omstandigheden,het claushofobischecamerawerk van Guido van Gennepén de muziekvan de Italiaan Pino Donaggioeen immense onderhuidse spanningmeekrijgt. Oorlogswinter is niet KoolhovenseeÍsteboekverfilming: in zoor maaktehij Degrot, gebaseerd op de gelijknamigeroman van Tim Krabbé.Hoewel de film welwillend werd ontvangenin de pers,trok hij nog geentwintigduizend bezoekers- te weinig voor dezetamelijk grootsopgezettepublieksfilm. Ook Koolhovenwas uiteindelijk niet onverdeeld tevredenover de film: hij vond er "te weinig van zichzelfin terug", steldehii in een interview met de Filmkrantuit zoo5. Het leidde hem, na eenvoor dezeproductieveregisseuronkarakteristiekepauze van drie jaar,naar de intieme arïffun Het zuíden (zoo4).Net als zijn drie voorgaande films werd het felrealistischepsychologischdrama uitstekend ontvangendoor de pers,won het priizen op diverse festivals,en icrvamer hoegenaamdgeenpubliek op af- nog geentienduizendbezoekers.Voor een arthousefilmweliswaarniet onverdienstelijk, maar toch reden genoegvoor eenkentering in Koolhovenshouding ten opzichtevan wat hij maakt. "lk wil geenfilms meer maken die vooral goed bii filmmakers vallen," steldehij in hetzelfde Filmkrant-interiew. Koolhoven ging mikken op een groter publiek. Die koerswijzigingzettehij direct het volgende jaar stevigin, met de romantischeintegÍatiekomedie Het schnitzelparadi's en de familiefrfr.rrKnetter,en die trok hij vervolgensdoor met 'n Beetjeverliefd. (zoo7\ en nu Oorlogswínter . Maar hoewel beide films duideliik minder "moeilijk' zíjn, toegankelijker dan ziin eerderewerk (naastDegrot ookhet veelgeroemdespeelfilmdebuutSuzy Quítt999 en het wat pretentieuzeAmnesiAtit zoor), b1ijftde hand van Koolhovenwei degelijk zeernadrukkelijk aanwezig.Wellicht heefthet met de negatieve ewaring van Degrotte maken, misschienis het simpelwegeenkwestievan meer ervaring.Hoe het ook zij, tegenwoordigkan Koolhovenmisschien wel meer dan ooit een filmauteur in de klassieke zin van het woord genoemdworden. Dus niet een arthousefilmerdie vanuit zijn eigen ervaringfilms "voor zichzel?'maakt,maar een vakmandie binnen het systeemzijn eigenartistiekestempelop zijn weÍk weette drukken.
Is het dan enkel eenkwestievan tiid voor Koolhoven naar Hollywoodvertrekt?Het zou wellicht een logischestap ziin; hij wastenslotterr:.etSuzyQ degenedie Caricevan Houten haar eerstehoofdrol gaf, dus de connectiesliggen er. Zijn als volgende aangekondigdeproject,de verfilming van Elvin Postsroman Valslicht,zal in ieder gevalal Engels gesprokenziin. Tochis het voor de Nederlandse cinemate hopen dat Koolhoveneerstin eigenland nog een aantalfilms maakt. J OO STBR O ER EN
Oorlogswinter,regie: Martin Koolhoven, met: Yorick van Wageningen, Melody Klaver e a productie: Isabella Films & Fu Works, zoo8, ro I min
tKl
J O N G E N SA A N D E U Z E R P . ROPAGANDAFTLMS VAN DE VLAAMSEBE\IíEGING Achter elkemlthe schuilt een mythemaker.Als eerste voltijdse secretarisvan de Ifzerbedevaartenzette drukkerszoonClemensDe Landtsheer$894-19841 alle mogelijke middelen in om het geledenleed van de Vlaamsefrontsoldaatin het collectievegeheugen te beitelen.In het boek Filmenvoor \4aanderen. propagandaenfilm ontrafelenRoel VlaamseBeweging, Vande Winkel en Daniël Biltereystde propagandamachine die De Landtsheerontwikkelde. Niet de liefde voor het medium dreef De Landtsheernaar de film, wel de liefde voor grond en volk en de verontwaardigingover het onrecht,het onbegripen de ontkenning waarmeedat voik had afte rekenen.Film was een middel en geendoel Mensenmoestenwetenwaaromdie IJzerbedevaarten nodig waren. Mensenmoestenweten hoe het leven werkeliik was daarin de loopgÍavenaan de Ilzer. Laterzoudenmensenook moeten wetenwat eÍ in eigen staden streekgebeurde.De landtsheer zou niet alleenhet verbeeldegeheugenvan de Eerste Wereldoorlogworden,maar ook de chroniqueur van het Vlaamseleven.Of dat goedefilms waren,was nauwelijksvan belang.Als de boodschapmaar overkwam.Via het beeidwilde hij in het hart van de Vlaming boren. Biltereysten VandeWinkel noemen De LandtsheereenmarketeeravantIa lettre.
Het maalt van FílmenvoorVlaanderen.Waamse propagandaenf.lm eenevenbijzonder als Bewegrng, verrassendboek. Hoewel Biltereysten VandeWinkel somsde neiging hebbenfenomeneniets te breedte schetsen,brengenze een schataanmateriaalsamen. De maníer waaropDe Landtsheerproductenals sigaretten,potloden,kalendersliet bedrukkenmet het beeldvan de Ifzertoren heet nu merchandising. Het bewijst vooraldat namen veranderen,maar dat techniekenconstantblitven. Film was een logisch gevolgvan dezepromotiecampagne. De kracht van het medium werd na de Eerste Wereldoorlogdoor iedereideologischestrekking erkenden verkend.In Beigiëhaddenkatholieken, socialisten,liberalenen later ook Vlaams-nationalisten hun eigen circuit van projectie-en bioscoopzalen waar ze fi1msvertoondendie het eigen denken iliustreerdenen onderstreepten.In tegenstelling tot biivoorbeeldde KatholiekeFilmcentrale,die fllms distribueerde,maar eÍ geenproduceerde,zou het Vlaams-nationalismezich met De Landtsheerwel aan een eigenproductiewagen.Op zich hoeft dat niet te verwonderen.Het verhaalvan socialisten. liberalen en katholiekenwas veelminder streek-en contextgebonden dan datvan de Maams-nationalisten. Om hun specificiteitte benadrukken,haddenze eigenmateriaalnodig Geenenkel buitenlands productkon de finessevan het Vlaming-zijn vatten. Het is een stelling die VandeWinkel en Biltereyst niet explicietuitwerken of vermelden,maar díe ten delebevestigdwordt door de ontstaansgeschiedenis van zowel de Bedevaartflmg9z7l aIsde frontfilm Met onzejongens aan denlJzer $9281. De eerstevloeidevoort uit de voordrachtavonden met lichtbeeldendie het If zerbedevaartcomité vanaf Í924 zowatoveralorganiseerde.Hoewelhet comité aaneen film dacht,maar de ondernemingte duur en te onzekerachtte,waren het de lokale afdelingen van de VlaamseOudstriiders(VOS),de Maamse Toeristenbond(VTB)en het Davidsfondsdie De Landtsheer,en met hem FransDaels,over de streep trokken. Terwiji de Bed.evaartfilm fragmentenvan a1lebedevaartenaan elkaarkoppeldeen zo de geschiedenisvan de If zerbedevaarten uitlilnde, voeldeDe Landtsheersnel de behoefteaan ook het waaromvan die Ifzerbedevaartenvoor de onmondige toeschouwerte verduidelijken.Daarvoormoest hij terug naar het front En naar de ondertussen
mythisch gewordenverwaarloosdeen geminachte Vlaamsesoldaat.Juistomdat hij zo verwaarloosden geminachtwerd, was het zeermoeilifk specifiek materiaalover dezesoldaatte vinden. Opnieuw was het niet zijn eerstekeuzezelfeen film te produceren. Hij polstebij distributeur Bodarten co of War Bid.es beschikbaarwas. Dat was niet het geval.Daarna informeerdehii ofhii beeldenkon huren van "de sluizenvan Nieuwpoort,deloopgravenvan Diksmuide, alleswat met de oorlogte maken heeft" (p. ror). Er kwam geenantwoord,ofhet werd niet bewaarden dus zat er niets andersop dan het zelfte proberen. De Landtsheersprokkeldeoveralmateriaalbij elkaar. Bij het Belgischeleger,het Franseleger,LesArchives PhotographiquesdArt et d'Histoire, waarhij onder meer zocht naar beeldenvan doden,gewondenen ontploffingen. Eenbelangriikebron van bewegendebeeldenvan als Vlaming voorgesteldesoldatenvormdevolgens onderzoeksterLeenEngelende Belgisch-patriottische soldaatuit 1922.Dat filrn Tereerenvan denBelglschen hij dit materiaalgebruikte,is natuurlijk nogalironisch. Maar Daelsen De Landtsheerhaddeneerderal bewezendat mythesmeer gediendzijn met halveof verwÍongenwaarhedendan met een blik op de werkelijkheíd.Ondersteunddoor het netwerk van de KatholiekeFilmcentraleen door de uitbouw van Vlaamsehuizen zoudenbeide films "een triomfantelijke rondreis"beleven.Biltereysten Vande Winkel zijn er in hun snrdieover De Landtsheervan overtuigddat de films niet zonder impact blevenen dat ze er tegeliik voor zorgdendat de erfenisvan de Frontbeweginguitgroeidetot de funderingsmythe (p. tr+). van het Viaams-nationalisme Hoe De Landtsheerdit zelfzag en hoe hij zijn eigenevolutievan pacifismenaar radicalismein de jaren dertig verklaarde,komt in het boekveelminder aanbod. Het is ongeilvijfeldeenkeuzevan de auteursin te zoomenop De Landtsheeralsmarketeer, maar hii treedt iets te veelnaar voren als uitvoerder en vertalervan ideeëndan als een man met eigen opvattingen.De Landtsheerwas een veelschrijver, zijn hele levenlang, schrijvende auteurs Waarom zit er van dat veleschrifvenzo weinig in het boekl Ook de stem van het publiek dat zijn films bekeek, klinkt iets te weinig door.Ideologischverwantecritici als ]eanneDe Bruyn lustten het amateurismevan De landtsheer niet. Hoe zat het met de sewone
aan de llzervan Clemens De Landtsheer(1928), Uit de film Met onzejongens Foto copyright VRT.
mens) En drong de film ook door in het klaslokaal) De Bedevaartflmmocht dan wel verbodenzijn voor kinderen jonger dan zestien,het weerhieldde gemeenteWemmel er bijvoorbeeldniet van in 1936eenvertoning te organiserenwaaropkinderen welkom waren voor de helft van de prijs. Zeker in het interbellum werd druk geëxperimenteerdmet film op school.SmokkeldenVlaamselerarenhet werk van De Landtsheer in hun lessenl Dit is belangrijk om te weten,want De Landtsheer wilde geenpreker in eigenkerk blijven. Er moesten zieltjesgewonnenworden voor de goedezaak.Het ontstaanen de uitbouw van producriemaatschappii FlandriaFilms is de uitdrukking van zijn wens over de grenzenvan de eigen groepte springen.Met FlandriaFilms probeerdeDe Landtsheernieuws uit Vlaanderenbij de Vlamingen te brengen,iets wat het Joumaalvan de VRT en het Nieuwsvande VTM nu perfectin zijn plaatsdoen. Het belangvan Flandria Films is mijns inziens nauwelijkste overschatten. Verhuldepropagandais door zijn onzichtbaarheid indringender en gevaarlijkerdan alleswat zonder omwegennaar promotie ruikt. Via FlandriaFilms en het in beeldbÍengenvan schijnbaaronschuldige evenementen alswielerwedstrijden, Maamseprocessies en VlaamsekunstenaaÍsaanhet werk. heeft De
1 51
Landtsheerop zeerdoeltreffendewijze Vlaamse iconen geschapen.Zijn reeksover "Vlaamsche Koppen"lijkt verbluffendveelop een rudimentaire voorlopervan het fenomeenBekendeVlaming. Hierdoor zou De Landtsheerniet alleenhet collectieve geheugenvan deVlaams-nationalistgevormdhebben, maar ook dat van de nauwelijks nationalistische Vlaming. De bíjbehorendedvd van Met onzejongens aan d.enlJzer,de Xe lJzerbed.evaart, Winterin 't land. te Temse en deJulesVanHevelhuldeis een - ijsfeesten somswat banale,maar toch vooral onthullende ontdekkingstocht.Plotsvalt op hoe vertrouwddie beeldenzijn. En dat stemtin ieder gevaltot nadenken. T IN E H ÊN S
FíImenvoor RoELvANDEWTNKEL & DANrËLBrLTERrvsr, \4aanderen. \4aamse Beweging,propaganda enf.Im, ADVN, AntweÍpen / Provincie Oost-Vlaanderen, zoo8, zr9 p
Met onzejongens oan den IJzer. ClemensDe Londtsheer t9z8-ry29, VRT & Koninklijk Filmarchief, Brussel / ADVN, Antwerpen, zoo8 (dvd)
O ns E r f d e e i R E E LTIID S C HR IFÏ VL A AMS -N ED ER LA D N S C U LTU M EI 2 0 0 9
V*r sch ij;r i vi*r n a a l
p e : j aar
f*b r u a r r :r n *i I á ilg *sl,,r : f n cve mber 5 2 "" ja a r gang
INHOUD
4
1{I,i S J$Ï[Fá
H E TC R E N Z E LOZTEERRIT ORIAL IT EIT SBECINSEL Jan Clement
12
zo
30
38
+6
52
67
io
8r-9 6 98
BL OT EBORST EN EN C O D S D I E N S TVRIIHEID, DE FIETS in b u r g e r in g sp r o e f E e nV l a m i n gd o e td e Ne d e r la n d se S t e v e nD e F o e r lN ULTEMPO V A N L INKSNAARRECHT S) p o litie k K o e r s w e n d i n ge innd e Ne d e r la n d se CyrilleOfermans V O O R T D U R E ND OM RINCDDOORT AAL P r o z av a n J o r i sN o te E l k eB r e m s A R C H I T E C T UUR T USSENKUNSTEN L UCHT HAVEN UNStudio D i e t e rD e C l e r cq DE TOEKOMSTVAN DE TAALZoRG RuudHendrickx UIT DE KLEMVAN HET VERLEDEN Het literaireerfgoedin Vlaanderenen de rol v a n h e t L e t t e r en h u is KevinAbsillis &Líes6alle DE SLEUTEL B e r n a r dt e r H a a r ,"' t Go r d iind e r h e e m le n w o r d tg e h e v e n " P a u lC l a e s BEZ!íEREND RIT UEE H e t t h e a t e vr a n Er icDe Vo ld e r Jozef De Vos ?ORTFOLI0 ! í A A R l S M A R T INREINT S? Ad Zuiderent
] O5
F ICUUR H E TP R I M A A V T AN DE SOL IT AIRE B e e l d e nw d e r kva n Sa n d r aDe r ks TinekeReijnders
i1 4
, ENEL UX? Q U O V A D I SB Erfstukof Europeesproefproject Guylanssens
r2 2
VAN DE CRU!íEL D E S C H O O N HEID S c h i l d eJr a nV a n r ie t Eic Rínckhout
132 BOZARLXXX 8o j aar P al ei svoor S choneK unsteni n B russel Sam Steverlvnck r35
l N TA C H TIGME E S TE R \IíE R K E N N E D E R LA N D Mariëlte Haveman
\7
WA TB A C HE N B OS C HGE ME E NH E B B E N "Pltié!"van Les BalletsC. de la B StevenHeene
B IN N E ND E P E R K E N 139 R E B E LS H et cabaretvan D on Qui shocki ng Jos Nijhof t42
V A A KON TR OE R E N D S,OIV SOOK GOE D H et i nternati onalsucces e van Ontroerend C oed WouterHillaert
144
"IAZZIS ALL INCLUSIVE" jazzboeken TweeNederlandse PatrickAuwelaert
147 "OOR LOC S !íIN TE R " Eenvolwassenoorlogsfilmnaarhet boek van JanTerlouw JoostBrceren 149 JON C E N SA A N D E U ZE R P ropagandafi l ms van de V l aamseB ew egi ng TineHens
