkeursmodel is nader uitgewerkt. De nieuwbouw op het vrijkomende terrein tussen de verspreid liggende te handhaven gebouwen zal deze op doelmatige wijze met elkaar kunnen verbinden. In het nieuwe centrale gedeelte kunnen de vergaderzalen met de daarvoor benodigde publieke circuits worden geprojecteerd. De in dit gedeelte te situeren grote vergaderzaal is bestemd voor de plenaire vergaderingen. De Balzaal blijft in gebruik als vergaderzaal voor o.a. grote openbare commissievergaderingen. De bestaande gebouwen zijn geschikt (te maken) voor het onderbrengen van de gevraagde werkruimten. De ruimteverkenningen wijzen uit dat een te vervaardigen ontwerp op basis van het voorkeursmodel goed in het beschermde stadsgezicht ingevoegd zal kunnen worden. Het dominante karakter van de Ridderzaal zal kunnen worden gerespecteerd. Vanaf het Hofcingelplein kan een duidelijk herkenbare entree worden gemaakt. Samen met de beide andere entrees aan het Binnenhof en aan het Plein is zo een goede externe ontsluiting van het complex te bewerksteUigen. De wijze van aansluiting van de Balzaal c.a. op de nieuwbouw in het middengebied zal in het ontwerpstadium nader moeten worden onderzocht. Er is van uitgegaan dat de bestaande bebouwing Hofcingel 2B daarbij wordt gehandhaafd, tenzij een goede aansluiting niet kan worden verkregen. Op dit onderdeel heeft het voorbehoud van de vertegenwoordigers van Algemene Zaken en Binnenlandse Zaken betrekking, als vermeld aan het sJot van de inleiding. Het aantal te realiseren parkeerplaatsen onder het gebouw komt overeen met het gevraagde aantal van 300 plaatsen. Het uitgewerkte voorkeursmodel is hiernaast afgebeeld (afbeelding 6.3).
Hoofdstuk 7
HET GEBRUIK VAN DE BALZAAL
1
Afbeelding
7.l
1 1 1
a complex
1 1 1 1 1 1
. ...... ............... ....... .. ···················· ···················· ···················· ···················· ···················· ···················· ···················· .... ' ...... ....... ····················
1
~
~
•••••
0
••••••••••••
~
~.
~
1
Balz.aal vide
1 1 1 1
.
.. .. .....
1
... ······. ......... ... ...... ...... ..... ... ... .......... ... ,. ······ ······ ... .......... ... ..... ..... ... ... .... ..... •
•
~
~ ••••
0
•
•
•
•
0 ......
•
,._
~
0. 0 0
~
~
1
••
.... ..... . .ï ïif::~"""' :-----·~
1 1 1 1 1
1
1
-457.
HET GEBRUIK VAN DE BALZAAL 7.1. Algemeen Zoals in de inleiding vermeld, is de positie van de Balzaal (afbeelding 7.1 en 7.2) een belangrijk punt van overweging geweest. In het kader van het kritische doorlichten van het programma van eisen is nagegaan of aan de funktie van deze zaal als plenaire vergaderzaal zou kunnen worden vastgehouden. Daartoe zijn de volgende alternatieven vergeleken. a.
het maken van een nieuwe plenaire zaal; de Balzaal gebruiken als 'grote zaal' voor uitgebreide commissievergaderingen en voor meervoudig gebruik;
b.
de huidige Balzaal blijven gebruiken als plenaire zaal en een nieuwe 'grote zaal' maken voor openbare commissievergaderingen en voor meervoudig gebruik, ten aanzien van de met de plenaire zaal verbonden funkties het programma van eisen aanhouden;
c.
idem, maar nu ten aanzien van de met de plenaire zaal verbonden funkties de bestaande toestand handhaven.
Alternatief a is in overeenstemming met het programma van eisen en is verwerkt in het voorkeursmodel. Ten aanzien van de alternatieven b en c, die beiden niet voldoen aan het programma van eisen, is aan de hand van een aantal toetsingscriteria nagegaan in welke mate de Balzaal als plenaire zaal in de uit te breiden vestiging van de Kamer voldoet. Zoveel mogelijk is aangegeven of, hoe en ten koste waarvan tekortkomingen kunnen worden opgeheven. Waar verbeteringen niet mogelijk zijn wordt het betreffende punt als een concessie aan het volledig realiseren van het programma van eisen gezien. Tenslotte wordt een inzicht in de te verwachten kostenconsequenties van dit alternatief gegeven. De genoemde toetsingscriteria zijn: het gebruik van de zaal als vergaderruimte; de accommodatie voor pers en publiek; de ligging in het Kamercomplex; de samenhang met op de de plenaire vergaderzaal betrokken funktiegroepen; de kostenaspekten.
Afbeelding
7.2 ·
doorsnede.a
doorsnede .b
-467.2
Het gebruik van de zaal als vergaderruimte Het programma van eisen verlangt een accommodatie voor 200 vergaderende personen, te weten: 150 Kamerleden, 10-40 plaatsen voor de Regering, 5 plaatsen voor het Presidium en 5 plaatsen voor stenografen. Daarnaast wordt ca. 75 m2 gevraagd voor een ruimte waar de leden zich tijdelijk kunnen terugtrekken zonder de zaal werkelijk te verlaten. Afhankelijk van de indeling en de inrichting is er per vergaderplaats minimaal 1,5 m2 nodig. De vereiste vloeroppervlakte bedraagt derhalve: 300 + 75 = 375 m2. Daarbij wordt er vanuit gegaan dat de ruimte benodigd voor gangpaden e.d. in dit getal zijn inbegrepen. In de Balzaal is 280 m2 vloeroppervlakte beschikbaar; na aftrek van de ruimte 'achter de groene gordijnen' 230 m2. Per vergaderplaats is dus 1,15 m2 beschikbaar. Aangezien de plenaire zaal slechts een gering aantal malen per jaar volledig bezet is - bij de Algemene Beschouwingen, bijzondere debatten en tijdens stemmingen - kan worden gesteld dat voor het gemiddelde gebruik de geringe beschikbare oppervlakte geen groot bezwaar vormt. Daarbij dient te worden aangetekend dat de plaats van het individuele Kamerlid krap is. In dit opzicht voldoet de Balzaal voor plenaire vergaderingen als ook voor uitgebreide commissievergaderingen, behoudens de genoemde uitzonderingen.
7.3. De accommodatie voor pers en publiek De beperkte accommodatie voor pers en publiek in de Balzaal vormt een belangrijk knelpunt voor het, volgens de huidige opvattingen, funktioneren van dit aspect van de democratie. Het programma van eisen verlangt een accommodatie van 300 plaatsen die als volgt is uit te splitsen: 150 plaatsen voor de openbare tribune; 75 plaatsen voor groepsbezoeken op de gereserveerde tribune; 60 plaatsen voor de pers; 15 plaatsen voor diplomaten e.d. Voor de onderbouwing van de gevraagde plaatsen wordt verwezen naar bijlage 2.3 Als norm voor deze plaatsen kan worden uitgegaan van minimaal 0,75 m2 per persoon, dus is minstens 225 m2 benodigd. De Balzaal beschikt over 2 tribunes van 40 m2 met elk 29 zitplaatsen, 15 staanplaatsen en 16 zitplaatsen voor de pers, in totaal 2 maal 60 = 120 plaatsen. Het verschil tussen de wensen en de mogelijkheden in de Balzaal is dermate groot, dat kan worden gesteld dat de Balzaal in dit opzicht niet voldoet. Dit blijkt ook uit de praktijk, daar van de 3 groepsbezoekers er 2 moeten worden teruggestuurd (zie bijlage 2.3). Sterke bouwkundige ingrepen om aan het programma van eisen te voldoen zijn uitgesloten. Uit het oogpunt van monumentenzorg zijn zulke ingrepen als onaanvaardbaar te kwalificeren. Ook voor het aanbrengen van moderne technische voorzieningen die voor het funktioneren van de pers benodigd zijn biedt de Balzaal slechts zeer beperkte mogelijkheden.
Afbeelding
De ligging van de Balzaal in het toekomstige Kam~e:!.:r-~.!!hl!~-------
7.3
--·-------laag 1
-477 .4.
De ligging in het Kamercomplex In de relatiepatronen van het bedrijf van de Kamer vormt de zaal het middelpunt. Het complex zal zodanig worden vergroot dat het nieuwe zwaartepunt in het centrale gebied komt te liggen waar de nieuwbouw gestalte krijgt. In dit gebied zal ook de communicatiestruktuur gerealiseerd worden waarmee het complex tot een geheel wordt aaneengesmeed. De plenaire vergaderzaal dient bij uitstek in dit gebied gelegen te zijn. Het terzijde liggen van de Balzaal vormt een duidelijk nadeel. Kamerleden die bijvoorbeeld in Plein 2b zullen worden gehuisvest moeten naar de Balzaal een afstand van ca. 200 m afleggen via dan toch nog ingewikkelde verbindingswegen (afbeelding 7.3). De diensten die het funktioneren van de plenaire vergaderingen ondersteunen zoals de stenografische dienst, de griffiers, het presidium, de griffie, de repro-afdeling en het parlementair drukwerk, dienen in de nabije omgeving van de plenaire zaal te zijn gegroepeerd. Voor een uitbreiding van deze diensten is in de huidige situatie geen plaats. Hetzelfde geldt voor de voorzieningen t.b.v. de pers. Een belangrijk nadeel van de Balzaal is ook gelegen in de matige ontsluitingsmogelijkheden voor het publiek. Er kan in de bestaande gebouwen geen vrij toegankelijk verkeersgebied worden gecreêerd. Toegankelijkheid voor invaliden is nagenoeg niet te verwezenlijken. Wat hier ten aanzien van de funktionele aspekten is gesteld geldt ook voor de stedebouwkundige aspekten. Met het handhaven van de Balzaal als plenaire zaal gaat de mogelijkheid verloren om het hart van het Kamerbedrijf in de beeldvorming uit te drukken en zo vanuit de stad herkenbaar te maken.
Afbeelding
7.4
Relatieschema plenaire zaal
werkkamer, kamerledeu
openbare COmflii:'>Sie·
verg. lal en werkkamers persoonlijke medewerkers/ traktiemedewerkers
~~
besloten comm•ssu1 vergaderzalen
~
d i·r ek I aangrenzend gemakktlijk bereikbaar ............ afstand van matig belar•g
-487 .5. De samenhang met op de zaal betrokken funktiegroepen Om inzicht te krijgen in de ruimtelijke samenhang van het de plenaire zaal verbonden funkties is een afzonderlijke studie verricht. Uitgaande van het programma van eisen is een grafisch relatieschema opgesteld waarin deze samenhang wordt weergegeven (afbeelding 7.4). Met betrekking tot alternatief c, dat in hoge mate overeenkomt met de bestaande toestand blijkt ten aanzien van de aanwezigheid, de afmeting en de Jigging van de ruimten voor deze funkties het in tabel 7.1 weergegevene.
tabel 7.1
alternatief c tekort aanweziq nr.
..
benodiqd vlgs p.v.e
funktie
·----
t.o.v. maar op
aanwezlg
p.v.e
=~CY.Z:3.<\J.
2:!5 .":12
:~:)
:r...:.
l9'.
1. 2
presidium
225 m2
163 m2
28\
1. 3
<;lTiffiers
252 m2
243 m2
--
cia-secretariaat
190 m2
184 m2
1.4
regerinq
270 m2
45 m2
SJ\
1.5
cia-vergaderzalen
620 m2
476 m2
23\
spreekkamers
120 m2
86m2
28\
78 m2
50m2
36\
'
diensten
--
afstand
--
verspreid over b.g.,le,2e + Je
x
verspreid over b,g. en 2e verd ..
in~~~.,~estellllllingswijz,:
griffie
220 m2
67 m2
70\
L4
?Ost.
146 m2
56 m2
62\
105 m2
123 m2
--
68 :n2
--
x x
70 m2
binderij
150 m2
150 m2
--·
3.6
bibl. + docum. (exclusief magazijn)
735 m2
613 m2
I"
3.a
telefonisten
50 m2
24 m2
5
J.ll
veil. en beveiliqinq
137 m2
134 m2
--
3. 12
bodendienst
40 m2
36 m2
10\
3.!3
vocrUchtinq
265 m2
95 m2
68%
4.1
koffiekamerieeezaal
215 m2
100 m2
53%
5. I
stenografen
344 m2
300 m2
13\
6. 1
Parl.redakties
154 m2
113 1112
27\
6.2
N.o.s.
~pol~tie 7.3
postkantoor
20 m2
100\
45 m2
21 m2
53\
40 m2
39 m2
--
hoofdentree
Totaal
verbouwing vina funktioneel "..zien niet noodzakelljl< op le verd. i.p.v. bij hoo!nentree
x
3.2
!'ar 1 • druk.,..erk
de nu al decentrale
x I
3316 :n2
::u.J """ """"'""'""... ...,
liq~inq
wordt
....
onqunstiqer door zeer veel qrotere afstand tot de werkruimten indien bestemm1nqswijz.: verbouwinq handhavinq is funktioneel qezien niet noodzakelijk
x
x
~Î!g~~!~:nn~~dh~l~~sd~:~~;. verspreid over 1e verdieping
x
x
x
4116 m2
ver~
han
Direl<~aur
repro
opmerkingen
r---
x
). 1
~~ch1~fzaken
niet aanwezig
hoefdentree van totale complex krijqt andere situering. Als publieksentree is Binnenhof 2a.on~~;
Afbeelding
De Balzaal als plenaire vergaderzaal Bouwkundige ingrepen/consequenties
I , '------- ._j
laag 2
laag 1
7.5
-49-
Ten behoeve van de analyse met betrekking tot alternatief b is de volgende excercitie gepleegd. Naar gelang van de bruikbare oppervlakte op de verschillende niveaus rond de Balzaal, zijn de gevraagde funkties daarin ondergebracht. Daarbij is zoveel mogelijk rekening gehouden met: de huidige funktie van de ruimten; de kwaliteit c.q. de monumentale waarde van de ruimten en de lichttoetreding; de afmetingen van de bestaande ruimten afzonderlijk. Enkele in het oog springende conclusies uit de oefening zijn de volgende. Vrijwel geen enkele beschikbare ruimte komt overeen met de gevraagde afmetingen van ruimten volgens het programma van eisen. Het gevolg hiervan is dat een ingrijpende verbouwing van het B-complex noodzakelijk is. Niet overal kan de gevraagde ligging van programma-onderdelen worden bereikt, omdat de omvang van het onderdeel van dien aard is dat onderbrenging op de gewenste plaats niet mogelijk is en over meerdere verdiepingen moet worden verdeeld. In een enkel geval kan een belangrijke relatie tussen twee programmaonderdelen niet worden gehonoreerd. Zo is gebleken dat de centrale keuken zoals die in het programma van eisen gevraagd wordt niet in het B-complex kan worden ondergebracht. De totale ruimtebehoefte hiervoor alsmede de ingrijpende bouwtechnische voorzieningen zijn van dien aard dat onderbrenging in het B-complex (zonder gigantische ingrepen) niet te realiseren is. Dit betekent dat de koffiekamer/eetzaal die een belangrijke relatie heeft zowel met de centrale keuken als met de plenaire zaal niet in het Bcomplex kan worden gesitueerd. De belangrijkste consequenties van de herindeling van het B-complex zijn hieronder per verdieping gerangschikt. Zij zijn ook weergegeven in afbeelding 7 .5. a. Begane grond (laag 0) Een praktisch algehele verbouwing van de begane grond t.b.v. diensten (repro- en parlementair drukwerk, stenografische dienst, voorlichting, veiligheidsdienst e.d.) Onacceptabele ligging van enkele diensten t.o.v. het totale complex (repro en parlementair drukwerk, stenografische dienst) De benodigde ruimte voor de stenografische dienst moet verdeeld worden over begane grond en Ie verdieping wegens ruimtegebrek. b. Ie verdieping (laag 1) Koffiekamer/eetzaal kan niet meer worden gehandhaafd in het Bcomplex. Hiervoor in de plaats dient de Rookzaal uitgebreid te worden (inclusief TV-lounges) Door het vervallen van de bestaande keuken, kan deze ruimte worden verbouwd tot N.O.S. studio. Verbouwing t.b.v. direkteur der diensten, griffiers, presidium-unit. Aantasting van interieurs en monumentale ruimten. Algehele verbouwing t.b.v. kantoorruimte veer de stenografische dienst. Zowel griffiers en stenografische dienst worden over meerdere verdiepingen verdeeld. Onacceptabele ligging van enkele diensten t.o.v. het totale complex (griffiers, stenografische dienst)
-50-
c. 2e verdieping (laag 2) Ten behoeve van publiek, bezoekers, ambtenaren en genodigden zullen extra garderobe en toiletten moeten worden gesitueerd. Veel bestaande zaal-ruimte (huidige C.D.A. fraktiekamer, huidige P.v.d.A. fraktiekamer, leeszaal bibliotheek, 1e t/m 3e afdeling moet verbouwd worden tot kantoorruimte t.b.v. griffiers, griffie, commissiesecretariaat en departementsambtenaren. Om voldoende ruimte voor regerings-unit te scheppen moeten de ministers op 1e en 2e verdieping worden gesitueerd. PubHeksaccommodatie veruit onvoldoende. Tevens moeten voor publiek extra voorzieningen worden geschapen (toiletten, garderobe) Onacceptabele ligging van griffiers,griffie en commissiesecretariaat t.o.v. totale complex. 7.6
Kostenaspecten Voor de bepaling van de kostenconsequenties van het handhaven van de Balzaal als plenaire zaal wordt overeenkomstig de indeling onder 7.1 het volgende onderscheid gemaakt: a. de besparing door handhaving van de Balzaal als plenaire zaal op zich zelf; b. idem, met verwezenlijking van het programma van eisen ten aanzien van de met de plenaire zaal verbonden funktiegroepen (alternatief b); c. idem, met handhaving van de bestaande toestand ten aanzien van de met de plenaire zaal verbonden funktiegroepen (alternatief c). Voor de bepaling van de kostenconsequenties worden de volgende richtcijfers (prijzen incl. B.T.W. en prijspeil d.d. 1 juli 1981; zie ook hoofdstuk 9) gehanteerd: 'normale' verbouwing 'forse' verbouwing' nieuwbouw c.q. 'strukturele' verbouwing
f 250,--/m3 f 500,--/m3 f 750,-/m3
ad. a. Balzaal De kostenbesparing als de Balzaal plenaire zaal blijft wordt veroorzaakt doordat de nieuwe grote vergaderzaal kleiner kan worden gemaakt en eenvoudiger kan worden ingericht. De globale kosten van de bouw van een nieuwe plenaire vergaderzaal kunnen als volgt worden bepaald: =
netto oppervlakte x bruto/netto faktor x zaalhoogte 600m2 x 1,5 x 9 m =8.100 m3
=
bruto volume x nieuwbouwprijs per m3 8.100 x f 750,-- = circa f 6 miljoen
Bruto volume: Kosten:
Globaal kan worden gesteld dat de kosten van een vergaderzaal met 400 m2 netto vloeroppervlak hiervan de helft zullen bedragen, deels door het gerin&ere volume en deels door de eenvoudiger inrichting. Besparing f 3 miljoen.
-51-
ad. b. Aanpassing BI-complex (alternatief b) Indien de ruimten rondom de Balzaal (BI-complex) geschikt gemaakt moeten worden voor de met de plenaire zaal verbonden funktiegroepen is er sprake van een 'strukturele' verbouwing. Als er vanaf wordt gezien dat zulk een verbouwing wegens de monumentale aspekten onmogelijk is, kan de kostprijs worden gesteld op f 500,- à f 750,-/m3 In alternatief a is er vanuit gegaan dat de bestaande bouwkundige toestand alleen wat zal worden aan~epast en opgeknapt. De kostprijs daarvoor kan worden gesteld op f 250,-- a f 500,--/m3. Het verschil tussen beide wijzen van aanpak bedraagt derhalve minimaal f 250,--/mJ. Het volume van het BI-complex is 37.410 m3. De meerkosten voor deze verbouwing bedragen tenminste 37.410 x f 250,-- = afgerond 10 miljoen. ad. c. Handhaving bestaande toestand (alternatief c) Het verschil in nuttige vloeroppervlakte tussen wat in het programma van eisen voor de met de plenaire zaal verbonden funktiegroepen wordt gevraagd en wat in de bestaande toestand aanwezig is, omvat ongeveer 1.000 m2. Indien een aantasting van het p.v.e. in deze mate aanvaardbaar zou zijn, kan deze oppervlakte minder worden gebouwd. Maximale kostenbesparing daardoor 1000 x 2 x 4,5 x /750,-- =circa f 7 miljoen Samengevat zijn de kosten consequenties van alternatief b: meer verbouwing BI-complex minder plenaire zaal minimale meerkosten circa alternatief c: besparing op nieuwbouw minder plenaire zaal maximale minderkosten circa
f 10 miljoen f 3 miljoen f 7 miljoen f 7 miljoen f 3 miljoen
f 10 miljoen
Hierbij dient tevens te worden vermeld dat de exploitatiekosten en de kosten tengevolge van tijdverlies (Ioopafstanden in het bijzonder bij alternatief c duidelijk ongunstig zullen worden beïnvloed.
-527.7
Conclusie Alternatief a is in overeenstemming met het programma van eisen als in hoofdstuk 2 wordt behandeld. Alternatief b heeft zéér ingrijpende verbouwingen in het bestaande complex tot gevolg die uit een oogpunt van monumentenzorg niet aanvaardbaar zijn en tenminste f 7 miljoen extra zullen kosten ten opzichte van alternatief a. Bij dit alternatief kunnen het programma van eisen m.b.t. de plenaire zaal en de voorzieningen voor pers en publiek niet worden verwezenlijkt. (zie bijlage 7 .1) De ervaring heeft geleerd dat in de huidige toestand tweederde van het aantal aanvragen voor toegang tot de publieke tribunes moet worden afgewezen. Dit is in een land dat de openbaarheid van het parlementaire gebeuren hoog houdt feitelijk niet aanvaardbaar. Alternatief c vertoont een nog grotere afwijking van het programma van eisen omdat ook de voorzieningen die met het gebruik van de plenaire zaal samenhangen niet volgens dat programma kunnen worden gerealiseerd. De vertegenwoordiger van Binnenlandse Zaken heeft zich voor alternatief c uitgesproken (zie bijlage 1.2) Hij wijst daarbij op het feit dat de Kamer reeds bijna twee eeuwen in deze zaal vergadert, waardoor deze voor de Nederlandse bevolking het symbool is geworden van onze parlementaire democratie. Verder voert hij aan dat het aantal vergaderplaatsen voldoende is, omdat het aantal Kamerleden voorlopig niet wordt uitgebreid. Voorts brengt hij naar voren dat de Kamer steeds meer in commissieverband vergadert wat tot gevolg heeft dat de frequentie waarin de volle Kamer bijeenkomt - behalve voor stemmingen - vermindert. Tenslotte vraagt hij aandacht voor het element van de kostenbesparing. De studie constateert ten aanzien van deze argumenten het volgende. Alternatief c levert minder kosten op van ten hoogste f 10 miljoen, maar daar staat tegenover dat daarmee op meerdere essentiële punten blijvend niet voldaan wordt aan het programma van eisen en dat ook voor de toekomst de mogelijkheid daartoe wordt afgesloten. Evenals bij alternatief b wordt tekort gedaan aan de eis met betrekking tot de openbaarheid van het parlementaire gebeuren. Behalve de de in bijlage 1.2 genoemde ruimten (de Rookzaal, de Presidiumruimten en de Regeringsunit) dienen in de direkte omgeving van de plenaire zaal ook de stenografische diensten en de afdelingen voor reproduktie, parlementair drukwerk etc. gesitueerd te zijn. Voor de ligging van deze voorzieningen is essentiëel dat ze evenzeer centraal staan in het dagelijks werk van Kamerleden, fracties en medewerkers der Diensten. Zij zijn in feite de spil van het 'bedrijf' van de Kamer. In de omgeving van de Balzaal kunnen deze voorzieningen de in het programma omschreven uitbreiding en verbetering niet krijgen zonder de bij alternatief b genoemde kostbare en ingrijpende verbouwingen. Dit, gevoegd bij de in het nieuwe complex excentrische ligging, zou een sterk negatief effect hebben op de dagelijkse gang van zaken en de efficiënte exploitatie van het complex.
-53-
Het valt niet in te zien dat deze offers die ten koste gaan van de funktionele kwaliteit van het gehele Kamergebeuren, terwille van een in verhouding tot de totale investering betrekkelijk geringe bezuiniging, gebracht zouden moeten worden. Hoewel de Tweede Kamer zich hierover nog niet formeel heeft uitgesproken moet worden aangenomen dat voor haar de modellen b en c niet aanvaardbaar zullen zijn en dat de Kamer zal vasthouden aan het met de Bouwbegeleidingscommissie overeengekomen programma van eisen. Tenslotte mag bij dit alles nog worden opgemerkt dat óók in alternatief a zeker in het licht van de aangevoerde ontwikkeling van het werk van de Kamer - de Balzaal een belangrijke publieke funktie behoudt.
Hoofdstuk 8
HUISVESTING HOGE RAAD EN RAAD VAN STATE
-54&.
HUISVESTING HOGE RAAD EN RAAD VAN ST A TE &.1
Huisvesting Hoge Raad De reden om naar een vervangende huisvesting voor de Hoge Raad te zoeken is tweeledig: - in de nabijheid van het huidige pand Plein 2 is geen ruimte beschikbaar voor een t.b.v. de Hoge Raad benodigde uitbreiding; - de amovering van het gebouw levert juist die fundamentele verbetering van de uitgangssituatie op, waardoor het mogelijk wordt op funktioneel en stedebouwkundige bevredigde wijze de nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer tot stand te brengen. Op grond van deze conclusie is gezocht naar hoogwaardige huisvestingsmogeJijkheden elders. Het binnen afzienbare tijd vrij te maken gebouw van de Koninklijke Bibliotheek aan de Lange Voorhout 34 t/m 36 en de achtergelegen gebouwen aan de Kazernestraat blijken de beste mogelijkheden voor de huisvesting van de Hoge Raad te bieden. De Rijksgebouwendienst heeft aan prof. ir. P.K.A. Pennink opdracht gegeven te onderzoeken of daartoe een plan ontworpen kan worden. Uit het voorlopige resultaat van deze studie blijkt dat zulks mogelijk moet worden geacht. Het bestaande voorgebouw van Daniël Marot aan de Lange Voorhout kan daarbij vrijwel intact worden gelaten en worden ingericht tot werkruimten. Op de plaats van het bestaande bibliotheekgebouw een nieuw complex met zittingszalen worden gemaakt. In de 'overtuin' aan de overzijde van de Kazernestraat kunnen ook kantoorruimten worden gemaakt. Aangezien op deze wijze een hoogwaardige huisvesting kan worden verkregen, is het studieresultaat aan de Hoge Raad voorgelegd. Naar verwachting zal de Hoge Raad met een op basis hiervan te vervaardigen ontwerp accoord kunnen gaan. Dit ontwerp zal in overleg met de toekomstige gebruikers, de Gemeente en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg worden ontwikkeld. Wegens het essentiële belang voor de uitvoering van de nieuwbouw van de Tweede Kamer zal bevorderd moeten worden dat de werkzaamheden t.b.v. de Hoge Raad in 1984 aanvangen.
8.2
Uitbreiding Raad van State De Raad van State heeft zijn hoofdzetel in Binnenhof 1. De afdeling Wetgeving blijft daar gevestigd alsmede de vergaderzaal voor de Volle Raad. Andere afdelingen worden geconcentreerd in het in uitvoering zijnde gebouw aan de Kneuterdijk. Wegens de uitbreiding van dit college is aan de Raad van State toegezegd dat in de planvorming voor de Tweede Kamer er rekening mee zal worden gehouden dat een grotere vergaderzaal voor de Raad van State moet worden gerealiseerd. Uit het onderzoek t.b.v. de Tweede Kamer blijkt dat aan deze wens kan worden voldaan. De Raad van State is tijdelijk gedeeltelijk gehuisvest in het pand Plein 2B (vm. Justitie). Begin 1983 kan dit pand worden verlaten, aangezien het gebouw aan de Kneuterdijk dan gereed zal zijn.
Hoofdstuk 9
PLANNING EN KOSTEN
9. J
Afbeelding
Globaal tijdschema voorbereiding en uitvoering
.
:a1
------------------+·-
ll~~!!$.Y~.:. ______ Dd it1itief
/83 I I I
1------------·-+---j:---'""1"I
~:;!i~~"':\.E!Y~~! ~ ~oor~~ursmodtl rnet toelichting I ~oorl!lJ:!'.!t~~~~
;a2 I
I
~!!_w~_r]L ______ - · · - - - - - - - - ----!-:
Y
I
I 1
I
;84 I
;as I
I I I
I
I
I
--------+--.-----t----• !_l<.-oordei!!!Jt!>~_,_ ______ 1 -!!la~s:=_el:!..:....!V:::.er:..=:bouw=!!----f---+---+----,---'"''
~':'~nng
I I
I •
~87
I
I
~..:>
~86
I I
I
:aa I
I
I I I
.:a9
:91
:92 I
I
I
I I I
I
I
I
I
I
I"
I
I
I
/90
I
I I
I
I
I I
~93
I I I
J\
I
I I
I
I I I
_________l_::eo~v!!m~.Min~-~-v~an~Jus~li~be:..-J_ _~--~-~~-_1·····
-+-------_j·········
_PI_'"-'""-"'"''~""-----=4-·------------t~-······· ~!~~!:IK. ______j :::~:~.:::stukk:!~~---~------------t-----------+---.----'!: Hoge Raad ___
lleoordeling b.s.
_
llouwvergunning
. ;f~a:=_:se~IT:=:. ._-.:.:Nie: : ".=U.:.:wbo=U:.:W.:__---i---·-------------~....,'
Uitvoering _ _ __ Verlrui~ingffi
1\estedmgs.stukken U
~~v~r~------
j _
Nieuwbouw
Renovatie ~
•
~
'ktbouw I
Y
Ilolel-Central en von. Mil. van .llStile
I
1
faseill~-R~eno~:!!va!.!l!!.e_ _t------------------------'-~,
hUd~.J~~~~bouw~~~-----------------------JI••••··~
juli 1981
-55-
9.
PLANNING EN KOSTEN 9.1
Planning Overeenkomstig de globale planning kan de eerste fase van het nader uit te werken ontwerp in 1985 in uitvoering worden genomen. De duur van de uitvoering zal ongeveer 8 jaar bedragen. De laatste fase van het gehele complex zal eind 1992 in gebruik kunnen worden genomen. (afbeelding 9.1) Naar verwachting kan het voorlopig ontwerp drie-kwart jaar na het verstrekken van de opdracht worden afgerond. De uitwerking van het ontwerp zal verder in overleg met de Tweede Kamer plaatsvinden. Voorts zal er uiteraard nauw contact met de Gemeente 'sGravenhage en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg worden onderhouden. Zoals bij grote projekten gebruikelijk is, zal jaarlijks in de Memorie van Toelichting op de begroting van het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening verslag worden gedaan over de vorderingen van het projekt in het afgelopen jaar en worden daarin de voornemens voor het volgende begrotingsjaar vermeld. Regering en Parlement blijven langs die weg steeds van de vorderingen op de hoogte. De fasering van de nieuw- en verbouw dient aan de hand van het definitieve plan te worden vastgesteld. De gebouwgedeelten die voor 1990 gereed zijn kunnen gedurende de renovatie van het bestaande Tweede Kamergebouw als buffer voor de opvang van de groei funktioneren. De fasering van de werkzaamheden zou als volgt kunnen zijn: Fase 1:
Renovatie van Hotel Central en Plein 2B (v.m. Ministerie van Justitie) De panden aan de Lange Poten kunnen het eerst worden vrijgemaakt. In de eerste fase zullen beide gebouwen gelijk kunnen worden gerenoveerd. De renovatie zal circa 2 jaren in beslag nemen. Deze panden bestaan voornamelijk uit werkkamers. In de grote behoefte van de Kamer aan kantoorruimte kan daardoor goed worden voorzien.
Fase 11:
Nieuwbouw Bij voorkeur zou de nieuwbouw als één geheel moeten worden aanbesteed. Hiervoor is het van belang dat de nieuwe huisvesting voor de Hoge Raad tijdig beschikbaar is (zie ook 8.1). Aan het einde van deze fase zijn de nieuwe plenaire vergaderzaal en de andere vergaderzalen gereed, zodat het vergadergebeuren kan verhuizen naar de nieuwbouw. In totaal zal voor de nieuwbouw circa 3 jaar benodigd zijn. Deze fase is onderverdeeld in fase IIA (nieuwbouw langs Hofstraat) en fase 11 B (nieuwbouw ter plaatse van Hoge Raad)
-56Fase III:
Renovatie bestaande Kamergebouwen De derde fase komt er in principe op neer dat de bestaande Kamergebouwen aan het Binnenhof op de nieuwbouw worden aangesloten en in meer of mindere mate worden opgeknapt. Bij het begin van deze fase ontstaan de meest ingrijpende consequenties voor het Kamerbedrijf, met name voor die onderdelen die in het Balzaalcomplex zijn gevestigd. Deze onderdelen zullen moeten verhuizen naar de reeds opgeleverde gedeelten van het complex. Er mag worden aangenomen dat deze gebouwgedeelten samen met de Vijverhof voldoende capaciteit bieden voor een tijdelijke opvang. Voor deze fase is circa 3 jaar benodigd. Deze fase is nader onderverdeeld in fase 111 A (Balzaalcomplex) en fase UIB (rest Binnenhofgebouwen).
Indien de verplaatsing van de Hoge Raad meer tijd zou vergen dan is aangenomen, dan kan een andere, maar minder gunstige fasering worden overwogen. Het bezwaar daarvan is dat het Kamerbedrijf dan niet ongestoord door zal kunnen funktioneren en er minder bufferruimte voor de tijdelijke opvang beschikbaar komt. Een apart probleem dat nader moet worden uitgezocht omdat het enige invloed op de fasering kan uitoefenen, is de noodzakelijke verwijdering van het 'zenuwcentrum' van kabels en leidingen dat in de huidige situatie nabij het PTT-gebouw is gelegen. 9.2
Kosten In dit stadium kunnen slechts zeer globaal de kosten worden bepaald. Fase I
ca.
---------
70.000 m3
= =
f f
16.093.000.9.537.000.-
f
27.630.000.-
f f
60.000.000.10. 000. 000 z-
fase 11
f
70.000.000,-
= = 750,-/m3 = 500,--/m3 = 500.-/m3 = 750.-/m3 =
f f
9.352.500.-1.237.500.--
f f f f
9. 600.000,-2. 830 .ooo. -1.063.000.9.678.750.-
f
33.761.750.--
32.186 m3 x f 500,-/m3 38.148 m3 x f 250,-/m3
- Hotel Central - Plein 2B (Justitie)
fase I:
Fase Il 80.000 m3 x !750,-/m3 = 25.000 m3 x f400,.-/m3 =
-Nieuwbouw -Parkeren
---------
105.000 m3
Fase lil -
B1 (Balz.compl.) B2 idem B3 idem B4 idem Comptoir BiMenhof 5 (D) Binnenhof 7 (E) ca.
37.410 1.650 sloop 12.800 5.660 2.126 12.905
m3 x f m3 Xf m3 x m3 x m3 x m3x
---------
70.000 m3
f f f f
250,-/m3 750,-/m3
Fase 111
-57Afgerond: Fase I Fase II Fase III
f f f
Inrichting
f f
135 miljoen incl. BTW 15 miljoen
f
150 miljoen
30 miljoen 70 miljoen 35 miljoen
Derhalve zullen de kosten in orde van grootte 150 miljoen bedragen (prijspeil 1 juli 1981). In dit bedrag zijn de kosten gemoeid met de nieuw- en verbouw t.b.v. de Hoge Raad niet inbegrepen. Binnen de meerjaren begroting van de Rijksgebouwendienst zullen de volgende reserveringen moeten plaatsvinden: jaar miljoenen guldens
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 10
20
20
20
20
20
20
10
10
Hoo~swklO CONCLU~ES
-58-
10. CONCLUSIES
Aan het doel van de studie om de afstand tussen wensen en mogelijkheden te overbruggen is voldaan. Het is mogelijk gebleken het programma te reduceren met circa 16%. De Bouwbegeleidingscommissie van de Tweede Kamer heeft - behoudens enkele opmerkingen van ondergeschikte aard - met dit gereduceerde programma ingestemd. Het beschikbare gebied is zodanig uitgebreid dat daarbinnen een oplossing valt te ontwerpen die voldoet aan de gestelde randvoorwaarden. Deze laatste zijn in de studieperiode in goed overleg met de Gemeente 's-Gravenhage en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg nader gepreciseerd. Het overleg met aUe betrokkenen heeft in hoofdzaken tot overeenstemming geleid, met dien verstande dat de vertegenwoordiger van Binnenlandse Zaken vasthoudt aan het gebruik van de Balzaal als plenaire vergaderzaal.
Op grond van deze conclusies wordt voorgesteld het programma van eisen vast te steJien overeenkomstig de bijgestelde versie d.d. 1 juli 1981; de DirecteurGeneraal van de Rijksgebouwendienst te machtigen tot het op basis van het vastgestelde programma van eisen en het uitgewerkte model van ruimtegebruik doen vervaardigen van een ontwerp door de aangewezen architect en tot het doen ui tv oeren ervan. Bij dit ontwerp zal ernaar worden gestreefd het gebouw Hofcingel 2B te handhaven.
RESULTAAT VAN HET ONDERZOEK NIEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER STATEN-GENERAAL
PROGRAMMA VAN EISEN D.D. 1 JULI 1981
RIJKSGEBOUWENDIENST
INHOUD PROGRAMMA VAN EISEN
Inleiding
Bladzijde
Relatieschema
Hoofdfunktiegroep 1
Hoofdfunktiegroep 2
13
Hoofdfunktiegroep 3
15
Hoofdfunktiegroep 4
35
Hoofdfunktiegroep 5
43
Hoofdfunktiegroep 6
48
Hoofdfunktiegroep 7
55
Hoofdfunktiegroep 8
59
Programma van eisen totaaloverzicht
Programma van eisen per hoofdfunktiegroep
Opgave meer /minder ten opzichte van rekenkundige analyse van de Rijksgebouwendienst d.d. 21 mei 1979.
INLEIDING Het hierna volgende programma van eisen, dat als bijlage 2.1 is toegevoegd aan het Rapport Onderzoek Nieuw- en Verbouw Tweede Kamer der Staten-Generaal, is een derde mutatie van het 'Prijsvraagprogramma uitbreiding Tweede Kamer', daterend uit 1977. De eerste mutatie van het Prijsvraagprogramma (Het 'gele p.v.e.') verscheen in mei 1979 als resultaat van een aantal besprekingen tussen de Bouwbegeleidingscommissie van de Tweede Kamer, de Rijksgebouwendienst en de drie architecten ten tijde van de meervoudige opdracht. In oktober 1980 verscheen een tweede mutatie van het programma, voorzien van een aantal bijstellingen, gedaan door de Bouwbegeleidingscommissie (Het 'groene p.v.e.'). De inhoud en tekst van deze laatste, niet-officiële, versie heeft als basis gediend voor het nieuwe programma van eisen dat in vorm en samenstelUng nogal afwijkt van de eerder verschenen programma's. Het nieuwe programma van eisen, gedateerd op 1 juli 1981, betekent de afsluiting van een jaar van intensief onderzoek naar een groot aantal facetten en onderdelen van het programma. Aan de hand van groeiverwachtingen van zowel het personeel der diensten als van de medewerkers der frakties, het aantal vergaderenden, vergaderfrequenties en --oezöekersaantaUen, werden belangrijke onderdelen van het programma getoetst. Dit hield naast de eerder genoemde reducties tevens een aantal toevoegingen en wijzigingen in. Het resultaat van een uitgebreid onderzoek naar de mogelijke beperkingen van het programma van eisen werd in de nieuwe opzet opgenomen. Door de Rijksgebouwendienst werd op 21 mei 1979 een rekenkundige analyse gemaakt van het bovengenoemde 'gele programma van eisen' ten tijde van de meervoudige opdracht. Aangezien het resultaat van deze analyse als representatief voor de periode van de meervoudige opdracht kan worden beschouwd, wordt deze analyse als referentie gehanteerd ter vaststelling van de reducties zoals die in dit nieuwe programma van eisen zijn doorgevoerd. In nauwe samenspraak met de vertegenwoordigers van de Tweede Kamer die deelnamen aan het voorbereidende overleg, zijn deze reducties tot stand gekomen. De redactie en samensteUing van het nieuwe programma van eisen ondergingen enige veranderingen. Het nieuwe programma van eisen is nu zodanig opgezet dat, alvorens de afzonderlijke ruimten van elke sub-funktiegroep worden omschreven, iedere sub-funktiegroep wordt ingeleid met een beschrijving van de funktie, de plaats in de organisatie, de bijzonderheden en de relatie met andere sub-funktiegroepen. Op deze manier is getracht een duidelijke weergave te geven van het funktioneren van het Tweede Kamerbedrijf en de daarvoor benodigde ruimten. In opdracht van de Rijksgebouwendienst toetste het keukenadviesbureau NB VK het programma van eisen voor het onderdeel 'Restaurantbedrijf c.a.'. Evenals de vorige versies gaat dit programma uit van 7 hoofdfunktiegroepen, waarbij de hoofdfunktiegroep 'Parkeervoorzieningen' als aparte funktiegroep is toegevoegd. Elke hoofdfunktiegroep is onderverdeeld in een aantal sub-funktiegroepen (totaal 34).
De samenstelling van de hoofdfunktiegroepen is als volgt:
1.
RUIMTEN VOOR VERGADERINGEN EN DIREKT DAARMEE VERBONDEN RUIMTEN 1.1 Grote vergaderzaal c.a. I. 2 Presidium 1. 3 Griffiersunit 1.4 Regeringsunit 1.5 Vergaderruimten voor niet-plenair gebruik
2.
RUIMTEN VOOR DE FRAKTIES EN DE INDIVIDUELE KAMERLEDEN 2.1 Werkkamers Vergaderruimten voor de frakties 2.2
3.
DE DIENSTEN DER KAMER Direktie der diensten 3.1 3.2 Griffie~ 3.3 Afd. Registers 3.4 Afd. Post- en Archiefzaken 3.5 Afd. Comptabiliteit 3.6 Bibliotheek en Documentatiedienst 3.7 Persone~ls6~ken 3.& Interne ~:en telefoon 3.9 Huishoudelijke dienst 3.10 Technische dienst 3.11 Veiligheidsdienst en Beveiligingsdienst 3.12 Bodendienst 3.13 Voorlichtingsdienst
4.
HET RESTAURANTBEDRIJF C.A. Restauratieve ruimten 4.1. 4.2 Keukenvoorzieningen
5.
DE DIENSTEN VOOR BEIDE KAMERS DER STATEN-GENERAAL 5.1 Stenografische dienst 5.2 Commissie Verzoekschriften 5.3 De Griffie van de Delegaties 5.4 PARAC
6.
SCHRIJVENDE EN AUDIO-VISUELE PERS 6.1 Parlementaire redakties 6.2 NOS 6.3 Van onze Haagse redakties 6.4 Nieuwspoort
7.
ALGEMENE VOORZIENINGEN 7.1 Rijkspolitiepost 7.2 Medische hulppost Postkantoor 7.3 7.4 Overige voorzieningen
8.
PARKEERVOORZIENINGEN 8.1 Parkeerruimten auto's en fietsen
De ruimtelijke voorzieningen voor de conditioneringsinstallaties (ketelhuizen en andere technische ruimten) zijn niet in dit programma van eisen opgenomen. Er wordt van uitgegaan dat deze ruimten evenals gangen, trappen, sanitaire voorzieningen en liftschachten begrepen zijn in de bruto-toeslag op het berekende netto-vloeroppervlak. Vooralsnog wordt deze bruto-toeslag aan de hand van ervaringscijfers vastgesteld op 100%.
De ontwerpfase zal moeten uitwijzen of dit percentage hier korrekt gehanteerd is. Voorzover op dit moment te voorzien, is rekening gehouden met de groei van een aantal onderdelen van het programma. Met name de te verwachten groei van de frakties, de benodigde vergaderruimte met de pers- en pubHeksaccommodatie en de restauratieve voorzieningen zijn aan een nader onderzoek onderworpen. Dit neemt niet weg dat dit programma toch moet worden gezien als een opname van de stand van zaken op 1 juli 1981. Ontwikkelingen die op dit moment moeilijk of niet kunnen worden voorzien, zullen uiteraard invloed uitoefenen op de kwaliteit en de hoeveelheid van de gevraagde ruimte. Zeker in het licht van de lange voorbereidingstijd voor de ontwikkeling van de plannen en de uitvoering van het projekt, moet er rekening mee worden gehouden dat het programma van eisen op grond van deze ontwikkelingen mede zal veranderen.
Amsterdam/'s-Gravenhage 1 juli 1981
relatie schema ~·-·C'fOU ~t'"~.J':.~}. --··-·---~ .. ~-·
•
~:
.î
0
-afstond ..." lfll1lll
•
aonllf<'I"H'nd of -
.".., -·"11
-ng.
ofstond ..,., bNng QfSIOnd ..." .".., llt4onÇI.
'.1.1
f•tb\l!'t1 j'O"'!Jtl Htttftf'l"ltl'l
(
...
~1
-1· HOOFDFUNKTIEGROEP 1: RUIMTEN BESTEMD VOOR VERGADERINGEN EN DIREKT DAARMEE VERBONDEN RUIMTEN 1.1.
Grote vergaderzaal en de direkt daarbij betrokken ruimten De plenaire vergaderingen vervullen in het bedrijf van de Tweede Kamer een sleutelfunktie. Een belangrijke voorwaarde voor dit dynamische gebeuren is een centrale ligging in het complex. Daarom zijn korte looplijnen van en naar de fractiekamers, de werkkamers der leden, de griffiers, het presidium en ondersteunende funktiegroepen als de stenografische dienst en het griffiekantoor van bijzonder belang. De plenaire vergaderingen dienen ook vanuit de werkvertrekken van de schrijvende en audio-visuele pers gemakkelijk bereikt te worden. Omdat de plenaire vergadering het centrum is waar, binnen ons parlementair demokratisch bestel, de belangrijkste politieke besluitvorming plaatsvindt, is het openbare karakter ervan een dringende noodzaak. Goede ontsluitingsvoorzieningen via een vrij toegankelijk bezoekerscircuit van de publieke tribunes alsmede een goede ontsluiting voor rolstoelgebruikers zijn een vereiste. Direct aansluitend aan de grote zaal, waarin plenair vergaderd wordt, of daaromheen gelegen dient een ruime hal of wandelcircuit ('lobby') te zijn. Via deze ruimte dient de zaal te kunnen worden betreden terwijl daarop tevens de toegangen moeten uitkomen van de onder 1.2, 1.3 en 1.4 genoemde subfunktiegroepen die een direkte relatie hebben met de aktiviteiten in de plenaire vergadering. De 'lobby'-ruimte dient een zodanige vorm en afwerking te hebben dat zij tevens een goede omgeving biedt voor de diverse ontmoetingen tussen Kamerleden, hun medewerkers, journalisten en genodigden. Er moet in de lobby op een aantal plaatsen gelijktijdig gelegenheid zijn 'even' min of meer vertrouwelijk van gedachten te wisselen, dan wel informeel overleg te plegen. De totale netto ruimtebehoefte voor plenaire vergaderingen en direkt daarbij betrokken ruimten bedraagt 841 m2.
1.1.1.
Grote vergaderzaal
600m2
De zaal heeft een totaal netto vloeroppervlak van 600 m2 (inklusief de oppervlakte benodigd voor zitplaatsen t.b.v. pers en publiek). De zaal dient te worden ingericht voor 150 Kamerleden. Bij de inrichting van de zaal dient eerder te worden gestreefd naar funktionaliteit en intimiteit dan naar monumentaliteit. Ieder Kamerlid krijgt een eigen zitplaats, waar hij o.a. bij stemmingen moet zitten. Het is overigens een kwestie van vergaderorde of men van plaats kan verwisselen. De vergaderplaatsen van de Kamerleden dienen te zijn voorzien van een schrijf-aflegblad van 70 cm breedte en 40 cm diepte. Indien doorgaande schrijfbladen worden toegepast gaat de voorkeur uit naar draaibare stoelen, daarachter een looppad, dus zodanig bereikbaar dat andere leden niet behoeven op te staan. Gangpaden mogen nergens smaller zijn dan 70 cm. Ten behoeve van het presidium dient een voorzitterspodium aanwezig te zijn, waarop behalve de voorzitter enkele griffiers en andere funktionarissen (in totaal 5 personen) plaats kunnen nemen.
-2Als de Kamer over zou gaan op mechanische of elektronische stemregistratie, zou de bediening van hieruit geschieden. De spreker dient vanaf het spreekgestoelte duidelijk zichtbaar en hoorbaar te zijn. Zelf moet hij/zij ook een goed zicht op de aanwezigen in de zaal hebben. Zowel aan de linker- als aan de rechterzijde van het podium en daarmee vast verbonden, dient een spreekgestoelte aanwezig te zijn. Uitsluitend vanaf deze plaats(en) wordt gesproken. Verspreid over de zaal dient een aantal voor de Kamerleden gemakkelijk bereikbare algemene interruptie-microfoons te worden aangebracht. De afzonderlijke zitplaatsen hebben geen microfoons. Voor het overleg tussen Kamer en Regering dient in de zaal voldoende ruimte en een duidelijke plaats te worden gereserveerd voor de Regerin~. Voor ministers en staatssecretarissen zijn maximaal 40 zitplaatsen noîg. De voorzieningen hiervoor dienen zo flexibel te zijn dat tijdens minder drukke vergaderingen de enkele aanwezige bewindsman zich niet tussen een overmaat aan accommodatie verloren hoeft te voelen; een minimum van 10 vaste plaatsen is echter een vereiste. Deze vaste plaatsen dienen voorzien te zijn van voldoende ruimte voor het schrijven en het neerleggen van stukken. De situering van de plaatsen voor de Regering dient zodanig te zijn dat visueel kontakt met zowel de voorzitter als de Kamerleden mogelijk is. Bij het hierboven genoemde aantal zitplaatsen is de mogelijkheid aanwezig om achter of in de direkte nabijheid van de regeringstafel ca. ; hoofdambtenaren, die de bewindslieden als adviseurs terzijde kunnen staan, te laten plaatsnemen. De hier bedoelde plaatsen dienen van telefoon te zijn voorzien. Centraal in de zaal dient een goede werkplek voor de stenografen te zijn. Deze werken doorgaans slechts enkele minuten achtereen. Hun aflossing 'overlapt' hun opname zeer kort, waarna ze zo onopvallend mogelijk de zaal moeten kunnen verlaten om in nabij gelegen werkruimten hun stenogrammen uit te werken. In totaal zijn voor hen 4 schrijfplaatsen in de zaal nodig. Verder is een tafel nodig voor 2 leden van de direktie van de stenografische dienst. Zowel de stenografen als de leden van hun direktie dienen zodanig geplaatst te zijn, dat zij een direkt zicht hebben op de spreker op het spreekgestoelte en gemakkelijk hun blik kunnen richten op de sprekers bij de interruptie-microfoons. Voorts is in de zaal een ruimte nodig waar Kamerleden zich kunnen terugtrekken zonder de zaal te verlaten, niet zichtbaar voor het publiek en de vergaderende leden. De funktie van deze ruimte is om o.a. informeel overleg te plegen zonder de gang van de vergadering te storen (in de huidige situatie: •achter de groene gordijnen•). Voor dit doel dient ca. 7; m2 van het zaaloppervlak te worden gereserveerd. Nabij de zaalingangen moeten een aantal zitplaatsen voor de zaalbodes worden gesitueerd. Bij deze ingangen moet een tafel worden geplaatst voor rest-exemplaren van rondgedeelde stukken. Ook dienen, vanuit de zaal toegankelijk, een 8-tal geluidsdichte telefooncellen te worden gesitueerd voor inkomende en interne gesprekken van de Kamerleden.
-3De vorm van de zaal en de wijze waarop de vergaderplaatsen zijn opgesteld dienen de gezamenlijke beraadslaging zoveel mogelijk te ondersteunen. Men moet elkaar zo goed mogelijk kunnen horen en zien. Het zich tussentijds van en naar de plaatsen begeven en het naar de interruptie-microfoons of het spreekgestoelte lopen moet vlot en zonder overlast voor anderen kunnen gebeuren. Vanuit de Tweede Kamer is gesteld dat de vorm van de zaal niet alleen afhangt van architektonische en/of praktische bouwkundige oplossingen, maar ook gebaseerd moet zijn op principiële uitgangspunten zoals de verhouding Regering- Parlement. De essentie van de visualisering van dit staatkundig principe In de vergaderzaal is, dat de ruimtelijke opstelling recht moet doen aan de eigen, gescheiden, verantwoordelijkheden van Regering en Volksvertegenwoordiging binnen een 'overlegsituatie'. Deze opstelling mag geen ondergeschiktheid van één der overlegpartijen suggereren. Ten aanzien van de plaatsing der fracties dient een oplossing te worden nagestreefd waarin zowel het principiële karakter van de verhouding tussen regerings- en oppositiepartijen tot uitdrukking komt als de gewenste flexibiliteit in verband met de wisseling van fractiegroottes na verkiezingen. Resumerend kan worden gesteld dat de totale vergaderkapaciteit voor de grote vergaderzaal 200 personen bedraagt. Ten behoeve van het publiek en de schrijvende pers dient in de zaal een tribune te zijn voor in totaal 300 personen. Deze zitplaatsen moeten worden voorzien van een flexibele, niet opdringerige scheiding tussen gereserveerde en vrije plaatsen, alsmede een scheiding ten behoeve van speciale gasten, diplomaten etc. Ten behoeve van de schrijvende pers dienen 60 plaatsen al dan niet gesepareerd van de publieke tribune van een schrijfblad te worden voorzien. In de onmiddellijke nabijheid van deze tribune dienen zich de volgende onder 6.1 genoemde persfaciliteiten te bevinden: persbuffet (6.1.1) en 3 werkkamers (6.1.3). Het publiek moet de tribune vanuit de centrale entreehal kunnen bereiken via een rechtstreekse eigen toegang. Nabij de eigen toegang tot de publieke tribune dient een bewakingsloge te worden gesitueerd. Gerekend moet worden op een bezetting van 2 man. Op de publieke tribune zullen voorzieningen moeten worden getroffen voor enkele rolstoelgebruikers. Oe tribune moet tevens vanuit het gebouw rechtstreeks bereikbaar zijn. Vanaf de tribune moet de gehele zaal kunnen worden overzien. Ten behoeve van TV en film dient een 4-tal kabines met vaste kameraopstelling aanwezig te ZlJn van elk 4 m2, die samen een totaal overzicht geven van wat zich in de zaal afspeelt. Deze kabines moeten zijn voorzien van alle elektronische aansluitmogelijkheden en de kameraploegen moeten er hun werk kunnen verrichten op voor de vergadering niet storende wijze. Aansluitend dienen ten behoeve van radio- en TV-verslaggeving twee commentaarkabines te worden gesitueerd van elk 4 m2 met goed uitzicht op de zaal. Oe juiste situering en inrichting van de kabines dient in overleg met de NOS te worden bepaald. Het is duidelijk dat deze zaal c.a. waar veel mensen bijeen kunnen zijn zorgvuldig aan hoge eisen van beveiliging tegen brand moeten worden getoetst. Daartoe geëigende plaatsen dienen van vluchtwegen te worden voorzien. Ook uit andere hoofde zullen veiligheidsmaatregelen nodig zijn. Oe publieke tribune dient zo overzichtelijk mogelijk vrij toegankelijk te zijn.
-41.1.2.
Rookzaal
175m2
Uitsluitend ten behoeve van de Kamerleden, griffiers en een klein aantal daartoe bevoegden en daarom vanuit de plenaire vergaderzaal direkt en buiten de 'lobby' om toegankelijk, dient een ruimte aanwezig te zijn als 'rookzaaP. Omdat in de rookzaal voor de genoemde personen de mogelijkheid geboden moet worden om voor, tijdens of na het vergaderen in alle rust kamerstukken door te nemen, de krant te lezen, moties te formuleren, dan wel even te ontspannen, moet deze ruimte een zeer rustig karakter hebben. Hoewel in deze zaal slechts incidenteel alle kamerleden gelijktijdig aanwezig zijn, dient de grootte van de zaal evenwel afgestemd te zijn op piekbelastingen. De zaal dient te zijn ingericht met gemakkelijke zitjes en een grote leestafel. 1.1.3.
TV-lounges
50m2
Direkt grenzend aan de rookzaal dienen 2 TV-lounges à 25 m2 gesitueerd te worden. 1.1.4.
EHBO-kamer
6 m2
In direkte verbinding met de 'lobby' en gemakkelijk bereikbaar vanaf de tribunes moet een vertrek van 6 m2 aanwezig zijn, waarin eerste hulp kan worden verleend. 1.1.5.
Bergruimte
10m2
Ten behoeve van de technische dienst is in de onmiddellijke nabijheid van de grote vergaderzaal een berg-werkruimte nodig van 10 m2 voor apparatuur e.d. voor geluid en beeld.
-51.2.
Ruimten voor het presidium van de Kamer Uit hun midden hebben de 150 Kamerleden een dagelijks bestuur aangewezen, het 'presidium'. Het presidium bestaat uit de Voorzitter van de Tweede Kamer en 5 ondervoorzitters. Het presidium werkt nauw samen met de griffier en de direkteur der Diensten en heeft een eigen sekretariaat van 3 personen. De algehele leiding van de werkzaamheden van de Kamer berust bij het presidium. Oe vergaderingen van het presidium worden bijgewoond door de griffier, de direkteur der Diensten en de hoofden van de afdelingen personeelszaken en voorlichting. Zij zijn belast met de uitvoering van de beslissingen van het presidium en treden tevens als adviseur op. Het sekretariaat verzorgt de korrespondentie van voorzitter en presidium, agendeert en notuleert de presidiumvergaderingen. Ook voor de griffier wordt sekretariaatswerk verricht. De kamer van deze funktionaris (1.2.5) dient in de onmiddellijke omgeving te zijn, zo mogelijk met binnendoorverbinding. De ondervoorzitters vervangen zonodig de voorzitter. Evenals de voorzitter zijn zij lid van de Kamer. Naast hun werk in het presidium fungeren ze als leden van hun fraktie. Oe griffier assisteert de voorzitter. Om deze reden dient zijn kamer deel uit te maken van de presidium-unit. Te zamen met de plaatsvervangende griffiers verzorgt hij de goede gang van zaken in de plenaire vergadering en in de commissies. Naast het leiden van de vergaderingen van de Kamer en het presidium worden door de voorzitter regelmatige besprekingen gevoerd met griffiers en direkteur der Diensten. Ook vertegenwoordigt de voorzitter de Kamer veelal naar buiten en ontvangt daartoe binnen- en buitenlandse gasten. De kamerbewaarder beheert de presidium-unit in 'huishoudelijk' opzicht en is bovendien het hoofd van het onderdeel bodendienst van de diensten der Kamer. Het voorbereiden en regelen van de plenaire vergaderingen houdt nogal eens in dat onder druk geïmproviseerd moet worden, b.v. bij ordedebatten en laat ingediende moties. Zowel voor de voorzitter als voor de griffier is daarom een korte weg naar het podium in de vergaderzaal van belang. Een afstand van I minuut gaans is nog acceptabel. Gezien de tijdsduur van pauze en schorsingen (resp. ca. 90 minuten en ca. 15 minuten) is bovenbedoelde loopafstand aanvaardbaar. Het is daarom van belang dat de toegang tot de ruimten voor het presidium uitkomen op de 'lobby', die nabij de vergaderzaal is gelegen. Oe presidiumunit dient als min of meer zelfstandige subfunktiegroep te worden ontworpen. Het totale netto ruimtebeslag voor de presidium-unit bedraagt225m2 voor in totaal 8 werkzame personen en kan worden onderscheiden in de volgende ruimten:
-6-
1.2 .1.
Kamer voorzitter
45m2
Voor de voorzitter is een representatieve kamer van 45 m2 vereist. Hierin moet plaats zijn voor een werkbureau, een ruime tafel voor in behandeling zijnde stukken en zitgelegenheid voor besprekingen en ontvangst van gasten. In de oppervlakte van deze ruimte dient begrepen te zijn een kleine garderobe met toilet. 1.2.2.
Sekretariaat
45m2
Het sekretariaat moet direkt aansluiten op de voorzitterskamer. Het bestaat uit een kamer voor de sekretaresse (bureau, typetafel, zitje voor wachtende bezoekers en bergruimte) van 20 m2 en een kamer voor twee sekretaressen (2 bureaus, 2 typetafels, archiefberging) van 25 m2. 1.2.3.
Ondervoorzitters
40m2
Voor de le en 2e ondervoorzitter elk een representatieve kamer van 20 m2, voorzien van een bureau, een uitlegtafel, bergruimte en een zitje. 1.2.4.
Vergader-ontvangstzaal
45m2
· Voor het presidium een zaalruimte van 45 m2 met een vergaderaccommodatie voor 20 personen. Deze zaal wordt tevens gebruikt als ontvangstruimte voor gasten. In deze zaal worden tevens de stafvergaderingen van griffiers gehouden. 1.2.5.
Griffier
30m2
De griffier is de eerste ambtelijk adviseur van de Voorzitter en het presidium en heeft de algehele leiding over het ambtelijk apparaat, waarin hij wordt bijgestaan door de directeur der Diensten. Voor de griffier een kamer van 30 m2 (voorzien van bureau, zitje, uitlegtafel voor stukken en vergadertafel). 1.2.6.
Kamerbewaarder
20m2
De kamerbewaarder beheert de presidiumunit in huishoudelijk opzicht en is bovendien het hoofd van het onderdeel bodendienst. Voor de kamerbewaarder een werkkamer van 10 m2 (voorzien van bureau en bergkast) met een aangrenzende ontvangstruimte van 10 m2 (voorzien van een zitje).
-7-
1.3.
Griffiers-unit De hoogste ambtenaar van de Tweede Kamer is de griffier. Zijn positie is vergelijkbaar met die van een sekretaris-generaal op een ministerie. Hij is de eerste ambtelijke adviseur van de voorzitter en het presidium en heeft de algehele leiding over het ambtelijke apparaat, waarin hij wordt bijgestaan door de direkteur der Diensten. De naaste medewerkers van de $riffier zijn de 10 plaatsvervangende griffiers en 4 assistenten. Het zijn de gnffier en/of bij toerbeurt enkele plaatsvervangende griffiers, die de voorzitter in de vergaderzaal bijstaan. De griffier of zijn plaatsvervanger vestigt de aandacht van de voorzitter op wat met het oog op de goede gang van zaken van belang kan zijn. Hij adviseert bij het opstellen van de kameragenda, het doorzenden (door de voorzitter naar de Regering) van Kamervragen, procedurekwesties e.d. Een belangrijke taak van de plaatsvervangende griffiers en de assistenten van de griffier is het ondersteunen van de commissies. Iedere plaatsvervangende griffier is als sekretaris toegevoegd aan een of meer commissies. Hij dient de voorzitter en de leden van de commissies van (niet politiek) advies. Tevens is hij de verbindingsman van de commissie met het betrokken departement. Dat hij in hoge mate deskundig dient te zijn op de besproken terreinen spreekt voor zichzelf; toch moet hij voldoende 'all-round' zijn om zich op korte termijn te kunnen inwerken in de materie van een hem vreemde commissie. Incidenteel onderhouden griffiers van commissies kontakten met organisaties en personen, die werkzaam zijn op het terrein van de commissie. De griffier en de plaatsvervangende griffiers worden door de Kamer benoemd. Dat gebeurt in een schriftelijke geheime stemming tijdens een openbare vergadering. De griffier ( 1.2.5.) wordt voor zijn administratieve werk bijgestaan door het sekretariaat van het presidium. Elk van de plaatsvervangende griffiers en de assistenten van de griffier (totaal 14 personen) zullen met het oog op het toenemend aantal commissievergaderingen in de toekomst worden bijgestaan door een sekretaresse (commissiesekretariaten). Totaal zullen bij deze subfunktiegroep 28 personen werkzaam zijn. Op het commissiesekretariaat wordt de administratie van de commissies bijgehouden, in het bijzonder voor wat betreft de ingekomen brieven, agenda's voor commissievergaderingen, dossiers voor hoorzittingen enz. Ook wordt hier de dokumentatie bewaard die aan commissies is toegezonden en worden archieven bijgehouden van de korrespondentie van de commissies. Het commissiesekretariaat heeft een veelvuldig kontakt met de plaatsvervangende griffiers en de assistent griffiers, de postkamer (3.4.2.) en de griffie (3.2.) Uit de hierboven omschreven taken van de plaatsvervangde en assistentgriffiers kan worden afgeleid dat de loopafstand van hun werkkamers en de commissiesekretariaten tot de commissie-vergaderzalen van belang is. Omdat plaatsvervangende griffiers bij plenaire vergaderingen moeten kunnen optreden, dienen hun werkkamers dichtbij deze ruimte gelegen te zijn. De totale netto ruimte van deze zelfstandige ruimtegroep, 'griffiers-unit' genaamd, bedraagt 442 m2 en kan worden onderscheiden in de volgende onderdelen:
1.3.1.
Werkkamers voor griffiers
252m2
Voor plaatsvervangende griffiers en hun assistenten (verder griffiers te noemen) dienen 14 werkkamers van 18 m2 elk te worden gemaakt. ledere werkkamer is voorzien van een bureau, bergruimte en een zitje.
-81.3.2.
Het commissie-secretariaat
140m2
Gerekend moet worden op 7 tweepersoons werkkamers voor het commissiesekratariaat van elk 20 m2. Elke werkkamer is voorzien van 2 bureaus en een flinke bergruimte. 1.3.3.
Secretariaatsarchief
.50m2
Ten behoeve van het secretariaat dient in de naaste omgeving een ruimte van .50 m2 aanwezig te zijn. Hierin worden voor berging van lopende zaken archiefrekken opgesteld.
-9-
1.4.
Regerings-unit Ten behoeve van de Regering dient direkt aansluitend aan de 'lobby' een aantal ruimten aanwezig te zijn, waar de bewindslieden met ambtelijke medewerkers alert kunnen reageren op ontwikkelingen. De hier bedoelde ruimten dienen op overeenkomstige wijze als voor het presidium is omschreven een zelfstandige ruimtegroep te vormen waar gedurende kortere tijd maximaal 60 personen (ministers, staatssekretarissen en departementsambtenaren) werkzaam kunnen zijn. De taak van de tijdelijk in het Kamercomplex werkzame departementsambtenaren (maximaal .30) is het verzamelen van gegevens en het opstellen van notities die de verschillende ministers behoeven in het overleg met de Kamer. Zij dienen aan de hand van observaties tijdens de vergadering zoveel mogelijk in te schatten welke informatie nodig zal zijn en handelen dienovereenkomstig. Anderzijds zullen gerichte vragen zo snel mogelijk beantwoord moeten worden. Telefonisch kontakt van de minister met het departement is nodig, maar kan de aanwezigheid van de 'steungroep' voor de minister niet vervangen. Met name tijdens begrotingsdebatten funktioneren de groepen departementsambtenaren op volle sterkte. Het totale netto ruimtebeslag voor deze regerings-unit bedraagt 270 m2 en kan worden onderscheiden in de volgende ruimten:
1.4.1.
Ministersvergaderzaal
100m2
Voor vergader- c.q. werkruimte voor ministers en staatssekretarissen een ruimte voor .30 personen (in vergadering) van 100m2. Deze zaal moet door middel van een geluidsdichte schuifwand kunnen worden gesepareerd in twee kleinere vergader- c.q. werkruimten van 2.5 m2 respectievelijk 7.5 m2. 1.4.2.
Departementsambtenaren
1.50 m2
Voor .30 tijdelijk gestationeerde departementsambtenaren een werkruimte met een gezamenlijke oppervlakte van 1.50 m2. De ruimte moet vorming van samenwerkende groepen van diverse grootten mogelijk maken. Er zullen audio-visuele verbindingen met de plenaire vergaderzaal aanwezig moeten zijn. 1.4 •.3.
Bodenkamer
20m2
Binnen de regeringsunit zal een wachtruimte voor enkele boden van 20 m2 gesitueerd moeten worden.
-101.5.
Vergaderruimten voor niet-plenair gebruik Behoudens de onder 1.1. genoemde vergaderingen in plenaire vorm wordt de tijd van de leden van de Tweede Kamer voor een belangrijk deel gevuld met het bijwonen van tal van andere vergaderingen. Bij dit niet-plenair vergaderen moet onderscheid gemaakt worden in openbare vergaderingen (commissievergaderingen, ministerieel overleg en hoorzittingen) en besloten vergaderingen (besloten commissievergaderingen, overige vergaderingen en in het algemeen fraktievergaderingen). Het huidige aantal vaste Kamercommissies bedraagt ca. 32 en het aantal Bijzondere commissies ca. 47. Het aantal vergaderruimten voor commissies zal ongeveer gelijk moeten zijn aan het aantal plaatsvervangende griffiers thans (14). . Het merendeel van deze commissies bestaat uit 20-23 kamerleden en evenveel plaatsvervangende leden. Gemiddeld vinden 32 vergaderingen van aJlerlei aard per dag plaats. Op piekdagen loopt dat aantal op tot 50. Om deze reden is een hoeveelheid extra. vergaderaccommodatie in de vorm van een groot aantal zaalruimten (met oi zonder publiek) van diverse afmetingen noodzakelijk. Bij zaalruimten die de beschikking hebben over publieksaccommodatie, mogelijk in de vorm van een publieke tribune, dient deze tribune rechtstreeks bereikbaar te zijn vanuit h2t toegankelijke bezoekerscircuit. Een belangrijke eis is dat uJ,~n die een openbaar karakter hebben bij elkaar gegroepeerd zijn. Bij grote vergaderzalen met een openbaar karakter moeten wachtgelegenheid en garderobevoorzieningen worden gemaakt ten behoeve van o.a. de deelnemers aan openbare hoorzittingen. Verder zijn enkele telefooncellen in de direkte omgeving gewenst .. Zoals onder 1.3. reeds werd gesteld is de loopafstand van de werkkamers van de plaatsvervangende en assistent-griffiers en commissiesekretariaten tot de vergaderzalen voor commissies van belang. Ook de afstand van de commissievergaderzalen ten opzichte van de werkruimten van de stenografische dienst is van belang. Een looptijd van 1 minuut is acceptabel. De totale gevraagde vergaderaccommodatie voor niet-plenaire vergaderingen buiten de Grote Verga.derza.al bedraagt 29 zalen en kamers in diverse afmetingen met 750 vergaderplaatsen en 550 zitplaatsen voor pers en publiek met een totaal netto vloeroppervlak van 2080 m2. Onderscheid kan wr;rden gemaakt in: 10 zalen met publieksaccnmmodatie; totaal 1~20 m2 (~50 vergaderplaatsen); 19 zalen en kamers zonck;r· publicksaccommodatie; totaal 600 m2 (300 vergaderplaatsen).
1..5.1.
Zaal voor
meervoudig_gebn~.s.
400m2
Een grote zaal voor m~ervoudig gebruik van 400 m2. Naast de vergaderfunktie dient deze zaal gebruikt te worden voor bijvoorbeeld persconferenties en als filmzaal. Daa.rtoe voorzien te worden in een vaste projektiekabine voor film en dia's, ;::~n h h,çt plafond opgenomen projektiescherm dat langs elektrische we3 k;:Jn v/orden bediend, ingebouwde luidsprekers en elektrisch te bedienen verduist;:;ringsgordijnl"n.
-11Tevens dient voorzien te worden in kamera-aansluitingen voor losse kamera's ten behoeve van TV. Daar op korte termijn funktieverandering moet plaats kunnen vinden, is een zeer flexibele inrichting nodig. Er dient te worden voorzien in 10 tolkenkabines die uitzicht hebben op de vergadering en voldoen aan internationaal gestelde normen. Het maken van bandopnamen, waarvoor de nodige technische voorzieningen aanwezig zijn, dient mogelijk te zijn. De zaal moet worden voorzien van een stenografenvak. 1•.5.2.
Bergruimte
9 m2
In de onmiddellljke nabijheid van de zaal is een bergruimte nodig van 9 m2 ten behoeve van de technische dienst voor apparatuur etc voor geluid en beeld. 1•.5.3.
Drie vergaderzalen (groot)
480m2
Deze 3 zalen van elk 160 m2 bieden ruimte voor het vergaderen van .50 personen in aanwezigheid van journalisten en publiek, te zamen 60 personen. Eventueel valt te overwegen zalen door middel van schuifwanden in zalen van 80m2 opdeelbaar te maken. Deze zalen dienen te beschikken over een stenografenvak, projektiemogelijkheden voor film en dia's, kamera-aansluitingen voor TV, technische voorzieningen voor bandopnamen en een flexibele inrichting ten behoeve van funktieverandering. 1•.5.4.
3 Bergruimten
1.5 m2
In de onmiddellijke nabijheid van elke zaal (1 •.5.3) is een bergruimte nodig van .5 m2 ten behoeve van de technische dienst. 1. .5 •.5.
Drie vergaderzalen (middelgroot)
360m2
Deze 3 zalen van elk 120 m2 bieden ruimte voor het vergaderen van 30 personen in aanwezigheid van journalisten en publiek, te zamen 60 personen. De zalen dienen voorzien te zijn van een stenografenvak, projektiemogelijkheid voor film en dia's en technische voorzieningen voor bandopnamen. 1•.5.6.
3 Bergruimten
12m2
In de onmiddellijke nabijheid van elke 'middelgrote' zaal (1 •.5 •.5) is een bergruimte nodig van 4 m2 ten behoeve van de technische dienst. 1•.5.7.
Drie vergaderzalen met publiek (klein)
180m2
Deze 3 zalen van elk 60 m2 bieden ruimte voor het vergaderen van 20 personen in aanwezigheid van journalisten en publiek, te zamen 30 personen. De zalen dienen voorzien te zijn van technische voorzieningen voor bandopnamen.
-12-
1.5.8.
3 Bergruimten
12m2
In de onmiddeJlijke nabijheid van elke 'kleine' zaal (1.5.7} is een bergruimte nodig van 4 m2 ten behoeve van de technische dienst. 1.5.9.
Drie vergaderzalen zonder publiek (klein)
180m2
Deze 3 zalen van elk 60 m2 bieden ruimte voor het vergaderen van 30 personen. De zalen dienen voorzien te zijn van technische voorzieningen voor bandopnamen. 1.5.10.
3 Bergruimten
12m2
In de onmiddellijke nabijheid van elke zaal (1.5.9) is een berging nodig van 4 m2 ten behoeve van de technische dienst. 1.5.11.
Tien grote vergaderkamers
300m2
Deze 10 vergaderkamers van elk 30 m2 moeten plaats bieden voor het vergaderen van 15 personen. 1.5.12.
Zes kleine vergaderkamers
120m2
Deze 6 vergaderkamers van elk 20 m2 moeten plaats bieden voor het vergaderen van 10 personen. Deze spreekkamers bij voorkeur situeren in de nabijheid van de hoofdentree, buiten het beveiligde gebied.
-13HOOFDFUNKTIEGROEP 2: RUIMTEN VOOR DE FRAKTIES EN DE INDIVIDUELE KAMERLEDEN
2.1.
Werkkamers Naast een werkkamer, voor elk lid van de Tweede Kamer dient te worden gerekend op een werkruimte voor 150 persoonlijke medewerkers en 400 fraktiemedewerkers. Om redenen van flexibiliteit zal de toewijzing van de werkkamers der kamerleden en de werkplekken van hun medewerkers zoveel mogelijk gericht moeten zijn op samenbundeling van werkruimten per fraktie. Er dient een behoorlijke ruimtelijke en flexibele integratie te zijn van frakties, fraktiesekretariaten en fraktiestaven. · De werkzaamheden van de fraktiemedewerkers (sekretariaten) zijn in hoofdzaak de volgende: - Sekretariaatmedewerkers verzorgen de korrespondentie, de agendering en notulering van de vergaderingen, het archief en de telefoon. Wetenschappelijke medewerkers bestuderen onderwerpen en verzamelen gegevens voor de gehele fraktie. Tevens maken ze concepten voor stukken ten behoeve van de Kamer. De voorlichter geeft informatie over meningen en aktiviteiten van de fraktie(-leden) naar buiten en informeert de fraktie over standpunten en aktiviteiten van anderen. De omvang van een fraktiesekretariaat hangt samen met het aantal leden van de fraktie. Het is gewenst de werkkamers van alle fraktieleden van elke partij en in het bijzonder de fraktiesekretariaten zo dicht mogelijk bij de fraktiekamer te situeren. Omdat zich omstandigheden kunnen voordoen, waardoor de aanwezigheid van de Kamerleden in de plenaire vergadering plotseling nodig is (b.v. stemmingen) dient aan de relatie van het complex werkkamers tot de plenaire vergadering bijzondere aandacht te worden besteed. De totale netto ruimtebehoefte voor de werkruimte van Kamerleden en medewerkers bedraagt 8146 m2 en kan worden onderscheiden in:
2.1.1.
Werkkamers t.b.v. Kamerleden
2646 m2
Voor elk Kamerlid een werkkamer van 18 m2. Deze moet al naar de individuele werkgewoonte kunnen worden ingericht voor studie, besprekingen in kleine kring en rust in privacy. Totaal worden 147 kamers gevraagd, alle voorzien van een bureau, bergruimte en een zitje.
2.1.2.
Werkplekken t.b.v. medewerkers
5500 m2
Ten behoeve van 150 persoonlijke medewerkers en 400 fraktiemedewerkers (fraktiesekretariaten en fraktiestaven) moet rekening worden gehouden met 550 werkplekken van elk 10m2. Per medewerker moet gerekend worden op een bureau en bergruimte.
-142.2.
Vergaderruimten voor de frakties Omdat iedere fraktie meermalen per week vergadert, hetzij plenair hetzij partieel, zijn voor de frakties een aantal vergaderruimten benodigd. In geringe mate (met een beperkt aantal genodigden) worden fraktievergaderingen bijgewoond door gasten. Hiervoor behoeft geen extra accommodatie te worden geschapen. Het aantal en de werkelijke grootte van de frakties is uiteraard een wisselend gegeven. De kleinste frakties kunnen vergaderen in de werkkamer van één der leden. Omdat de fraktiekamer een belangrijke centrale funktie binnen het fraktiegebeuren heeft, dient deze in de onmiddellijke nabijheid van het fraktiesekretariaat en de werkkamers der fraktieleden te zijn. Aanpassingen moeten mogelijk zijn i.v.m. de wisselende grootte van frakties. De totale netto ruimtebehoefte voor vergaderingen van de frakties bedraagt 570 m2 en kan worden onderscheiden in:
2.2.1.
Vijf spreekkamers
50m2
Deze 5 spreekkamers van elk I 0 m2 voor 5 personen dienen in de nabijheid te liggen van de werkkamers der fraktieleden en verdeeld te zijn over de gebouwen waarin deze werkkamers zijn gesitueerd. 2.2.2.
Twee grote fraktiekamers
240m2
Deze 2 fraktiekamers van elk 120 m2 bieden plaats aan 7 5 vergaderende personen. De mogelijkheid moet worden geboden, dat de frakties in een ronde-tafelsituatie kunnen vergaderen, zo nodig in twee concentrische cirkels of ellipsen. Per fraktiekamer moeten 5 telefooncellen, bereikbaar vanuit de vergaderruimte, aanwezig zijn. 2.2.3.
Twee middelgrote fraktiekamers
160m2
Deze fraktiekamers van elk 80 m2 bieden plaats aan 40 vergaderende personen. Ook voor deze fraktiekamers geldt dat een flexibele indeling van de ruimte mogelijk moet zijn. Per 'middelgrote' fraktiekamer moeten 3 telefooncellen, bereikbaar vanuit de vergaderruimte, aanwezig zijn. 2.2.4.
Drie kleine fraktiekamers
120m2
Deze 3 fraktiekamers van elk 40 m2 bieden plaats aan 20 vergaderende personen. Een flexibele indeling van de ruimten moet mogelijk zijn. Per kleine fraktiekamer moet een telefooncel, bereikbaar vanuit de vergaderruimte, aanwezig zijn.
-15HOOFDFUNKTIEGROEP 3: DE DIENSTEN DER KAMER
3.1.
De direktie der diensten De leiding van het niet-politieke gedeelte van het Kamerbedrijf is door de griffier gedelegeerd aan de direkteur der diensten. De direkteur der diensten wordt bijgestaan door een adjunkt-direkteur en een sekretariaat (2 pers.). Hij staat aan het hoofd van een omvangrijke organisatie, welke opgebouwd is uit de meest uiteenlopende diensten die al dan niet zelfstandig funktioneren. De volgende diensten worden onderscheiden: subfunktiegroep 3.2 & 3.3 de griffie (het griffiekantoor) en de afdeling registers 3.4 de afdeling post- en archiefzaken 3.5 de afdeling comptabiliteit 3.6 de bibliotheek en dokumentatiedienst 3.7 de afdeling personeelszaken 3.8 de interne dienst 3.9 de huishoudelijke dienst 3.10 de technische dienst 3.11 de veiligheidsdienst 3.12 de bodendienst 3.13 de afdeling voorlichting en public relations 4.1 & 4.2 het restaurantbedrijf De direkteur der diensten onderhoudt frekwent kontakten met de voorzitter der Kamer en de griffier. Zijn werkkamer dient op korte afstand van deze beide te zijn gelegen. De totale ruimtebehoefte voor de direkteur en zijn direktiemedewerkers (totaal 4 personen) bedraagt 78 m2 en kan worden onderscheiden in de volgende ruimten:
3.1.1.
Werkkamer direkteur
30m2
In deze kamer van 30 m2 dient voldoende ruimte te zijn voor een bureau, een vergadertafel, een zitje en enige bergruimte. 3.1.2.
Werkkamer adjunkt direkteur
24m2
Deze kamer van24m2 te voorzien van een bureau, bergruimte en een zitje. 3.1.3.
Kamer direktiesekretariaat
24m2
Een kamer voor 2 direktiesekretaressen van 24 m2 te voorzien van een bureau, enige bergruimte en een zitje.
-163.2.
De griffie De griffie is het sekretariaat van de Tweede Kamer. De politieke en staatsrechtelijke kant van het werk van de griffie valt rechtstreeks onder de griffier, terwijl de materiële en personele zaken aan de direkteur gedelegeerd zijn. De werkzaamheden op de griffie zijn zeer gevarieerd: - voortgangskontrole van de behandeling van de bij de Tweede Kamer aanhangige wetsontwerpen, nota's en brieven; - verwerking van schriftelijke vragen die kamerleden aan de bewindslieden stellen en de antwoorden daarop; - het laten drukken van stukken bij de Staatsdrukkerij; - verwerken van de ingekomen stukken; - agenderen van de vergaderingen; technische voorbereidingen van de amendementen die de kamerleden willen indienen; · - informatie aan de leden over hun arbeidsvoorwaarden; - opstellen van tijdschema's; - voorbereiden van het dossier voor de vergadering ten behoeve van de voorzitter en de griffier; - algemene informatie over de stand van de werkzaamheden. De griffie telt 10 medewerkers, van wie 4 typistes. Onder de griffie valt nog een andere dienst, te weten: subfunktiegroep 3.3 de afdeling registers Gezien de centrale betekenis van de griffie voor het Kamerbedrijf en de belangrijke uitvoerende taak onder de verantwoordelijkheid van de voorzitter en griffier is een nabijheidsrelatie met hun werkruimten gewenst. Ter griffie kan men inzage krijgen in alle recent geproduceerde stukken. Omdat de formele besluitvorming in de plenaire zaal plaats vindt en vandaar uit ook vaak op korte termijn stukken geproduceerd moeten worden, is het van groot belang de griffie dichtbij de plenaire zaal te situeren. Omdat de griffie veel reprowerk laat verrichten (éénderde van al het reproduktiewerk), is het een afwegingskwestie of de griffie een nabijheidsrelatie moet hebben met de repro-afdeling (3.4.5). Ekonomische overwegingen pleiten vooralsnog voor een centrale reproduktieafdeling. Met de afdeling parlementair drukwerk (3.4.6) heeft de griffie in verband met te verstrekken informatie een nabijheidsrelatie (zie ook 3.2.6). De totale netto ruimtebehoefte voor de griffie bedraagt 220 m2:
3.2.1.
Werkkamer chef
18m2
Een werkkamer voor de chef van de griffie van 18 m2 te voorzien van een bureau, zitje, vergadertafel en kasten. 3.2.2.
Werkkamer plv. chef
18m2
Een werkkamer voor de plaatsvervangend chef van de griffie van 18 m2 te voorzien van een bureau, zitje en kasten.
-17-
3.2.3.
Kantoorruimte
60m2
Een grote kantoorruimte van 60 m2 voor 4 medewerkers met de mogelijkheid het aantal in deze ruimte werkzame medewerkers uit te breiden. Deze ruimte moet te zijner tijd in kleinere werkruimten onderverdeeld kunnen worden. Deze ruimte te voorzien van een 4-tal bureaus, zitje en kasten. 3.2.4.
Archiefruimte
20m2
Aangrenzend aan de kantoorruimte, genoemd onder 3.2.3, een archiefruimte van 20 m2 te situeren te voorzien van archiefstellingen. 3.2.5.
Achter-griffie
60m2
Tevens aangrenzend aan de kantoorruimte (onder 3.2.3) een zogenaamde 'achter-griffie' van 60 m2 te situeren, bestemd voor een paternoster, sorteertafel en berging van kantoorbenodigdheden. 3.2.6.
Ter-visiekamer
20m2
In een aangrenzende kamer van 20 m2 ('ter-visiekamer') kunnen ter inzage gelegde stukken door de Kamerleden worden bestudeerd. 3.2.7.
Twee typekamers
24m2
Twee typekamers van elk 12 m2 voor 2 personen voorzien van bureaus en kasten.
-183.3.
Afdeling registers De afdeling Registers heeft tot taak de Handelingen van de beide Kamers en de zgn. 'witte stukken' toegankelijk te maken. De witte stukken omvatten nota's c.s. inclusief alle tijdens de voorbereiding tot het openbaar debat en in dit debat zelf geproduceerde stukken. De Handelingen bevatten het stenografisch verslag van de plenaire vergaderingen alsmede dat van de uitgebreide commissievergaderingen. Door het opnemen van deze stukken in het computerbestand verzorgt de afdeling Registers de 'ingangen' op de Handelingen en de witte stukken. De afdeling werkt vrij zelfstandig en behoeft geen centrale situering. De afdeling omvat 11 medewerkers. De netto-ruimte-behoefte hiervoor bedraagt 98m2:
3.3.1.
Werkkamer chef
18m2
Een werkkamer voor de chef van de afdeling registers van 18 m2 te voorzien van een bureau, zitje en kasten. 3.3.2.
Vier werkkamers
80m2
Een viertal werkkamers van elk 20 m2 voor totaal 10 personen te voorzien van bureaus en kasten.
-193.4.
De afdeling Post- en Archiefzaken De afdeling post- en archiefzaken heeft de taak de verschillende papierstromen binnen het Kamerbedrijf in juiste banen te leiden. Kort samengevat verricht deze afdeling de volgende werkzaamheden: ontvangst, sortering, verdeling, registratie en verzending van post, reproduktie van stukken en archiefbeheer. Deze afdeling is onderverdeeld in een aantal uitvoerende onderafdelingen, te weten: - de centrale postkamer (inklusief huispostdienst en adresseerkamer); - de registratuur; - de reproduktie-afdeling; - de afdeling parlementair drukwerk; - het centraal archief; - de binderij. De ruimten behorend tot deze onderafdelingen moeten zodanig worden gesitueerd, dat post- en vrachtauto's onmiddellijk in de betrokken ruimten kunnen laden en lossen. Tussen enkele onderafdelingen bestaan nabijheidsrelaties. Via horizontaal en vertikaal transport moet de post voor de kamerleden gebracht worden naar de centrale postkamer, waar de leden hun post uit hun postvakje in ontvangst kunnen nemen. Vanuit de postkamer moet een eenvoudige postroute naar en van de griffie zijn. De afdeling post- en archiefzaken telt totaal 2.5 medewerkers. De netto ruimtebehoefte voor deze afdeling bedraagt 681 m2:
3.4.1.
Werkkamer chef p.a.z.
18m2
Een werkkamer van 18m2 voor de chef van de afdeling post- en archiefzaken te voorzien van een bureau, een zitje en een bergkast. 3.4.2.
Werkkamer plv. chef p.a.z.
18m2
Een werkkamer van 18 m2 voor de plaatsvervangend chef van de afdeling post-en archiefzaken te voorzien van een bureau, een zitje en een bergkast. 3.4.3.
Centrale postkamer
80m2
Alle bij de Tweede Kamer inkomende- en uitgaande stukken worden in de centrale postkamer behandeld. In deze ruimte van 80 m2 zijn werkzaam .5 medewerkers (met inbegrip van de bode voor de huispostdienst). Deze verrichten de volgende werkzaamheden: - ontvangen, sorteren, verdelen en verzenden van zowel de inkomende als uitgaande post; - het adresseren van enveloppen (de adresseerkamer beschikt over het gehele adressenbestand van de Tweede Kamer); - het verzorgen van de huispost, dat wil zeggen het legen van de huispostbussen en het bezorgen van deze post binnen het gebouwencomplex.
-20De centrale postkamer is voorzien van sorteertaf els, postvakjes voor elk kamerlid, de griffiers, het presidium, commissies en frakties, alsmede de diverse diensten der Kamer. De ingekomen post kan aan een balie in ontvangst genomen worden. De postkamer beschikt tevens over een adresseerkamer waar enveloppen worden voorbedrukt t.b.v. verzending. Er dient een afsluitbaar magazijn gesitueerd te zijn voor de enveloppenvoorraad. Op diverse punten in het kamercomplex (bij de liften) groene postbussen te situeren. Deze dragen zorg voor een vlotte gang van zaken m.b.t. de postafhandeling. De bussen worden door de huispostdienst gelicht. Alle overige poststukken worden via de PTT afgehandeld. De centrale postkamer te situeren bij de hoofdmgang, zodat kamerleden en andere medewerkers in de gelegenheid gesteld worden direkt bij binnenkomst over hun post te beschikken. 3.4.4.
Registratuurkamer
30m2
In de registratuurkamer van 30 m2 werken 3 medewerkers. De ruimte zodanig te situeren dat vanuit de centrale postkamer (3.4.3) toegang tot deze afdeling wordt verkregen. Deze twee afdelingen zijn op elkaar ingespeeld. Bij een goed lopende postadministratie behoort een goede registratie, zodat bij navraag in een minimum van tijd de opgevraagde stukken kunnen worden geproduceerd. Met het oog op het regelmatig afstoten van dokurnenten naar het Rijksarchief is het van groot belang dat de registratie van de stukken op uniforme wijze geschiedt. Deze afdeling verricht de registratie d.m.v. het, bij de gehele Rijksoverheid in gebruik zijnde, fiche-doorschrijfsysteem. Brieven, telegrammen, petities etc. waarvan óf de datum óf het onderwerp óf het referentienummer bekend is, kunnen direkt teruggevonden worden. Alle inkomende- en uitgaande korrespondentie wordt hier geregistreerd. Inlichtingen over ontvangen- en verzonden brieven worden door deze afdeling verwerkt. De registratuur is, met uitzondering van die stukken welke door de staatsdrukkerij zijn uitgegeven, in feite de inhoudsopgave van het centraal archief. 3.4 •.5.
De reproduktie-afdeling
80m2
In deze ruimte van 80 m2 verzorgen 6 medewerkers de reproduktie van vrijwel alle daarvoor in aanmerking komende stukken die betrekking hebben op het Kamerwerk. In deze ruimte staan een aantal grote en kleine fotokopieerapparaten, een sorteermachine en een balie voor ontvangst en afgifte van stukken opgesteld. Op deze afdeling lopen de 'klanten' permanent in en uit. Het zijn zowel kamerleden en hun medewerkers als de medewerkers van de griffie, de sekretariaten van de frakties, commissies en presidium. Tijdens (plenaire) vergaderingen moeten amendementen en moties soms zeer snel gefotokopieerd en gedistribueerd worden. De repro-afdeling dient daarom te liggen op een gemakkelijk bereikbare plaats in het centrum van het complex. Op diverse plaatsen in het gebouwencomplex zijn reproduktie-apparaten geplaatst voor het maken van kopieën in kleinere aantallen.
-21-
3.4.6.
Papiermagazijn
25m2
Op korte afstand van de reproduktieruimte (genoemd onder 3.4.5) moet een papiermagazijn van 25 m2 gesitueerd worden, zodanig gelegen dat deze ruimte gemakkelijk per vrachtauto kan worden bevoorraad. Indien voor vertikaal transport wordt gekozen, dient het papier d.m.v. een goederenlift te worden getransporteerd. 3.4.7.
De afdeling Parlementair Drukwerk
70m2
De afdeling parlementair drukwerk vraagt een ruimte van 70 m2 voor 4 medewerkers. Deze afdeling verschaft informatie over alle stukken, die ten behoeve van zowel de Tweede Kamer als de Eerste Kamer door de staatsdrukkerij zijn gedrukt (wetsontwerpen, moties, vragen van kamerleden en de daarop door bewindslieden gegeven antwoorden, staatsbladen en staatscouranten, Handelingen en regeringsbescheiden, lijsten met namen en adressen van de leden en de samenstelling van de diverse commissies). Daarnaast bevinden zich hier de stukken, welke aan alle leden zijn verzonden maar niet door de staatsdrukkerij gedrukt zijn, zoals oproepen voor (commissie)vergaderingen, afschriften van brieven aan de Kamer etc. Deze afdeling kan beschouwd worden als de vraagbaak voor allen, die de weg in de papieren wereld van de Kamer zijn kwijtgeraakt. In deze ruimte komen 5 paternosterkasten die de gewenste stukken presenteren, archiefkasten, sorteertafels en een balie voor uitgifte van gevraagde stukken. Gezien de intensieve samenwerking met de afdeling reproduktie (3.4.5) dienen deze beide afdelingen dicht bij elkaar gesitueerd te worden. Een centraal gelegen plaats voor de afdeling parlementair drukwerk in het gebouwencomplex is van belang. Ook met de griffie (3.2) bestaat een nabijheidsrelatie. 3.4.8.
Centraal Archief
200m2
Dit archief vraagt een ruimte van 200 m2 voorzien van verrijdbare stellingen. Er zijn 3 medewerkers werkzaam. In het centrale archief worden alle archiefstukken van de diverse diensten der Kamer ondergebracht. De zgn. 'deelarchieven' van de diensten blijven aldaar enige tijd berusten alvorens deze naar het centraal archief worden overgebracht. Archiefstukken vanaf 1945 zijn hier aanwezig. Alle bescheiden vóór 1945 zijn afgevoerd naar het Rijksarchief en zijn aldaar opvraagbaar. 3.4.9.
Schaduwarchief
20m2
In verband met brandgevaar dient t.b.v. het centraal archief een zgn. 'schaduwarchief' van 20 m2 voor bijzondere stukken te worden gesitueerd in het gebouwencomplex.
-223.4.10.
Binderij
150m2
Oe benaming 'Binderij' is niet geheel in overeenstemming met de werkzaamheden die er thans worden verricht. Indertijd werden er wel degelijk boeken gebonden. De binderij vraagt een ruimte van 1.50 m2. Er zijn 3 personen werkzaam. Thans verzorgt men er de verzending en de administratieve verwerking van alle voor de leden der Kamer ingekomen boekwerken, brochures, verslagen, van Regeringswege verschenen publikaties. Deze staan vermeld op de zgn. 'boekenJijst'. Op deze lijst, die elk lid na zijn beëdiging ontvangt, kan door hem/haar worden aangegeven of toezending van IJepaalde publikaties op prijs wordt gesteld. Daarnaast maakt men er dossiers ten behoeve van hoorzittingen e.d. De binderij is (met het centraal archief) de enige onderafdeling van p.a.z. die niet in de direkte omgeving van de plenaire vergaderzaal behoeft te worden gesitueerd. Een situering van deze ruimte op de begane grond, niet ver verwijderd van de centrale postkamer, is echter wel van belang. In deze ruimte worden opgesteld sorteertafels en opslagrekken. Hiertussen dient voldoende circulatieruimte vrijgehouden te worden voor transportlorries.
-233•.5.
De afdeling Comptabiliteit van de Tweede Kamer en het Restaurant De afdeling Comptabiliteit van de Kamer is, ondanks haar belangrijke taak, betrekkelijk klein en telt twee medewerkers. De belangrijkste taken van de afdeling zijn: • het beheer van de financiële middelen van de Kamer; - het bewaken van de begroting van de Kamer; het voeren van de boekhouding; • het voorbereidend werk voor het opstellen van de begroting; - het uitvoeren van financiële kontrole. De afdeling Comptabiliteit van de Kamer werkt nauw samen met de administratie van het restaurantbedrijf waar 5 personen werken. De totale afdeling werkt vrij zelfstandig en heeft geen nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. De afdeling comptabiliteit inklusief de administratie van het restaurant netto 119 m2 - is te onderscheiden in de volgende ruimten:
3.5.1.
Drie werkkamers
54m2
Drie werkkamers van elk 18 m2 voor twee comptabelen van de Kamer en één comptabele van het restaurantbedrijf te voorzien van bureaus, kasten e.d. 3 •.5.2.
Grote werkkamer
35m2
Een grote werkkamer van 3.5 m2 voor 5 personen voor de administratie van het restaurant te voorzien van bureaus, kasten en tafelcomputers. 3.5.3.
Twee archiefruimten
30m2
Aangrenzend aan de eerdergenoemde werkkamers, of in de onmiddellijke nabijheid hiervan, 2 archiefruimten van elk 15 m2 te voorzien van archiefrekken.
-243.6.
De Bibliotheek- en Dokumentatiedienst De bibliotheek van de Tweede Kamer bezit ongeveer 113.000 banden (waaronder binnen- en buitenlandse parlementaire stukken) en vele honderden kranten en tijdschriften. Zij staat in de eerste plaats ten dienste van de leden van de beide Kamers. In bijzondere gevallen kunnen ook buitenstaanders er gebruik van maken. In de toekomst zullen ongeveer 36 medewerkers (inklusief parttime krachten) aan deze dienst verbonden zijn. Hun taak bestaat uit het bewerken en toegankelijk maken van materiaal als boeken, tijdschriftartikelen en krantenknipsels. De medewerkers zijn kamerleden behulpzaam met het oplossen van alle mogelijke vragen, met het oog op de voorbereiding van hun parlementaire werkzaamheden. Ind~en gewenst wordt voor het verschaffen van informatie kontakt opgenomen met andere bibliotheken, instellingen of ministeries. Onder de dokumentatiedienst valt de tijdschriftendokumentatie en de persdokumentatie. Zowel de Bibliotheek áls de Dokumentatiedienst bezit een uitgebreide kartotheek en knipselverzameling. De bibliotheek- en dokumentatiedienst moet zodanig gesitueerd worden dat zij gemakkelijk bereikbaar is voor kamerleden en medewerkers. Aan netto ruimte is voor deze afdeling 287.5 m2 nodig, onderverdeeld in de volgende ruimten:
3.6.1.
Leeszaal
1.50 m2
Een leeszaal van 1.50 m2 te voorzien van boekenstelling en een leestafel met zitgelegenheid. 3.6.2.
Handelingenkamer
130m2
Een leeszaal van 130 m2 waar de komplete kollektie 'Handelingen' en de Nederlandse Staatscourant is verzameld. De Handelingenkamer te voorzien van boekenkasten (ca 400 m' legplank) en een leestafel met zitgelegenheid. 3.6.3.
Werkkamer hoofd bibliotheek- en dokumentatiedienst
18m2
Een werkkamer voor het hoofd van de bibliotheek- en dok.dienst van 18 m2 te voorzien van een bureau, bergkast en een zitje. 3.6.4.
Werkruimte bureau bibliotheek
.5.5 m2
Een werkruimte van .5.5 m2 voor ca .5 medewerkers te voorzien van bureaus en een bergkast. Hierin begrepen is een aangrenzende ruimte voor kasten en een leestafel. 3.6 •.5.
Werkkamers voor dokumentatieonderzoek
17.5 m2
Zeven werkkamers van elk 2.5 m2 voor de 14 medewerkers betrokken bij de afdeling dokumentatieonderzoek, voorzien van bureaus, kasten en enige terminals.
-25-
3.6.6.
Werkruimte persdokumentatie
60m2
Een werkruimte van 60 m2 voor 6 medewerkers voor het uitzoeken en sorteren van binnengekomen kranten. Kranten van recente datum worden hier tijdelijk bewaard, waarna ze worden overgebracht naar het krantenarchief. De ruimte te voorzien van bureaus, archiefkasten, een sorteertafel en enige terminals. 3.6.7.
Typekamer
25m2
Een typekamer van 25 m2 voor 3 personen te voorzien van bureaus en een bergkast. 3.6.8.
Reproduktiekamer
50m2
Een reproduktiekamer van 50 m2 te voorzien van een bureau, uitlegtafel en fotokopieerapparatuur. 3.6.9.
Tijdschriftenkamer
40m2
Een werkruimte van 40 m2 voor 6 medewerkers betrokken bij het tijdschriftenonderzoek (knipseldienst) te voorzien van bureau, tafel voor 6 personen en archiefkasten. 3.6.10.
Werkkamer assistent automatisering
12m2
Een werkkamer van 12 m2 voor de assistent automatisering verbonden aan het parlementair automatiseringscentrum P.A.R.A.C. voorzien van een bureau, bergkasten e.d. 3.6.11.
Ruimte micro-fiche apparatuur
20m2
Een ruimte voor micro-fiche apparatuur van 20 m2. 3.6.1 2.
Magazijn
2140 m2
Een boeken- en krantenmagazijn van 2140 m2 deels voorzien van verrijdbare stellingen met een totale kapaciteit van ca 8000 m' legplank.
-26-
3.7.
De afdeling personeelszaken De afdeling personeelszaken bestaande uit 9 personen heeft als belangrijkste taken: - het adviseren van het presidium inzake het te voeren personeelsbeleid; - het zorgdragen voor een volgens beleidslijnen uit te voeren personeelsbeheer; - het adviseren in de personeelsaspekten van organîsatîevraagstukken. De afdeling personeelszaken heeft geen nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. De afdeling heeft aan ruimte nodig 102 m2:
3.7.1.
Werkkamer hoofd personeelszaken
24m2
Een werk- en ontvangkamer voor het hoofd van de afdeling personeelszaken van 24 m2 te voorzien van een bureau, archiefkasten en een zitje. 3.7.2.
Drie werkkamers
54m2
Drie werkkamers van elk 18 m2 voor 2 medewerkers te voorzien van een bureau en bergkasten. 3.7.3.
Werkkamer sekretaressen
24m2
Een werkkamer van 24 m2 voor 2 sekretaressen te voorzien van een bureau en bergkasten.
-273.8.
De Interne Dienst en telefooncentrale De interne dienst beheert de gebouwen en de inventaris. Dat houdt onder meer in: het schoonhouden en onderhouden van gebouwen en inrichting, het uitvoeren van interne verhuizingen en het toezicht op de leveringen van ~ekochte inventaris. Onder verantwoordelijkheid van het hoofd van de mterne dienst vallen enkele onderafdelingen, te weten: - de telefooncentrale (3.8.2.); - de huishoudelijke dienst (3.9). Er bestaat geen nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. De netto ruimtebehoefte voor de interne dienst (exklusief de huishoudelijke dienst) bedraagt 84 m2:
3.8.1.
Werkkamer hoofd Interne Dienst
24m2
Een werkkamer voor het hoofd van de interne dienst van 24 m2 te voorzien van een bureau, tekentafel, tekeningenkast, uitlègruimte en een zitje. 3.8.2.
Telefonistenkamer
50m2
Op de telefonistenkamer (50 m2) werken 5 medewerk(st)ers. Op normale vergaderdagen verwerken zij tussen de 2000 en 3000 telefoongesprekken per dag. Op momenten waarop via de televisie rechtstreeks een belangrijk debat in de Tweede kamer wordt uitgezonden, kunnen pieken ontstaan van 20 tot 30 telefoongesprekken per minuut. Veel van de binnenkomende telefoongesprekken worden doorverbonden naar oproepapparaten, die de kamerleden en een aantal ambtenaren van de Kamer bij zich dragen. Als zij door middel van een pieptoon worden opgeroepen, kunnen ze op ieder telefoontoestel in de gebouwen van de Tweede Kamer het gesprek aannemen. 3.8.3.
Pauzeruimte
10m2
Grenzend aan de telefonistenkamer een pauzeruimte van 10 m2, voorzien van een zitje.
-283.9.
De Huishoudelijke Dienst Als onderafdeling van de interne dienst (3.8) is deze dienst verantwoordelijk voor het schoonhouden van de gebouwen. Verder heeft de huishoudelijke dienst tot taak het verzorgen van interne verhuizingen en het onderhoud van het kantoormeubilair en kantoormachinebestand. Er is geen nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. De huishoudelijke dienst bestaat uit een chef, ca. 45 schoonmaaksters en 10 corveeêrs. Per geböuw van de Tweede Kamer is een aantal medewerksters ingedeeld, welke's-ochtends van 7 tot 11 uur werkzaam zijn. Daarom is het gewenst per gebouw en eventueel per etage een werkruimte te situeren met daarin een uitstortgootsteen met warm en koud stromend water, alsmede ruimte voor benodigde apparatuur en een garderobekast. Aan netto ruimte is voor de huishoudelijke dienst218m2 nodig:
3.9.1.
Werkkamer chef huishoudelijke dienst
18m2
Een werkkamer van 18 m2 voor de chef huishoudelijke dienst te voorzien van een bureau, archiefkasten en een zitje. 3.9.2.
Centraal magazijn
40m2
Een centraal magazijn voor schoonmaakmiddelen e.d. van 40 m2. Dit magazijn zo te situeren dat er voor de aflevering van goederen een direkte bereikbaarheid is voor vrachtauto's. 3.9.3.
Vier uitgiftemagazijnen
40m2
Verdeeld over de gebouwen een viertal uitgiftemagazijnen voor schoonmaakmiddelen van elk I 0 m2 t~ situeren. 3.9.4.
Kleedruimte en pauzehoek
20m2
In de direkte omgeving van de werkkamer van de chef een kleed- en zitruimte voor 10 corveeêrs te situeren van 20 m2 te voorzien van kledingkasten en een zitgelegenheid voor het doorbrengen van de pauze. 3.9.5.
Meubelmagazijn
100m2
Een meubelmagazijn van 100 m2 voor de opslag van meubilair e.d. Een deel van dit magazijn dient afsluitbaar te zijn voor opslag van schilderijen, uniformkleding etc. Het magazijn dient zo gelegen te zijn dat het voor de aflevering van goederen per vrachtauto gemakkelijk bereikt kan worden.
-293.10.
De Technische Dienst De taak van de technische dienst bestaat uit het onderhoud van de technische installaties. Bij de technische dienst zijn 12 personen werkzaam. Zij zijn werkzaam op het gebied van audio-visuele apparatuur, verwarmingsinstallaties, timmerwerk, elektriciteitsvoorzieningen, liftinstallaties e.d. Voor de ruimten van de technische dienst bestaat geen nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. De totale netto ruimtebehoefte voor de technische dienst bedraagt 239 m2:
3.10.1.
Werkkamer hoofd technische dienst
24m2
Een werkkamer van 24 m2 voor het hoofd van de technische dienst te voorzien van een bureau, tekentafel, uitlegtafel, werktafel en bergkasten. 3.10.2.
Drie werkkamers
45m2
Drie werkkamers van elk 15 m2 voor 3 medewerkers te voorzien van een bureau. Een van deze kamers bovendien te voorzien van een tekentafel en een uitlegtafel. 3.10.3.
Magazijn RGD
20m2
Een magazijn ten behoeve van de Rijksgebouwendienst van 20 m2, zodanig gesitueerd dat deze ruimte direkt bereikbaar is per vrachtauto voor de aflevering van materialen. 3.1 0.4.
Kantoor RGD
30m2
Een kantoorruimte voor de Rijksgebouwendienst van 30 m2 waar 3 personen werkzaam zijn te voorzien van bureaus, bergkasten en een tekentafel. 3.10.5.
Timmerwerkplaats
40m2
Een timmerwerkplaats van 40 m2 zodanig gesitueerd dat deze direkt bereikbaar is per vrachtauto voor de aflevering van materialen. De werkplaats dient te worden ingericht met werkbanken, houtbewerkingsmachines e.d. en een bergruimte voor gereedschappen. 3.1 0.6.
Kleedruimte en pauzehoek
20m2
Voor het technisch personeel dient een kleed- en zitruimte te worden gesitueerd van 20 m2 te voorzien van kledingkasten en een pauzehoek. 3.10.7.
Magazijn
60m2
Een magazijn van 60 m2 voor de opslag van materialen dat zodanig gesitueerd moet worden, dat dit direkt bereikbaar is per vrachtauto.
-30-
3.11.
Veiligheidsdienst en Beveiligingsdienst De Tweede Kamer heeft een eigen veiligheidsdienst, die belast is met het toezicht op de personele en materiële beveiliging. De veiligheidsdienst, 3 personen, staat onder de direkteur der diensten van de Tweede Kamer. De taak van de veiligheidsdienst is veel omvattend. Ze bestaat niet alleen uit de bescherming tegen bedreigingen van buitenaf, maar ook tegen bedreigingen van binnenuit (branden, ontploffingen e.d.). De Tweede Kamer heeft ook een eigen bedrijfszelfbeschermingsorganisatie (B.Z.B.), die ook haar bemoeienis uitstrekt tot de gebouwen van de Raad van State en de Eerste Kamer. De bedrijfszelfbeschermingsorganisatie is geregeld in het 'Besluit Bedrijfszelfbescherming 19.58'. De organisatie wordt ingezet bij calamiteiten als branden, instortingen, ontploffingen, gewondenverzorging e.d. De leiding van de bedrijfszelfbescherming berust bij het hoofd van de veiligheidsdienst. De beveiligingsdienst is een onderafdeling van de veiligheidsdienst. Zij bestaat Onklusief parkeerwacht) uit 31 personen. Drie parkeerwachters houden toezicht op de verschillende parkeerplaatsen. De beveiligingsdienst heeft tot taak de toegangskontrole, de ontvangst en registratie van bezoekers te verzorgen. Daarnaast bemannen de leden ervan de in de toegangsloges aangebrachte elektrotechnische beveiligingsinstaUaties, brandpreventie-apparatuur e.d. Daarom dienen alle toegangen tot de gebouwen te worden voorzien van een bewakingsloge. Bij deze bewakingsloges een ruimte te reserveren voor het instaHeren van de beveiligings- en kommunikatie-installaties. In of aan de centrale hal de hoofdbewakingsloge te situeren. Deze loge moet een zo goed mogelijk overzicht hebben op de centrale hal, alsmede op de toegangen tot o.a. het beveiligde circuit, liften, trappen etc. Ook moet deze loge de mogelijkheid bieden voor het onderbrengen van monitoren, deur-en brandmeldsystemen etc. Voor elke dienstdoende beveiligingsbeambte in deze loge een schrijfgelegenheid met enige bergruimte. De veiligheids- en beveiligingsdienst hebben geen nabijheidsre!atie met andere subfunktiegroepen. Voor beide diensten een netto ruimte van 137m2:
3.11.1.
Werkkamer hoofd veiligheidsdienst
18m2
Een werk- en ontvangkamer van 18 m2 voor het hoofd van de veiligheidsdienst, te voorzien van een bureau, zitje en een vergadertafel. 3.11.2.
Werkkamer stafmedewerker/hoofd B.Z.B.
1.5 m2
Een werkkamer van 1.5 m2 voor een stafmedewerker, tevens hoofd bedrijfszelfbescherming, te voorzien van een bureau en een zitje. 3.11.3.
Werkkamer sekretaresse
12m2
Een werkkamer van 12 m2 voor een sekretaresse te voorzien van een bureau en archiefkasten.
-313.11.4.
Werkkamer chef beveiligingsdienst
1.5 m2
Een werkkamer van 1.5 m2 voor de chef van de beveiligingsdienst te voorzien van een bureau, zitje en archiefkasten. 3.11 •.5.
Werkkamer p1v. chef beveiligingsdienst
12m2
Een werkkamer van 12 m2 voor de p1v. chef beveiligingsdienst te voorzien van een bureau en een bergkast. 3.11.6.
Magazijn
10m2
Een magazijn van 10 m2 voor opslag van apparatuur, EHBO-materiaal etc. 3.11.7.
Fotokamer
1.5 m2
Een donkere kamer van 1.5 m2 ten behoeve van het maken van legitimatiebewijzen, gelegen naast de werkkamer van de plaatsvervangende chef beveiligingsdienst (3.11 •.5). 3.11.8.
Kleedruimte beveiligingsdienst
40m2
Ten behoeve van de beveiligingsdienst is een kleedruimte nodig van 40 m2, waarin 30 kleedkasten. Deze ruimte zo mogelijk op een centrale plaats in het gebouwencomplex te situeren. Grenzend aan deze kleedruimte een douche-en wasgelegenheid te situeren.
-323.12.
Bodendienst Aan het hoofd van de bodendienst (22 personen) staat de kamerbewaarder. De kamerbewaarder ontvangt officiële bezoekers en begeleidt dezen naar de kamervoorzitter. Soms is het noodzakelijk deze bezoekers tijdelijk op te vangen als de voorzitter de gasten niet direkt ontvangen kan. Voorts regelt hij de toewijzing van vergaderzalen. Tevens deelt hij het dienstrooster van de zaalboden in. In verband met het intensieve kontakt met de voorzitter van de Kamer dient de werkkamer van de kamerbewaarder gesitueerd te worden bij de ruimten voor het presidium (zie 1.2.6). De kamerbewaarder is voorts belast met de leiding van de andere bodes tijdens de vergaderingen van de Kamer. De taakomschrijving van de bodes luidt in het algemeen: het service verlenen aan bezoekers, kamerleden en administratief personeel en het bewaken van de vergaderzaal. Behalve de zgn. zaalbodes, die tijdens de vergaderingen in de zaal aanwezig zijn om boodschappen in ontvangst te nemen, brieven rond te delen, de geluidversterkingsinstallatie en bandopname-apparatuur te bedienen, drankjes op te nemen e.d. zijn er nog drie buitenbodes. Dezen verzorgen het snelle transport van stukken, welke buiten het gebouw afgeleverd dienen te worden of gehaald (ministeries of staatsdrukkerij). Er bestaat geen nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. Voor de bodendienst is een netto ruimte nodig van 40 m2:
3.12.1.
Werkkamer hoofdboden
10m2
Niet al te ver verwijderd van de werkkamer van de kamerbewaarder een werkkamer van 10 m2 voor 2 hoofdboden te situeren, te voorzien van een bureau en een bergkast. 3.12.2.
Twee kleedruimten en pauzehoeken
30m2
Voor de bodes 2 kleedruimten van elk 1.5 m2 voor totaal 20 personen, beide te voorzien van kledingkasten en een zitgelegenheid voor het doorbrengen van de pauze. Grenzend aan deze kleedruimten een douche- en wasgelegenheid te situeren.
-333.13.
De afdeling voorlichting en public relations De afdeling voorlichting en public relations telt 7 personen. Zij geeft aan een zo breed mogelijk publiek voorlichting over het parlement. Deze voorlichting is uitdrukkelijk niet-politiek gericht en beperkt zich tot het verstrekken van informatie over het Tweede Kamerbedrijf en het politieke systeem in ons land. Die voorlichting (zowel intern als extern) houdt niet alleen het beantwoorden van vragen in, maar ook het zo mogelijk voorkomen van die vragen. Onder public relations wordt verstaan: het stelselmatig bevorderen van het onderling begrip tussen de Tweede Kamer en de verschillende publieksgroepen. Deze groepen zijn zowel binnenshuis te vinden (eigen personeel van de Kamer, fraktiemedewerkers, parlementaire pers, bezoekers) als buitenshuis (ministeries, politieke partijen, onderwijsinstellingen, wetenschappers, kiezers, de media, maatschappelijke organisaties etc.) Een beperkte opsomming van de aktlviteiten van deze afdeling: - het samenstellen van informatieve brochures, boeken, audio-visuele presentaties; - het ontvangen en rondleiden van gasten, zowel groepen als individuen; - het leveren van informatie t.b.v. derden, die voorlichting over het parlement verschaffen; - het onderhouden van kontakten met de media, het geven van voorlichting aan de media en het verzorgen van faciliteiten voor de pers; - het uitgeven van interne bulletins; - het adviseren van het presidium; - het meewerken aan de opvang van nieuwe personeelsleden. Een aantal ruimten die onder deze afdeling ressorteren hebben een nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. De totale netto ruimtebehoefte voor deze afdeling bedraagt 26.5 m2:
3.13.1.
Werkkamer hoofd voorlichting en p.r.
24m2
Voor het hoofd van de afdeling voorlichting en public relations gunstig te situeren t.o.v. de werkkamer van de voorzitter, de griffier en de persvoorzieningen een werk- en ontvangkamer van 24 m2. Deze kamer te voorzien van een bureau, een zitje, kastruimte en een vergadertafel. 3.13.2.
Centrale voorlichtingskamer
40m2
Nabij de werkkamer van het hoofd voorlichting en p.r. (3.13.1) een centrale voorlichtingskamer van 40 m2 voor een voorlichter en een sekretaresse. Deze kamer te voorzien van twee bureaus, kastruimte, een ruime zitgelegenheid en ruimte voor display's. 3.13.3.
Archiefruimte
10m2
Grenzend aan de centrale voorlichtingskamer en slechts via deze kamer bereikbaar een archiefruimte van 10 m2 voor opslag van een kleine hoeveelheid voorlichtingsmateriaal.
-343.13.4.
Twee werkkamers voor medewerkers
36m2
Twee werkkamers van elk 18 m2 te situeren voor totaal 4 medewerkers. Deze werkkamers te voorzien van bureaus en bergkasten. 3.13.5.
Geluid- en beeldkamer
25m2
Een geluid- en beeldkamer van 25 m2 te situeren voor TV en radio-apparatuur met bijbehorende video- en geluidsopname-installaties. 3.13.6.
Tentoonstellingsruimte
40m2
Gunstig gelegen t.o.v. de openbare weg en voor het publiek toegankelijk een parlementaire tentoonstellingsruimte ('parlementair museum') te situeren met een expositie-oppervlak van 40 m2. Deze ruimte dient eveneens geschikt te zijn voor bepaalde representatieve doeleinden. 3.13.7.
Dagwinkel
40m2
Voor de externe informatie is, grenzend aan de openbare weg of in de centrale hal en van daaruit toegankelijk, een dagwinkelruimte van 40 m2 nodig. In deze dagwinkel dienen een balie voor inlichtingen, vast en wisselend tentoonstellingsmateriaal en 'kamernieuwsborden' aanwezig te zijn. 3.13.8.
Magazijn
40m2
Gunstig gelegen ten opzichte van de dagwinkel (3.13.7) een magazijn van 40 m2 te situeren voor opslag van diverse voorlichtingsmaterialen en tentoon te stellen panelen en voorwerpen. 3.13.9.
Kleedruimte
10m2
Gunstig gelegen ten opzichte van de tentoonstellingsruimte (3.13.6) en de dagwinkel (3.13.7) een kleedruimte van 10 m2 te situeren voor 3 rondleidsters te voorzien van kledingkasten en een wastafel.
-35-
HOOFDFUNKTIEGROEP 4: HET RESTAURANTBEDRIJF C.A. De specifieke taak en de bijzondere plaats van het restaurantbedrijf als dienstverlenend bedrijf in het Tweede Kamercomplex heeft ertoe geleid dat in opdracht van de Rijksgebouwendienst het bureau voor Voedingsadvisering en Keukenplanning NBVK het Programma van eisen voor de restauratieve voorzieningen heeft getoetst. Voor een gedetailleerde omschrijving van de uitgangspunten, de situering, het verstrekkingspakket, de capaciteitsopbouw, de klimaattechnische condities en het apparatuurbestand wordt verwezen naar dit Programma van eisen (zie bijlage 2.8). 4.1.
De restauratieve ruimten In relatie tot de restauratieve verzorging van de Tweede Kamer nemen de vergaderzalen een centrale plaats in. Zowel ruimtelijk als functioneel gezien leidt deze relatie ertoe dat een aantal restauratieve ruimten geconcentreerd dient te worden. Daarnaast zullen in het gebouwencomplex op een aantal décentrale plaatsen beperkte restauratieve voorzieningen in de nabijheid van de werkkamers van de fracties en de diensten noodzakelijk zijn, gezien de bereikbaarheid en de loop afstanden. Het persbuffet (zie 6.1.1) wordt elders in het programma van eisen besproken. Uit oogpunt van bedrijfsvoering, het verstrekkingspakket en het karakter van de verschillende restauratieve ruimten verdient het aanbeveling een zodanige situering te kiezen dat vanuit een tweetal uitgiftebuffetten, die in directe verbinding staan met de centrale keuken, een drietal restauratieve ruimten kunnen worden bediend. Deze centrale restauratieve voorziening is als volgt in te delen: - buffet 1 met restaurant en personeelseetzaal, - buffet 2 met kofflekamer/eetzaal. Het totale netto ruimtebeslag voor de restauratieve ruimten bedraagt 600 m2 en kan worden onderscheiden in de volgende ruimten:
4.1.1.
Buffet 1
25m2
Een uitgiftebuffet van 25 m2 met de volgende faciliteiten: - koelnesten - spoelbak - flessenkoelkast - ongekoelde berging - servies- en linnenberging - afzettafel . - ijsbereidingsmogelijkheid Vanuit het buffet dient zowel de warme- als de koude uitgifte van de centrale keuken bereikbaar te zijn. Het restaurant (4.1.2) en de personeelseetzaal (4.1.3) moeten goed te overzien en te bedienen zijn.
-364.1.2.
Restaurant
205m2
Een restaurant van 205 m2 ten behoeve van Kamerleden, fractiemedewerkers, persoonlijke medewerkers, personeel der diensten, bezoek en pers. Gerekend moet worden op circa 145 zitplaatsen. In het restaurant een koffiehoek of koffiebar te plannen met 10 zitplaatsen. Het karakter van de ruimte wordt bepaald door de grote diversiteit van de personen die er gebruik van maken. Rust en gelegenheid tot werken spelen een minder grote rol dan gezeUigheid en mogelijkheid tot ontspannen. Het verstrekkingspakket vanuit buffet 1 (4 .1.1) is zeér uitgebreid en ·loopt van eenvoudige versnaperingen tot volledige warme maaltijden à la carte. In principe moet voor het restaurant uitgegaan worden van tafe1bediening. 4.1.3.
Per sonee lseetzaal
143m2
Een personeelseetzaal van 143 m2 ten behoeve van fractiemedewerkers, persoonlijke medewerkers en medewerkers van de diensten der Kamer. Gerekend moet worden op 100 zitplaatsen. De sfeer en het karakter van de ruimte zullen overeenkomen met die van het restaurant (genoemd onder 4.1.2). Het verstrekkingspakket vanuit buffet 1 (4.1.1) is in principe gelijk aan dat van het restaurant. Om een aantal specifieke redenen, waarbij het privacy-aspect een van de belangrijkste is, is gekozen voor een separate ruimte in direkte relatie met het restaurant. In principe moet voor de personeelseetzaal uitgegaan worden van tafelbediening. 4.1.4.
Buffet 2
25m2
Een uitgiftebuffet van 25 m2 met dezelfde faciliteiten als buffet I {genoemd onder 4.1.1). Vanuit het buffet dient zowel de warme- als de koude uitgifte van de centrale keuken bereikbaar zijn. De rookzaal (zie 1.1.2) en koffiekamer/eetzaal (4.1.5) moeten goed te overzien zijn. Bij buffet 2 zijn warme- en koude dranken verkrijgbaar t.b.v. de rookzaal. Het verdient aanbeveling om via dit buffet een beperkte uitgiftemogelijkheid in de 'lobby' te bedienen (zie 4.1.6). 4.1.5.
Koffiekamer/eetzaal
190m2
Een koffiekamer c.q. eetzaal van 190 m2 ten behoeve van Kamerleden, griffiers en een klein aantal daartoe bevoegde personen. Gerekend moet worden op 135 zitplaatsen. De koffiekamer/eetzaal moet gelegenheid geven tot werkoverleg, studie, contact, ontspanning en gebruik van verstrekkingen. Het verstrekkingspakket vanuit buffet 2 (4.1.4) is zeer gevarieerd van broodmaaltijd tot warme maaltijden à la carte. Uitgegaan moet worden van tafelbediening. Vanwege het rustige karakter van de aangrenzende rookzaal is gekozen voor een gescheiden ligging van de koffiekamer/eetzaal.
-374.1.6.
Koffie-uitgifte t.b.v. lobby
12m2
Een koffie-uitgiftemogelijkheid van 12m2 direkt aan de 'lobby' gelegen. Deze beperkte uitgiftemogelijkheid dient te worden bevoorraad vanuit buffet 2 (4.1.4).
-384.2.
De keukenvoorzieningen De centrale keuken vormt met de bijbehorende ruimten als magazijnen, afwaskeuken en uitgifte één logisch geheel. De ligging van het centrale keukencomplex is aan een aantal criteria gebonden die uitvoerig worden beschreven in het 'Programma van eisen voor de restauratieve voorzieningen', opgesteld door het bureau voor Voedingsadvisering en Keukenplanning NBVK (zie bijlage 2c}. De centrale keuken is te onderscheiden in een aantal functionele werkvelden: 1.
2. 3. 4.
voorbereiding warme en koude gerechten; warme keuken waarin de bereiding van alle warme componenten plaatsvindt (soep, vlees/vis, groenten, aardappelen); koude keuken waarin de bereiding van alle koude gerechten plaatsvindt (salades, broodjes, nagerechten, rauwkost e.d.); uitgifte van de koude en warme gerechten aan diverse afnemers (restaurant, eetzaal/koffiekamer, personeelseetzaal etc).
Werkveld 1, 2 en 3 dienen uit practische en organisatorische overwegingen in één ruimte te worden gesitueerd. Werkveld 1 dient een directe relatie te hebben met de opslagruimten en de aanvoer van dagverse producten. Indien opslagruimten op een andere etage worden gepland, dient in een ruime goederenlift te worden voorzien. Werkvelden 2 en 3 dienen een directe relatie te hebben met werkveld l. Werkveld 4 (centrale uitgifte) dient direct in relatie te staan met: uitgiftebuffet 1 (zie 4.1.1) uitgiftebuffet 2 (zie 4.1.4) afwaskeuken In de centrale keuken worden alle koude en warme componenten bereid voor zowel voorgerecht, lunch, diner en nagerecht ten behoeve van de verbruikspunten genoemd onder 4.1.2, 4.1.3 en 4.1.5. Daarnaast dient de centrale keuken zoveel mogelijk standaard koude componenten te bereiden voor decentrale uitgiftepunten in het gebouwencomplex, alsmede het persbuffet genoemd onder 6.1.1. Alle bestellingen aan de centrale keuken dienen via de centrale uitgifte te worden ontvangen en na controle via deze uitgifte te worden verstrekt. Bij de indeling van de centrale keuken dient rekening te worden gehouden met een apparatuursamenstelling bestaande uit o.a. een centraal fomuisblok, kookketels, braadsleden en friteuse, etage-oven, convectoroven, grills, menger, cutter, groentesnijmachine, au-bain-maries, werkbanken en aanrechten, koel- en vrieskast, gekoelde werkbanken, bakplaten en steamer. Aantallen en capaciteiten zullen nader bepaald dienen te worden. Het totale netto ruimtebeslag voor de keukenvoorzieningen bedraagt 722 m2 en kan worden onderscheiden in de volgende ruimten: 4.2.1
Centrale uitgifte
35m2
Een centrale uitgifte van 35 m2, zo te situeren dat deze een directe relatie heeft met de uitgiftebuffetten 1 en 2 (genoemd onder 4.1.1 en 4.1.4) alsmede met de centrale keuken en de afwaskeuken. Naast een ruim uitgiftebuffet of afzetbuffet ten behoeve van de warme en koude verstrekkingen wordt deze ruimte eventueel voorzien van voldoende gekoelde inrijkasten.
-39Deze inrijkasten (koude uitgiftewanden) zijn gelegen aan één zijde van het restaurant (zie 4.1.2) en aan één zijde van de koffiekamer/eetzaal (zie 4.1.5) en bevatten voldoende voorraad gekoelde dranken, salades, nagerechten etc. Eerstgenoemde uitgiftewand (bereikbaar via buffet 1, zie 4.1.1) heeft een vloeroppervlakte van 10 m2. De tweede uitgiftewand (bereikbaar via buffet 2, zie 4.1.4) heeft een vloeroppervlakte van 5 m2. Zodoende kan de warme maaltijd ter plaatse compleet worden gemaakt zonder directe belasting van het keukenpersoneel en via de centrale (warme) uitgifte (20 m2) worden verstrekt. Voor afhaalverstrekkingen van dranken ten behoeve van gebruik op kamer zal in deze centrale uitgifte een separaat afhaalpunt zijn. De centrale koffiebereiding kan eventueel ook in deze ruimte gesitueerd worden. Eveneens in deze ruimte een afruimmogelijkheid situeren ten behoeve van de vuile vaat. 4.2.2.
Warme keuken
95m2
Een warme keuken van 95 m2 te voorzien van het benodigde apparatuurbestand in directe verbinding met de centrale uitgifte (4.2.1), vaatwaskeuken (4.2.6), voorbereidingskeuken (4.2.4) en koude keuken (4.2.3). In de warme keuken een ruimte van 9 m2 te reserveren voor de dagelijkse bevoorrading van levensmiddelen uit het levensmiddelenmagazijn (4.2.17). 4.2.3.
Koude keuken
46m2
Een koude keuken van 46 m2 te voorzien van het benodigde apparatuurbestand in directe verbinding met de centrale uitgifte (4.2.1), vaatwaskeuken (4.2.6), voorbereidingskeuken (4.2.4) en warme keuken (4.2.2). 4.2.4.
Voorbereidingskeuken
25m2
Een voorbereidingskeuken van 25 m2 te voorzien van het benodigde apparatuurbestand in directe verbinding met de warme- en koude keuken (4.2.2 en 4.2.3). In de voorbereidingskeuken een ruimte te reserveren van 5 m2 voor de dagelijkse bevoorrading van seizoengroente, -fruit en aardappelen.
4.2.5.
Kantoor chefkok
10m2
Een kantoorruimte van 10 m2 voor de chefkok. Dit kantoor, geschikt voor eenvoudige administratieve werkzaamheden, overleg met ondergeschikten en leveranciers te voorzien van een bureau, bergkast en een plaats voor de centrale meld- en regelapparatuur van de keuken. Deze ruimte dient gunstig te liggen ten opzichte van de warme en koude keuken, centrale uitgifte en keukenentree.
-404.2.6.
Vaatwaskeuken
80m2
De centrale vaatwaskeuken van 80 m2 neemt binnen de keukenvoorziening een belangrijke plaats in. De ligging van de vaatwaskeuken wordt bepaald door de eisen die men aan deze afwaskeuken stelt en de situering van de restauratieve ruimten. Daarnaast is een belangrijk uitgangspunt dat schone en vuile vaat zo weinig mogelijk met elkaar in contact komen. In de vaatwaskeuken geschiedt: - de totale vaatverwerking van de centrale keuken; - de totale vaatverwerking van de centrale restauratieve ruimten; - de vaatverwerking ontstaan door verstrekkingen aan vergaderruimten, decentrale uitgiftepunten e.d. De vaatwaskeuken dient daarom direct bereikbaar te zijn vanuit: - de centrale keuken (4.2.2 t/m 4.2.4) - de centrale uitgifte (4.2.1) De binnenkomende vuile vaat moet direct in de centrale uitgifte afgezet kunnen worden en door middel van een mechanische afzetband naar de vaatwaskeuken kunnen worden getransporteerd. De afwaskeuken te voorzien van een voorsorteerruimte, tijdelijke opslagafvalruimte en ruimte voor de afwasmachine en glazenspoelmachine. De schone vaat wordt zoveel mogelijk in standaard-lowerators of servieswagens opgeborgen en gereed gezet in de centrale uitgifte en keuken. Tevens dient in een washoek voorzien te worden voor reiniging van intern transportmaterieel (au-bain-maries, rekkenwagens etc). In de vaatwaskeuken een ruimte te reserveren van 5 m2 voor het plaatsen van een gesloten container ten behoeve van etensresten. 4.2.7.
Zeepopslag
3 m2
Een bergruimte van 3 m2 voor de opslag van zeep- en naspoelmiddelen in de directe nabijheid van de vaatwaskeuken. 4.2.8.
Personeelspauzeruimte
35m2
Een pauzeruimte voor het keukenpersoneel van 35 m2 te voorzien van voldoende zitgelegenheid, in de nabijheid van de keuken. 4.2.9.
Kleedruimte keukenpersoneel
27m2
Een kleedruimte voor het keukenpersoneel van 27 m2. Deze ruimte dient gescheiden te worden ingedeeld in een kleedruimte voor mannelijk en een voor vrouwelijk personeel. De omkleedruimten te voorzien van afsluitbare kledingkasten, toilet- en doucheruimten. De kleedruimten zo dicht mogelijk te situeren bij de centrale keuken. 4.2.10.
Kleedruimte kelners en serveersters
27m2
Mogelijk in combinatie met 4.2.9 een kleedruimte voor kelners en serveersters van 27 m2. Deze ruimte dient te worden ingedeeld in een kleedruimte voor mannelijk en een voor vrouwelijk personeel. De omkleedruimten te voorzien van afsluitbare kledingkasten en toilet- en doucheruimten.
-414.2.11.
Ontvangstruimte goederen
35m2
Een ontvangstruimte van 35 m2 als centraal afleverpunt voor food- en nonfood-artikelen, alsmede retourname van emballage. De functie van deze ruimte, die direct bereikbaar moet zijn voor leveranciers is: - ontvangst van goederen - controle - tijdelijke opslag - retourgave emballage De relatie met de centrale keuken (4.2.2 t/m 4.2.4) alsmede de opslagmagazijnen dient zo direct mogelijk te zijn. 4.2.12.
Emballageruimte
10m2
Ten behoeve van de retouremballage een ruimte van 10 m2 te situeren nabij de ontvangstruimte voor goederen (4.2.11). 4.2.13.
Drankenopslag
35m2
Voor de opslag van niet te koelen dranken zoals wijnen, diverse licht-alcoholische of alcoholvrije dranken een opslagruimte van 35 m2. Deze magazijnruimte dient een directe relatie te hebben met de ontvangstruimte voor goederen (4.2.11) alsmede een gemakkelijke verbinding te hebben met de buffetten van de restauratieve ruimten (genoemd onder 4.1.1 en 4.1.4). De opslag zal hoofdzakelijk plaatsvinden in kratten, dozen, pallets of pallet wagens. 4.2.14.
Gekoelde drankenopslag
15m2
Voor de opslag van gekoelde dranken in flesverpakking zoals frisdrank, bier, sterk alcoholische dranken een opslagruimte van 15 m2. Deze gekoelde magazijnruimte dient een directe relatie te hebben met de ontvangstruimte voor goederen (4.2.11) alsamede gemakkelijk bereikbaar te zijn vanuit de buffetten van de restauratieve ruimten (genoemd onder 4.1.1 en 4.1.4). 4.2.15.
Koelcel
20m2
Voor de opslag van dagverse producten een koelcel van20m2 te situeren. Deze ruimte heeft een directe relatie met de ontvangstruimte voor goederen (4.2.11) en de voorbereidingskeuken (4.2.4). 4.2.16.
Vriescel
18m2
Voor de opslag van veelal verpakte diepvriesproducten een diepvriescel van 18m2 te situeren in combinatie met de eerder genoemde koelcel (4.2.15).
-424.2.17.
Levensmiddelenmagazijn
75m2
Een levensmiddelenmagazijn van 75 m2 voor alle engekoelde en veelal verpakte ingrediënten. Dit magazijn direct bereikbaar vanuit de ontvangstruimte voor goederen (4.2.11) wordt éénmaal per twee weken bevoorraad. 4.2.18.
Linnen- en serviesberging
30m2
Voor de opslag van tafellinnen, glas- en porseleingoed een magazijn van 30m2. Uit dit magazijn zal dagelijks linnengoed en wat minder frequent serviesgoed gehaald worden. 4.2.19.
Vuil linnenopslag
45m2
Om vuil linnen te sorteren, te tellen en op te slaan is een ruimte van 45 m2 nodig. De ruimte moet goed afgescheiden zijn van de overige magazijnen met een eigen afhaalmogelijkheid naar de wasserij. 4.2.20.
Vier werkkasten
16m2
Een viertal werkkasten van elk 4 m2 gesitueerd bij de restauratieve ruimten voor de opslag van serviesgoed en linnen. 4.2.21.
Kantoor magazijnchef
10m2
Een kantoorruimte van 10 m2 voor de magazijnchef te voorzien van een bureau en bergruimte. Dit kantoor dient centraal ten opzichte van de ontvangstruimte voor goederen (4.2.11} en de diverse magazijnen gesitueerd te worden. 4.2.22.
Werkkamer directeur
18m2
Een werkkamer van 18 m2 voor de directeur van het restaurantbedrijf te voorzien van een bureau, bergruimte en een zitje. 4.2.23.
Werkkamer assistent van de directeur
12m2
Een werkkamer van 12 m2 voor de assistent van de directeur te voorzien van een bureau en bergruimte.
-43-
HOOFDFUNKTIEGROEP .5: DIENSTEN VOOR BEIDE KAMERS DER STATEN GENERAAL 5.1.
De Stenografische Dienst De stenografische dienst werkt zowel voor de Eerste als voor de Tweede Kamer. Zij werd in 1849 in het leven geroepen. De openbaarheid van de Kamervergaderingen wordt pas optimaal als er snel volledige verslagen van de vergaderingen verspreid worden. De zorg voor de stenografische dienst en voor de uitgave van het verslag van de vergaderingen (door het Staatsdrukkerij- en Uitgeverijbedrijf) is toevertrouwd aan de gemengde commissie voor de stenografische dienst, die bestaat uit 3 leden van elk der Kamers. De dienst telt 1 direkteur, 3 koördinatoren, 32 stenografen en 4 bodes en verzorgt zelf de opleiding tot parlementsstenograaf. Lang is de stenografie het enige middel geweest om het gesproken woord vast te leggen. Nu wordt ook gebruik gemaakt van bandopnameapparatuur. In de praktijk echter is gebleken, dat de stenografie ondanks deze ontwikkeling niet gemist kan worden. De Handelingen zijn het officiële woordelijke verslag van wat er in een vergadering gezegd is. Toch maken de stenografen geen echt woordelijk, maar een zoveel mogelijk woordelijk verslag van de beraadslagingen. Om de woorden van een spreker op papier op de lezer dezelfde indruk te laten maken als deze in de vergaderzaal op de luisteraar maakten, is het soms nodig het gesprokene aan te passen (b.v. door herhalingen weg te laten en onafgemaakte zinnen af te maken}. Dit redaktionele werk is het belangrijkste onderdeel van de taak van de stenografen. Zij moeten als het ware in de huid van de spreker kunnen kruipen en over alle onderwerpen met hem mee kunnen denken. Dat vereist een brede algemene ontwikkeling en een groot gevoel voor objektiviteit. Behalve het verslag van de beraadslagingen maken de stenografen ook de zgn. 'draad'. Deze geeft aan waarover is beraadslaagd en wat is besloten. De sprekers - leden en bewindslieden - hebben het recht van correktie. Zij mogen in het verslag van de stenografen veranderingen aanbrengen als deze niet de zin en/of de strekking van het betoog aantasten. De correcties beperken zich tot het aanbrengen van verfraaiingen of het herstellen van kennelijk onjuistheden. Omdat de drukkerij zo snel mogelijk over de definitieve teksten moet kunnen beschikken, is de termijn voor het uitoefenen van het correktierecht sterk beperkt, in het algemeen tot 12 uur na het uitspreken van de redevoering. Tijdens het stenograferen zitten de stenografen midden in de zaal. Nadat de eerste stenograaf .5 minuten heeft gestenografeerd neemt een tweede over, daarna een derde enz. Als de eerste weer aan de beurt is, heeft deze het stenogram van zijn eerste beurt al uitgewerkt. Zo komt het verslag tijdens de vergadering tot stand. Men kan zeggen dat het ongeveer een uur achter het gesproken woord aanloopt. Het uitwerken gebeurt tegenwoordig op elektrische schrijfmachines, die een schrift produceren dat op de drukkerij door middel van een optische leesmachine automatisch wordt omgezet in zetsel. De Handelingen van een hele week worden gebundeld en in de erop volgende week gepubliceerd.
-44Tijdens de vergaderingen worden echter reeds fotokopieën van de door de stenografen getikte teksten (het 'ongecorrigeerde' stenogram) voor kamerleden, journalisten en ambtenaren bij de dienst ter inzage gelegd. De werkvertrekken van de stenografen dienen dicht bij elkaar gegroepeerd te worden met een direkte korte verbinding naar de grote vergaderzaal enerzijds en met de grote commissievergaderzalen anderzijds. Een looptijd van 1 minuut is acceptabel. Voor haar werkzaamheden ten behoeve van de Tweede Kamer vraagt de stenografische dienst 344 m2 netto:
5.1.1.
Werkkamer direkteur
18m2
Een werkkamer van 18 m2 voor de direkteur van de stenografische dienst, voorzien van een bureau, een zitje en een bergkast.
5.1.2.
Werkkamer twee koördinatoren
24m2
Een werkkamer van24m2 voor twee koördinatoren voorzien van 2 bureaus en bergkasten.
5.1.3.
Nummer- en verzendkamer
30m2
Een nummer- en verzendkamer van 30 m2 voorzien van sorteertafels en archief rekken. 5.1.4.
Bodekamer
10m2
Een wachtkamer van 10 m2 voor 4 bodes, voorzien van een zitgelegenheid • .5.1 •.5.
Magazijn
2.5 m2
Een magazijnruimte van 2.5 m2 voorzien van opslagmogelijkheden.
5.1.6.
Acht werkkamers
192m2
Een achttal werkkamers van elk 24 m2 voor 4 stenografen voorzien van typebureaus en een bergruimte. .5.1.7.
Les-zitkamer
30m2
Een les-zitkamer van 30 m2 voor 10 personen, voorzien van een tafel met zitgelegenheid, een schoolbord en een projektiescherm. .5.1.8.
Kopieer-recorderkamer
15m2
Een kopieer-recorderkamer van 1.5 m2 voorzien van een reproduktie-apparaat en een installatie voor het verwerken van bandopnames.
-4.5.5.2.
De Griffie der Commissies voor de verzoekschriften Zowel de Eerste Kamer als de Tweede Kamer hebben elk een speciale commissie voor de verzoekschriften, die tot taak heeft binnengekomen klachten te onderzoeken. Verder verleent zij raad, bemiddeling en hulp aan personen of instanties, die een oplossing zoeken voor problemen, waarvoor de hulp van één of beide Kamers nodig is. Veelal behandelt zij klachten die op het terrein liggen van een of meer ministers, want anders kunnen de kamerleden natuurlijk weinig beginnen. Voor de commissie voor de verzoekschriften werken 7 mensen in vaste dienst (griffie). Dezen hebben, hoewel sommigen van hen in dienst van de Eerste Kamer zijn, allen hun werkruimte in de Tweede Kamer. De taakomschrijving van deze dienst luidt: - het kontroleren van de juistheid van een klacht en het inwinnen van informatie daarover (hiervoor is een speciale medewerker beschikbaar, die op huisbezoek kan gaan bij de mensen, die zich tot de commissie richten); - het voorbereiden van de konklusie, die uit het beschikbare materiaal naar voren komt; - het trachten bij een volgens de commissie gerechtvaardigde klacht tot een vergelijk te komen met de betrokken partijen; - het uitbrengen van verslag van het werk aan de beide Kamers; - het verrichten van het nodige sekretariaatswerk. De dienst heeft geen nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. De griffie der commissies voor de verzoekschriften vraagt een netto vloeroppervlak van 183 m2, onderverdeeld in de volgende ruimten:
5.2.1.
Werkkamer griffier
18m2
Een werkkamer van 18 m2 voor de griffier voorzien van een bureau, bergruimte en een zitje. 5.2.2.
Twee werk-spreekkamers
30m2
Twee werk-spreekkamers van elk 1.5 m2 voorzien van een bureau en een zitgelegenheid • .5.2.3.
Werkruimte medewerkers
60m2
Een werkruimte van 60 m2 voor 6 medewerkers van het sekretariaat, voorzien van bureaus en een bergruimte • .5.2.4.
Archief
7.5 m2
Een archiefruimte van 7.5 m2 voor archieven van vertrouwelijke aard, voorzien van archiefstellingen.
-46-
.5.3.
De Griffie van de Delegaties Ten behoeve van beide Kamers der Staten Generaal werkt ook de griffie van de delegaties. Deze dienst bestaat uit de griffier en zijn vijf medewerkers. De 'Griffie Delegaties' treedt op als het sekretariaat voor leden van de Tweede Kamer en de Eerste Kamer, die tevens lid zijn van internationale parlementaire lichamen (zoals Raadgevende Vergadering van de Raad van Europa, Assemblée van de West-Europese Unie, Noord-Atlantische Assemblée en de Raadgevende Interparlementaire Beneluxraad). Ten opzichte van Nederlandse leden van het rechtstreeks gekozen Europees Parlement fungeert de 'Griffie Delegaties' als verbindingsbureau met het Nederlandse Parlement. De taken van dit secretariaat zijn: - begeleiding van Kamerleden bij hun vertegenwoordigend werk in het buitenland, inclusief het verrichten van de daarbij benodigde secretariaatswerkzaamheden; - het vervolgen van de resultaten van internationale parlementaire aktiviteiten in het nationale parlement; - het inlichten van internationale parlementen over relevante nationale parlementaire a kt i viteiten; - het verstrekken van documentatie over internationale, meer in het bijzonder Europese, organisaties; - bovendien regelt deze griffie buitenlandse parlementaire bezoeken aan het Nederlandse parlement; - voorts fungeert zij als reisbureau voor de leden en ambtenaren der Kamers en als vertaalbureau Frans en Engels; . - tenslotte ressorteert de telex van de Kamers onder deze dienst. De 'Griffie Delegaties' heeft geen nabijheidsrelatie met andere subfunktiegroepen. De dienst vraagt een netto vloeroppervlak van 283 m2, onderverdeeld in de volgende ruimten:
.5.3.1.
Werkkamer griffier
18m2
Een werkkamer van 18 m2 voor de griffier voorzien van een bureau, bergruimte en een zitje • .5.3.2.
Vijf werkkamers voor medewerkers
.50m2
Een vijftal werkkamers van elk 10m2 voor een medewerker, voorzien van een bureau en bergruimte • .5.3.3.
Wacht-spreekkamer
1.5 m2
Een wacht-spreekkamer van 1.5 m2 voorzien van een tafel en zitgelegenheid • .5.3.4.
Archief
200m2
Een archiefruimte van 200 m2 in de direekte nabijheid van de werkkamers genoemd onder .5.3.1 en .5.3.2, voorzien van archiefstellingen.
-475.4.
Het Parlementair Automatiseringscentrum (P.A.R.A.C.) De grote hoeveelheid informatie die in het parlement ligt opgeslagen heeft ertoe geleid dat in 1976 voor beide Kamers het parlementair automatiseringscentrum (P .A.R.A.C.) in het leven is geroepen. Deze afdeling werd aanvankelijk belast met de uitvoering van een onderzoek naar de mogelijkheden van het toepassen van elektronische hulpmiddelen (computer) bij de informatieverzorging. De door het P.A.R.A.C. ontwikkelde systemen hebben tot doel het verwerken, ordenen, distribueren en het op eenvoudige wijze raadplegen van gegevens, betrekking hebbend op de parlementaire werkzaamheden. Op grond van een door de Tweede Kamer genomen beslissing is inmiddels begonnen met de automatisering van de informatieverzorging en de ontwikkeling van een centraal computergeheugen als vraagbaak voor velen in en rond het parlement. Zo werken verscheidene afdelingen reeds nauw samen met het P.A.R.A.C. en kan door middel van terminals toegang worden verkregen tot het computergeheugen. Het ligt in de bedoeling in de toekomst allerlei verspreid aanwezige soorten informatie in de computer op te nemen. In de nabije toekomst moet voor deze dienst gerekend worden op 2 direktieleden, 2 sekretaressen en 18 medewerkers. Indien zou worden overgegaan tot uitbreiding van het P.A.R.A.C. met een zelfstandige computerruimte (met ca. 50 medewerkers) is voor deze uitbreiding een vestiging elders in Den Haag onvermijdelijk. Hoewel er geen direkte nabijheidsrelatie bestaat met andere subfunktiegroepen is onderbrenging van deze dienst (behoudens genoemde uitbreiding) in het gebouwenkomplex van de Tweede Kamer gewenst. Het P .A.R.A.C. vraagt een netto vloeroppervlak van 242 m2, onderverdeeld in de volgende ruimten:
5.4.1.
Werkkamer hoofd PARAC
24m2
Een werkkamer van 24 m2 voor het hoofd van de afdeling PARAC, voorzien van een bureau, bergruimte en een zitje. 5.4.2.
Werkkamer plv. hoofd PARAC
18m2
Een werkkamer van 18 m2 voor het plaatsvervangend hoofd van de afdeling PARAC, voorzien van een bureau en bergruimte. · 5.4.3.
Zes werkkamers voor medewerkers
180m2
Een zestal werkkamers van elk 30 m2 voor 3 medewerkers, voorzien van bureaus en bergkasten. 5.4.4.
Secretariaat
20m2
Een werkkamer van 20 m2 voor 2 secretaressen, voorzien van bureaus en bergkasten.
-48HOOFDFUNKTIEGROEP 6: DE SCHRIJVENDE EN AUDIO-VISUELE PERS 6.1.
De Parlementaire redakties Een goed funktioneren van de pers in het parlementaire gebeuren is van vitaal belang. De media geven inhoud aan de grondwetteHjk vastgelegde openbaarheid van vergaderen. Niet alleen de verslaggeving van de plenaire vergaderingen staat hierin centraal. De commissievergaderingen, hoorzittingen en frakties zijn in toenemende mate, als informatiebron, van betekenis geworden. De funktie van de pers om de werking van de parlementaire demokratie te verslaan werkt naar twee kanten, want ook in omgekeerde richting, van de samenleving naar de Kamer toe, is er een informatiestroom. Meer dan de helft van de kamervragen wordt ontleend aan persberichten. Deze wisselwerking is van levensbelang voor de grondvesting van de parlementaire demokratie. De grote vergaderfrequentie is de oorzaak dat het kamergebouw steeds meer de werkplaats wordt van de parlementaire redakties. Dit heeft er in de loop der jaren toe geleid, dat de voorzieningen voor de pers in het Tweede Kamergebouw een belangrijke plaats innemen. Met de toename van deze faciliteiten voor de pers is een meer informele verhouding tussen pers en kamerleden ontstaan. Hierdoor wordt het nieuws vaak in een eerder stadium en op andere plaatsen ontvangen dan in de openbare bijeenkomsten van de Kamer. De parlementaire redakties zijn bij de Tweede Kamer vertegenwoordigd met ca 200 journalisten, verdeeld over 30 media. Dagelijks zijn hiervan 40 à 50 journalisten (verdeeld over 20 media) werkzaam in het gebouw. In de omschrijving van het zalenprogramma, genoemd onder 1.1.1 en 1.5 zijn reeds een aantal voorzieningen voor de schrijvende pers opgenomen die betrekking hebben op de vormgeving en indeling van de zalen. De toegankelijkheid van de zalen voor de schrijvende pers beperkt zich in de meeste gevallen tot de perstr.ibunes. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om in de wandelgangen of 'lobby', bij kamerleden of bewindslieden nadere informatie in te winnen. In de direkte nabijheid van de perstribune in de grote vergaderzaal moet worden voorzien in een 3-tal werkkamers voor de schrijvende pers (6.1.3) en een ~rsbuffet (6.1.1). Omeze reden is de ligging van de overige werkkamers (6.1.4) van de parlementaire redakties ten opzichte van de grote vergaderzaal van minder belang. De voorkeur gaat uit om deze werkkamers te concentreren in een herkenbaar 'pershuis' dat onderdeel uitmaakt van het gebouwenkamplex (zie ook 6.3 en 6.4). De parlementaire redakties vragen een netto vloeroppervlak van 530 m2, onderverdeeld in de volgende ruimten:
-496.1.1.
Persbuffet
30m2
Een persbuffet van 30 m2 met een uitgifte voor eenvoudige maaltijden en warme-en koude dranken. Deze ruimte dient langs een zeer korte weg in verbinding te staan met de perstribune in de grote vergaderzaal. 6.1.2.
Drie werkkamers
54m2
Drie werkkamers van elk 18 m2 voor 2 journalisten voorzien van 4 bureaus, telefoon, telex- en beeldschermapparatuur. Deze werkkamers te situeren in de onmiddellijke nabijheid van de perstribune in de grote vergaderzaal. In deze ruimten kan de direkte verslaggeving worden verwerkt. 6.1. 3.
Zitkamer en TV-lounge
70m2
Grenzend aan het persbuffet een zitkamer van 45 m2, voorzien van zitgelegenheden en een 10-tal telefoonceUen. Aangrenzend hieraan een TV-lounge van 25m2. 6.1.4.
Twintig werkkamers
360m2
Een twintigtal werkkamers van elk 18 m2 voor 2 journalisten van parlementaire redakties, voorzien van 4 bureaus, telefoon, telex- en beeldschermapparatuur. De werkkamers bij voorkeur te concentreren in een herkenbaar 'pershuis' dat onderdeel uitmaakt van het gebouwenkomplex (zie ook 6.3 en 6.4). 6.1.5.
Doka
16m2
Een donkere kamer van 12 m2 voor het ontwikkelen van foto-materiaal met een annex-ruimte van 4 m2 voor het doorseinen van foto's. Beide ruimten te situeren bij de onder 6.1.4 genoemde werkkamers voor de parlementaire redakties. ·
-506.2.
NOS Met betrekking :ot de gebeurtenissen~!: rond~~~!.g~~n de het gewenst dat nooélzakeltJke-rUimtehfl<e en techmsche faêTITte1ten 1i"' het gebouwenkamplex worden geschapen voor radio- en TVverslaggeving via de NOS en de vertegenwoordigende omroepen.
~wee
In de omschrijving van de grote vergaderzaal (zie 1.1.1) zijn reeds een 4-tal kleur-kamera-kabines en een 2-tal kommentaarkabines voor radio- en TVverslaggeving opgenomen. In de direkte nabijheid van de lobby bij de grote vergaderzaal moet worden voorzien in eenTV-interviewkamer (6.2.1) om te interviewen personen, die bij de kamervergadering zijn betrokken, via de lobby snel te kunnen bereiken. De voorkeur gaat uit om alle overige ruimtelijke en technische faciliteiten (6.2.2 t/m 6.2.9) voor radio- en TV-verslaggeving zoveel mogelijk gelijkvloers te concentreren in een herkenbaar 'pershuis', dat onderdeel uitmaakt van het gebouwenkamplex (zie ook 6.3 en 6.4). De NOS vraagt een netto vloeroppervlak van 337 m2: 6.2.1.
·'·
,.! . •
~.~...~
J·'-A-;._
{_
/~ f·~
6.2.2.
/ ~ !./.1)/-- ~. I/
6.2.3.
TV-interviewkamer/studio
-:;.
20m2
Een TV-interviewkamer tevens studio (gecaloriseerd) van 20 m2 zo te situeren dat de te interviewen personen, die bij de aktiviteiten in de grote vergaderzaal zijn betrokken, bij voorkeur via de lobby snel kunnen verschijnen. De ruimte dient een minimale hoogte te hebben van 3 meter. Vijf uitzendeenheden
225m2
Een vijftal uitzendeenheden voor radio- ~van elk 45 m2 voor het afnemen van interviews met ministers en kámerleden ten behoeve van diverse aktualiteitenrubrieken. De ruimten dienen een minimale hoogte te hebben van 3 meter. Kantoor Technische Dienst Radio
12m2
Een kantoor voor de Technische Dienst Radio van 12 m2 te voorzien van een bureau en bergruimte. 6.2.4.
Wachtkamer
6 m2
Grenzend aan de onder 6.2.3 genoemde kantoorruimte een wachtkamer van 6 m2 te voorzien van een zitje. 6.2.5.
Radiokamer
6 m2
Een radiokamer van 6 m2 te voorzien van de benodigde technische apparatuur.
/(JO~ ,(-u.4- / vV,.;( -51-
/L.adv"~ 6.2.6.
Gevvt_ ~
v-nn
)
~
Hoofdverbindingspaneelrui mte
4 m2
Een technische ruimte van 4 m2 voor het hoofdverblndingspaneel.
6.2.7.
Telexkamer
4 m2
Een kamer van 4 m2 te voorzien van telexapparatuur.
6.2.8.
Vier redaktiekamers
40m2
Een viertal redaktiekamers van elk 10 m2 voor de radioverslaggevers van de verschillende omroepen.
6.2.9.
Technische ruimte TV
20m2
Ten behoeve van geluidsverdeling en TV-kabelaansluiting een technische ruimte van 16 m2 voor de Technische Dienst Tweede Kamer (3.9), PTT en NOS. Tevens een annexruimte van 4 m2 voor de dagelijkse opslag van ENGapparatuur (elektronische nieuwsgaring) ten behoeve van NOS-journaal, Den Haag Vandaag en ad hoc aktiviteiten. De ruimte te situeren aan de buitenzijde van het gebouw voor aan- en afvoer van apparatuur.
--:::--V i .) .·
I
//" ',;-' _.,~..-7( '.
~
J
l
,
-526.3.
Van onze Haagse redakties In het bijzonder voor de audio-vi~ll_~-~_p~ moet in het gebouwenkomplex extra siiïaro:en--Käntoorrüîinte~worden gesitueerd. Deze ruimten voor verslaggeving van gebeurtenissen die betrekking hebben op de wat wijdere kring van het regeringsapparaat, ministeries etc. (samengevat onder de term 'Van onze Haagse redakties') dient bij voorkeur bij elkaar gelegen te zijn aan de buitenzijde van het gebouw. Rekening moet worden gehouden met het aan- en afvoeren van apparatuur, alsmede parkeergelegenheid voor een reportagetrein (zie 8.1). Het verdient aanbeveling om deze ruimte samen met de ruimten genoemd onder 6.1.4 en 6.1.5 alsmede de ruimten genoemd onder 6.2.2 t/m 6.2.9 en 6.4 (het internationale perscentrum 'Nieuwspoort'} onder te brengen als herkenbare eenheid in het complex met een eigen toegang en een interne verbinding met de vergaderzalen. De faciliteiten die onder deze subfunktiegroep vallen hebben betrekking op de TV-verslaggeving en de parlementaire redakties van de diverse omroepen. Voor de radioverslaggeving behoeft geen extra ruimte te worden gereserveerd omdat altijd gebruik gemaakt wordt van mobiele reportage-eenheden alsmede van eventuele op bepaalde momenten niet gebruikte studioruimte. 'Van onze Haagse redakties' vraagt een netto vloeroppervlak van 430 m2:
6.3.1.
TV-studio Een kleine TV-studio (gecoloriseerd} van 100 m2. minimale hoogte te hebben van 5 meter.
6.3.2.
Regiekamer
100m2 De ruimte dient een
100m2
Een regiekamer tevens eeK-registratie- en montagekamer van 100 m2.
6.3.3.
Meetkamer
30m2
Een meetkamer van 30 m2.
6.3.4.
Werkruimte parlementaire redakties
200m2
Een nader In te delen hoeveelheid kantoorruimte voor parlementaire redakties van 200m2 •
.··
-536.4.
Internationaal perscentrum Nieuwspoort Voor het Internationale perscentrum 'Nieuwspoort' dient ruimte in het complex te worden gevonden. In de jaren van zijn bestaan is een nauwe band ontstaan tussen het perscentrum en het parlement, met dien verstande dat Nieuwspoort als een zelfstandige eenheid binnen het parlementaire gebeuren een bijzondere plaats inneemt. Ook vinden in Nieuwspoort tal van bijeenkomsten plaats tussen de pers en buitenparlementaire groeperingen. Het verdient aanbeveling om de ruimte die door het perscentrum Nieuwspoort gevraagd wordt samen met de ruimten genoemd onder 6.2.2 t/m 6.2.9 en 6.3 (van onze Haagse redakties) onder te brengen als herkenbare eenheid in het complex met een eigen toegang en een interne verbinding met de vergaderzalen. Nabij de ingang van Nieuwspoort dient een ontvangsthal met garderobe en toiletten te worden gesitueerd. Het perscentrum Nieuwspoort vraagt een netto vloeroppervlak van 1000 m2:
6.4.1.
Grote zaal
200m2
Een grote zaal van 200 m2 voor 150 personen te voorzien van een podium. Deze zaal, die dienst doet voor grote persconferenties en bijzondere bijeenkomsten, moet door middel van een vouwwand gemakkelijk opgedeeld kunnen worden in twee kleinere zalen. 6.4.2.
Middelgrote zaal
125m2
Een middelgrote zaal van 125 m2 voor 100 personen. Deze zaal, die dienst doet voor persconferenties en bijzondere bijeenkomsten, moet door middel van een vouwwand gemakkelijk opgedeeld kunnen worden in twee kleinere zalen. 6.4.3.
Middelgrote zaal
100m2
Een middelgrote zaal van 100 m2 voor 75 personen ten behoeve van persconferenties en kleinere bijeenkomsten. ·6.4.4.
Kleine zaal
70m2
Een kleine zaal van 70 m2 voor 50 personen ten behoeve van persconferenties. 6.4.5.
Pantry
15m2
In de nabijheid van de onder 6.4.1 t/m 6.4.4 genoemde zalen een pantry van 15 m2 voorzien van spoeling en koeling. 6.4.6.
Bibliotheek werkruimte
·60m2
Een bibliotheekruimte met annex werkruimten voor de pers van 60 m2, te voorzien van boekenkasten, een zitje en werktafels.
-546.4.7.
Werkkamer direktie
18m2
Een werkkamer voor de direkteur van 18 m2, te voorzien van een bureaiJ, bergruimte en een zitje. 6.4.8.
Werkruimte administratie
22m2
Een werkruimte van 22 m2 voor 4 administratieve medewerkers, te voorzien van bureaus en bergruimte. 6.4.9.
Restaurant met bar
200m2
Een restaurant voorzien van een bar en een TV-lounge met zitplaatsen voor 100 personen van 200 m2. 6.4.1 0.
Keuken
94m2
De totale keukenvoorziening, bestaande uit een warme keuken, koude keuken en spoelkeuken, vraagt een ruimte van 94 m2. 6.4.11.
Keukenmagazijn
50m2
Het totale keukenmagazijn, bestaande uit een opslagruimte voor levensmiddelen, schoonmaakmiddelen en linnengoed, alsmede een wijn- en bierkelder, vraagt een ruimte van 50 m2. 6.4.12.
Twee radiokamers
16m2
Een tweetal radiokamers van elk 8 m2, te voorzien van technische faciliteiten voor radio-uitzendingen. 6.4.13.
Telecommunicatieruimten
30m2
Een PTT-ruimte c.q. dienstruimte van 30 m2, te voorzien van automaten, brievenweger, brievenbus, een achttal telefooncellen, telexapparatuur en een fotokopieerapparaat.
-.55HOOFDFUNKTIEGROEP 7: ALGEMENE VOORZIENINGEN
7.1.
Rijkspolitiepost Ten behoeve van de Rijkspolitie, die belast is met de handhaving van de openbare orde en veiligheid op het Binnenhof, en rondom de tribunes in de grote vergaderzaal en de commissiezalen waarin openbare commissie'-vergaderingen en hoorzittingen plaatsvinden wordt een netto vloeroppervlak gevraagd van 4.5 m2. De voor deze subfunktiegroep bestemde ruimten dienen als één complex te worden beschouwd met die van de veiligheids- en beveiligingsdienst (3.1 0), welke onmiddellijk toegang heeft tot de centrale hal nabij de hoofdentree. Onderscheid moet worden gemaakt in de volgende ruimten:
7.1.1.
Wachtkamer groepskommandant
10m2
Een wachtkamer van 10 m2 voor de groepskommandant voorzien van een bureau. 7 .1.2.
Wachtlokaal
2.5 m2
Een wachtlokaal van 2.5 m2 voor 10 leden van de Rijkspolitie voorzien van een tafel met zitgelegenheid.
7.1.3.
Kleedruimte Een kleedruimte van10m2 voorzien van een tiental kleedkasten.
10m2
-.567 .2.
Medische hulppost Gezien het aantal in het gebouw werkzame personen en aanwezige bezoekers is een medische hulppost noodzakelijk. De hiervoor noodzakelijke ruimten moeten in het gebouw van alle kanten goed bereikbaar zijn en van buitenaf gemakkelijk toegankelijk zijn voor ambulances. De medische hulppost vraagt een netto vloeroppervlak van 32 m2 onderverdeeld in de volgende ruimten:
7 .2.1.
Spreek-onderzoekkamer
16m2
Een spreek-onderzoekkamer van 16 m2 voorzien van een bureau, onderzoektafel en bergruimte.
7.2.2.
Wachtkamer
6 m2
Aangrenzend aan de spreekkamer (7.2.1) een war.htkamer van 6 m2 voorzien van een zitje. 7.2.3.
Rustkamer Een rustkamer voor enkele personen van 10 m2.
10m2
-577 .3.
Postkantoor Ten behoeve van alle in het gebouw werkende personen wordt een bijkantoor van de PTT ingericht waar alle normale postkantooraktiviteiten plaats kunnen vinden. Er zullen 2 à 3 personen werkzaam zijn. De voorziening dient zodanig gesitueerd te zijn dat zij zowel toegankelijk is voor het publiek als voor in het Kamergebouw werkzame personen, bij voorkeur in de nabijheid van de hoofdentree of in de centrale hal.
7. 3.1.
Postkantoor
40m2
Een ruimte van 40 m2 in nader overleg met de PTT in te delen, voorzien van een balie voor poststukken.
-587.4.
Overige voorzieningen Ten behoeve van in het gebouw werkzame personen dienen op enkele plaatsen in het co:nplex een aantal welzijnsruimten te worden gesitueerd. Het totale netto vloeroppervlak hiervoor bedraagt 190 m2 onderverdeeld in de volgende ruimten:
7.4.1.
Vier rustkamers
40m2
Een viertal rustkamers van elk 10 m2 voorzien van een rustbed en berging voor enig beddegoed. Genoemde ruimten op verspreide plaatsen in het gebouwencomplex onder te brengen. In de nabijheid van iedere rustkamer een . aoucheruimte te situeren.
7.4.2.
Trimzaal
100m2
Ergens in het complex een trimzaal van 100 m2 te situeren, voorzien van trimapparatuur. In de nabijheid van de trimzaal een was- en douchegelegenheid te situeren.
7 .4.3.
Peuterspeelzaal
p.m.
Een peuterspeelzaal voor ca. 30 kinderen te situeren. De toegang tot deze ruimte dient langs deingangsbalie nabij de hoofdentree te voeren.
-59HOOFDFUNKTIEGROEP 8: PARKEERVOORZIENINGEN 8.1.
Parkeerruimte auto's en fietsen Voor bepaalde categorieën bezoekers, voor minder validen en voor degenen die, om hun werk in het Kamergebouw goed te kunnen verrichten, zich meerdere malen per dag op niet voorziene momenten met eigen auto moeten verplaatsen, wordt onder het gebouw stallingruimte gevraagd voor maximaal 300 auto's. Nabij de ingang tot de parkeergarage dient een bewakingsloge te worden gesitueerd, welke een goed zicht biedt op de in- en uitgang, alsmede op de toegang tot de ruimte ten behoeve van het stallen van fietsen. Om redenen van veiligheid dient de verbinding van beide stallingen met de rest van het gebouw te bestaan uit een afsluitbare lift, die uitkomt en eindigt in de centrale hal. Andere uitgangen dienen alle te voeren naar de openbare weg. Indien mogelijk dient de parkeergarage tevens dienst te kunnen doen als schuilkelder, waarbij eveneens in overweging kan worden genomen een speciaal beveiligde vergaderruimte.
8.1.1.
Parkeerkelder auto's Een parkeerkelder voor ca. 300 auto's.
8.1.2.
Rijwielstalling Voor het stallen van fietsen en bromfietsen is een rijwielstalling nodig voor 150 (brom)fietsen.
PROGRAMMA VAN EISEN Totaal overzicht FG
T.O.V KANTOORRUIMTE DIENST ZAALRUIMTE RESTAu- MAGAZIJN )VIEERV TOTAAL :OPOR. RUIMTE KAMER PIENSffi, VERG. eNEAlGE RANTS ~CHIEF ~ERGING
OMSCHRIJVING
-21·5·79
1.
2.
VER.~AA\JlY.l't
J
c.a ..
722
: KAMt!U..ElltN Et< FIWCTIES
26
2. 76S
22S
50
7C
J.e~8
4.691
e. 71Eo
9.07C
))~
5.16b
~.Be'
304
I. 3~2
l. 70C
25
!.OS<
I.ClE
SC
2.297
2.427
570
8.146
I
).
i Cli:N~TDl
4.
: RUTAUIWITBEOR!JF
5. 6.
! I
I. 2~ I
780
SC
370
OIENSTEN lltl' Bl::lllt KAM RS
661
BS
SO!R.EN Alli)Io-VIS.PERS
766
686
10
147
lltP KAMP;R
320
2.480 600 275
495
300
I
7.
I ALGEMENE '
VOO'RZl&NING!:N
EUROPEES PAIU.EMENI
IOC
2~7
-
a)
8.868
TOTAAl.
2. 744
2.094
3.830
420
1.125
2.805
782
22.66e minder;
I
I
'
I
257
!
sco
!
2S.S~E
:i.90C
Tot.ul rekenkundige analyse JII.G.O. d.d. 21.05.1979 faxelusief correeUeo)
21.158
Correc:Uu: Uitbreidinç frekties
•3 .000
Bestaan~
•1.440
!
I TOTAAl.
boekanmaqa&ijn
Bestaand cenuaal archief
.
'Bruto ruimten NitNwspoort (!20()-!170)
-
230
2~.
566
T. 0. V. I'I&EI'IVOODIGE OPORACIIT Uncluuef correcties)
ol Vervallen
200
FUNKTIEGROEP
1 Rl'II'!T!:~
BE!'Tf:Ht
VOO~ VERGADERING!:~<
; OMSCHRIJVING
P.V.E. I I
I. I. I
I
!KANTOORRUIMTEi DIENST-I
NR.
1.1
r!
D: DIREK'!" Dl-ARME! VERBOODEI'
:
GR~TE
ZAALRUIMTE
ÎRESTAU-
!KAMER p1E~ RUIMTE! VERG.IOJERIGE IRANTS
VERGAD!RZAAL El< D! DIREY.T OAARBI; BETROKY.EN
RI); !'!TE~
'
Grot.e ver9aderzaal
RUI~ MAGAZIJN ARCHIEF ~ERGING
1. 1. ~
2 T\'-loun9e1 6 25 m2
I.
EHBo-k .... r
I.~
I. I. s
I
600
17S
10
I ~
F.M
"~
IC
P~IDIUM
1.2 .I
JC.a.mer voorzi tt.er
I. 2 2 0
I
250
i
6
I
E
!
10
iI
10
'I'
I. 21E
~(
375
minder:
1.2
900
so !I
50
6
TOTAAL
'
I
17S
50
Ber9ruimte
I
ISecretariaat.
i
4~
45
i
45
40
i
40
45
45
45
I
I. 2 3
2 werKkamera i 20 m2
I. 2 4
Vergaderruimte
1.2.5
Griffier
30
30
30
1.2.6
kamerbewaarder
20
20
20
225
225
0
0
° I
I
60('
I Rookzaal
:21·5·79
'i
'
I
1. 1. 2
:T.o.v. I IMEERV. ~ TOTAAL IOPOR. :
40
45
45
II
45
I
180
TOTAAL
45
!
c 1.3
GRIFFIERS UNIT
1.3.!
14 Werkkamers A 18 m2
I. 3. 2
7 Commiaaie-aecr. A 20
1. 3. 3
Archief
I •12
TOTAAL
I
252
252
I
280
140
140
I
140
50
50
I
SC
.50
442
392
minder• 1.4
REGERINGS UNIT
I. 4. I
Minil teraverqaderzaal")
I. 4. 2
Departe•ntaubt.
1. 4. 3
Bodenk ....r
TOTAAL
100 ISO 20 ISO
20
100
oc)Miniatervergaderzaal i
100 m2 Iran r..b.v
gewijzigd worden in 6>&1 zaal van 75
.a
achuitwanden
en 66n k .... r van 25 1112.
28
"
100
l lOS
ISC
150
20
20
270
350
llinder:
1.4.1
470
eo
i
FUNKTIEGROEP
NR. P.V.E.
ijKANTOORRUIMTij.! DIENST·
I
OMSCHRIJVING
!
i
~.~
1 IKAMER
:taal voor ""'er.•.gel::rui
l.ö. 2
Berc;ruuru
s. 3
J :;
I.S.S
40v
•
Uero;.ulerniJrootl
3 8erg:rutaten
!
I 3 ver<;.zalen IDU.4c!el9rcxlt1 6 120
I
;
I
400
i
9
ll
I) i
I
4SC
30(,
..
I
I
I
60 11>2 lil
~
121·5·79
I
i
I
I
T.O.V. MEERV. I ,OTAAL OPDR. ;
I
I
9
I
I. S. 4
I
MAGAZIJN
RESTAU--
~IE~ RUIMTE! VERG CNERIGE IRAHTS ARCHIEF ~ERGING
Vt!IGAOE:M!Jlf<'I!i:l< \IC'Ol'. N!E:'I•PU:!>AlP GE:BR:Jl!(
LLL
I.
ZAALRUIMTE
480
480 IS
...
I
IS
:
I
360
I
36C
i)
32C
!
IS
:
24C 360
:
I
: 1.5.6 l. s' 7
3 JerqTul.mten
I 3 Verqader&alen met
pul liek (kle n) 6 60"
190
3 BerqruiMen
l.S.S
1.5.9
12
12
11>2
13 Ver9aderzalen zonder publiek I le.inl 6 6
180
12
'
12
;
180
'
lBO
J
12
I
'
11!0
!
I
12
J
200
iI
12 180
i
I.S.IO
3 8er9rui111ten
1.5. 11
10 Ver9aclerk.".rs tgroo l i JO.,;
300
300
I
1. S.l2
E Ver9aclerkuers lkleinl
120
12C
!
12
6 20..:
TOTAAL
2.020
60
12
I
I
140
2.080
2.43C
minder: TOTAAL F.G. I
26
'122
2. ?65
225
'10
50
I
350
3.858
4.691 833
minder:
"1 3 vergaderzale~ i !60 11>2 kunnen m.b.v. ac:huifwanden
1.5.3
91!"i)Zi9d "Orden 1" 6 Ye1'9aderzalen i 80 11>2.
FUNKTIEGROEP
2 .!
I
NR. P.V.E.
OMSCHRIJVING
I
:
; •t
! W!:l!kl
2. l.l
i t2
!.~
I
I
I
550 Werkplekken 6 10
I
ZAALRUIMTE
IRESTAU--
lKAMER):>IENSTf:tll RUIMTE, VERG. ICNERIGE IRAHTS
I
2.
I
jKANTOORRUtMnj DIENST-!
I
~
I
<.646
1
5.500
I
! I
;
2.646
!
I
5.500
S.5!lC
'
2.2.]
i VI:I!Gl<J)E:IIR~'II'!'I'EN VOO!> DE FAAK'l'IES $0
50
l20m:
240
240
2.2.3
eo a
160
160
2. 2.4
12 Frak'l:.iekamero i
:Z Fr.Xtiekamers 6
3 Fraktiekamers i 4C
a
TOTAAL
'I
8.146
JOC 9C
i
I
120
120
!
lBC
5?0
SiC
:
~~-;
60
minder:
TOTAAL F. G. 2
S70
8. 716 minder:
i
' ç~
I
2.:.2
i
2!1,
i
5 Spreflkk""'"rs i 10 111:1
I
J
e.44C
8.146
minder' ~~2
2.94C
I
8.146
TOTAAL
,T.O.V. ! MEERV. I TOTAAL IOP01_· fARCHIEF BERGING '21:.5.: ' : MAGAZIJN
j
9.0?C.
354·
FUNKTIEGROEP NR.
lI
DE DXENE'l'Et: DEl' KAI1EII
·'
~I
I
:;,. 1
i
OMSCHRIJVING
IKAMER PlENSlEt RUIMTEl VERG. I I
OIERIGE
I
DIRD:TlE
on
DIENSTD>
MAGAZIJN
ZAALRUIMTE iRESTAir
IKANTOORRUIMTEj DIENST·
P.V.E.
IRAHTS
iARcHIEF BERGING
;T.O.V. IMEERV. TOTAAL I OP OR.
121·5·79
I
I' 30
i
24
24
I
I Se<:ntariaat.
24
2~
I
76
3 .I. 1
3C
Kamer dl.rekt.eur
3.1.2 3. l. 3
3
~amer
plv.~1rek~eur
I
roTAAL
.
76
35 20
!
I
H'
!:
es 7
minder:
3.2 3.2 .I
I
GRIFTIE
1e
16
K-r ehef
3.2. 2
Kamer plv. ebe!
18
1e
3.2.3
Kant.oorruJ.mte
60
3.2.4
Ardl.iefru111l'te
3.2.5
Aehterqr1f!ie
3.2.6
Ter visie 1lamer
3.2.7
2 Typekaaors 6 12 m2
I II
2C
I
1\F!l. REGISTERS
3. J. I
Kamerehef
3.3.2
14 ·werkk-n 6 20 m2 roTAAL
60
!
60
20
20
I
20
60
60
I
60
i
20
20
I
20
I
24
24
30
I
220
230
80
18
18
8o
EO
98
98
!AF!l.
POST-EN ARCI'!IUZIU
20
I
I I I
2
I
I
20
18
18
:;.4.2
Kamerplv. ehef
18
18
20
3.4.3
Cenu. poatlc.a•r
eo
eo
eo
3.4.4
lleqiatra~uurkamer
30
30
3.4.5
ltepro-af~elin;
eo
80
175
3.4.6
Papiermaga.zijn
25
25
3.4.7
Parl.~rul<werk
70
70
3.4.8
Cent.raal arehief
200
200
200
3.4.9
Seha~uwarehief
20
20
TOTAAL
;
100
Kamerehef
l!bnóer~j
I
eo
3.4. I
3 ••• 1(1
!
10
1111nder: 3.4
!
2(;
1111n~r:
3.3
I
I
140
TOTAAL
20
I I
25 70
l5v
I 36
410
1
i
i
220
20
75 :
i
j
I
25
1!>0
i
200
691
11
885
1111~r:
194
I I
'
FUNKTIEGROEP NR.
:
P.V.E. I ; .~
3 I
I
IKANTOORRUIMn DIENST-I OMSCHRIJVING
'
:KAMER
PlENST&
RUIMTEl VERG.ICWERIGE IRANTS
a
:; Werkkamen
3.5.2
Grote wnkk..,.n
3. 5. ~
2 Arelaefrll1mter. 6 IS
I
IS m2
I
~ 89
I
L_l
i
6(,
)S
!
30
30
)(;
'
30
119
30
I BfiiLIO'I'I!Ult EN
3.6.1
I Leenaal
DOC!lHE'NT~'l'IEOIENST
I
I I
'' !'
120
minder: :;.~:
i I
S4
;
I
i
;
I
3S
l
.T.O.V IMEERV. TOTAAL OPDR. 121•5•79
j
i
S4
II TOTAAl.
!ARCHIEF~ING
l
I
\1.!'0. COMI'Tl\BILI'l'UT
:;.s.t
ZAALRUIMTE IRESTAU-! MAGAZIJN
I
I
ISO
ISO
13C
!3C
i
!Sû
'
; ;
3.6.2
Handel1r.qenluuner
13~
'
Hoofd bibliotheek
18
18
I
I
2:
3.6.4
Bureau bibliotheek
ss
ss
I
5S
3.6.S
7 Werkk .... n
175
175
I
125
).6.6
Persdc:C'UIDI!tltat1e
60
60
6C
3.6. 7
Typekamer
2S
25
10
3.6.8
Reprod\ll
50
50
3.6.!1
T1jds~~r1ftenkamar
40
40
40
3.6.10
Aso. autout1ae:r1nq
12
12
15
3.6.11
RW.mte 1111 c:ro- fic:he app
20
--
3.6.3
3.6.12
doC:Il.OtiÓ,
!
2S m2
20
Maqu1jn TOTAAl.
385
70
280
54
54
40
24
24
15
102
102
eo
-r:
22
kaar hoofd
25
25
24
24
J I
so
uo"1
3.8.2
Telefon1&tenkamer
50
3.8.3
Pauzeruimte
10
10
--
!!~
19:
3.6.2
I
I 50
:TCrAA.:..
!
I
3 wuitkamera 6 18 m2
).8.1
!
220
3. 7. 2
IM'l'ERN! ZAleEN EN ~
1
! 3.095
24
3.8
I
I 2.440 !
kamer hoofd
TOTAAL
I I
2.675
3. 7.1
Secretariaat
'
I
i
2.140
24
3. '· 3
i
2.140
I
I'ERSOII'EELSZ.IOO!:N
I
2.140
minder: 3.7
' i
""
" 1Telefooncenuale naar bruto ruimten.
f,(
I
lllin
111
t
I
FUNKTIEGROEP NR. P.V.E.
I I
l.t 3.9. I
3
DE DlE'HSTEt< DER IW!EI>
I
i
I
HCISHOUD&LlJKt DtENST
!
i Werkka. . r end
I
iT.O.V. RESTAU- MAGAZIJN MEERV., TOTAAL IOPDR. i KAMER OENS'rE't.j RUIMTEl VERG. CM:RIGE IRANTS ARCHIEF ~ERGING 121·5·79 ZAALRUIMTE
KANTOORRUIMTE DIENST· OMSCHRIJVING
i 18
18
I I
IS
I
I
].9.2
3.9. 3
40
maga:ti~n
Centraal
4 l11t<Jifte 1189·
40
I
.. 10 ..:
40
40
I
Jl:leedr\.litnu
:..9.!
Meubel...,ga:tijn
20
20
18
'tOTAAL
20
!)
!
I
100
!SC
21S
I
JOC 82
i
3. 10. I
Werkl<...,.r hoofd
24
24
3.10.2
3 Werkl
45
45
!
!
100
TECIIII!SOiE DIENST
IKantoor
2S
IOC
3.10
3.10.4
i
80
lllinder:
3.10.3
I
4C l
i
3.9.~
I
40
I
20
Maga:ti :In 1\GD
30
JIGI)
JO
30 120
40
40
3.10.6
Kleedrul.mu
20
20
~.10."1
l'.agazi jn
60
.
i
20
Ti...,n<erkpluu
99
25
20
3.10.5
'tOTAAL
i
60
60
ec
239
.. .. I
195
aeer: :; • 11
vtlLICli!EIDEDIE:NST E'H BEVEILIGINGSDIENST
3. 11.1
Werl
l.ll. 2
St.a~IDedewerl
3.11. 3
44
I
20
18
18
IS
IS
IS
Seer~t.aresato
12
12
IS
3. 11.4
(hef beveil.dienot
IS
IS
IS
3.11.5
Plv.enef beveil.dienat
12
3.: l. 6
hfd. SZE
12 10
l'.aga:tijn
12 l
10
)
3.11. 7
IS
IS
IS
, f"ottll
)
3. ll. 8
72
'tOTAAL
l
40
40
~tleedruilllte
ss
10
3. 12. I
;~ 212
137
75
lllincSer:
3.12
10 10
IBODENDIE:NST
............. . . . !r.l ..eór;;"""'' 'tOTAAL
10
10
Boef dbO<Sen
i
~~
I 10
30
i
1
J
3:.i
40
10 ;
3C
40 0
I
I
II
FUNKTIEGROEP
3 .
;
OMSCHRIJVING
P.V.E j
;KAMER
VOOIU.I Cln'INGSDI tNST
3.12.2
: Centr.voorl.k"""'r
i
iOVERIGE
IRANTS
l
I
I
i
'
i
3.13. 7
I DII9Winkel
;A"'CHIEFÎ~tERGING TOTAAL r-
I"'"'
2<
10
!
i
36
!OPOR. .21·5·79
l
40
I
t ::1 W.rt2
·Tov-: iMeERV. ,
i
3 : Arehl.e!
3. :;.c
. !RESTAU_i MAGAZIJN
lniEN~ RUIMTE-.•VERG
I'"'
24
3~ 13~
zAAL RUIMTE
!KANTOORRUIMTE; DIENST-
NR.
'
40
40
10
10
l6
4C
----~-----------~!--~----~--~---4----+----+----+---~----+--·-J.JJ.~ i Gelui!!-•~ be~ldka~~er 1 25 j : i 25 25
I
3.13. 9
10
I Kleedr\limta
I
Ttl'l'AAL
I
TOTAAL F.G. 3
40
4C
40
40
40
10
10 J~C
5.887
40
1
100
75
40
10
40
265
1.251
780
320
2.480
335
5.166
mlnder
721
FUNKTIEGROEP NR. P.V.E
4
HE'! Rl:STAUIWI"IliE[IRl.JF
.!
OMSCHRIJVING
I
'.:
I RE~TAt:M-ravr
'·I.:
I Bu~f•t 1
RESTAU-
VERG lOVEAlGE IRANTS
Restaurant
C. L 3
Personeelseetzaal
Ko!fiekame r/eetzaal
c. l.f
Jto'!f ieu1 tqift.e lobby
~CHIEF ~ERGING
'T.O.V. IMEERV. TOTAAL !OP DR.
i21·5·79 '
i !
-
i
2S
I
20S
20S
143
143
2S
2S
19C
19C
I
300
12
12
i
SC
.t
'·:. s
MAGAZIJN
I !
4. I.<
lau:!fet
iKAMER ~IE~ RUIMTE~
ZAALRUIMTE
RUI !'!TE!<
I
c.I. 4
i
IKANTOORRUIMni DIENST-!
I
2S
!
i
i
30~ i
;
2SO
--
'
I
I
i TOTAAL
!
600
900
600
I
minder:
I
300 I
!
4.2
KEUXDJVOORZIENINGE:N
4.2.1
Centrale uitqifte
3S
3S
i
c.2.2
Warme keuken
9S
9S
ii
4.2. 3.
Koude keuken
46
46
I
4.2.4.
Voorbereidingakeuken
2S
2S
4.2.S
Kantoor chef-kok
4.2.6
Vaatwaskeuken
80
80
4.2.7
Zeepopslaq
4.2.8
Pauzeruimte personeel
3S
3S
4.2.9
Kleedruimte keukenpers neel
27
27
C.2.10
Xleedrui~
27
27
' I
i
l l
10
10
3
kelners/se veerster
!i
3
I i
3S
4. 2. 11
Ontvanqst levensmiddel n
3S
4.2.12
Emballaqe
10
10
4.2.13
Onqekoelde
3S
3S
4.2 .14
Gekoelde dranken
IS
IS
4.2.1S
Koelc:el
20
20
4.2.16
Vriescel
IS
18
4.2.17
Leve nsmi dd. maqazijn
7S
7S
4.2.18
Linnen en . . rvies
30
30
4.2.19
Vuil linnen opslaq
4S
4S
4.2.20
4 Werkkasten i
16
16
4.2.21
Kantoor ...q. ehef
10
10
4.2.22
Werkkamer direkteur
18
18
12
12
I
I
I I
i
.
t 4.2.23
I
d.ran~en
4 m2
IKamer dir.assistent I I
so
TOTAAL
I
I
370
I
30:1
i
I
I
.I
722
11
78
llinder:
I
I
1mAAL F.G. 4
I
I
so
I
370
I
I
I
600
I
I
302
1.322
6:)0
li
llinder:
I. 700 378
FUNKTIEGROEP
5
......
I
P.V.E
1
S.l
! STtNOG!W"ISC!Il:
s . •. l
!
s. 1.2 s .1.)
OE DIENSTE!' VOOPOE Bl:IOE
OEI! STATE!' GENEliAAL
jlKANTOORRUIMTE,.1 DIENST-II
I
I
OMSCHRIJVING
ZAALRUIMTE
i RESTAU--i MAGAZIJN
jKAMER ptENS'TB> RUIMTEi vERG iCM:RIGE IRANTS
"erûaMr direkteur
U?
j JC.&mer koór&natorer.
24
NUl'llner- ver:r.e n&c.amer
!! Bodenl<.,_r
5.1.5
I K&9az1)r.
:T.O.V IMEERV., TOTAAL IOPDR. ·
:21·5·79
I
l'
I
DUNST
'
fo,RcHtEF ~ERGtNG
I
I
I
1
s. 1. 4
IE
24
'
2~:
''
JE
!
30
30
40
10
10
15
2S
25
: 1
' i
2S
I
I
S. l.E
6 Werkkaa.rs l 24 m:'
S.t. 7
:t.u-ziu""""r
s.]. 6
IWIE:~
192 30 IS
Kopiëer-reeorderkamer 2H
TOTAAl..
es
25
I
I
I
160
30
i
30
15
I
I
!S
344
1
321
192
I
meer: 5.2
C'OMIIISSU: V!RZOEKSC!IRIF'l'l!:N
$.:C.l
Werklta..,r 9r1ffier
5.2.2
2
5.2.)
Werkruimte medewerkers
S.2.4
Archief
"•rlo:•apreekka~!êrs
'
m2
i
; ;
:1.3
i 18
18
30 60
108
'l'OTMl.
I
I
' 2C
i
30
3C
I
60
6C
! '
75
75
75
!
75
183
185 2
lllinder:
I I
I
!
5.3
GRIFTIE DELEGATIES
5.3.1
Werkk-r l)riff1er
18
1e
20
5.3.2
S W!lrltk-ra à 10 m2
SC
50
so
5. 3.3
Wacht- en apreeltkallllr
IS
15
15
5. 3.4
Archief
'
83
'1'0TAAI.
200
200
200
283
I
I
S.4.1
Werltk..,.r hocfe
5.4.2 5.4.3
6 Werltk....,..a '
5.4.4
Secretariaat
I
i 25
W!Orkl
IS
18
20
30m2
180
ISO
lSO
20
20
20
242
242
245
lllinéler: F.G.
s
667
es
I
275
I
' 24
I=M!.
I
2
24
'l'OTMl.
!
285
I
P.A.Jt.A.C.
;
200
lllinder: 5.4
.
2S
1.052 meer :
3
lt
l.Olt 16
I
FUNKTIEGROEP
6
SCHR!JV!':NDE El\' 1\U.:liQ-\'lS\JELE PERE
; OMSCHRIJVING
é.l
6.1.1
~-
ZAALRUIMTE iRESTAU-!
j 2G
I
werkkaMrs à IB ..:?
!
:Doka !'I'O'rAAl:.
I
i
I S4
360
!
i I
I
;
'
i
ll
i
MAGAZIJN
!AAcHIEF ~ERGING
T.O.V IMEERV. TOTAAL •OPDR.
:21·5·79
i 30
--
I
70
70
I
S4
--
lEiC
40:
lt
--
;
30
I
'70 I
'
Ii
!
I
I
I
16
41C
T; I
'
.
:
I
VERG eNEAlGE RANTS
!
I
1e m2
i
i
I
I
: 3 werkkamers
t. LS
'
PlENS~ RUIMTEj I
'
: Pers!Juffet
: %.1 t.k amer /TV-lounge
t.L<
!KAMER
PAIUZ>IE:>.""!'Al RE RE'MY.TIES
Ei.L:C
1.3
.I
IKANTOORRUIMTI; DIENST-!
' NR ; PV.E
:
IOC
Slc.
'" 60
meer:
ó.2
1~<-0.S.
t.2.1
~TV-1nverviewk&mer
f..2.2
Is
1\.2.3
I
I
I
i
i
uiuendeenheden i 45 ~
Kantoor ':r.P. radio
I
I I
20
I
22S 12
2C
20
225
ns
12
12
6.2.<
!Wacht.ka.me:r
6
6
6
6.2 5
IRadiokamer
6
6
6
6.2.6
Hoofdverb.paneelruimta
4
4
!
4
ó.2.7
Telexkamer
4
4
!
4
6.2.6
4 Radaktiek....,n l 10.
40
;
40
6.2.9
40
':rec:hn. ruio:u Til 'I'O'rAAl..
20
20 52
I
285
!
-·
20
'
337
J:S.i
0 1\.3
I
VAl< ONZE HAAGSE REPAK'I'lES
I
6.3.1
jTII-atudio
6.3.2
I
6.3.3
lMeet.Ka..r
6.3.4
100
Ro1t9iekame:-
I
Werkruimte parl.periOne l
200
jror.w_
200
I
100
100
100
30
30 200
2)0
430
I
-
'
!
;
I I
'
6~0
I
lllinder:
220
FUNKTIEGROEP NR.
!
P.V.E.
6.<
I
6.4.2 6.4.3
SC!lRl.!\'!:1-.'llE EN AIJ:)Io-VISUEU PER<.
IKANTOORRUIMnl DIENST-!
I
I I I
6.4.1
6
I I
I
OMSCHRIJVING NIEUoiSPOORT
6.4.4
' i
I
I I i
l11<:l
6.4.f
!T.O.V. ~ IMEERV. TOTAAL IOPDR. : i21·5·79 j
l
'
I
!
200
I
!8C
125
125
'
liS
'
i
9C
'
IOC
100
zaal
!
15
Par.trl Bil: liotheelt/werl
60
I
17 .s
6C
i
ss
18
18
Adltinis~ratie
22
22
6.4.9
Res~auran~
6.<.1C
keuken
1
l ;
200
200
!
25
•j
3C
.)
20
50
so
I
:
150
i
75
94
-94
55 30
15
Dirakti•katrer
met bar
.,
70
70
I
I
l
20C
6.4.8
6.è."7
.
!
I
Kle1ne &aal
j
MAGAZIJN
!ARCHIEF~NG
I
6.<.5
~RESTAU-
!KAMER ptENSTE\'1 RUIMTE! VERG. 01/ERIGE RANTS
Grote zaal
I ltitl<:lel grou
.. ZAALRuiMTE
)
so
)
30
6.4.11
Keukenmagazijn
6.4.12
2 radiokamers i 8 m2
16
16
12.~
6.4.13
Telecommunicatieruimte
30
30
35
l.COO
970
meer:
30
100
TOTAAL F. Ç. 6
"766
ISS
686
495
495
200
300
so
so
2.29"7 minder:
I
2.427 130
I
I
FUNKTIEGROEP
7
ALG!ME:NE VOORZitNINGE:N
PI
I
OMSCHRIJVING
P.V.E. ~.I
I
I
RlJkSPOLI'I'IE-POS"l'
t;aehtllamer qroep&k"""'··
7.1.2
Wact. doltaal
7. l. j
l•:l•edrw.mte
!T.O.V. . IMEERV.; TOTAAL OPOR.
:21·5·79
j
!
I IC
I
IC
10
25
I
25
10 10
TOTI.AL
I
I
ZAALRUIMTE RESTAU-I MAGAZIJN
KAMER PEN~ RUIMTEl VERG OVERIGE RANTS l!_CHIEF~ERGING I
7.1.1
7.2
'
I.KANTOORRUIMTI DIENST-I
NR.
35
I
IC
I
45
'I
I I
I
25
i
10
I
45
I
0
I '
MEOlSCIIt HULPPOST
7.2 .1
Spre•k-onder&oekk...-r
7.2 .2 7.2.3
16
16
Wachtll111110r
6
6
Rustll...,.r
10
10
TOTAAL
32
32
!
16
6
I
IC
I I
l
32
c 7.] 7.3.1
I POISTKAN'!'001t
I
I
I
I
Ë="~'
40
40
40
40
40
---' 40
I
I
0 ~.4
01/EI!lG'& VOORZIENINGEli
7.4.1
4 Rus'tlt..".ra à 10 1112
7.4.2
Tr11112:aal
7.4.3
li:indemewaarplaau
!
! 40 100
i 40
40
i
100
100
I
p ....
p .. m.
!
I
TOTAAL
40
100
140
14G 0
l
TOTAAL
r .G. 7
10
147
100
257
li
257
0
'
1 eub FG
<M~cf\~t:lvtng
1.1
Grote ve
FG
... ..... ....,.. ."
Mlnder
21..05·79
In t qered. p.v.e. qe• t.o.v .. roduceerd 841
31
1.)
Grlfrtersunlt
.;.
28
442
6
1.4
Aeqer I ngsvnl t
..,.
80
270
23
Verva~t'Ealen
7-350
2090
14
'1'(11'1V\I.
.;. 833
3858
18
2
sub FG
_,.
Omsehrljvin9
••rv.opdr. Mlnder 21..05-79
Werkk"_re
2.2
Verva~rruloot.en
'1'(11'1\1\L
3
sub FG
in t gered. p.v.e. qe· t.o.v. redu.,..,rd ••rv.OP(Ir.
+ 294
9146
630
60
570
10
9010
-T- 354
8716
4
J,S,
DE DIEIIS'mll DIR ICAHEII
In \ gered. p.v.e. ge• ,...,...,...rd t.o.v.
Mlnder
21..05·79
...
7
78
9
Grtfrtek~~ntoor
..,.
10
220
4 2
3.1
Dlrekt.le der dieneten
3.2
85
900
78
722
10
+ )78
'
1700
1)22
22
\
TOTML
FG
5
~··~
I
).6
Blbllotheelt en Doe:. dienet
3095
+ 220
2975
7
). 7
PeriK'nM lnaken
80
+ 22
102
.;.. 27,5t
3.9
Interne zalten en Telef-
195
94
57
).9
Huhh">UdeUjke
lOO
+til + 92
218
27
+
44
239
... 22,5\
+
75
137
35
J.l)
Voorllclltl n9$11lenst
JSO 5987
aangrenzende ruiMten
.,.
'
- '
95
265
24
... 721
5166
12
~
1036
' '
+ 16
rv. opdr. •lnller -os-79 -r
rellaktlee
lf18....".poort '1'(11'1\1\L
7
.;. .;.
I;':"
OmschrtjvlnC}
~L- ~m_menteire
6.4
.
-
.,.
1052
'
1,5\
SOIIIIJVI!:IIDE l!lf 1\UDIG-VISUI!!U!! PERS
470
+ 60
))7
-
650
.;. 220
970
+
32
119
40
I
245
""dhehe hulppost
I
-
242
P.A.R.li.C.
7.2
...
40
3
5.4
45
120
Boden.,lenet
\
R! jkapoll tt•post
1\fll. (:Cift)tabllltelt
3.12
I
295
7.1
J.S
212
293
Grt rne Delngatles
' '
22
Teehnt10ehe dienst
\
2
5.3
O.ehrtjvlnC}
691
::!!: t· ,.f!:':::t en
I
•ub FG
... 194
).11
19)
FG
2
995
3.10
7
2
'
100
Afd, raat- en Arehlefaaken
195
344
Van onze RaaC}Se redaktl••
1\fll. ""'9hters
die~~et
+ 23
185
TOTMI.
----
321
ODBmlssle vermoetschriften
6
In ' Cjerell . p.v.e. 98- t.o.v. rttduceerd -.erv .opdr.
..... rv.opdr. Mlnder 21-05-79 -r
5.2
P'G
+ 300
Dl: DIENSTEN VOOR BEIDE ICAHERS DER STI\TI!H G!NEAAIIL
6.3
), J
dl~eltt
J:eukenW><>rzlenlngen
6.2
3.4
lnclu!!'tef
4.2
' ' ' '
99
•
1100
NOS
...
'1'(11'ML
Reshuratleve rulort.o>n
eub FG
•er:v.cp!r., ••r
O.ehrljvln9
4.1
'
'
-·
P·"·"· qe- In ' gpred. r•-iuCP.erd t~o .. v. • _ -.erLDJ>dr. )J \ 600
mlnder
OmschrljvlnC}
aflsche dienst
8440 frakU . .
.... ...... opdr 21-05-79
aub FG
'
' '
RUIIITI'N VOOR FRAitTII!S l!lf IIIDIVIIIUIIZ ltJU!I!RLEDEII
2.1
FG
'
225
FG
HET RESTI\URAHTBEDPTJF
11W!AT!' "P'r
7-375
1.2
1.5
4
2427
p.v.l!. 98- In ' C}er<-<'1. t.o.v. reduC
7. J
Pootkantoor OV.rtge voordenlnC}en
140
'1'(11'1\1\L
257
40
\
4)0
34
\
JO
1000
J
\
.;. 130
2297
~
'
.
7.4
IJ
-
JJ7
l\LGI!MI!INE VOORZIDUNGI!If
••rv.OP(Ir 21..05-79
-"·~!..·
.,.
~-
_,.
Mlnder
-
p.v .... vsrelluceerd
-1---------45 32 40 140 257
ln ' 98~"""· t.o~•·
....,rv,orèJr.
-·----
-
--
