Thomas A. Shultz and Paul Williams

MaxXfan

Thomas A. Shultz and Paul Williams

Vertaling van een onderzoek uit Amerika Onderzoek naar de werking en het energieverbruik van verschillende ventilatoren op melkveebedrijven

Geschreven door: Raymond van Benthem In opdracht van: MaxXfan

Electric Power Saving Fan Options For Cow Cooling

MaxXfan

Inleiding Hittestress in de zomer verlaagd bij melkkoeien de voeropname en de melkproductie. Wanneer er geen maatregelen worden genomen om het koecomfort te verbeteren, kan het zelfs gezondheidsproblemen veroorzaken bij de koeien. Verschillende verkoelingsmethoden zijn al succesvol gebruikt om dit probleem te verlichten (Shultz 1986 en Armstrong 1993). Deze methoden zijn gefocust op het verhogen van de voeropname, terwijl ook verkoeling van de koe en de omgeving van de koe plaatsvindt. Standaard ventilatoren werden samen gebruikt met het vernevelen of besproeien van water boven de koeien in de wachtruimte voor de melkstal of boven rust- en voerplaatsen in de stal. Het meest worden, Laag Volume Hoge Snelheid (LVHS) ventilatoren, met een diameter van 90 cm en een toerental van 825 omw. /min, voor dit doel gebruikt. Dit type fan is effectief wanneer die in rijen geplaatst wordt voor luchtverplaatsing in een bepaalde richting. De LVHS ventilatoren worden meestal ongeveer een meter boven de koeien gehangen en zijn omhuld door een beschermkast. Het relatief hoge toerental en de beschermkast van LVHS ventilator resulteert in een grote vraag naar elektriciteitvermogen. Dit voegt toe aan de productiekosten van de melk, die uiteindelijk op de consument verhaald zou kunnen worden. Er bestaan ventilatorsystemen die dezelfde hoeveelheid lucht kunnen verplaatsen met minder vermogen. Een voorbeeld is de plafondventilator, die gebruikt wordt in huizen en magazijnen die doeltreffend de hitte(lading) verlagen. Echter, er is weinig vergelijkbare informatie, die aangeeft hoe effectief ze zijn in het helpen hittestress te voorkomen op een acceptabele, economische manier. Het doel van dit rapport is om een vergelijking te laten zien tussen plafondventilatoren en de traditionele LVHS ventilatoren, gedurende de zomer op melkveebedrijven. Dit onderzoek was op verzoek van en gesteund door de Southern California Edison Utility Company en de Calefornia Energy Commision, om te helpen bij het verlagen van de energiepiek in de zomer en het mogelijk energietekort voor de burgers. Er zijn drie experimenten gedaan, over twee zomers, op Tulare Country melkveebedrijven in het zuiden van de San Joaquin Valley in centraal California. Deze melkveebedrijven waren typisch voor het gebied en hadden gemiddeld elk 2.000 (opgestalde) Holstein koeien. Bij alle experimenten werden temperatuur en luchtvochtigheid gemeten en verzameld op automatische dataloggers en de hittestress index, Temperature Humidity Index (THI) werd berekend met de formule (Hahn 1981). Maandelijks werden de melkopbrengsten (melktank) van de koeien geregistreerd. Diergedrag werd gecontroleerd in elke afdeling, op vooraf ingestelde tijden en intervallen, op de manier van de “Glance method” (blik methode) (Shultz 1984), om een indicatie weer te geven van de veranderingen in hittestress. Alle experimenten hadden factoriale ontwerpen en werden geanalyseerd op variantie en co-variantie, middels de door Duncan’s geplaatste, veelvoudige bereiktest. De hoofdresultaten werden onderworpen aan correlatie en regressie analyses.

Raymond van Benthem

2


MaxXfan

Experiment 1 Twee Hoog Volume Lage Snelheid (HVLS) ventilatoren, met een diameter van 6,10 meter en een toerental van 50 omw./min, zijn opgehangen boven de was- en wachtruimte van een melkstal voor 200 koeien. Tijdens de zomer waren de ventilatoren 3 dagen aan en 3 dagen uit. Op de derde dag van elke periode werd willekeurig de ademhalingsfrequentie geteld. Vanaf de tijd dat de sproeiers in het wasgedeelte uit werden gezet, totdat de koeien de melkstal binnenkwamen om gemolken te worden. De samengevoegde melkopbrengst uit de tank werd geregistreerd voor elke periode. De datalogger met weerinformatie was gecorreleerd met de koeprestaties, om zo een vergelijking te maken, wanneer de ventilatoren aan of uit waren tijdens piektemperaturen in de middag. Voeding- en melkprocedures zijn onveranderd gebleven tijdens de zomer. Een reductie (P<.05) en een vermindering (P<.10) van de temperatuur en THI is gebleken met de ventilatoren aan, t.o.v. de ventilatoren uit in de melkstal van Experiment 1. De waarden zijn weergegeven in tabel 1. Naarmate de THI tijdens piektemperaturen in de middag steeg, werd ook de ademhalingsfrequentie van de koeien hoger/sneller (P<.0,1). Deze verhoging van de ademhalingsfrequentie met de ventilatoren uit, correleert negatief (-0,78) met de melkopbrengst, terwijl het effect minimaal (-0,09) was met de ventilatoren aan. Regressieanalyses lieten bij een THI van 80 en 90, een verlies in melkopbrengst van respectievelijk 1,1 en 2,3 liter per koe per dag, bij een vergelijking tussen ventilatoren aan en uit. Ademhalingsfrequentie en melkopbrengst zijn weergegeven in figuur 1 en 2 en zijn samengaand met herzieningen van anderen (Hahn 1981, Armstrong 1993). De twee grote HVLS ventilatoren verbruiken 0,88 kWh/uur. Voor voldoende verkoeling, zijn er voor schuren van deze grootte 12 ventilatoren met een diameter van 90 cm vereist, die 0,54 kWh/uur per ventilator verbruiken. Elektriciteitsbesparingen met HVLS ventilatoren zal 86% zijn voor de koecomfort voordelen die zijn waargenomen. De installatiekosten van nieuwe ventilatoren, in de gegeven 6:1 verhouding, zal hetzelfde zijn voor beide ventilatortypes. Met de energiebesparingen zou de vervanging van LVHS ventilatoren door HVLS ventilatoren binnen 3 jaar terug zijn verdiend. Een kostenanalyse is weergegeven in tabel 2. De resultaten van Experiment 1 duiden aan dat de HVLS ventilator een effectieve vermindering van hittestress bij koeien, in de betrekkelijk benauwde melkstal met een hoge luchtvochtigheid, veroorzaakt. De tweede stap was om waarnemingen te maken in ligboxenstallen.

Raymond van Benthem

3


MaxXfan

Experiment 2 LVHS ventilatoren zijn vergeleken met HVLS ventilatoren in ligboxenstallen. Er is een verhouding van 6 LVHS ventilatoren met 1 HVLS ventilator gebruikt, bij een gelijke ruimte en aantal koeien. Elk ventilatortype werd gebruikt in 2 afdelingen aan beide zijden van een centrale voergang. De ene afdeling had koeien die bevrucht werden met Kunstmatige Inseminatie (KI) en de andere afdelingen had koeien met enkele fokstieren. Elke afdeling had gemiddeld 290 koeien. LVHS ventilatoren werden boven de voederplaatsen gehangen en de HVLS ventilatoren werden in het midden van de schuur boven de voergang gehangen. Elke groep koeien had hetzelfde voedings-, melk- en gezondheidsmanagement. Elke voederplaats had waterzenders met vooraf ingestelde tijds- en temperatuurregeling. Alle ventilatoren hadden een vooraf ingestelde aan/uit temperatuursregeling, ingesteld op 29oC. Temperaturen waren hoger (P<.05), luchtvochtigheid lager (P<.05) en THI hoger (P<.10) in de middag t.o.v. de avond met Experiment 2. Verschillen tussen de ventilatortypen waren minimaal en zijn weergegeven in tabel 1. Regressieanalyse en een correctie voor aantal lactatiedagen (LD) geven een identieke melkopbrengst van 40 kg per koe per dag bij 150 lactatiedagen van koeien bij zowel HVLS als LVHS ventilatoren. Hoewel er een 1 kg per koe per dag voordeel (P<.05) bij 75 lactatiedagen van koeien met de LVHS ventilator en een 1 kg per koe per dag voordeel (P<.05) bij 225 lactatiedagen van koeien met een HVLS ventilator, is waargenomen. Dit is weergegeven in figuur 3. Als extra aantekening, de HVLS ventilatoren waren relatief geluidloos in vergelijking tot de LVHS ventilatoren en stelt een bijkomend resultaat dat in toekomstige waarnemingen wordt onderzocht. Het percentage etende koeien in de stal was tijdens de avond lager (P<.05) dan tijdens piektemperaturen in de middag, met geen significant verschil tussen de afdelingen of ventilatortypes. Er was een hoger (P<.01) percentage koeien die in de boxen lagen tijdens de middag en avond bij HVLS ventilatoren t.o.v. het aantal koeien bij LVHS ventilatoren. Koeien in de KI-afdelingen met LVHS ventilatoren, hadden een hoger (P<.01) percentage staande koeien in de middag dan in de afdeling met HVLS ventilatoren. Terwijl het percentage staande koeien tijdens de avond hoger (P<.01) was dan tijdens de middag. Deze resultaten zijn weergegeven in figuur 4 en 5. Vermeerderingen in eten en liggen en verminderingen in staan, zijn geassocieerd met minder hittestress en een hogere melkopbrengst. (Hahn 1981, Shultz 1984, 1986 en 1992). Tabel 2 geeft en vergelijkbare energiebesparing van 86% met de HVLS ventilator als in experiment 1, maar dan voor 1000 koeien in een ligboxenstal.

Raymond van Benthem

4


MaxXfan

Experiment 3 De relatief grote 6,10 meter HVLS ventilatoren passen misschien niet in alle stallen. Dus, zijn in Experiment 3, de LVHS ventilatoren vergeleken met 1,50 meter (laag volume) en 330 omw./min (lage snelheid) plafond ventilatoren (C), of een combinatie daarvan (LVHS+C) of geen ventilatoren, in ligboxenstallen. De twee typen ventilatoren zijn gebruikt in een verhouding van 1:1 in een gelijke ruimte en aantal koeien. LVHS ventilatoren zijn boven de voerplaatsen en de C-ventilatoren zijn boven de ligboxen gehangen. In elke afdeling zaten gemiddeld 290 koeien en elke groep had hetzelfde voedings-, melk- en gezondheidsmanagement. Elke voederplaats had waterzenders met vooraf ingestelde tijds- en temperatuurregeling. Alle ventilatoren hadden hetzelfde bedieningsapparatuur als gebruikt is in experiment 2. Tabel 1 laat zien dat de verschillen tussen de verschillende ventilatoropties van Experiment 3 voor staltemperatuur, luchtvochtigheid en THI in de middag niet significant zijn. Hoewel de melkopbrengst lager (P<.05) was met de ventilatoren uit in vergelijking met de andere ventilatortypen. Verschillen tussen melkopbrengst bij de verschillende ventilatortypen bleken niet statistisch significant, wanneer ze gecorrigeerd waren voor lactatiedagen en –nummer. De gemiddelden bij 150 lactatiedagen waren 27,6, 28,2, 28,8 en 22,6 kg per koe per dag voor respectievelijk LVHS, Ceiling, LVHS+Ceiling en geen ventilatoren. De gegevens zijn weergegeven in figuur 6. Verhoogde melkopbrengst van koeien verkoelt door ventilatoren was ook al aangetoond in Experiment 1. Een gebrek aan verhoogde melkopbrengst is ook ergens anders aangetoond (Brouk et al. 2001), wanneer kleine plafondventilatoren gekoppeld waren aan LVHS ventilatoren boven de voerplaatsen. Het percentage etende koeien was hoger (P<.01) in de middag dan in de avond, met kleine verschillen tussen de ventilatortypen. Meer (P<.01) koeien lagen in een ligboxenstal met alleen plafondventilatoren, terwijl het aantal liggende koeien het laagst (P>.01) was bij geen ventilatoren. Het aantal koeien staand in de loopgangen was hoger (P>.10) in de middag bij LVHS en LVHS+C ventilatoren dan bij de andere systemen. Deze effecten zijn weergegeven in figuur 7, 8 en 9. De gunstige effecten van ventilatoren op het koecomfort en de dierprestaties zijn aangetoond bij anderen (Armstrong 1993, Brouk et al. 2001) en in Experiment 1. De trend dat meer koeien liggen bij plafondventilatoren en meer koeien staan bij LVHS ventilatoren in deze waarnemingen, kan worden verbonden met meer hittestress. Hoewel het effect op melkopbrengst niet zo groot was als bij geen ventilatoren. Tabel 2 laat een 83% elektriciteitsbesparing zien bij de 1,50 meter plafondventilatoren in vergelijking met de LVHS en biedt een goede optie waar grote HVLS ventilatoren niet passen.

Raymond van Benthem

5


MaxXfan

Andere overwegingen Er zijn factoren die in overweging moeten worden genomen voor dat de ventilatoren geïnstalleerd worden. De eerste is of de ventilatoren wel heilzaam zijn bij een bestaand briesje en natuurlijke ventilatie in melkveestallen. Ook, of het niet relatief makkelijker is om obstakels voor natuurlijke ventilatie te verwijderen. In een beperkte financiële situatie, kan de melkstal met was- en wachtruimte kan relatief lager kostende verbeterende prioriteit zijn dan andere stallen. Waar een verhoogde voeropname een prioriteit is, kunnen ventilatoren daar aan bijdragen, tevens dragen ze bij aan koeprestaties. Installatie van de LVHS ventilatoren boven de voerplaatsen, kunnen relatief minder ingewikkeld zijn dan de installatie van plafondventilatoren. Vanwege het feit dat de 6,10 meter ventilator groot is, moet de installatiehandleiding van de fabrikant gevolgd worden. Het toevoegen van een frequentieregelaar kan de stuwkracht verminderen bij het aan- en uitzetten van de ventilator. Sommige ventilatoren zijn niet ontworpen voor hoge zomerse temperaturen en luchtomstandigheden en de condenserende vochtigheid in de winter, van een melkveebedrijf. De ventilatoren gebruikt in dit onderzoek waren geselecteerd binnen deze criteria. De LVHS ventilatoren hebben een levensduur van 3 tot 5 jaar, voordat vervanging nodig is. Fabrikanten verklaren dat plafondventilatoren, onder omstandigheden zoals in huizen en magazijnen, 10 jaar zonder problemen kunnen functioneren. De levensduur van deze ventilatoren onder typische milieuomstandigheden van een melkveebedrijf is tot nu toe nog niet aangetoond. Hoewel, de stijgende elektriciteitskosten de doeltreffendheid van de kosten van deze ventilatoren aantrekkelijk maken. Nutsbedrijven en energiebesparingbureaus hebben motieven en kostendelende mogelijkheden voorgesteld.

Conclusies Onder de milieuomstandigheden van deze experimenten is opgemerkt dat er een ventilator, welk type dan ook, nodig is voor ventilatie bij koeien tijdens hittestress. Ventilatoren, in zowel de melkstal als in de ligboxenstal, verbeteren het koecomfort en –prestaties. De Hoog Volume Lage Snelheid 6,10 meter plafondventilator kan vergelijkbare positieve dierreacties geven, als die van de traditioneel gebruikte Laag Volume Hoge Snelheid 0,90 meter ventilator, maar met aanzienlijk lager elektriciteitsvermogen. Een 1,50 meter Lage Snelheid plafond ventilator biedt mogelijkheden, elektriciteitsbesparing meegenomen, waar een grotere ventilator misschien niet past. Waarnemingen, met de 6,10 meter ventilatoren, waren over 2 zomers gedaan, terwijl de 1,50 meter ventilatoren 1 zomer zijn gecontroleerd. Aanvullende studies zijn nodig om de levensduur, van deze plafondventilatoren, te bekijken met de omstandigheden op melkveebedrijven. De elektriciteitsbesparingen met de plafondventilatoren waarborgen hun overweging in zowel nieuwe als bestaande stallen. De elektriciteitsbesparingen hebben voordeel voor de melkveehouder en indirect ook voor de burgers/consumenten.

Samenvatting Ventilatoren zijn nodig om de hittestress te verminderen en zo de melkveeprestaties te verbeteren. Traditioneel gebruikte Laag Volume Hoge Snelheid ventilatoren zijn effectief, maar vragen een relatief grote hoeveelheid energie. Hoog Volume Lage Snelheid plafondventilatoren handhaven de koeprestaties, terwijl ze meer dan 80% minder energie verbruiken dan het kleinere model. Koegedrag en hittestress-indicatoren helpen bij het evalueren van dierprestatie en kostenvoordeel van ventilatorenvergelijkingen.

Raymond van Benthem

6


MaxXfan

Auteurs Thomas Shultz is melkveeadviseur bij de Coöperatieve uitbreiding van Universiteit van California in Tulare County en Paul Williams is industrieel en agrarisch ingenieur op de Southern California Edison, Irwindale, CA.

Erkenningen De auteurs bedanken Tulare melkveebedrijven Riverbend, McMoo en Nunes Brothers voor het mogen gebruiken van faciliteiten en dieren. Ook willen ze Southern California Edison, California Energy Commission en de Biological en Agricultural Engineering Dept., University of California uit Davis even aanhalen, voor het ondersteunen van het project.

Referenties Armstrong DV. 1993. Environmental modifications to reduce heat stress. Proc. 1st Annual Western Large Herd Management Conference 1993. April 22-24; Las Vegas, NV. Brouk MJ, Smith JF, Harner III JP. 2001. Free stall barn design and cooling systems. Kansas State U. Ag. Exp. Station Bulletin EP 76. Feb. 2001. p. 1-8. Hahn GL. 1981. Housing and management to reduce climatic impacts on livestock. J. Animal Sci. 52:1:175-186. Shultz TA. 1984. Weather and shade effects on cow corral activities. J. Dairy Sci. 67:868-873. Shultz TA. 1986. Corral manger misting heat stressed dairy cows. Proc. 1st Annual Southwest Nutrition Conf. 1986. February 6-7; Tempe, AZ Shultz TA. 1992. Animal behaviour related to physical facilities. In: Van Horn HH, Wilcox CJ (eds.) Large Dairy Herd Management. 1st ed. Champaign, IL: American Dairy Sci. Assoc., Chapter 67:664-671.

Raymond van Benthem

7


Tabel 1.

MaxXfan

Gemiddelde staltemperatuur, relatieve luchtvochtigheid en Temperatuur/luchtvochtigheids-Index (THI)*

Observatietijden Experiment 1 Temperatuur (oC+/-s.d.**) Luchtvochtigheid (%+/-s.d.) THI (+/- s.d.)

14.00-18.00 uur Ventilatoren Ventilatoren aan uit 31,2 +/-1,7 33,8 +/- 1,8 24,8 +/- 4,1 31,9 +/- 4,4 75,5 +/- 2,4 80,0 +/- 3,1

Experiment 2 Temperatuur (oC+/-s.d.**) Luchtvochtigheid (%+/-s.d.) THI (+/- s.d.)

HVLS 33,6 +/- 3,4 20,7 +/- 5,8 77,3 +/- 3,0

Experiment 3 Observatietijd Temperatuur (oC+/-s.d.**) Luchtvochtigheid (%+/-s.d.) THI (+/- s.d.)

LVHS 32,9 +/- 3,4 20,1 +/- 6,0 76,3 +/- 3,1

LVHS 32,9 +/- 3,4 22,6 +/- 6,4 76,9 +/- 3,0

18.00-22.00 uur Ventilatoren Ventilatoren aan uit 27,3 +/- 1,6 29,6 +/- 1,7 35,3 +/- 4,7 38,8 +/- 4,9 73,1 +/- 2,8 76,9 +/- 2,5 HVLS 29,4 +/- 3,8 29,9 +/- 9,9 75,3 +/- 3,5

C LVHS+C 14.00-18.00 uur 33,0 +/- 3,4 32,8 +/- 3,4 20,5 +/- 6,1 20,1 +/- 6,0 76,6 +/- 3,0 76,0 +/- 3,1

LVHS 29,3 +/- 3,8 29,1 +/- 9,6 75,1 +/- 3,4 Geen 33,1 +/- 3,4 20,4 +/- 6,3 76,8 +/- 3,3

* THI = Temperature/Humidity –Index: 75-78 Opletten; 79-83 Gevaar; >84 Noodsituatie ** Average +/- Standaard Deviatie

Raymond van Benthem

8

MaxXfan


Tabel 2.

Vergelijking van installatiekosten en geschatte elektriciteitsbesparingen tussen verschillende ventilatormogelijkheden*

Experiment 1 Ventilatortype en model Vermogen (kW/ventilator) Draaiuren (uur/jaar) Aantal ventilatoren Ventilator- en installatiekosten (€/ventilator) Energiekosten per jaar (€0,08/kWh) Stroomkosten (€/jaar) Experiment 2 Ventilatortype en model Vermogen (kW/ventilator) Draaiuren (uur/jaar) Aantal ventilatoren Ventilator- en installatiekosten (€/ventilator) Energiekosten per jaar (€0,08/kWh) Stroomkosten (€/jaar) Experiment 3 Ventilatortype en model Vermogen (kW/ventilator) Draaiuren (uur/jaar) Aantal ventilatoren Ventilator- en installatiekosten (€/ventilator) Energiekosten per jaar (€0,08/kWh) Stroomkosten (€/jaar)

Melkstal met was- en wachtruimte voor 200 koeien 0,90 meter LVHS 0,538 4.000 12 581,00 2143,06 254,81

6,10 meter HVLS 0,440 4.000 2 4419,75 292,16 34,86

Ligboxenstal voor 1.000 koeien 0,90 meter LVHS 0,538 2.000 100 581,00 8930,80 2124,80

6,10 meter HVLS 0,440 2.000 17 4419,75 1241,68 295,48

Ligboxenstal voor 1.000 koeien 0,90 meter LVHS 0,538 2.000 100 581,00 8930,80 2124,80

1,50 meter Plafond 0,090 2.000 100 273,90 1494,00 355,24

* Waarden gebaseerd op de kosten als op 23 september 2001

Raymond van Benthem

9

MaxXfan


Grafieken resultaten van het onderzoek

AF/min

Adenhalingsfrequentie per minuut 100 95 90 85 80 75 70 65 60

84

88

90

94

98

102

Temperatuur ventilatoren aan

ventilatoren uit

Figuur 1. Effecten van temperatuur op ademhalingsfrequentie

Hittestress en melkopbrengst

liters/koe/dag

30 29 28 27 26 25

70

80

90

Temperature/Humidity Index ventilatoren aan

Figuur 2.

ventilatoren uit

Effecten van THI op melkopbrengst

Raymond van Benthem

10

MaxXfan


Melkopbrengst 46

kg/koe/dag

44 42 40 38 36 34

75

150

225

Lactatiedagen HVLS

Figuur 3.

LVHS

Effecten van HVLS en LVHS ventilatoren op melkopbrengst bij specifiek aantal lactatiedagen.

Percentage liggende koeien 40 35

Procenten

30 25 20 15 10 5 0

KI/middag

Stieren/middag

KI/avond

Stieren/avond

Afdeling/observatietijdstip HVLS

Figuur 4.

LVHS

Effecten van HVLS en LVHS ventilatoren op percentage liggende koeien in de ligboxen.

Raymond van Benthem

11

MaxXfan


Procenten

Percentage staande koeien in looppaden 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

KI/middag

Stieren/middag

KI/avond

Stieren/avond

Afdeling/observatietijdstip HVLS

Figuur 5.

LVHS

Effecten van HVLS en LVHS ventilatoren op percentage staande koeien in de looppaden.

Melkopbrengst op 150 lactatiedagen 30

kg/koe/dag

25 20 15 10 5 0

LVHS

C fan

LVHS+C

Geen ventilatoren

Afdelingen melkopbrengst

Figuur 6.

Effecten van verschillende ventilatortypen op de melkgift bij 150 lactatiedagen.

Raymond van Benthem

12

MaxXfan


Procenten

Percentage etende koeien 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

middag

avond

Observatieperiode LVHS

Figuur 7.

C fan

LVHS+C

Geen ventilatoren

Effecten van verschillende ventilatortypen op het percentage etende koeien.

Procenten

Percentage liggende koeien 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

middag

avond


Figuur 8.

C fan

LVHS+C

Geen ventilatoren

Effecten van verschillende ventilatortypen op het percentage liggende koeien in de ligboxen.

Raymond van Benthem

13

MaxXfan


Percentage staande koeien in looppaden 50 Procenten

40 30 20 10 0

middag

avond


Figuur 9.

C fan

LVHS+C

Geen ventilatoren

Effecten van verschillende ventilatortypen op het percentage staande koeien op de looppaden.

Raymond van Benthem

14

Thomas A. Shultz and Paul Williams

Recommend Documents