Tiel Oost Droger en mooier VO ORKEURSSCENARIO VO OR H ET BESTRIJDEN VAN WAT EROVERLAST Het kan wél. Wateroverlast is oplosbaar. Met oude vertrouwde of innovatieve technieken kunnen we de problemen bestrijden, ook in het drassige Tiel Oost. In deze wijk aan de Waal is zelfs plaats voor nog meer woningen. Dat vereist wel inzet op meerdere fronten: de overlast in de bestaande wijk bestrijden, de ruimte rond de hoge dijk benutten en innovatief bouwen in de uiterwaard. Belangrijk is draagvlak bij bewoners, met het besef dat niet iedereen zijn zin kan krijgen. Daar spreek ik vaak met bewoners over. Niet eerder trof ik bewoners die zó bereidwillig en deskundig meedenken als in Tiel Oost. Professioneel, niet bang voor veranderingen, met oog voor het belang van de wijk. Dat is een geweldige basis om Tiel Oost droger en mooier te maken. Frans Tielrooij Ambassadeur van het kennisprogramma Leven met Water
Tiel-Oost Droger en mooier V O O RKEU RSSCE N A R I O V O OR H E T B ESTRI J D EN VA N WAT E ROVE R LAST
Colofon Dit boekje is een uitgave van de gemeente Tiel en tot stand gekomen met medewerking van Waterschap Rivierenland. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de projectleider Wateropgave Tiel Oost, mevrouw Ine van den Hurk. Gemeente Tiel Postbus 6325, 4000 HH Tiel Telefoon: 0344 63 71 11 E-mail:
[email protected] www.tiel.nl Tekst:
Met Andere Woorden, Arnhem
Vormgeving:
Nies en Partners bno, Nijmegen
Fotografie:
AquaRo, www.aquaro.nl
Arie van Vliet, Tiel
Gemeente Culemborg
Jan Bouwhuis, Tiel
Mieke van Engelen, Den Haag
Waterschap Rivierenland
Illustraties:
Grontmij, Houten
Roukens + Van Gils stedenbouw / landschap + interieur, Gouda
Druk:
Jac. van Hardeveld drukkers, Veenendaal
Augustus 2008
Voorwoord Tiel Oost is in allerlei opzichten een bijzondere wijk. De mensen wonen er graag. Ook de water overlast is hier bijzonder, al is dat een minder leuke kant. De wijk ligt tegen de dijken van de Waal en het Amsterdam-Rijnkanaal. Problemen met kwelwater spelen overal langs de Waal, vooral bij hoge waterstanden. Bijzonder is dat de problemen zich hier in een woonwijk voordoen. Door klimaatverandering en hogere waterstanden zal er in de toekomst meer kwelwater komen. Het is een hele opgave daar een oplossing voor te vinden, terwijl we in deze wijk ook nieuwe woningen willen bouwen. Nederland kiest ervoor zoveel mogelijk in de bestaande steden te bouwen en het landschap daaromheen vrij te houden. Voor de bijzondere situatie in Tiel Oost zijn geen kant-en-klare oplossingen voorhanden. Daarom heeft de gemeente een grote groep
deskundigen gevraagd met ons mee te denken: Rijkswaterstaat, de provincie, het waterschap, woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars, adviesbureaus en wijkbewoners. Ieder van hen ziet de wijk op een eigen manier. Dat heeft stevige discussies opgeleverd en nieuwe inzichten. Want niemand heeft de wijsheid in pacht. De grote betrokkenheid en actieve deelname hebben mij aangenaam verrast. In een paar maanden tijd hebben we met elkaar tientallen ideeën voor Tiel Oost op de kaart gezet. De gemeente Tiel vertaalt de beste ideeën in een voorkeursscenario, op de kortere en op de langere termijn. De gezamenlijke aanpak zal ook daarbij van doorslaggevend belang zijn. Als iedereen een steentje bijdraagt, wordt het zeker een succes. Mr. drs. W. Gradisen Wethouder gemeente Tiel
Inhoud De opgave voor Tiel Oost Water stroomt van hoog naar laag De zoektocht naar oplossingen Voorkeursscenario Van regenton tot waterplein Gewogen en te licht bevonden Volgende stap
7 15 19 27 35 43 47
6
De opgave voor Tiel Oost Het is van nature drassig in TielOost. Niet verwonderlijk dat kelders soms vochtig zijn en straten onder water staan. Maar om de wijk leefbaar te houden, moet de wateroverlast echt verminderen. Daarnaast zijn er wensen om de wijk intensiever te benutten, bijvoorbeeld voor extra woningen, een brede school, parken en pleinen. Het watervraagstuk en deze andere wensen zijn niet los van elkaar te zien. Droger, beter en mooier hangen samen.
Tussen Tiel Oost en de Waal staat een hoge dijk. Toch zijn de wijk en de rivier continu met elkaar in contact, via het water! Het water in de rivier laat het grondwater onder Tiel Oost deinen. Stijgt het water op de rivier, dan stijgt het grondwater mee. Zakt het rivier water, dan zakt het grondwater mee. Ook het Amsterdam-Rijnkanaal trekt en duwt op die manier aan het grondwater. Vooral in voor- en najaar staat het grondwater hoog, bijna tot op het niveau van de straat. De nattigheid in Tiel Oost is in de loop der jaren erger geworden. Dat komt omdat er meer huizen en verharde wegen zijn gekomen. Regenwater kan daardoor nauwelijks meer wegzakken in de grond.
Daarbij komt dat Tiel Oost weinig sloten, vijvers of grachten heeft die regenwater kunnen opvangen, veel minder dan elders in Nederland. Bijna al het regenwater stroomt rechtstreeks naar het riool. Maar dat kan bij een fikse bui de watermassa niet verwerken en ook de waterzuivering raakt overbelast. Het water stroomt dan uit de putten de straat op. De hoge grondwaterstand en het overbelaste riool geven tal van problemen. In sommige huizen worden kruipruimtes en muren vochtig. Daar kan de vloer gaan rotten of het behang komt naar beneden. Straten staan na een fikse regenbui blank en zijn dan enkele uren onbegaanbaar.
7
8
Water De problemen met wateroverlast gaan niet vanzelf over. In tegendeel, zonder ingrijpen wordt de overlast juist groter. Want door klimaatverandering zal de rivier vaker hoog staan en het grondwater mee omhoog trekken. Ook gaat het vaker hard regenen. Het riool krijgt het dus zwaarder te verduren.
Ook andere wijken van Tiel krijgen met klimaatverandering te maken. De kans op wateroverlast neemt ook daar toe. Oplossingen voor de waterproblemen in Tiel Oost moeten daarom zo veel mogelijk in de wijk zelf gevonden worden. Afwentelen op andere wijken is geen optie.
Tiel Oost staat voor drie opgaven: 1. De overlast van het grondwater moet verminderen. Het streven is dat het grond water op een diepte van ten minste zeventig centimeter staat. 2. Er moet meer waterberging komen om overvloedige regen tijdelijk in te ‘parkeren’. In de hele wijk zijn duizenden kubieke meters berging nodig. 3. De overbelasting van het riool moet met de helft afnemen. Dat betekent dat minder regenwater naar het riool mag stromen. In Tiel Oost moet zes hectare verhard oppervlak, voornamelijk daken, afgekoppeld worden van het riool.
9
10
Woningen, wegen en openbaar groen In de omgeving van Tiel komen meer mensen wonen en daar zijn nieuwe huizen voor nodig. Bij voorkeur worden die binnen de huidige grenzen van de stad gebouwd, zodat het landschap in de omgeving niet dichtslibt. De wijk Tiel Oost moet ruimte voor duizend woningen extra bieden. Een deel kan op de Vijverberg en het Vijverterrein terecht. Maar ook in de bestaande woongebieden moeten meer woningen komen. Dat vereist vaak een gron dige renovatie. Naast laagbouw zal er ook gestapelde bouw nodig zijn.
hoefte aan meer voorzieningen voor ouders en kinderen in de wijk, zoals kinderopvang, gezondheidszorg en maatschappelijk werk. Beide wensen zijn te combineren in een zo geheten brede school. Door bundeling worden ook de verkeersstromen in de wijk beperkt. In vergelijking met andere woonwijken is Tiel Oost niet rijk bedeeld met parken, pleinen en vijvers. Als er nog meer mensen in de wijk komen wonen, neemt de behoefte daaraan alleen maar toe.
Ruimte, ruimte, ruimte Meer woningen trekken meer verkeer aan. De bewoners moeten gemakkelijk van hun huis naar andere bestemmingen kunnen reizen. De gemeente gaat daarom een nieuwe verkeersroute van de snelweg naar de wijk Tiel Oost maken. Ook langs de zuidkant van het spoor komt een nieuwe weg om het stationsgebied beter bereikbaar te maken. De scholen in Tiel Oost hebben meer ruimte en betere huisvesting nodig. Ook is er be
De wensen voor water, wonen, verkeer en groen kosten stuk voor stuk extra ruimte. Maar de wijk blijft even groot. De ruimte moet daarom efficiënt gebruikt worden, als het kan voor meerdere wensen tegelijk. Dat kan bijvoorbeeld door parkeerruimte onder woningen te maken of parken en vijvers ook te benutten voor waterberging. Om dat soort gecombineerde oplossingen te vinden, wil de gemeente de verschillende vraagstukken zo veel mogelijk in samenhang aanpakken.
11
12
Theo Peters ~ Gedeputeerde provincie Gelderland “Tiel is het centrum van deze regio. Ook de omgeving maakt gebruik van voorzieningen zoals de schouwburg en de bedrijven terreinen. Voor de inwoners van Tiel en de omliggende plaatsen is het belangrijk dat die voorzieningen blijven. Daarom komen in Tiel de meeste nieuwe woningen: Tiel moet de grootste blijven. Binnenkort nemen we besluiten over woningen in Tiel Oost. Dat kan niet vanachter je bureau, je moet het gezien hebben. Daarom heb ik rondgelopen en gesproken met bewoners. Een deel van de woningen is niet meer van deze tijd. Met opknappen, hier en daar slopen en nieuwbouw kan de wijk mooier en gevarieerder worden. Ik vind het mooi dat de bewoners daarover mee praten, want zij weten het beste wat bij de wijk past. En de bewoners van Tiel Oost hébben iets met hun wijk, ze zijn bevlogen.
De wateroverlast in Tiel Oost is fors. Het is geen pleziertje als er water in je kruipruimte staat. Op andere plaatsen brengen we juist water naar de wijk toe, om fraaie woonmilieus te maken. In Tiel Oost moeten we er voor zorgen dat mensen ook kunnen genieten van het water en er geen last van hebben. En dat kan ook, als we wateroverlast en woningbouw maar gelijktijdig aanpakken. We hebben water en wonen te lang als afzonderlijke vraagstukken beschouwd.”
13
14
Water stroomt van hoog naar laag Nederland is rijk aan water. Dat heeft aantrekkelijke kanten, maar geeft van tijd tot tijd ook overlast. De overlast kan van plaats tot plaats sterk verschillen. Zo wordt het in Tiel Oost soms behoorlijk nat, terwijl op een steenworp afstand het centrum van de stad kurkdroog blijft. Ook binnen Tiel Oost zijn drogere en nattere plaatsen. Hoe zoekt het water zijn weg?
De eerste bewoners van Tiel bouwden hun woningen op een natuurlijke hoogte langs de Linge. Aan het begin van de negentiende eeuw begon het stadje fors te groeien. De natuurlijke hoogte was al snel vol. Voor de nieuwe uitbreidingswijken moest de stad uitwijken naar lager gelegen gebieden rond het centrum. Dit waren oorspronkelijk oeverzones van de Linge en de Waal.
15
Schematische doorsnede Tiel Oost
16
Ook de wijk Tiel Oost is gebouwd in een voormalige oeverzone van de Waal. De rivier zelf komt er niet meer. Daar steekt een stevige dijk een stokje voor. Maar onder de dijk door sijpelt continu een stroompje rivierwater, ook wel kwel genoemd. Hoe hoger de rivier staat, des te sterker is de kwelstroom. Water stroomt nu eenmaal van hoog naar laag. Ook onder de dijk langs het Amsterdam-Rijnkanaal sijpelt kwelwater naar Tiel Oost. Het grondwater in
Tiel Oost stijgt en zakt op deze manier mee met de waterstand in de rivier en het kanaal. De ondergrond van Tiel Oost bestaat uit klei en zand. De rivier heeft die materialen in het verleden in een grillig patroon achtergelaten: op de ene plaats wat meer klei, op de andere wat meer zand. Grondwater stroomt gemakkelijker door een zandpakket dan door een kleilaag. Daarom verschilt de overlast van plaats tot plaats. Vooral in het voor- en najaar staat het water in de rivier en het kanaal hoog. Op lage zandige delen van Tiel Oost staat het grondwater dan bijna tot het niveau van de straat. Als in zo’n periode een flinke regenbui valt, is er al snel kans op wateroverlast.
17
18
De zoektocht naar oplossingen Hoe meer zielen, hoe meer vreugd. Zo is de zoektocht naar oplossingen begonnen. Van bewoner tot waterdeskundige, van historicus tot stedenbouwkundige, van dijkgraaf tot projectontwikkelaar. Een bont gezelschap is op zoek gegaan naar ideeën om Tiel Oost droger en mooier te maken. Door de kennis van veel verschillende mensen te combineren, ontstaan de beste resultaten.
woningcorporaties en bouwbedrijven hebben zich in de vraagstukken verdiept. Bewoners hebben hun kennis over de wijk ingebracht.
De opgave in Tiel Oost is niet gemakkelijk op te lossen. Dan was wateroverlast al lang verleden tijd geweest. Daarom heeft de gemeente hulp ingeroepen van een grote groep deskundigen. Het waterschap, de provincie en ministeries hebben meegedaan. Ingenieursbureaus, stedenbouwkundigen,
Iedere groep heeft een nieuwe kaart van Tiel Oost gemaakt. Daarop staan ingrepen die de wijk droger en mooier kunnen maken. De groepen hebben bij elkaar tientallen ideeën verzameld. Er zit van alles bij: doorlatende straten, een superbrede dijk, nieuwe grachten en sloten, begroeide daken en waterpleinen.
De deelnemers zijn in vier groepen aan het werk gegaan. Zij hebben op verschillende manieren inspiratie opgedaan, bijvoorbeeld met een wandeling door Tiel Oost, een bezoek aan watermaatregelen in Dordrecht of een digitale discussie. De groepen hebben hun bevindingen driemaal in een grote bijeenkomst gepresenteerd, zodat ze elkaar konden wijzen op verbeteringen en tekortkomingen. In deze fase was niets te gek.
Sommige ideeën kunnen bij wijze van spreken morgen al van start gaan, terwijl andere maatregelen meer tijd vragen. Uiteindelijk kan er maar één kaart van Tiel Oost werkelijkheid worden. Om tot die kaart te komen, heeft de gemeente alle ideeën grondig laten onderzoeken. Lost het idee de problemen met wateroverlast daadwerkelijk op? Is het uitvoerbaar? Hoeveel kost het? En welke ideeën zijn goed met elkaar te combineren? De beste ideeën van iedere groep zijn vervolgens gecombineerd tot het voorkeursscenario.
19
Scenario Nu: korte termijn oplossingen
20
Scenario RO - H2O: koppeling stedenbouw en water 21
Integraal scenario: duurzaam toekomstscenario
22
3 Brede school, transformatie en infra - Variant A
2 Afvoeren
3 Brede school, transformatie en infra - Variant B
Bewonersscenario
1 Opvang, draineren en afvoer vertragen
4 De kleine Willemspolder
23
“Als het water op de Waal hoog heeft gestaan, staat er bij mij in huis veertig centimeter water in de kruipruimte. Bijna alle bewoners van Tiel hebben te maken met wateroverlast, niet alleen in Tiel Oost. Daar moesten we tot nu toe mee leren leven.
Ab de Graaf ~ Voorzitter Bewonersbelangen Vogelbuurt Tiel 24
Vochtige kruipruimtes zijn ongezond, maar dat is geen reden om onze huizen te slopen. De bewoners zijn daar fel op tegen. Om onze stem kracht bij te zetten, hebben we de Bewonersbelangen Vogelbuurt Tiel opgericht. We hebben deelgenomen aan de bijeenkomsten van de gemeente over de kwelproblematiek en meegedacht over oplossingen. De bewoners vinden dat het kwelwater sneller afgevoerd moet worden en daar zijn in de afgelopen maanden prachtige ideeën voor ontstaan. Nu wachten we met smart op het plan van de gemeente.”
Mirjam Cox ~ Inwoonster Tiel Oost “Kort geleden was het hoogwater op de Waal en dan ligt er twee dagen later steevast een plas water in onze kelder. We hebben de vloer geïmpregneerd, maar dat helpt niet. In onze achtertuin hebben we zelf drainage aangelegd anders zou er niets groeien. Wij hebben nog geluk, want de balken van de vloer worden niet nat. Dat komt omdat ons huis op een wat hogere zandrug is gebouwd. Een tijdje geleden las ik in de krant een oproep van de gemeente om mee te doen aan een discussie over wateroverlast in Tiel Oost. Daar ben ik samen met mijn vader heen gegaan, want ik zou het heel erg vinden als er niemand uit onze straat zou zijn. Het is belangrijk om aan de deskundigen te vertellen hoe het leven in deze wijk is. Anders krijgen we plannen die achter het bureau zijn bedacht en die misschien niet passen bij de cultuur van Tiel Oost.
Met een groepje bewoners hebben we op lossingen voor de wijk bedacht. Het zit soms in kleine dingen. Met regelmatig zwerfvuil opruimen, voorkom je bijvoorbeeld dat de putten verstopt raken. Ik zou het mooi vinden als ze de watertoren weer in bedrijf nemen. Die kan veel grondwater wegtrekken en het water krijgt een goede bestemming. Maar ik hoop vooral dat er géén huizen in de Willems polder komen, dat zou ik vreselijk vinden. Zodra je over de dijk bent, kom je in een andere wereld, puur natuur. Dat is echt mijn plek!” 25
kaart 2015
26
2015 Legenda zie pag. 29
Voorkeursscenario De beste ideeën voor Tiel Oost staan in het voorkeursscenario. De overlast van het water neemt hiermee af en de aangename kanten van het water komen juist beter tot hun recht. Ook ontstaat er ruimte voor meer woningen en groen. Als alle partijen besluiten het voorkeursscenario uit te voeren, wordt Tiel Oost droger en mooier. Het voorkeursscenario is samengesteld uit ideeën die deskundigen en bewoners in de afgelopen periode hebben bedacht. Als de gemeente en de andere partijen ermee instemmen, kan met (de voorbereiding van) de uitvoering begonnen worden. Een wondermiddel tegen wateroverlast bestaat niet. Daarom bestaat het voorkeursscenario uit verschillende ingrepen.
Op hoofdlijnen zijn vier typen te onderscheiden: • water langer vasthouden • water tijdelijk ‘parkeren’ in bergings gebieden • water afvoeren naar gebieden die minder kwetsbaar zijn • klimaatdijk Afvoeren van water levert vaak op andere plaatsen problemen op. De voorkeur gaat uit naar water vasthouden of tijdelijk bergen. Maar het kost veel tijd om vasthouden en bergen mogelijk te maken. Daar kunnen de bewoners van Tiel Oost niet op wachten. Deskundigen adviseren daarom een aanpak in verschillende stappen. In het voorkeurs scenario komen de robuuste maatregelen, zoals het openleggen van watergangen, op de langere termijn tot stand. Binnen een jaar of twintig is Tiel Oost duurzaam klimaatbestendig. Op de korte termijn verdwijnt de ergste overlast door drainage in een deel van de wijk.
Zo goed mogelijk Het voorkeursscenario is bedoeld om de wensen voor de wijk zo goed mogelijk aan te pakken. Dat betekent: • robuust: ruim bemeten en natuurlijk • duurzaam: zuinig met milieu, energie en ruimte • klimaatbestendig: bestand tegen hoge rivierafvoeren en stevige regenbuien • goede leefkwaliteit: zichtbaar water, gevarieerde omgeving • waterbewust: leven met water, in het klein en in het groot
27
28
2030
terreinen Westroijen en Latenstein naar Tiel Oost lopen. Deze nieuwe entree is onderdeel van een verkeersbundel die heel Tiel zal doorkruisen. Langs de weg komt ruimte voor zorginstellingen, detailhandel en een woonboulevard. Het water moet goed passen in de ruimte rond deze voorzieningen en bedrijven. Hoe dat kan, is te zien rond het gebouw van Waterschap Rivierenland. Daar heeft het water op allerlei fraaie manieren een plaats gekregen.
De zes onderdelen van het voorkeursscenario zijn:
1. Open watergangen Open watergangen, zoals sloten en vijvers, hebben twee voordelen: ze kunnen regenwater bergen én afvoeren. In het voorkeursscenario zijn drie nieuwe watergangen opgenomen. De eerste watergang komt langs de nieuwe ontsluitingsweg vanaf de A15. Die zal via de verlengde Laan van Westroijen en de bedrijven-
De tweede watergang is de Doode Linge, die nu al bestaat maar een stuk breder wordt. Deze watergang wordt bovendien aantrek kelijker met fiets- en wandelpaden en openbaar groen. Via een nieuwe tunnel onder de A15 en Betuwelijn kunnen fietsers zo door rijden naar de polders ten noorden van Tiel. De derde watergang is de Spoorsingel, die ten zuiden van de spoorlijn komt te liggen. Langs het oostelijk deel komt een vrij liggend fietspad en een wandelgebied voor de wijk. Het westelijk deel krijgt eveneens een groene inrichting en vrij liggende fietspaden en een nieuwe verkeersweg voor een betere verbinding met het station.
2. Wadi’s Groene ruimten in Tiel Oost kunnen water bergen door ze in wadi’s te veranderen. De laaggelegen wadi’s vangen bij hevige regenval het water op en houden het een tijdje vast. Zo komt het minder snel in het riool. Als het lange tijd niet regent, staan ze droog. Belangrijk is dat de wadi’s een aantrekkelijk onderdeel van een park of speelplaats zijn. Op lange termijn kunnen de wadi’s in verbinding staan met de geplande nieuwe watergangen.
3. Waterpleinen Tiel Oost heeft ruimte voor drie waterpleinen: ten oosten van de Doode Linge in het Stationsgebied, halverwege de Grotebrugse Grintweg en in het midden van de Vogelbuurt. Als waterpleinen op het dak van een ondergrondse parkeergarage liggen, wordt de ruimte dubbel gebruikt. Alleen als het heel hard regent, staan de waterpleinen onder water. Het water stroomt ernaartoe via watergoten in de straten of groenzones. Ook de goten van nieuwbouw komen uit op het waterplein. Dit ontlast het riool. Waterpleinen kunnen markante plaatsen in de wijk worden, met bijzondere speelvoor29
Principeprofiel terpendijk
30
zieningen of een andere aantrekkelijke inrichting. Een fraaie inpassing vereist goed overleg met alle grondeigenaren.
4. Noord-zuidafvoer Ook midden in Tiel Oost zijn één of meer waterverbindingen nodig om overtollig water snel naar het circuit van open watergangen te voeren. Twee routes bieden mogelijkheden: • via het zuidelijk deel van de Grotebrugse Grintweg (in combinatie met nieuwe bestrating); • via de historische loop van de Binnenboomse Wetering. Met oude kaarten is de loop van de Binnenboomse Wetering te achterhalen. Deze waterloop verzorgde in het verleden de waterafvoer uit de boomgaarden in Tiel Oost. Herstel van de wetering maakt de wateropgave zichtbaar en beleefbaar.
Door de dijk aan weerszijden te verbreden, wordt deze stabieler en dat biedt nieuwe mogelijkheden: een hooggelegen wandel gebied met uitzicht over de rivier, woningen langs de dijk en bouwen in de Kleine Willems polder. In Tiel Oost krijgt de klimaatdijk de vorm van een terpendijk. De verbredingen ontstaan door terpen tegen de dijk aan te leggen. De terpendijk kan in fasen aangelegd worden. Langs de rand van de dijk komen wadi’s te liggen.
6. Drainage voor snel effect Bij hevige regen stroomt het water nu heel snel naar goten en putten. Het riool krijgt in korte tijd veel te veel water te verwerken. Het voorkeursscenario begint daarom met een ingreep die de waterstroom naar het riool onmiddellijk vertraagt: drainage. Deze ingreep kan bij wijze van spreken morgen al in uit voering.
5. Klimaatdijk De rivierdijk neemt veel ruimte in beslag, maar die is nauwelijks te benutten. Bouwen op of rond de dijk is aan veel regels gebonden, want de dijk moet stevig en stabiel blijven.
Drainage is uiteindelijk niet zo’n duurzame oplossing. Het is een kunstmatige manier om de grond droog te maken en het onderhoud van drainagebuizen is duur. Toch lijkt het
noodzakelijk deze maatregel toe te passen in buurten waar de grondwateroverlast heel groot is: omgeving Nachtegaallaan, omgeving Hovenierslaantje, Vogelbuurt en omgeving Oude Medelsestraat en Kanaalstraat. In de loop van de tijd zullen duurzame oplossingen de drainage vervangen.
7. Waterbewust bouwen en leven Het voorkeursscenario gaat ervan uit dat ieder project in Tiel Oost vanaf nu bijdraagt aan de vermindering van de wateroverlast. Zo is te voorkomen dat Tiel Oost over een tijdje opnieuw in de problemen komt. Grote én kleine projecten kunnen op verschillende manieren bijdragen aan het vasthouden en bergen van water. Voorbeelden zijn vegetatie daken op nieuwe gebouwen en water doorlatende bestrating op parkeerplaatsen. Ook bewoners van Tiel Oost kunnen een steentje bijdragen, door een regenton in de tuin te zetten en bestrating te vervangen door een gazon of beplanting.
31
32
Corné Nijburg ~ Leven met Water “Tiel heeft zich voor een ingewikkelde opgave gesteld: de wateroverlast moet minder, er moeten meer huizen komen én de leefkwaliteit van de wijk moet verbeteren. Dat is nogal wat. Maar de gemeente heeft een krachtige aanpak gekozen waar andere gemeenten ook baat bij kunnen hebben. Tiel heeft zijn nek uitgestoken door iedereen mee te laten praten en samen plannen te ontwikkelen. Ik vind het vooral sterk dat de partijen eerst gezamenlijk het beeld voor de lange termijn hebben geschetst en pas daarna terug hebben gerekend wat er op korte termijn kan. De meest nijpende problemen moet je meteen aanpakken, want de bewoners hebben nú last van het water en willen nú een rondje om kunnen lopen. Maar je moet er op lange termijn geen spijt van krijgen.
Bij de plannen zitten beproefde oplossingen, zoals drainage en meer oppervlaktewater. Daar kan Tiel Oost op korte termijn veel baat bij hebben. Maar voor de lange termijn staan ook nieuwe ideeën op de kaart. Een klimaatdijk met woningen bijvoorbeeld, en water pleinen. Met waterpleinen bereik je dubbel voordeel. Je lost er een probleem mee op én je maakt mensen bewust van “leven met water”. Het is belangrijk dat bewoners weten hoe het werkt, want de overheid kan het water niet voor honderd procent beheersen.” Leven met Water is een kennisimpuls-programma met als kernboodschappen: een nieuwe plek voor water, stimuleren van innovatief waterbeheer, ontwikkeling en versterking van de kennisinfrastructuur. (www.levenmetwater.nl)
33
34
Van regenton tot waterplein In het voorkeursscenario staan tientallen maatregelen tegen water overlast. Ze dragen bij aan het vasthouden, bergen of afvoeren van water. Daarmee is de wateroverlast op alle fronten aan te pakken. Vasthouden Vegetatiedaken Vegetatiedaken zijn daken die begroeid zijn met bijvoorbeeld sedum, een vetplantje. Deze daken houden het regenwater lang vast voordat het wegstroomt naar het riool. De maatregel levert het meest op bij toepassing op grote platte daken, bijvoorbeeld op bedrijfspanden.
Verharding verwijderen
Wadi
Regen die op verhard terrein valt, stroomt veel sneller door naar het riool dan regen die op onverhard terrein valt. Door verharde terreinen onverhard te maken, komt er minder regenwater in het riool of het komt er minder snel. Waar de grondwaterstand niet te hoog is, kan het regenwater wegzakken in de bodem van onverhard terrein. Dan neemt de belasting van het riool nog verder af. Deze maatregel is mogelijk door pleinen in parken te veranderen en bermen in groenstroken of wadi’s. Ook particulieren kunnen de maatregel toepassen door verharde tuinterrassen te vervangen door bijvoorbeeld gras. In het voorkeursscenario wordt verharding verwijderen op veel plaatsen in de hele wijk toegepast.
Wadi is het Arabische woord voor dal. Een wadi is een laagte waar regenwater zich verzamelt en wegzakt in de bodem. Zo vormt de wadi een buffer bij overvloedige regenval. Meestal is een wadi begroeid met gras of biezen. De planten zorgen ervoor dat het water schoner wordt. Een wadi kan ontstaan als een verhard terrein wordt omgezet in een onverhard terrein, bijvoorbeeld in een groenstrook.
Waterdoorlatende verharding Een deel van het verharde terrein bestaat uit wegdek. Vaak is het niet wenselijk die verharding te verwijderen. Maar het wegdek kan wel waterdoorlatend worden. Het regenwater loopt dan tussen de voegen van de straatstenen door de ondergrond in. De ondergrond bestaat bijvoorbeeld uit lavasteen, dat een reinigende werking heeft op het regenwater.
35
Bergen Afkoppelen Regenwater dat op daken valt, komt in de meeste gevallen direct via leidingen in het riool terecht. Het waterschap wil een deel van het leidingstelsel afkoppelen van het riool en aansluiten op open watergangen. Op die manier worden het riool en de rioolwater zuivering minder belast. Nu is afkoppelen nog lastig, omdat er maar heel weinig open water is in Tiel Oost. Als er meer watergangen komen, wordt het eenvoudiger. In totaal wil het waterschap ten minste zes hectare verhard oppervlak afkoppelen.
36
Open watergangen Sloten en vijvers geven ruimte om water te bergen. Bij een regenbui stroomt het water niet naar het riool, maar naar de watergangen. Het stroom daar naartoe via de grond of door leidingen.
Regenton Ook de bekende regenton is een vorm van afkoppelen. Regenwater dat op het dak valt, stroomt niet naar het riool maar komt in de ton terecht. Het water is vervolgens te gebruiken voor de tuin, de plantenbakken of het wassen van de auto. Het effect is klein, maar bewoners dragen hier wel een steentje mee bij.
37
38
Waterplein Waterpleinen zijn laaggelegen pleinen die bij een forse regenbui water bergen. Ze veranderen dan tijdelijk in een ondiepe vijver. In droge tijden zijn het gewone pleinen waar mensen elkaar ontmoeten en kinderen spelen.
Afvoeren Drainage Door drainagebuizen in de ondergrond te leggen, is de grondwaterstand beter te beheersen. Voorwaarde is dat de afvoer via de drainagebuizen geen problemen op andere plaatsen oplevert, bijvoorbeeld doordat de watergangen waar ze in uitkomen overbelast raken. Onderzoek moet daar meer inzicht in geven.
39
40
Huub van Heiningen ~ Historicus en inwoner van Tiel “Tiel is een van de oudste steden van Nederland, misschien hebben de Romeinen hier al gewoond. Rond 1500 zijn de eerste water gangen gegraven om kwelwater af te voeren naar de Doode Linge. We hebben dus al eeuwen ervaring met waterbeheer en daar moeten we ons voordeel mee doen. Zonder kennis van de geschiedenis kun je geen beleid maken. In de jaren zestig ging de gemeente rioleringen aanleggen. De eeuwenoude watergangen werden gedempt, het water kon tenslotte naar het riool. In het begin lukte dat ook, omdat fabriek De Betuwe kwelwater wegpompte voor de bereiding van jam en vruchtensappen. Maar toen dat bedrijf de deuren sloot, ging het mis. Als de rivier nu hoog staat, komt het kwelwater twee dagen later in de kelders en op straat. Het riool kan die watermassa niet aan. De beste oplossing ligt voor de hand: maak die oude watergangen weer open.
Bijvoorbeeld de Binnenboomse Wetering. Die ligt precies op de goede plaats, want ook vroeger stroomde het water van hoog naar laag. Belangrijk is dat Tiel Oost niet helemaal volgebouwd wordt, want er is ruimte nodig om water te bufferen. De laagste punten moeten zeker vrij blijven, daar kun je beter een waterplein aanleggen. Maar kurkdroog wordt het in deze wijk nooit. Ik vind dat de gemeente parketvloeren en vloerverwarming in kwetsbare woningen moet verbieden. Mensen die uit de Randstad komen, weten gewoonweg niet dat het in Tiel wel eens nat kan worden.”
41
42
Gewogen en te licht bevonden Een aantal maatregelen leek in eerste instantie aantrekkelijk, maar bleek bij nadere bestudering onhaalbaar of onbetaalbaar te zijn. Die maatregelen zijn niet opgenomen in het voorkeursscenario. Hoge stoepranden Ook straten kunnen tijdelijk water bergen als er een hoge stoeprand langs ligt. Voor verkeer zijn de straten op zo’n moment niet bruikbaar en dat kan opstoppingen veroorzaken. Om die reden is deze maatregel afgevallen.
droger te houden. Verderop neemt de overlast juist toe. Daarom is dit geen robuuste maat regel.
Kwelscherm langs de dijk Kwelwater stroomt via een goed doorlatende zandlaag onder de dijk door. De kwelstroom is tegen te houden door in de buurt van de dijk een kwelscherm aan te brengen. Het scherm bestaat uit bijvoorbeeld damwanden die tot de onderkant van de doorlatende laag moeten reiken. In Tiel Oost zou het kwelscherm meer dan tachtig meter diep moeten steken. Dat is geen realistische oplossing.
Kwelsloot Kwelkade Kwelkades werden in het verleden vaak aangelegd. Het zijn lage kades die op enige afstand van de rivierdijk liggen. In het gebied tussen de dijk en de kwelkade wordt kwelwater opgevangen om het achterliggende gebied
Een kwelsloot leek even een goede manier om kwelwater direct bij de dijk op te vangen. Uit berekeningen blijkt echter dat de een kwelsloot juist meer kwelwater aantrekt, ook in de wijk.
Maaiveld ophogen Ophoging van heel Tiel Oost is technisch gezien de meest doeltreffende oplossing om droge voeten te krijgen. Een ophoging van 0,50 tot 0,75 meter zou volstaan. Maar daarvoor moet de hele wijk afgebroken en weer opnieuw opgebouwd worden. Dat geeft veel overlast, het is zeer duur en moeilijk uitvoerbaar. Daarom is deze maatregel afgevallen. Lokaal is ophogen wel te overwegen. Een terpendijk is te zien als een lokale ophoging.
Pompen naar het Amsterdam-Rijnkanaal en de Waal Uitgangspunt is dat Tiel Oost het waterprobleem niet afwentelt op andere gebieden of wateren. Pompen naar het Amsterdam-Rijnkanaal houdt in dat dit kanaal in perioden van hoge waterstanden nog meer water moet verwerken. Dat is geen klimaatbestendige oplossing.
43
44
Wadi’s op braakliggende terreinen
Waterdichte laag Waal
In het voorkeursscenario zijn enkele wadi’s opgenomen. Bij de voorbereiding is geopperd dat braakliggende terreinen ruimte voor nog meer wadi’s bieden. Dit idee is niet mee genomen omdat de aanleg van wadi’s veel geld kost en het vooraf onzeker is hoelang ze op een braakliggend terrein kunnen blijven liggen.
Een groot deel van het kwelwater komt uit de Waal. Het kwelprobleem wordt bij de bron aangepakt door de bodem van de Waal van een waterdichte laag te voorzien. Dat is extreem duur en mogelijk verschuiven de problemen naar andere gebieden. Daarom is deze maatregel afgevallen.
Waterdichte laag Tiel Oost Waterdichte laag Amsterdam-Rijnkanaal Een deel van de kwel komt uit het AmsterdamRijnkanaal. Als op de bodem van het kanaal een waterdichte (klei)laag ligt, wordt de kwelstroom naar Tiel Oost kleiner. Deze maatregel pakt het probleem bij de bron aan, maar is zeer kostbaar. Ook is moeilijk te controleren of de laag inderdaad waterdicht is.
Kwelwater en grondwater zijn in theorie tegen te houden door een waterdichte laag onder de wijk aan te brengen, bijvoorbeeld een kleilaag. Dit werkt alleen als heel Tiel Oost van zo’n laag wordt voorzien. De aanleg geeft zeer veel overlast, is moeilijk uitvoerbaar en extreem kostbaar. Ook is moeilijk te voorkomen dat de deklaag beschadigd raakt, doordat mensen vijvers aanleggen of bomen planten. Deze maatregel is daarom afgevallen.
45
46
Volgende stap Het voorkeursscenario is veelbelovend. Tiel gaat met andere partijen overleggen of de aanpak haalbaar en betaalbaar is. Als iedereen besluit mee te doen, gaat de spa snel in de grond. Van waterton tot waterplein, de wateroverlast in Tiel Oost is op veel verschillende manieren aan te pakken. Maar de gemeente Tiel kan dat niet alleen. Ook andere partijen spelen een rol, bijvoorbeeld de provincie, het waterschap, Rijkswaterstaat, projectontwikkelaars, woningbouwcorporaties, ondernemers en bewoners. De eerste stap is dat de belangrijkste partijen het voorkeursscenario goedkeuren. Voor dat besluit moeten zij weten hoeveel het scenario kost en hoe ze dat kunnen betalen. Als dat
geregeld is, stellen de partijen gezamenlijk een uitvoeringsprogramma op. Daarin staat wie welke werkzaamheden op zich neemt en wanneer die klaar zijn. En dan gaat het écht gebeuren. Als het voorkeursscenario werkelijkheid wordt, liggen al snel de drainagebuizen in delen van de wijk. Daarna volgen wadi’s, waterpleinen, watergangen en andere robuuste maatregelen om de wijk klimaatbestendig te maken. Dat geeft tijdens de aanleg ongetwijfeld wat overlast. Maar daarna volgt de beloning: Tiel Oost mooier en droger.
47
Bernard Teunissen ~ heemraad Waterschap Rivierenland “Wateroverlast is een serieuze zaak. Ik zou het verschrikkelijk vinden als bij mij thuis het behang van de muren kwam of de kelder onder water stond. Het is ongezond om in een vochtig huis te leven. Daarom ben ik blij dat er nu zoveel goede ideeën zijn. We kunnen er werk van maken. Kwelwater is er altijd geweest, het hoort nu eenmaal bij een dijk. Het wordt pas een probleem als er veel bebouwing is. Tegenwoordig stellen we eisen aan nieuwbouw: er moet genoeg ruimte voor waterberging zijn. Maar binnen de nieuwbouwprojecten in Tiel Oost is die ruimte moeilijk te vinden, omdat de afzonderlijke projecten zo klein zijn. De oplossing kwam in beeld toen we Tiel Oost als geheel gingen bekijken. Toen bleek er veel meer mogelijk te zijn, ook in de oude wijken. 48
Bovendien hebben we de hulp van verschillende deskundigen ingeroepen. De bijdrage van de bewoners was daarbij heel waardevol. Ik ben onder de indruk van hun bereidheid om mee te denken. De bewoners hebben de plannen verrijkt met hun persoonlijke erva ringen en kennis over het verleden van de wijk. Die integrale, gezamenlijke aanpak in Tiel Oost kan een voorbeeld zijn voor andere gemeenten. Ik verwacht dat we nu snel de stap naar de uitvoering kunnen maken. De partijen die daar verantwoordelijk voor zijn, gaan daar duidelijke afspraken over maken: wie doet wat en wanneer is het klaar?”
Tiel Oost Droger en mooier VO ORKEURSSCENARIO VO OR H ET BESTRIJDEN VAN WAT EROVERLAST Het kan wél. Wateroverlast is oplosbaar. Met oude vertrouwde of innovatieve technieken kunnen we de problemen bestrijden, ook in het drassige Tiel Oost. In deze wijk aan de Waal is zelfs plaats voor nog meer woningen. Dat vereist wel inzet op meerdere fronten: de overlast in de bestaande wijk bestrijden, de ruimte rond de hoge dijk benutten en innovatief bouwen in de uiterwaard. Belangrijk is draagvlak bij bewoners, met het besef dat niet iedereen zijn zin kan krijgen. Daar spreek ik vaak met bewoners over. Niet eerder trof ik bewoners die zó bereidwillig en deskundig meedenken als in Tiel Oost. Professioneel, niet bang voor veranderingen, met oog voor het belang van de wijk. Dat is een geweldige basis om Tiel Oost droger en mooier te maken. Frans Tielrooij Ambassadeur van het kennisprogramma Leven met Water
