There is no place like home

‘There is no place like home’ Een zoektocht naar creativiteit en vestigingsmotieven van webdesigners

Masterscriptie Sociologie Grootstedelijke Vraagstukken en Beleid Erasmus Universiteit. Faculteit der Sociale Wetenschappen.

KinMan Choy, 308193 Begeleid door: Prof. dr. J.P.L Burgers Tweede beoordelaar: Dr. F.G. Snel

2

Voorwoord Waar ik het eerste studiejaar nog het meest tegenop keek, is aan het einde van mijn studietijd betrekkelijk makkelijk verlopen. De scriptie! Op deze plaats wil ik dan ook mijn begeleider, prof. dr. Jack Burgers, hartelijk bedanken. Samen met zes andere studenten zijn wij op de creatieve klasse van Richard Florida gedoken. De scriptieseminar bijeenkomsten bevatten een goeie dynamiek, waardoor de bijeenkomsten een constructieve karakter kregen en (niet geheel onbelangrijk) ook nog eens gezellig waren. Bedankt voor uw kritische reflecties en het vleugje humor tijdens ieder van onze bijeenkomsten. Een studie afronden op de EUR vergt nogal wat en tijdens dit proces heb ik een beroep moeten doen op een aantal mensen. Ik neem dan ook de gelegenheid om de spreekwoordelijke veren in een stel konten te stoppen. Mam, jij was het die onvoorwaardelijk in mij geloofde. Het heeft je bloed, zweet en tranen gekost om mij in de collegebanken te krijgen. Gedurende mijn studietijd op de Erasmus Universiteit heb ik het voorrecht gehad om vele mensen te ontmoeten, die ieder een stukje van mijn horizon hebben verbreed. Ik ben je daarvoor ontzettend dankbaar. Daarnaast ben ik de volgende personen wat dank verschuldigd: Alexander, Caroline, Gai en Iris. Door jullie intellectuele blik en kritische commentaar heeft mijn scriptie de ‘finishing touch’ gekregen die het nodig had. Bedankt! Tot slot wil ik twee mensen bedanken die mij altijd bijstaan met raad en adviezen: Frans en Lily, bedankt dat jullie het geduld konden opbrengen om te luisteren naar mijn alledaagse geklaag over de scriptie of andere dingen…

Mei 2012, Rotterdam KinMan Choy

3

Inhoudsopgave 1.0

Inleiding

p. 05

2.0

Creatieve klasse theorie

p. 06

2.1

Begripsafbakening

p. 07

2.2

Creatieve ethos en levensstijl

p. 08

2.3

De vestigingsfactoren van de creatieve klasse

p. 09

2.4

Kritiek op de creatieve klasse theorie

p. 12

2.5

Onderzoeksgroep

p. 14

2.6

Onderzoeksvragen

p. 15

2.7

Sociologische Relevantie

p. 16

3.0

Methode

p. 18

3.1

Respondenten

p. 19

3.2

Meetinstrumenten

p. 19

3.3

Creatieve steden

p. 21

4.0

Waar wonen webdesigners?

p. 23

4.1

The power of place

p. 25

4.2

The quality of place

p. 27

4.3

Tolerantie

p. 29

4.4

Overige vestigingsfactoren

p. 30

4.5

Florida-Score

p. 33

5.0

Conclusie

p. 37

5.1

Beperkingen van het onderzoek

p .40

5.2

Discussie

p. 41

6.0

Literatuur

p. 43

7.0

Bijlage tabellen

p. 45

7.1

Bijlage Internetbureau concurrentie top 10

p. 55

7.2

Bijlage vragenlijst

p. 56

4

Hoofdstuk 1 1.0 Inleiding In de moderne maatschappij volgen technologische ontwikkelingen elkaar in rap tempo op. Deze nieuwe technologieën leiden ertoe dat de maatschappij zelf ook verandert. Eén van de meest ingrijpende technologische ontwikkelingen van de afgelopen decennia, is de komst van de PC en het medium internet, waarmee digitaal informatie kan worden ontvangen en verzonden. Door de opkomst van nieuwe communicatietechnologie lijkt fysieke afstand tussen mensen er minder toe te doen (Van der Laan, 2000). Deze technologische ontwikkelingen leiden daarmee tot een toename van mobiliteit. Men is minder plaatsgebonden en daarmee lijkt de factor afstand aan betekenis in te boeten. Van Der Laan (2000) vraagt zich dan ook af of de economische noodzaak van de clustering van bedrijven en de werkgelegenheid daarmee nog wel opgaat. Economische bedrijvigheid lijkt niet meer louter verbonden te zijn met steden. Richard Florida (2002) ziet echter in bepaalde steden een clustering van bedrijven ontstaan rondom mensen met creatieve beroepen die relatief dicht bij elkaar wonen. Volgens hem is er een nieuwe sociale klasse ontstaan, de zogenaamde ‘creatieve klasse’. In zijn boek The Rise Of The Creative Class dicht hij een bijzondere rol aan hen toe. Hij beschouwt de creatieve klasse als één van de belangrijkste aanjagers van de hedendaagse kenniseconomie (Florida, 2002: 6, 220222). In dit onderzoek wordt een selecte groep uit de creatieve klasse onder de loep genomen, namelijk: webdesigners. Er zal worden onderzocht of de creatieve klasse theorie van Florida ook opgaat bij deze specifieke groep of dat Nederlandse webdesigners andere vestigingsmotieven hebben. Dit leidt tot de volgende centrale vraagstelling in dit onderzoek: Waar wonen Nederlandse webdesigners en hoe is hun vestigingsgedrag te verklaren?

5

Hoofdstuk 2 2.0 Creatieve klasse theorie In dit hoofdstuk wordt de creatieve klasse theorie van Florida (2002) behandeld. Aan de hand van twee factoren, creativiteit en plaats, wordt uiteengezet welke rollen en betekenis zij verlenen aan de stad. In 2002 bracht Richard Florida zijn magnum opus, The Rise Of The Creative Class, uit. Hierin beschrijft hij de opkomst van de creatieve klasse en plaatst hij de vestigingsfactoren van de creatieve klasse in een theoretische context. Mensen behoren tot de creatieve klasse als ze door middel van hun creativiteit economische waarde toevoegen aan hun werk (Florida, 2002: 68). Het boek laat zich kort en bondig samenvatten in twee centrale stellingen. Ten eerste stelt Florida dat creativiteit de motor is van economische groei. De hedendaagse economie wordt ook wel omschreven als een creatieve economie. Hierin fungeert de creatieve klasse als de belangrijkste motor en aanjager voor economische welvaart (Florida, 2002: 6, 220-222). Doordat de symbolische betekenis van goederen en diensten in toenemende mate belangrijker wordt, heeft dit tot gevolg dat technologische en economische creativiteit voor het bedrijfsleven onmisbaar geworden is. Deze vormen van creativiteit worden wederzijds gevoed via een artistieke en culturele creativiteit, waar bedrijven hun status, prestige en imago mee willen versterken. Ten tweede stelt hij dat plaats de centrale organiserende factor is van deze tijd. Historisch gezien trekken bedrijven en industrieën mensen naar een bepaalde plaats of stad. Florida beschrijft echter dat dit niet meer het geval is. Met de opkomst van de nieuwe creatieve economie ontstaat er een nieuwe aantrekkingskracht van bepaalde plaatsen of steden waar de creatieve klasse zich graag vestigt. Tegelijkertijd heeft de creatieve klasse behoefte aan een sociaal en cultureel milieu stimulerende omgeving. Sinds het uitkomen van zijn boek zien vele beleidsmakers uit diverse steden steeds meer het belang in de aanwezigheid van de creatieve klasse. Steden die aantrekkelijk zijn voor de creatieve klasse vormen volgens Florida een positieve indicator voor economische groei. De aanwezigheid van de creatieve klasse zorgt voor een arbeidsaanbod van innovatieve en creatieve werknemers. Op hun beurt oefenen zij een aantrekkingskracht uit op bedrijven en worden er 6

nieuwe bedrijven en ondernemingen gestart. Het werkgelegenheidseffect neemt volgens Florida (2002:243) dan ook meer dan gemiddeld toe. Mede hierdoor is de creatieve klasse volop in de belangstelling geraakt. 2.1 Begripsafbakening De creatieve klasse is een ruim begrip. Het kan op meerdere manieren gedefinieerd worden en kan daarom leiden tot begripsverwarring. Om deze verwarring te voorkomen wordt er in deze paragraaf beschreven wat er precies onder de creatieve klasse wordt verstaan, zodat duidelijk is welke groep mensen onderzocht worden. Allereerst hanteert Florida een brede begripsafbakening omtrent de creatieve klasse. Creativiteit speelt een steeds belangrijker wordende rol in wonen, werken, vrije tijd en andere aspecten van het dagelijks leven. Creativiteit is volgens hem niet meer louter voorbehouden aan kunstenaars en derhalve komt creativiteit in bijna alle arbeidssectoren voor. Florida (2002: 44) definieert creativiteit dan ook als het vermogen om betekenisvolle nieuwe vormen te creëren. Mensen behoren tot de creatieve klasse als ze door middel van hun creativiteit economische waarde toevoegen aan hun werk (Florida, 2002: 68). Daarnaast maakt hij een onderscheid binnen de creatieve klasse. Deze bestaat uit twee componenten, namelijk: de ‘Super Creative Core’ en de ‘Creative Professionals’. Onder de ‘Super Creative Core’ verstaat hij kunstenaars, architecten, schrijvers, acteurs, wetenschappers en hoogleraren. Zij zijn verantwoordelijk voor het maken en creëren van nieuwe producten en diensten. Mensen die behoren tot ‘Creative Professionals’ zijn advocaten, psychologen, ICT’ers en managers. ‘Creative Professionals’ werken in de kennisintensieve industrieën en in de dienstverlening. Deze groep mensen moet binnen hun werkzaamheden vaak oplossingsgericht te werk gaan. Volgens Florida (2002: 68-69) is daar ook een bepaalde mate van creativiteit vereist om hun werkzaamheden goed uit te kunnen voeren. Zij ontwerpen vaak nieuwe technieken, nieuwe behandelingsprotocollen en nieuwe managementmethoden en passen deze toe op unieke situaties.

7

2.2 Creatieve ethos en levensstijl Nu duidelijk is welke groepen tot de creatieve klasse behoren is het van belang om te weten wat voor mentaliteit en levensstijl deze groepen delen. Hoewel creatief werk een stimulerend en een prestigieus imago heeft, moet creatief werk vooral gezien worden als werk. Creativiteit, dat voor 90% uit transpiratie en 10% uit inspiratie bestaat, komt namelijk niet vanzelf maar vereist discipline en focus (Florida, 2002: 33). Naast deze arbeidsethos deelt de creatieve klasse een specifieke creatieve ethos en levensstijl, waaruit ook specifieke vestigingsmotieven voortvloeien. In deze paragraaf wordt de mentaliteit en levensstijl van deze groep uiteengezet alvorens ik me zal richten op de vestigingsmotieven van de creatieve klasse. Het creatieve ethos is, volgens Florida, een synthese van het protestantse ethos en het ethos van de bohémien (Florida, 2002: 8, 21, 192-193, 223-234). De betekenis van de protestantse werkethiek moet vooral in het harde werken worden gevonden. Hard werken wordt als een plicht beschouwd. Het ethos van de bohémien is meer hedonistisch van aard. De zin van het leven wordt gevonden in plezier en genot. Hiermee wordt niet het karakter van een vraatzuchtig consumptiepatroon bedoeld, maar aan de hand van esthetische maatstaven wordt betekenis gevonden in de beleving en waardering voor wat het leven heeft te bieden. Op grond van Florida’s werk hebben Van Smaalen en Toussain (2006: 21) de waarden van de creatieve klasse als volgt verwoord: -

Individualiteit: afwijzing van het conformisme. Aanpassen van gedrag en persoonlijke opvattingen, in groepsverband, keurt de creatieve klasse af. In plaats daarvan staat het recht op individualiteit en zelfbeschikking centraal.

-

Meritocratie: waardering van vakmanschap waarin creativiteit meer wordt gewaardeerd dan de hoogte van je salaris. Belangrijk is dat je goed bent in wat je doet.

-

Diversiteit: creatieve mensen willen een omgeving die openstaat voor diversiteit. Ze hebben een voorkeur voor contact met andere leden van de creatieve klasse. Een grote creatieve klasse leidt tot een leefklimaat met hogere acceptatie voor minderheden en minderheidsstandpunten (Stam & De Jong, 2005:2). 8

-

Tijd is schaars: er is in toenemende mate een verwevenheid tussen werk en levensstijl. Er is geen segmentatie tussen het werk en het privé domein. Net als in de vrije tijd hoort werk vooral leuk te zijn (Florida, 2005: 86).

De keuzes die de creatieve klasse maakt op het gebied van levensstijl zijn voor een belangrijke deel terug te voeren tot het creatieve ethos. Veel leden van de creatieve klasse zijn hoogopgeleid en verdienen genoeg om er een bepaalde levensstijl op na te houden. Ze hebben een sterke behoefte naar avontuur en een drang om zoveel mogelijk uit het leven te halen. Ook prefereren ze een omgeving waarin er ruimte is voor straattheater, muzikanten en cafés. Daarnaast hebben ze een sterke behoefte aan ervaringen die authentiek aandoen. De creatieve klasse wil op een (inter)actieve wijze vorm geven aan alles wat het leven heeft te bieden. De creatieve klasse schrikt niet van onbekende bestemmingen en tijdens vakanties en reizen worden er dan ook veel activiteiten ondernomen. Deze levensstijl voorziet de creatieve klasse van creatieve stimuli die op haar beurt weer de persoonlijke creativiteit en identiteit voeden. (Florida, 2002: 166-168). 2.3 De vestigingsfactoren van de creatieve klasse Zoals er op de vorige pagina is beschreven deelt de creatieve klasse met elkaar een specifiek creatieve ethos en levensstijl, waaruit ook specifieke vestigingskeuzen voortvloeien. Deze vestigingsplaatsen van de creatieve klasse worden ook wel centra van creativiteit, oftewel als creatieve steden genoemd. Deze plaatsen zijn voor de creatieve klasse aantrekkelijk om in te wonen. Creatieve steden laten zich kenmerken door de volgende thema’s (Florida, 2002: 218): -

Creatieve steden worden vaak gezien als de economisch welvarende gebieden van onze tijd. Creatieve centra bevatten een hoge concentratie van innovatie en een sterke groei van geavanceerde industrieën. Daarnaast kennen creatieve centra ook een sterke regionale groei in banen en bevolking.

-

Creatieve steden zijn gebieden waarin allerlei vormen van creativiteit (artistiek, cultureel, technologisch en economisch) succesvol met elkaar geïntegreerd zijn. Het succes ervan

9

wordt bepaald doordat de creatieve klasse er graag wil wonen. De leden van de creatieve klasse hebben op hun beurt weer bedrijven opgezet en andere bedrijven aangetrokken. -

Creatieve steden beschikken over hoogwaardige voorzieningen en ervaringen. Zij staan open voor diversiteit en bieden leden van de creatieve klasse mogelijkheden om hun creatieve identiteit te ontplooien en ontwikkelen.

Florida (2002: 223-234) beschrijft een aantal factoren die van belang zijn voor het vestigingsgedrag van de creatieve klasse. Deze vloeien voort uit de aantrekkingskracht van de creatieve steden. Bij deze vestigingsfactoren maakt hij een conceptuele onderscheid in the power of place en the quality of place. Bij de power of place beschrijft hij de volgende vestigingsfactoren: -

‘Thick Labor Market’: er moet voldoende werkgelegenheid zijn. Leden van de creatieve klasse zijn flexibel en gaan ervan uit dat ze niet lang bij dezelfde werkgever blijven. De carrièreontwikkeling verloopt eerder in de breedte, in plaats van telkens maar te stijgen binnen de hiërarchie van een organisatie.

-

Levensstijl: de aanwezigheid van voorzieningen voor theater, sport, discotheken, cafés en musea zijn randvoorwaarden waarmee leden van de creatieve klasse hun levensstijl kunnen faciliteren.

-

Sociale interactie: er moeten voldoende mogelijkheden zijn die sociale interactie bieden. De samenleving is mobieler en anoniemer geworden waardoor ontmoetingsplaatsen zoals cafés en koffiebars steeds belangrijker worden.

-

Diversiteit: de creatieve klasse wordt aangetrokken door plaatsen die een verscheidenheid aan (sub)culturen kent. Diversiteit en openheid zijn waarden die de creatieve klasse op prijs stelt.

-

Authenticiteit: leden van de creatieve klasse waarderen lokale authenticiteit. Historische gebouwen, een oud stadscentrum maar ook de lokale muziek ‘scene’ bieden de leden van de creatieve klasse unieke en authentieke ervaringen.

10

-

Identiteit: de creatieve klasse ontleent haar status en identiteit voor een deel aan de plaats waar ze wonen. De beeldvorming en het imago van een stad is belangrijk voor de vestigingskeuze.

Daarnaast hanteert Florida (2002: 231-232) de term quality of place om bepaalde vestigingsfactoren van de creatieve klasse aan te duiden. De quality of place moet volgens Florida beschouwd worden als een dynamische combinatie van ervaringen die met elkaar samenhangen en vorm krijgen in de stad. Het staat leden van de creatieve klasse vrij om te kiezen in welke mate zij participeren. Dit kan bijvoorbeeld als een passieve consument, anderzijds is het mogelijk voor hen om zelf actief onderdeel uit te maken van de lokale stedelijke cultuur. Hij maakt een onderscheid in drie dimensies (ibid.): -

What’s there? Dit betreft de bouwstijl van de stad, de aanwezigheid van historische gebouwen en de nabijheid van een groene omgeving.

-

Who’s there? Deze dimensie heeft betrekking op de aanwezigheid van verschillende etniciteiten en lokale (sub)culturen die een uniek karakter aan een stad geven.

-

What’s going on? Deze dimensie heeft betrekking op de levendigheid en aanwezigheid van activiteiten die buitenshuis plaatsvinden zoals festivals, cafés, muziek en kunst etc.

De juiste set van ervaringen en factoren maken steden aantrekkelijk voor de creatieve klasse om er in te wonen. Tot slot is het ook relevant om stil te staan bij de factor tolerantie. Dit concept is afkomstig uit de drie T’s (Florida, 2002: 333-334). De drie T’s staan voor Talent, Tolerantie en Technologie. De drie T’s vormen een operationalisatie van een economisch mechanisme dat via de creatieve klasse bewerkstelligd wordt. Tolerantie wordt op verschillende manieren tot uitdrukking gebracht en heeft volgens Florida betrekking op de acceptatie van mensen en groepen die anders zijn. Steden met een open en tolerant karakter bezitten een hoge acceptatie voor minderheden en minderheidsstandpunten en vormt volgens Florida een belangrijke vestigingsfactor van de creatieve klasse.

11

2. 4 Kritiek op de creatieve klasse theorie Het werk van Florida heeft voor een ware hype gezorgd onder beleidsmakers en stadsbestuurders. Naar aanleiding van zijn werk en de hype rond de creatieve economie en de creatieve klasse theorie zijn er een aantal kritiekpunten geformuleerd. Allereerst is Richard Florida’s empirische onderbouwing afkomstig uit de Verenigde Staten. Het beleid van Nederlandse steden is echter op deze theorie en empirische onderbouwing gebaseerd. Marlet en Van Woerkens (2004:2) merken dan ook op dat de reisafstanden in Nederland veel kleiner zijn dan in de Verenigde Staten. In de Nederlandse context is het dan ook waarschijnlijk dat mensen in de ene stad wonen en in de andere stad werken. Als het gaat om wonen, werken en vrije tijdsbesteding is men niet louter gebonden aan een stad (Marlet en Van Woerkens, 2004: 2). Tevens stellen Marlet en Van Woerkens (2004) een aantal vraagtekens bij de afbakening van de creatieve klasse. Er is veel kritiek op hoe Florida hele beroepsgroepen tot de creatieve klasse rekent. Het ontbreekt aan duidelijke criteria hoe een creatief beroep onderscheiden kan worden van andere beroepen. Zo behoren managers van een fastfoodketen volgens de indeling van Florida tot de creatieve klasse terwijl het werk weinig innovatie of creativiteit met zich meebrengt. Daarnaast blijkt uit verschillende Nederlandse onderzoeken dat de creatieve klasse zich niet louter clustert in creatieve steden. Marlet en Van Woerkens (2004) lieten al zien dat de creatieve klasse geen homogene groep is. Uit diverse Nederlandse onderzoeken is gebleken dat de vestigingskeuzen per subgroep van elkaar verschillen (Van Der Laan, 2000, Marlet en Van Woerkens, 2004, Bontje en Musterd, 2005). In hun onderzoek (2004: 14) hebben zij twee nieuwe groepen voor de creatieve klasse samengesteld: ‘bohémien ’ en ‘nerd’. Onder de ‘bohemiens’ verstaan zij: schrijvers, acteurs, artiesten, fotografen, architecten, muzikanten, schilders, ontwerpers en vormgevers. ‘Nerds’ omvatten alle mensen die in de technologische sector of in de ICT werkzaam zijn. Uit de empirische resultaten kwam naar voren dat de vestigingsvoorkeuren binnen de creatieve klasse per subgroep verschillen. Dit wordt ook bevestigd door het onderzoek van Bontje en Musterd (2005) dat is uitgevoerd in Amsterdam. Zo blijken kunstenaars en architecten een voorkeur te hebben voor het stadscentrum terwijl ICT’ers meer neigen naar suburbane gebieden. Dit beeld lijkt ook nog eens versterkt te worden door Van der Laan (2000: 2). Met betrekking tot de ICT-sector heeft er een deconcentratie van de stad en 12

een hergroepering plaatsgevonden in suburbane kernen en Randstedelijke overloopregio’s. Volgens Kotkin (2001) wordt dit verklaard doordat de stedelijke voorzieningen niet bovenaan de lijst van woonpreferenties en woonbehoeftes staan. ICT’ers zouden meer waarde hechten aan veiligheid en gemakken in en rond het huis. Uit deze kritieken en onderzoeken kan worden geconcludeerd dat het vestigingspatroon en de vestigingsmotieven van de creatieve klasse in Nederland niet in zijn geheel overeenkomen met wat Richard Florida daar over beweert. De vestigingsmotieven en ook de levensstijl binnen de creatieve klasse lijken per subgroep te verschillen. Om diezelfde reden wordt in dit onderzoek een selecte groep uit de creatieve klasse onder de loep genomen, namelijk: webdesigners. In de volgende paragrafen wordt er een beknopte literatuurstudie van de webdesigner weergegeven.

13

2.5 Onderzoeksgroep ‘’Webdesigners, dat zijn toch die op zolder opgesloten puisterige zoontjes van de overbuurman of bijdehante bebrilde achterneefjes van 12 die wel wat voor je “fixen”? WordPress Templates zijn gratis of voor een habbekrats te downloaden. Beetje pielen met een illegale Photoshop, daarna wysiwygen in een eveneens gekraakte Dreamweaver en klaar ben je na een nachtje doorploeteren. Ja toch?’’ (Leijs, 2010).

Zo omschreef Leijs (2010) de beeldvorming die er is over de webdesigner. Dit beeld tracht ik stevig bij te stellen door de ontwikkeling en opkomst van webdesign als beroepsgroep te beschrijven. Webdesign houdt zich bezig met het maken en vormgeven van websites op het internet. Gezien het toegenomen belang van internet in de commercie, wordt het maken en onderhouden van een website steeds vaker uitbesteed aan een bureau met professionele webdesigners1. Het schrijven van teksten voor het web was, tot voor kort, een taak die uitbesteed werd aan een communicatie medewerker en een webmaster. Het schrijven van teksten voor een website was vaak een taak die de communicatiemedewerker ‘erbij’ deed. De publicatie van deze teksten was een taak van de webmaster, een alleskunner die ervoor zorgde dat de website in de lucht werd gehouden en up to date bleef. De webmaster zorgde er ook voor dat de teksten voorzien werden van html-codes zodat ze online geplaatst konden worden. De professie van webdesign kent in de publieke sector verschillende functies en functieomschrijvingen. Er bestaan onder webprofessionals mooie titels, zoals: webredacteur, adviseur digitale communicatie, usability expert, graphic user interface designer, information architect, interaction designer, front - end developer, art-director of webmanager (Leijs, 2010). Vaak wordt hier echter hetzelfde mee bedoeld. De afgelopen jaren is het web een belangrijk medium geworden in de communicatie van organisaties. Webdesign is voor vele organisaties een topprioriteit. Bedrijven willen (nieuwe) klanten binnenhalen via de website. Om dit te bereiken willen ze zo hoog mogelijk scoren via zoekmachines. Wanneer de te verwachten omzet achterblijft, steken webprofessionals de koppen bij elkaar om hun websites te verbeteren. Poort en De Wert (2010: 3) betogen dan ook dat het web een wezenlijke factor is geworden voor de continuïteit van bedrijven. Van een passief digitaal uithangbord is de website veranderd naar een interactief platform waar bezoekers actief in contact treden met organisaties. Met de doorbraak van internet in de jaren negentig werd de consument in toenemende mate geconfronteerd met een overdaad aan informatie. Om de

1

www. creativewebsites.nl

14

stroom van informatie de baas te blijven heeft zij uiteenlopende strategieën hiervoor ontwikkeld. De consument slaat informatie over wat niet relevant is en neemt zijn toevlucht tot zoekmachines die hem snel brengen wat hij zoekt. Bedrijven passen noodgedwongen hun strategie daarop aan. Webdesigners spannen zich in om consumenten te prikkelen, te boeien en te binden (Poort en De Wert, 2010: 4). Met de ontwikkeling van webdesign als beroepsgroep is er ook in Nederland een onderscheid tussen verschillende segmenten en bedrijven. Allereerst zijn de internetbureaus die grotere bedrijven van een website voorzien, zoals Lost Boys en Tam Tam. Van deze grote bedrijven wordt verwacht dat het personeel specialistische taken heeft als het gaat om webdesign. Verder is er een groot segment mensen die voor het midden- en kleinbedrijf werken en soms een groter bedrijf als klant weten te werven. Onder dit segment zijn een groot aantal zzp’ers werkzaam. Doordat zij alle werkzaamheden zelf moeten uitvoeren zijn ze minder gespecialiseerd in hun taakuitvoering. Over het algemeen waarderen webdesignbedrijven kandidaten die bij een sollicitatie zich goed kunnen verkopen. Men dient later collega’s en ook klanten te overtuigen dat hun ideeën namelijk kwalitatief en commercieel aantrekkelijk zijn. Om deze redenen maken internetbureaus dan ook meestal geen gebruik van headhunters. Een opleiding is echter niet een vereiste om in deze branche te werken. Als een webdesigner veel ervaring heeft en zich goed kan verkopen kan hij voor internetbureau’s ook interessant zijn. Tegenwoordig is veel vakkennis online beschikbaar waardoor mensen veel informatie van het web kunnen halen. Gemiddeld ligt het brutosalaris tussen de 2500-3500 euro in dit beroep waar ze hard voor moeten werken2. Het is geen negen tot vijf baan, omdat men ’s avonds thuis ook achter de computer kruipt. Het werk van een webdesigner is intensief en dynamisch. Via email, twitter, weblog, discussielijsten en YouTube laten gebruikers en collega’s van zich horen (Poort en De Wert, 2010: 4). Door de intensieve samenwerking ontstaan wel eens botsingen tussen verschillende afdelingen wanneer de wensen van een afdeling technisch niet uitvoerbaar zijn. Door de technologische vooruitgang is het werk van een webdesigner continu in ontwikkeling Webdesigners moeten daarom continu zorgen dat ze qua kennis bijblijven. Doordat er echter

2

http://www.intermediair.nl/artikel/baan-en-beloning/92908/webdeveloper-4000-euro-bruto.html

15

zoveel ontwikkelingen gaande zijn is het moeilijk voor hen om te focussen op wat ze echt moeten weten. Een opleiding tot webdeveloper loopt dan ook bijna altijd achter op de actualiteit3. 2.6 Onderzoeksvragen In paragraaf 2.3 is beschreven welke factoren bepalend zijn voor het aantrekken van de creatieve klasse. In paragraaf 2.4 is beschreven dat het vestigingspatroon van bepaalde subgroepen van de creatieve klasse in Nederland niet overeenkomt met dat wat Florida beschrijft. De levensstijl en de daarbij behorende vestigingsmotieven lijken per subgroep te verschillen. Dit onderzoek tracht dan ook te achterhalen welke omstandigheden en factoren van invloed zijn op het vestigingsgedrag van Nederlandse webdesigners. De centrale probleemstelling in dit onderzoek, die zowel beschrijvend als verklarend is, luidt als volgt: Waar wonen Nederlandse webdesigners en hoe is hun vestigingsgedrag te verklaren? Om deze probleemstelling zo volledig mogelijk te beantwoorden, is het relevant om deze uit te splitsen in verschillende onderzoeksvragen:

3

-

Hoe ziet de spreiding van webdesigners over Nederlandse gemeenten eruit?

-

Welke rol spelen de vestigingsmotieven van Florida bij webdesigners?

-

Zijn er andere vestigingsfactoren die een rol spelen bij webdesigners?

http://www.intermediair.nl/artikel/baan-en-beloning/92908/webdeveloper-4000-euro-bruto.html

16

2.7 Sociologische relevantie Er is afdoende literatuur gepubliceerd over de creatieve klasse en hun aantrekkingskracht op steden. Toch zijn er voldoende aanknopingspunten die zowel bij het werk van Florida (2002) als van Marlet en Van Woerkens (2004) nader onderzoek verdienen. In hun onderzoek conceptualiseren Marlet en Van Woerkens webdesigners als onderdeel van het ICT cluster die daarmee tot de categorie ‘nerds’ behoren. Zij hebben aangetoond dat ‘nerds’ zich op andere plaatsen vestigen dan de ‘bohémien’. Volgens Kotkin (2001) wordt dit verklaard doordat de stedelijke voorzieningen niet bovenaan de lijst van woonpreferenties en woonbehoeftes staan. ‘Nerds’ zouden meer waarde hechten aan veiligheid en gemakken in en rond het huis. ‘Bohémiens’ willen wonen op plaatsen met een groot aanbod van stedelijke voorzieningen. Ten behoeve van hun creativiteit prefereren zij plaatsen waar zij een diversiteit aan stimuli ontvangen. Wellicht heeft een webdesigner, ten opzichte van de rest van de ICT’ers, hele andere opvattingen als het gaat om vestigingsmotieven, werk en levensstijl. Daarnaast valt de webdesigner eenvoudigweg niet tussen een dichotomie van ‘bohémien’ of ‘nerd’ te categoriseren. Webdesigners beschikken zowel over technologische vaardigheden als creatieve vaardigheden. Het is echter niet duidelijk wat nou precies de doorslag geeft en welke woonbehoeftes webdesigners hebben. Dit zou er wellicht toe hebben geleid dat de woonpreferenties van webdesigners onjuist in het onderzoek van Marlet en Van Woerkens (2004) naar voren zijn gekomen aangezien zij een enkele subgroep vormen van het gehele cluster ICT. Mijn onderzoek biedt dus nieuwe inzichten in waar een bepaalde subgroep van de creatieve klasse, namelijk webdesigners, zich vestigt. Daarnaast zouden de uitkomsten van dit onderzoek wellicht de gevestigde theorieën rondom de creatieve klasse kunnen bijstellen of nuanceren.

17

Hoofdstuk 3 3.0 Methode De onderzoeksvragen, zoals die in paragraaf 2.6 zijn beschreven, worden hieronder nogmaals weergegeven. -

Hoe ziet de spreiding van webdesigners in Nederland eruit?

-

Welke rol spelen de vestigingsmotieven van Florida bij webdesigners?

-

Zijn er andere vestigingsfactoren die een rol spelen bij webdesigners?

Allereerst zal ik nagaan waar webdesigners in Nederland gevestigd zijn. Deze onderzoeksvraag is louter beschrijvend, maar zal waardevolle inzichten verschaffen in hoeverre het vestigingspatroon overeenkomt zoals deze door Florida is beschreven. Bij de tweede onderzoeksvraag zal onderzocht worden of het vestigingspatroon te verklaren is aan de hand van de vestigingsfactoren die door Florida zijn beschreven. De derde onderzoeksvraag is gericht op andere vestigingsmotieven die een mogelijke verklaring vormen voor het vestigingspatroon van webdesigners. Om zoveel mogelijk verklaringskracht rondom de woonplaatsen en de vestigingsfactoren van webdesigners te genereren, is er binnen dit onderzoek gekozen voor een kwantitatieve onderzoeksopzet. Om zoveel mogelijk respondenten te werven is in april 2011 een online survey geconstrueerd. De diverse vestigingsmotieven zijn verwerkt in een survey bestaande uit dertig uitspraken die onderverdeeld zijn in een aantal onderwerpen (zie bijlage vragenlijst). De vragenlijst is afgenomen bij webdesigners die werkzaam zijn bij verschillende internetbureaus. Op diverse manieren zijn uitnodigingen verstuurd voor de online survey. Over heel Nederland verspreid zijn er internetbedrijven geselecteerd die de laatste jaren volgens het ‘internetbureau concurrentie top tien’ (zie bijlage) tot de grootste spelers van de markt behoren. Op basis hiervan zijn bedrijfsprofielen geselecteerd via social media sites zoals Linkedin en Twitter. In deze bedrijfsprofielen hebben circa 500 webdesigners een uitnodiging voor de online survey ontvangen. Op de startpagina van de survey wordt vermeld dat het onderzoek geïnitieerd is vanuit de Erasmus Universiteit Rotterdam. Daarnaast werden vertrouwelijkheid en anonimiteit benadrukt. 18

De data zijn verzameld in de periode juni–juli 2011. In deze periode zijn 275 mensen gevonden voor deelname aan het onderzoek. Dit aantal valt naarmate de enquête vordert, lager uit. De uiteindelijke respons van de online survey bedraagt slechts 33%. De lage respons is vermoedelijk te wijten doordat de laatste paar vragen de mate van etnocentrisme meten. Dit concept ligt gevoelig en meerdere respondenten hebben dan ook aangegeven deze vraag niet te willen invullen. Daarnaast is de enquête volgens de respondenten te lang. Dit heeft er aan bijgedragen dat de daadwerkelijke respons lager uit is gevallen. 3.1 Respondenten Aan de enquête hebben in totaal 275 respondenten meegedaan. Onder de respondenten waren 238 mannen (86%) en 37 vrouwen (14%). De gemiddelde leeftijd is 33.8 jaar. De burgerlijke status van de respondenten is met name verdeeld tussen alleenstaanden (41%) en samenwonenden (41%). Het overgrote deel (80%) heeft geen kinderen. En 66% van de respondenten heeft een diploma behaald in het hoger beroepsonderwijs of hoger. 27 respondenten werken als parttimer (15%) en 150 respondenten werken fulltime (85 %) als webdesigner. 3.2 Meetinstrumenten De achtergrondgegevens hebben betrekking op geslacht, leeftijd, woonplaats, hoogst genoten opleiding, burgerlijke status, gezinssituatie en het aantal werkzame uren per week. De vestigingsfactoren zijn gebaseerd op het theoretisch raamwerk van Florida (2002). Van deze factoren zijn 5-punts schalen geconstrueerd, variërend van 1 (irrelevant) tot 5 (doorslaggevend). Vestigingsfactoren zijn gemeten aan de hand van de variabelen: (1) algemene werkgelegenheid, (2) werkgelegenheid van uw beroepssector, (3) de nabijheid van sportterreinen, recreatie- en outdoor-activiteiten, (4) de aanwezigheid van uitgaansgelegenheden, (5) de aanwezigheid van restaurants, (6) de aanwezigheid van culturele voorzieningen, (7) de kwaliteit en diversiteit van het winkelaanbod, (8) de aanwezigheid van uitgaansgelegenheden, (9) de aanwezigheid van restaurants, (10) de aanwezigheid van groene voorzieningen, (11) de aanwezigheid van diversiteit onder de lokale bevolking en (12) de mogelijkheid om jezelf te kunnen ontplooien in de woonomgeving.

19

Zoals er al in het theoretisch kader beschreven is, blijkt tolerantie een belangrijke vestigingsfactor voor de creatieve klasse te zijn. Tolerantie wordt op verschillende manieren tot uitdrukking gebracht en heeft volgens Florida betrekking op de acceptatie van mensen en groepen die anders zijn. In dit onderzoek wordt tolerantie gemeten aan de hand van een etnocentrismeschaal. De etnocentrismeschaal

is gebaseerd op de schaal die Neuliep en

McCroskey (1997) hanteren. Bij de etnocentrismeschaal is een betrouwbaarheidsanalyse verricht om te bepalen of de items binnen een dimensie homogeen zijn en om vast te stellen of de items hetzelfde meten. Uit de betrouwbaarheidsanalyse is naar voren gekomen dat de schaal een Cronbachs Alpha heeft van 0.72 (zie bijlage: tabel 15). Hiermee kan de schaal geconstrueerd worden. De etnocentrismeschaal bestaat uit vijf items: (1) Levensstijlen in andere culturen zijn even waardig als in mijn cultuur, (2) Mensen in mijn cultuur zouden veel kunnen leren van mensen van andere culturen, (3) Ik ben erg geïnteresseerd in de normen en waarden van andere culturen, (4) Ik vertrouw mensen niet die anders zijn dan ikzelf en (5) De meeste andere culturen zijn achtergesteld aan mijn cultuur. De schaal heeft opeenlopende waarden van één tot en met vijf. Hierbij zijn de laatste twee variabelen omgepoold zodat een hoge score een lagere mate van etnocentrisme meet. Een lage score van één veronderstelt een etnocentrisch attitude terwijl bij een score van vijf geen etnocentrische houding aanwezig is. De overige factoren kunnen volgens sommige auteurs (Kotkin 2001, Smit 2008) een belangrijke rol spelen bij de vestigingsfactor. Van deze factoren zijn vijf-punts schalen geconstrueerd, variërend van één (zeer irrelevant) tot vijf (doorslaggevend). Deze zijn gemeten aan de hand van de variabelen: (1) De prijs-kwaliteitverhouding van de woning, (2) De aanwezigheid van kindervoorzieningen, kinderopvang en scholen, (3) De veiligheid van de woonomgeving.

(4)

Korte

afstand

en/of

reistijd

van

woon-

en

werkverkeer,

(5)

Opleidingsmogelijkheden voor u en/of uw partner en (6) Werkgerelateerde activiteiten en/of ontmoetingsplekken in de nabijheid van de woonomgeving voor het opbouwen van een professioneel netwerk (bijvoorbeeld netwerkborrels).

20

3.3 Creatieve steden Op basis van de creatieve klasse theorie zou verwacht moeten worden dat bepaalde factoren gunstige vestigingsmotieven vormen voor degenen die in creatieve steden wonen. Creatieve steden zouden een gunstig klimaat vormen en tegemoet komen aan de vestigingsvoorwaarden van de creatieve klasse. Volgens Florida zijn dit vestigingsplaatsen waar webdesigners graag zouden willen wonen. De verwachting is dat de creatieve klasse een kritische selectie maakt in haar keuze voor een woonplaats, die tegelijkertijd zorgt voor welvaart en werkgelegenheid (Marlet en Van Woerkens, 2004: 13). Op basis van deze verwachtingen en op het onderzoek van Marlet en Van Woerkens (2004) is er een onderscheid gemaakt tussen creatieve steden, andere steden en overige gemeenten . Figuur 3.1: de creatieve klasse in Nederlandse steden

uit: Marlet en Van Woerkens, 2004)

21

Het aandeel van de creatieve klasse in Nederlandse steden wordt in dit onderzoek als een graadmeter gebruikt om een stad als creatief aan te merken. Het gemiddelde percentage van de creatieve klasse in de vijftig grootste gemeenten in Nederland is 22,1%. De 18 creatieve steden in dit onderzoek zijn: Utrecht, Leiden, Nijmegen, Amstelveen, Delft, Amersfoort, Leidschendam-Voorburg, Amsterdam, Den Bosch, Haarlem, Groningen, Hilversum, Eindhoven, Gouda, Den Haag, Ede, Breda en Arnhem. Steden waarvan het percentage van de creatieve klasse onder het gemiddelde ligt (zie figuur 3.1), behoren in dit onderzoek tot de categorie overige steden. De categorie overige steden zijn: Zoetermeer, Apeldoorn, Rotterdam, Maastricht, Alphen aan de Rijn, Leeuwarden, Deventer, Almere, Hengelo, Lelystad, Helmond, Oss, Dordrecht, Zwolle, Haarlemmermeer, Schiedam, Alkmaar, Velsen, Bergen op Zoom, Tilburg, Hoorn, Vlaardingen, Zaanstad, Venlo, Sittard – Geleen, Enschede, roosendaal, Heerlen, Spijkenisse, Almelo, Purmerend en Emmen. Woonplaatsen die niet in figuur 3.1 vermeldt staan, behoren tot de categorie overige gemeenten.

22

Hoofdstuk 4 Resultaten 4.0 Waar wonen webdesigners? Via de survey zijn de woonplaatsen van de respondenten verzameld waarmee uiteindelijk een kaart is geconstrueerd die de geografische spreiding van Nederlandse webdesigners omvat. Allereerst valt het op dat de belangrijkste clustering in en rondom de Randstad waar te nemen is. Figuur 4.1

23

Verder zien we een kleine concentratie in en rondom Arnhem, al staat dit in aantal niet in verhouding tot dat van de vier grote steden. Een uitzondering vormt Groningen. In deze stad zijn relatief veel respondenten gevestigd. Het grootste gedeelte van de respondenten blijkt dus vooral gevestigd te zijn in de vier grote steden (zie tabel 4.1). Samen met Groningen vormen zij een aanzienlijk deel, namelijk 43% (128 N), van het totale aantal respondenten. Tabel 4.1: Woonplaatsen Webdesigners Gemeente

Respondenten

Percentage

Utrecht

45

16,2 %

Amsterdam

36

13 %

Rotterdam

27

9,7 %

Groningen

11

4%

Den Haag

9

3,2 %

Leiden

6

2,2 %

Zoetermeer

5

1,8 %

Amersfoort

4

1,4 %

Arnhem

4

1,4 %

Breda

4

1,4 %

Totaal wonend in creatieve steden

137

49,1 %

Totaal wonend in overige steden

61

22,9 %

Totaal wonend in overige gemeenten

77

28 %

Totaal aantal Respondenten

275

100 %

In vergelijking met de ruimtelijke spreiding van de creatieve klasse (zie: figuur 4.1) valt het op dat 137 webdesigners (49,1 %) in de 18 Nederlandse creatieve steden zijn gevestigd. Op basis van de creatieve klasse theorie kan voorlopig worden verondersteld dat hun vestigingspatroon overeenkomen met Florida’s verwachtingen. Daartegenover staat dat er een grote groep respondenten (50,2 %) buiten de creatieve steden zijn gevestigd. In aanvulling hierop geven de 24

resultaten weer (zie bijlage: tabel 1) dat webdesigners op de meest uiteenlopende plaatsen wonen. Zo blijkt uit de data dat respondenten in kleinere gemeenten als Elst, Harkema, Norg, Odijk, Valkenswaard en Aarle-Rixtel wonen. Op basis van de creatieve klasse theorie zou men niet verwachten dat deze gemeenten vestigingsplaatsen van webdesigners zijn. De creatieve klasse theorie lijkt bij deze respondenten niet van toepassing. Wellicht spelen andere factoren een rol die het vestigingspatroon van deze groep webdesigners over verschillende plaatsen verklaart. Samenvattend kan er gesteld worden dat het vestigingspatroon van webdesigners een verschil toont met die van de creatieve klasse, zoals door Marlet en Van Woerkens (2004) in kaart is gebracht. Slechts 46,4 % van het totale aantal respondenten woont in creatieve steden. Op basis van de creatieve klasse theorie kan voorlopig verondersteld worden dat hun vestigingspatroon overeenkomen met Florida’s verwachtingen. Daartegenover staat dat er een grote groep respondenten woont in plaatsen, die niet bekend staan als creatieve steden. In de volgende paragrafen zal gekeken worden of het vestigingspatroon te verklaren is aan de hand van enkele theoretische concepten van Florida. 4.1 The Power Of Place Florida (2002: 223-234) beschrijft een aantal factoren die van belang zijn voor het vestigingsgedrag van de creatieve klasse. Deze vloeien voort uit de aantrekkingskracht van de creatieve steden. Florida gebruikt de term power of place om bepaalde vestigingsfactoren aan te duiden. Bij de power of place gaat het om een aantal factoren. Allereerst moeten deze woonplaatsen voldoende werkgelegenheid en levensstijlfaciliteiten bezitten. Daarnaast vestigen veel leden van de creatieve klasse zich op plaatsen waar er voldoende mogelijkheden zijn voor sociale interactie. Bovendien bezitten deze steden een bepaalde mate van authenticiteit. Deze ‘unieke’ set van faciliteiten en ervaringen maken het voor de creatieve klasse aantrekkelijk om in bepaalde steden te wonen. Tabel 4.2 laat de gemiddelden van deze vestigingsfactoren zien. Om vast te kunnen stellen of de gemiddelden significante verschillen opleveren, is er gebruik gemaakt van een t-toets.

25

Tabel 4.2 Gemiddelde scores power of place

Totaal gemiddelde

Woonachtig in creatieve stad

Woonachtig in restgebied

T - toets

significantie

Algemene werkgelegenheid

2.6

2.7

2.6

0.01

0.13

Werkgelegenheid beroepssector

2.8

2.8

2.8

-0.06

0.44

Recreatievoorzieningen

2.5

2.4

2.6

-0.24

0.63

Uitgaansmogelijkheden

2.6

2.7

2.6

0.09

0.92

Restaurants

2.7

2.7

2.6

0.10

0.55

Culturele voorzieningen

2.8

2.7

2.8

-0.10

0.55

* P < (0,05)

De resultaten van deze vestigingsfactoren en de mate waarin respondenten deze belangrijk vinden, laten zien dat de gemiddelde scores zich bevinden tussen 2.5 en 2.8. In tegenstelling

tot

wat

Florida

beweert,

hebben

factoren

zoals

werkgelegenheid

en

levensstijlfaciliteiten geen positieve aantrekkingskracht op de respondenten. Daarnaast geeft de t-toets weer dat er geen significante verschillen zijn tussen de creatieve steden en het restgebied. Zoals er al eerder is beschreven, veronderstelt Florida dat creatieve steden een sterke aantrekkingskracht uitoefenen op de creatieve klasse. Op basis van de creatieve klasse theorie zou verwacht moeten worden dat de respondenten die wonen in creatieve steden, hoger scoren en significante verschillen opleveren ten opzichte van het restgebied. Dit blijkt niet het geval te zijn. Factoren zoals algemene werkgelegenheid, uitgaansmogelijkheden, recreatievoorzieningen, uitgaansmogelijkheden, restaurants en de aanwezigheid van culturele voorzieningen leveren geen significante verschillen op. Er kan worden geconcludeerd dat de gemiddelde scores, zoals die beschreven zijn met the power of place, afwijken van de theoretische verwachtingen. Factoren als werkgelegenheid, levensstijlfaciliteiten en mogelijkheden voor sociale interactie zijn voor webdesigners allen neutrale vestigingsfactoren. Deze factoren bieden geen overtuigende verklaring waarom 26

webdesigners zich in deze steden hebben gevestigd. Bovendien leveren de verschillen in woonplaats geen significante resultaten op. Naast de vestigingsfactoren die Florida beschrijft met the power of place maakt hij een onderscheid in vestigingsfactoren die toebehoren aan the quality of place. In de volgende paragraaf worden de resultaten die verkregen zijn bij the quality of place behandeld. 4.2 The Quality of Place Ter herinnering en verduidelijking wordt the quality of place nogmaals beknopt weergegeven. Florida maakt een onderscheid in drie dimensies: -

What’s there? Dit betreft de bouwstijl van de stad, de aanwezigheid van historische gebouwen en de nabijheid van een groene omgeving.

-

Who’s there? Deze dimensie heeft betrekking op de aanwezigheid van verschillende etniciteiten en lokale culturen die een uniek karakter aan een stad geven.

-

What’s going on? Deze dimensie heeft betrekking op de levendigheid en aanwezigheid van activiteiten die buitenshuis plaatsvinden zoals festivals, cafés, muziek en kunst etc.

De quality of place behelst faciliteiten zoals uitgaansmogelijkheden, restaurants en culturele voorzieningen die ook toebehoren aan the power of place. De quality of place omvat echter ook vestigingsfactoren die de power of place niet kent. Waar het om gaat is dat de quality of place de juiste set van ervaringen en factoren omvat steden die aantrekkelijk maken voor de creatieve klasse om er in te wonen. Van deze factoren zijn eveneens vijf-puntsschalen geconstrueerd, variërend van één (zeer irrelevant) tot vijf (doorslaggevend). De gemiddelde scores op deze vestigingsfactoren en de onderlinge verschillen worden in tabel 4.3 weergegeven.

27

Tabel 4.3 Gemiddelde scores quality of place Totaal gemiddelde

Woonachtig in creatieve stad

Woonachtig in restgebied

T- toets

Significantie

Groenvoorzieningen

3.1

3.0

3.3

-0.31

0.14

Diversiteit Bevolking

2.4

2.4

2.4

0.04

0,80

Zelfontplooiing

3.0

2.9

3.1

-0.23

0.19

Uitgaansmogelijkheden

2.6

2.7

2.6

0.09

0.92

Restaurants

2.7

2.7

2.6

0.1

0.55

Culturele voorzieningen

2.8

2.7

2.8

-0.1

0.55

* P < (0,05)

Op basis van de gemiddelde scores op alle quality of place factoren kan gesteld worden dat de woonvoorkeuren van mijn respondenten niet overeenkomen met de theoretische verwachtingen. De vestigingsfactoren die kenmerkend zijn bij de quality of place bieden geen overtuigende verklaringen voor het vestigingspatroon van webdesigners. De gemiddelde scores van de verschillende vestigingsfactoren blijven steken tussen 2.6 en 3.1. Ten aanzien van deze factoren betekent dit dat webdesigners geen uitgesproken voorkeur of afkeur hebben voor levensstijlfaciliteiten, groenvoorzieningen en zelfontplooiing. Ook lijkt de aanwezigheid van lokale diversiteit zelfs een lagere score te krijgen dan de andere items. In tegenstelling tot wat Florida hier over schrijft, is de aanwezigheid van lokale diversiteit voor mijn respondenten geen aantrekkelijke vestigingsfactor. Daarnaast laat de t-toets zien dat er geen significante verschillen aanwezig zijn tussen de creatieve steden en het restgebied. Op basis van de creatieve klasse theorie zou verwacht moeten worden dat de respondenten die wonen in creatieve steden, hoger scoren en significante verschillen opleveren ten opzichte van het restgebied. De quality of place factoren leveren in dit onderzoek echter geen significante verschillen op.

28

4.3 Tolerantie Steden met een tolerant, open karakter genieten de voorkeur van de creatieve klasse en zijn volgens Florida een belangrijke verklaring waarom de creatieve klasse zich aangetrokken voelt tot creatieve steden. De resultaten van de etnocentrismeschaal zijn in tabel 4.4 weergegeven. De resultaten van de etnocentrismeschaal laten zien dat 113 respondenten (68%) hoger dan drie scoren op de etnocentrismeschaal. Dit betekent dat er bij hen geen etnocentrische attitude is waargenomen. Tabel 4.4 Etnocentrismeschaal Score 1 2 3 4 5

Respondenten Percentage 2 1% 7 4% 44 27 % 85 51 % 28 17 % N= 166, gemiddelde = 3.8

Wat betreft de categorisering van de score betekent een score van drie dat zij een neutrale houding en dus geen uitsproken mening hebben ten aanzien van etnocentrisme. Slechts negen respondenten (5%) scoren lager dan drie op de etnocentrismeschaal. Ten aanzien van etnocentrisme betekent dit dat een dergelijke houding aanwezig is bij 5% van de respondenten. Met een gemiddelde score van 3.8 valt er te veronderstellen dat deze attitude bij webdesigners in zeer beperkte mate aanwezig is. Maar wat betekenen deze resultaten wanneer de woonplaats erbij betrokken wordt? Volgens Florida zijn creatieve steden en de creatieve klasse toleranter en staan ze meer open voor mensen en groepen die anders zijn. In tabel 4.5 zijn de scores van de etnocentrismeschaal wederom uitgesplitst in de categorieën woonachtig in creatieve stad en woonachtig in restgebied.

29

Tabel 4.5 gemiddelde score tolerantie Totaal gemiddelde

Woonachtig in creatieve stad

Woonachtig in restgebied

T-toets

Significantie

Etnocentrisme schaal

3.8

3.7

3.8

-0.09

0.42

Tolerant leefklimaat

3.0

3.0

2.9

0.13

0,48

* P < (0,05)

De resultaten in tabel 4.5 gever weer dat het onderscheid tussen creatieve steden en het restgebied geen significante verschillen opleveren. Naast etnocentrisme is tolerantie ook op een andere manier gemeten. -

Een tolerant leefklimaat in de buurt ten opzichte van mensen die anders zijn.

Als het gaat om de factor tolerant leefklimaat laten de resultaten in tabel 4.5 zien dat de webdesigners neutraal tegenover een tolerant leefklimaat staan. Beide factoren leveren geen significante verschillen op als het gaat om de woonplaats. Florida stelt echter dat creatieve steden zich onderscheiden door hun tolerantie. Op basis van wat Florida hier over schrijft, zou verwacht moeten worden dat creatieve steden hoger scoren en significante verschillen opleveren ten opzichte van het restgebied. Dit blijkt in het geval van de webdesigners niet zo te zijn. Als het gaat om de vestigingsfactor tolerantie levert het onderscheid in woonplaats geen significante verschillen op. 4.4 Overige vestigingsfactoren In de vorige paragrafen is uit de analyse allereerst naar voren gekomen dat het vestigingspatroon van webdesigners grotendeels afwijkt met die van de creatieve klasse. Vervolgens is er gekeken of Florida’s vestigingsmotieven een verklaring konden geven voor het afwijkende vestigingspatroon. Uit die resultaten is naar voren gekomen dat bepaalde aspecten rondom de aard van de woning en de woonomgeving een minder significante rol spelen dan werd verwacht. Als het gaat om vestigingsmotieven en woonvoorkeuren, die toebehoren aan de creatieve klasse, kan er gesteld worden dat deze een zeer bescheiden of marginale rol spelen.

30

Daarnaast heeft het conceptuele onderscheid van de creatieve stad en haar aantrekkingskracht geen significante verschillen opgeleverd. In deze paragraaf wordt er gekeken naar alternatieve vestigingsmotieven en verklaringen voor het vestigingspatroon van webdesigners. In tabel 4.6 worden de belangrijkste resultaten van deze factoren gepresenteerd. Van deze factoren zijn eveneens vijf-punts schalen geconstrueerd, variërend van één (zeer irrelevant) tot vijf (doorslaggevend). Daarnaast zijn de resultaten wederom weer verdeeld in de categorieën woonachtig in creatieve stad en woonachtig in restgebied Tabel 4.6 Gemiddelden overige vestigingsfactoren Totaal gemiddelde

Woonachtig in creatieve stad

Woonachtig in restgebied

T-toets

Significantie

3.7

3.6

3.9

-0.39

0.02*

3.3

3.3

3.4

-0.01

0.49

Korte woon-werkafstand

3.5

3.6

3.5

0.03

0.13

Opleidingsmogelijkheden

2.3

2.5

2.1

0.38

0.04*

Prijs-kwaliteitverhouding van woning Veiligheid van de woonomgeving

* P < (0,05)

Allereerst kijken webdesigners naar de prijs-kwaliteitverhouding van de woning. Met een gemiddelde score van 3.7 geeft de onderzoeksgroep aan dat de prijs-kwaliteitverhouding een relevante vestigingsfactor is. De prijs-kwaliteitverhouding van de woning heeft daarmee, binnen dit onderzoek, de sterkste verklaringskracht voor het vestigingspatroon van webdesigners. Bij het onderscheid in groepen valt op dat de prijs-kwaliteitverhouding van de woning een significant verschil oplevert. Dit betekent dat de vestigingsfactor prijs-kwaliteitverhouding van de woning (p = 0,02*) een belangrijkere rol speelt in het restgebied ten opzichte van creatieve steden. Dat

31

deze factor een belangrijkere rol hierin speelt, valt wellicht te verklaren omdat huisvesting in deze steden aanzienlijk goedkoper is in vergelijking met de creatieve steden. Daarnaast kijken webdesigners bij de vestigingskeuze naar een korte woonwerk-afstand. Met een gemiddelde score van 3.5 laten respondenten zien dat een dergelijke korte woonwerkafstand een overtuigende verklaring kan zijn bij het vestigingspatroon. Wanneer deze scores uitgesplitst worden zien we dat het onderlinge verschil niet significant is. Dat betekent dat het onderscheid tussen woonplaatsen hier niet relevant is. Desalniettemin blijft een korte afstand naar het werk een overtuigende factor voor het vestigingspatroon van webdesigners. Dit zou wellicht een verklaring kunnen vormen vanwege het feit dat de belangrijkste clustering van respondenten in en rondom de Randstad is waar te nemen. Door zich te vestigen in Randstedelijke overloopregio’s is een korte afstand naar het werk nog steeds realiseerbaar zonder dat men zich hoeft te vestigen in een creatieve stad. Een derde vestigingsmotief die belangrijk is voor het bepalen van de woonplaats is veiligheid van de woonomgeving. Webdesigners geven met een gemiddelde score van 3.3 aan dat dit een belangrijke woonvoorkeur is bij het bepalen van hun vestigingsplaats. Webdesigners vestigen zich op plaatsen waar ze zich veilig voelen. Het gaat erom dat het woonmilieu een veilige plek en leefomgeving is voor webdesigners. Ook hier levert het onderscheid tussen creatieve steden en het restgebied geen significante verschillen op. Het vestigingsmotief nabijheid van opleidingsmogelijkheden blijkt voor webdesigners, met een gemiddelde score van 2.3, een irrelevante vestigingsfactor te zijn. Wanneer deze vestigingsfactor opgesplitst wordt, blijkt dat er een significant verschil aanwezig is. Bij opleidingsmogelijkheden (p = 0,04*) zien we dat de creatieve steden meer belang hechten aan de nabijheid van opleidingsmogelijkheden ten opzichte van de respondenten die in het restgebied wonen. Dit zou wellicht verklaard kunnen worden omdat er in creatieve steden meer opleidingsmogelijkheden ten opzichte van het restgebied. Volgens Florida bestaat de creatieve klasse vooral uit hoogopgeleiden (Bachelor graad of hoger). De aanwezigheid van hogescholen en universiteiten in creatieve steden kan dan ook een verklaring vormen waarom webdesigners in creatieve steden hier meer belang aan hechten ten opzichte van het restgebied.

32

4.5 Florida-Score In de voorgaande stappen van de analyse zijn vooral de gemiddelden van diverse vestigingsfactoren en de verschillen ertussen onderzocht. In deze fase wordt er gekeken in hoeverre de vestigingsmotieven van respondenten overeenkomen met die van de creatieve klasse en waar ze wonen. Hiervoor is een variabele geconstrueerd, de Florida-score, die louter vestigingsfactoren omvat van de creatieve klasse. Hoe hoger een respondent op de Florida-score scoort, des te groter de vestigingsfactoren overeenkomen met die van de creatieve klasse. Vestigingsfactoren van de creatieve klasse zijn: algemene werkgelegenheid, werkgelegenheid in uw beroepssector, de aanwezigheid van diversiteit onder de lokale bevolking, de mogelijkheid tot zelfontplooiing, jezelf kunnen zijn, een tolerant leefklimaat, aanwezigheid van gelijkgestemden, groene voorzieningen, recreatievoorzieningen, culturele voorzieningen, geen etnocentrische attitude, een divers aanbod van restaurants, een divers winkelaanbod en de aanwezigheid van uitgaansgelegenheden. Nadat de respondenten met de missing values eruit zijn gefilterd houden we 159 respondenten over. Uit deze groep is er een ranglijst geconstrueerd waarin de bovenste 10% en de onderste 10% weergegeven worden. Vervolgens zijn de woonplaatsen van deze respondenten aan deze scores verbonden.

33

Tabel 4.8: Top 16 hoogste Florida-Score Florida-score

Woonplaats

59.8 57.6 57.6 55.2 55.2 55.0 54.8 54.6 52.4 54.4 54.4 53.2 52.6 52.6 52.4 52.4

Drunen Utrecht Utrecht Rotterdam Amsterdam Rotterdam Norg Bunschoten Vianen Utrecht Utrecht Rotterdam Ede Amsterdam Leiden Utrecht

Bij tabel 4.8 valt het op dat de ranglijst bestaat uit een mix van creatieve steden en gemeenten die toebehoren aan het restgebied. Vast staat in ieder geval dat hun vestigingsmotieven in sterke mate overeenkomen met die van de creatieve klasse. Volgens de creatieve klasse theorie zouden juist deze mensen zich aangetrokken voelen tot creatieve steden zoals Amsterdam, Utrecht en Leiden. Dit wordt ook wel deels bevestigd; in de top 16 met 9 creatieve steden ruim vertegenwoordigd. Het valt echter op dat er ook respondenten zijn die in plaatsen wonen zoals Drunen, Norg, Bunschoten en Vianen. Deze plaatsen voldoen niet aan de kenmerken die Florida aan creatieve steden toeschrijft. De overeenkomstige woonvoorkeuren en vestigingsmotieven van webdesigners en de creatieve klasse hebben er niet toe geleid dat het vestigingspatroon louter bestaat uit creatieve steden. Wellicht speelt hier een vergelijkbare verklaring zoals er besproken is bij een korte woonwerk afstand. De respondent die het hoogst aantal punten heeft bepaald op de Florida-Score woont in Drunen. Hoewel Drunen een vrij kleine plaats is in Noord-Brabant bevindt deze gemeente zich in een relatieve nabijheid (20 kilometer) van creatieve stad ‘s-Hertogenbosch. Norg bevindt zich slechts 25 kilometer van creatieve stad Groningen. De faciliteiten en de levensstijlvoorzieningen die de respondenten van belang achten zijn daarmee relatief dichtbij, waardoor er geen vereiste is om zich in een creatieve stad te vestigen.

34

Tabel 4.9: top 16 laagste Florida-Scores Florida-score 15.6 15.6 15.6 16.0 16.0 16.4

Woonplaats Woudenberg Haarlem Utrecht Amsterdam Rotterdam Valkenswaard

16.4 19.4 19.4 20.6 22.4

Utrecht Arnhem Amsterdam Odijk Zoetermeer

23.0 24.4 24.6 25.0 25.4

Utrecht Den Haag Amsterdam Rotterdam Gouda

Bij tabel 4.9 zien we respondenten die het laagste aantal punten hebben behaald bij de Florida-score. Dit betekent dat hun vestigingsmotieven sterk afwijken van die van de creatieve klasse. In lijn met de creatieve klasse theorie voelen deze respondenten zich niet aangetrokken tot creatieve steden omdat de woonvoorkeuren en de vestigingsmotieven niet overeenkomen maar afwijken met die van de creatieve klasse. Desondanks zien we in tabel 4.9 dat deze respondenten zich hebben gevestigd in creatieve steden zoals: Haarlem, Utrecht, Amsterdam en Arnhem. Opvallend is dat er respondenten zijn die in creatieve steden wonen, ondanks dat hun vestigingsmotieven en woonvoorkeuren sterk afwijken met die van de creatieve klasse. Deze resultaten staan dan ook in contrast met de creatieve klasse theorie. Deze groep respondenten heeft blijkbaar andere redenen dan die van Florida om zich in creatieve steden te vestigen. Uit deze bevindingen kan dan ook gesteld worden dat de creatieve klasse theorie geen sluitende verklaring biedt voor het vestigingspatroon van webdesigners. De vestigingsfactoren van Florida lijken niet te werken bij webdesigners. Allereerst is er aangetoond dat webdesigners niet louter in creatieve steden gevestigd zijn.. Men hoeft niet in creatieve steden te wonen om een bepaalde levensstijl of consumptiepatroon er op na te houden. De vestigingsmotieven van de creatieve klasse leiden dus niet tot een eenzijdig vestigingspatroon van webdesigners die een specifieke voorkeur hebben voor creatieve steden. Door de relatieve nabijheid van omliggende 35

gemeenten is het geen vereiste om in creatieve steden te wonen. Daarnaast geven de resultaten uit tabel 4.9 weer dat er ook respondenten zijn die om hele andere redenen, dan die van Florida, in creatieve steden vestigen.

36

Hoofdstuk 5 5.0 Conclusie Aan de hand van de verkregen resultaten kunnen er een aantal conclusies getrokken worden, die op basis van het theoretisch kader niet werden verwacht. De algemene vraagstelling van dit onderzoek luidde: Welke omstandigheden en factoren zijn van invloed op het vestigingsgedrag van Nederlandse webdesigners? Om deze vraagstelling te beantwoorden zijn er verschillende onderzoeksvragen geformuleerd: -

Hoe ziet de geografische spreiding van webdesigners in Nederland eruit?

-

Welke rol spelen de vestigingsmotieven van Florida bij webdesigners?

-

Zijn er andere factoren die een rol spelen bij de vestigingskeuze van webdesigners?

Het antwoord op de eerste onderzoeksvraag is dat de geografische spreiding van de webdesigners afwijkt van die van de creatieve klasse. De resultaten geven weer dat de webdesigners in het onderzoek zich vooral in en rondom de Randstedelijke regio’s clusteren. Het grootste gedeelte van de respondenten blijkt vooral gevestigd te zijn in de vier grote steden en in Groningen. De geografische spreiding van webdesigners vertoont daarmee een ander beeld dan de geografische spreiding van de creatieve klasse. In het onderzoek van Marlet en Woerkens (2004) kwam naar voren dat het grootste aandeel van de creatieve klasse gevestigd is in de 12 creatieve steden. De resultaten laten zien dat slechts 54 % van het totale aantal respondenten in creatieve steden zijn gevestigd. Op basis van de creatieve klasse theorie kan voorlopig worden verondersteld dat hun vestigingspatronen overeenkomen met Florida’s verwachtingen. Daartegenover staat dat 46% woont in plaatsen, die niet bekend staan als creatieve steden. Vervolgens is er gekeken of deze verschillen in vestigingspatronen te verklaren zijn aan de hand van enkele theoretische concepten van Florida. De resultaten laten zien dat woonvoorkeuren van de creatieve klasse, zoals Florida die omschreven heeft met the power of place en the quality of place, niet overeenkomen met die van webdesigners. Factoren zoals werkgelegenheid, de aanwezigheid van recreatiefaciliteiten, uitgaansgelegenheden, restaurants, 37

culturele voorzieningen, groen voorzieningen, diversiteit onder de lokale bevolking en de mogelijkheid tot zelfontplooiing vormen voor webdesigners geen relevante of doorslaggevende factoren waar zij hun vestigingskeuze op baseren. Betekenen de resultaten die verkregen zijn bij de tweede onderzoeksvraag dat de creatieve klasse theorie geen verklaringskracht biedt voor de vestigingsmotieven van webdesigners? Deze vraag lijkt zowel positief als negatief te beantwoorden. Leden van de creatieve klasse zouden juist aangetrokken moeten worden door creatieve steden zoals Utrecht en Leiden. Voor een beperkt deel lijkt dit op te gaan. In dit onderzoek zijn er respondenten die in creatieve steden, zoals Amsterdam of Utrecht, wonen omdat hun vestigingsmotivatie in sterke mate overeenkomt met die van Florida’s creatieve klasse. Daartegenover staat dat respondenten in plaatsen gevestigd zijn die in eerste instantie niet voldoen aan de voorkeuren van de creatieve klasse. Desondanks komen hun vestigingsmotieven sterk overeen met die van de creatieve klasse. Wanneer er rekening wordt gehouden met het gebruik van ruimte, de hoge bevolkingsdichtheid en de infrastructuur van Nederland, ziet men dat er geen vereiste is om in creatieve steden te wonen om van dergelijke faciliteiten en levensstijlvoorzieningen gebruik te maken. De grote concentratie van webdesigners in Randstedelijke overloop regio’s (zie figuur 4.1) wijst erop dat webdesigners in de nabijheid van de creatieve stad wonen en gebruik kunnen maken van deze faciliteiten zonder dat ze zich in creatieve steden hoeven te vestigen. Opvallend is dat er respondenten zijn die in creatieve steden wonen, ondanks dat hun vestigingsmotieven en woonvoorkeuren sterk afwijken met die van de creatieve klasse. Deze groep respondenten heeft blijkbaar andere redenen dan die van Florida om zich in creatieve steden te vestigen. Deze resultaten vragen dan ook om een nuancering van de creatieve klasse theorie. In aanvulling hierop heeft de t-toets laten zien dat het onderscheid tussen creatieve steden en het restgebied, als het gaat om bijna alle vestigingsfactoren, geen significante verschillen oplevert. Als het gaat om de meeste vestigingsfactoren zijn er geen significante verschillen gevonden tussen creatieve steden en het restgebied. Hiermee wordt wederom bevestigd dat deze vestigingsfactoren niet blijken te werken bij webdesigners. Kennelijk heeft het weinig zin om 38

voor webdesigners levensstijlfaciliteiten of om een plaats met veel werkgelegenheid aan te bieden. De woonvoorkeuren en vestigingspatronen van de respondenten komen niet overeen met die van de creatieve klasse. De creatieve klasse theorie levert in dit onderzoek dan ook geen overtuigende bevestigingen op. De overige resultaten die verkregen zijn op de derde en laatste onderzoeksvraag geven aan welke vestigingsfactoren wel een rol spelen bij webdesigners. Ten eerste hechten webdesigners veel waarde aan de prijs-kwaliteitverhouding van de woning. De juiste prijs-kwaliteitverhouding is voor de respondenten in dit onderzoek de belangrijkste vestigingsfactor ten aanzien van de vestigingskeuze. Zo geeft respondent #71 aan het einde van de enquête aan: ‘‘…De werkelijke reden waarom ik er woon is nogal voor de hand liggend: het huis wat we kochten vonden we gewoon mooi en betaalbaar…’’. De tweede factor die een belangrijke rol speelt voor de bepaling van de vestigingskeuze is korte afstand en/of reistijd van woon- en werkverkeer. Ondanks technologische ontwikkelingen, met een toename in mobiliteit als gevolg, geven webdesigners aan het belangrijk te vinden om in de buurt van hun werkplek te wonen. Zo geeft respondent # 11 aan: ‘…Ik kan me voorstellen dat het voor professionele webdesigners belangrijk is om in culturele hotspots te wonen, dit was voor mij in ieder geval wel een overweging om vier jaar geleden vanuit Wageningen naar Amersfoort te verhuizen (dichterbij de randstad)’’…‘‘Echter waren betaalbaarheid en reisafstand belangrijker’’. Op de derde plaats speelt veiligheid van de woonomgeving als vestigingsfactor een belangrijke rol. Deze bevindingen komen overeen wat Kotkin (2001) stelde over de vestigingsvoorkeuren van ICT’ers. ICT’ers vinden comfort en veiligheid in de woonomgeving belangrijk en dat lijkt ook op te gaan voor de webdesigners. Tot slot valt op te merken dat de verscheidenheid in vestigingskeuzes op meerdere manieren verklaard kan worden. De manier waarop de vestigingskeuze bepaald wordt, kan zijn oorsprong vinden in de vestigingsfactoren die door Florida zijn beschreven, maar kan evenwel een reflectie zijn van andere motieven zoals de prijs-kwaliteitverhouding en een korte woon- werkafstand. Dit wil echter niet zeggen dat Florida’s verklaring voor het vestigingsgedrag van de creatieve klasse niet deugt, maar als het gaat om de subgroep webdesigners kan gesteld worden dat deze een 39

beperkte verklaringskracht biedt. Het is dan ook lastig om een theorie, die gebaseerd is op de Amerikaanse samenleving, over de Nederlandse samenleving te leggen omdat de onderlinge verschillen tussen beide landen erg groot zijn. 5.1 Beperkingen van het onderzoek Met dit onderzoek is een verfijnder beeld ontwikkeld van de creatieve klasse in Nederland. Uit diverse onderzoeken, uitgevoerd in Nederland, is gebleken dat de creatieve klasse geen homogene groep is en dat de vestigingskeuzen per subgroep van elkaar verschillen (Van Der Laan, 2000, Marlet en Van Woerkens, 2004, Bontje en Musterd, 2005). Als het gaat om deze verschillen heeft dit onderzoek er aan bijgedragen dat de vestigingsvoorkeuren van één van deze subgroepen, te weten webdesigners, in kaart zijn gebracht. Dit onderzoek kent echter ook zijn beperkingen en met het oog op vervolgonderzoek is het verstandig om deze beperkingen uiteen te zetten. Allereerst is het historisch karakter van de woonplaats als woonvoorkeur niet gemeten. Volgens Florida wordt de creatieve klasse aangetrokken tot historische gebouwen en een oud stadscentrum. De aanwezigheid van deze stedelijke voorzieningen biedt de creatieve klasse unieke en authentieke ervaringen waar zij naar op zoek zijn. Ook in het onderzoek van Marlet en Van Woerkens (2004) is aangetoond dat het historische karakter een aantrekkelijke factor is voor de creatieve klasse. Ten tweede moet bij de vestigingskeuze rekening gehouden worden met de rol die de levensfase van respondenten meespelen. Verschillende respondenten hebben na het onderzoek erop gewezen dat de keuze van een woonplaats afhankelijk is van de levensfase waarin zij verkeren. Wellicht zou een samenloop van omstandigheden (bijvoorbeeld samenwonen of gezinsuitbreiding)

ervoor

zorgen

dat

vestigingsmotieven

op

den

duur

veranderen.

Vestigingsmotieven zijn continu aan verandering onderhevig en lijken daarom per levensfase te verschillen. Ten derde is niet gemeten in welke steden de respondenten werkzaam zijn. De empirische bewijsvoering van Florida komt voort uit de Verenigde Staten. Nederland is één van de dichtst bevolkte landen ter wereld en dit heeft grote gevolgen voor het gebruik van ruimte. In Nederland is de woon- en werkstad niet altijd hetzelfde (Marlet en Van Woerkens, 2004). In tegenstelling 40

tot de Verenigde Staten is er in Nederland niet de noodzaak om in een stad als Amsterdam of Utrecht te wonen, aangezien deze steden relatief dicht op elkaar zitten. Vervolgonderzoek zou er goed aan doen om de woon- en werkstad in beeld te brengen. Ten vierde blijkt etnocentrisme een concept te zijn die lastig meetbaar is. Bij de analyse had ik het idee dat er sociaal wenselijke antwoorden zijn gegeven door de respondenten. Zo zegt een respondent het volgende: ‘‘…De laatste paar vragen kwamen wel een beetje over alsof men op zoek is/was naar mensen die discrimineren…’’. Etnocentrisme heeft vooral te maken met oordelen over andere groepen mensen en culturen en dit lijkt een gevoelig onderwerp te zijn waar niet iedereen open en eerlijk voor durft uit te komen. Bij een gestandaardiseerde vragenlijst is doorvragen niet mogelijk waardoor sociaal wenselijke antwoorden niet altijd vermeden kunnen worden. 5.2 Discussie Naast de bekende hoofdpunten voor vervolgonderzoek is er tot slot een persoonlijke behoefte om het debat over de creatieve klasse en het beleid in een bredere context te plaatsen. Hoewel beleidsadvies geen kerntaak is van de wetenschap zijn er legio rapporten en onderzoeken die de beleidskeuzes in het boek van Florida stevig bekritiseren. Het Europese onderzoeksproject ACRE heeft aangetoond dat de creatieve klasse theorie in Europa slechts beperkt houdbaar is. Deze kritieken kunnen samengevat worden in een aantal vragen (Bontje & Pelzer, 2011:19): -

Is alleen, of vooral, bouwen voor de creatieve klasse wel verstandig en wat betekent dit voor de rest van de stadsbevolking?

-

Wil de creatieve klasse alleen maar in levendige buurten wonen en vinden ze de menging van bevolkingsgroepen en levensstijlen daadwerkelijk aantrekkelijk zoals Florida beweert?

-

Kun je economische groei aantrekken door aantrekkelijke woon-werkmilieus te creëren?

Het is hier niet de bedoeling dat er in deze afsluitende paragraaf een antwoord wordt geformuleerd op deze vragen omdat de beantwoording alleen al een aparte studie vereist.. Het is interessant om stil te staan waarom het creatieve klasse beleid, ondanks de vele kritische studies,

41

zo dominant en uiteindelijk een hype is geworden onder beleidsmakers. Hiervoor worden drie mogelijke verklaringen gegeven. Een ruimtelijke hype is een narratief of discours dat overdreven veel aandacht krijgt of overdreven vaak gebruikt wordt. Ruimtelijke hypes zijn narratieven die een bepaald perspectief op de sociale werkelijkheid weergeven. In de managementwetenschappen heeft men onderzoek gedaan naar bestuurskundige hypes. Volgens Van Meeteren (2011:5) ontstaan bestuurskundige hypes doordat men rationeel probeert een ambitie te verwezenlijken die tot uiting komt in zogenaamde best practices. Beleidsmakers willen de ambities die politici verkopen graag waarmaken. Ruimtelijke concepten kunnen onder beleidsmakers populair worden, omdat zij als onderbouwing dienen van beleidsmaatregelen, investeringen en subsidies. Door een bepaalde regio of stad als creatief aan te merken wordt het voor lokale actoren ook mogelijk om een beroep te doen op de nationale subsidiepot (ibid.). Daarnaast wijzen Bontje en Pelzer (2011) erop dat Florida’s creatieve klasse vooral populair onder beleidsmakers werd omdat Florida’s werk al bestaand beleid legitimeerde. Europese steden zoals Amsterdam en Barcelona waren de afgelopen decennia erg sterk in citymarketing, imago-opbouw en cultuur. Met name het stedelijk beleid van Barcelona in de jaren tachtig komt sterk overeen met de beleidsaanbevelingen van Florida, deze beleidsplannen zijn echter ontwikkeld in een periode voordat het concept van de creatieve klasse populair werd (ibid.). Een derde mogelijke verklaring is dat creatieve beleidsvorming vooral de uitkomst is van een strijd tussen verschillende (machtige) actoren. De belangrijkste stelling van het beleid rondom de creatieve klasse is dat zij fungeert als de belangrijkste motor en aanjager voor economische welvaart. De creatieve klasse in Nederland is gepositioneerd in een culturele sector die afhankelijk is van overheidssteun en subsidies. De Nederlandse creatieve klasse kan hierdoor nooit die rol of invloed op de economie uitoefenen. Bij beleidsvorming proberen verschillende actoren invloed op elkaar proberen uit te oefenen om hun persoonlijke doelen en belangen na te jagen. De voortzetting van bestuurskundige hypes is dat wetenschappelijke concepten en onderbouwingen slechts verhalen zijn, waarin particuliere belangen worden verwoord tot het algemene belang (Engelen, 2011).

42

6.0 Literatuurlijst Bontje, M., Pelzer, P., (2011) , De creatieve hype, Agora magazine voor sociaal ruimtelijke vraagstukken, vol 27(3): 18-21 Bontje, S., Musterd, S., (2005) Hoe woont de creatieve kenniswerker, verkregen op 19 februari 2011 via: http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2005_wonen_in_de_creatieve_kennisstad.pdf Cascadis,

verkregen

op

13

maart

2011

via

http://www.cascadis.nl/wp-

content/uploads/Functieprofielen_Cascadis.pdf Engelen, E., (2011), lulkoek, Agora magazine voor sociaal ruimtelijke vraagstukken, vol 27(3): 26-29 Florida, R., (2002), The Rise Of The Creative Class, And How It’s Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Life. New York: Basic Books. Florida, R., (2005), The flight of the creative class: the new global competition for talent. New York: HarperCollins Publishers Inc. Gunterman, J., (2010), ‘’Het is hier Goddelijk’’ en andere vestigingsmotieven van Nederlandse architectenbureaus., Erasmus Universiteit Rotterdam Intermediair (2010), webdeveloper- 4000 euro bruto. Verkregen op 13 maart 2011 via: http://www.intermediair.nl/artikel/baan-en-beloning/92908/webdeveloper-4000-euro-bruto.html Johnson, A., (2000), The Blackwell Dictionary of Sociology, Blackwell Publishers. Kotkin, J. (2001), The new geography: how the digital revolution is reshaping the American landscape. Random House: New York Laan, L. van der, (2000), Ruimte voor ICT, in: Economische Statistische Berichten. 85e jaargang, nr. 4278, pagina D27. REGIO-RISBO, Rotterdam. Leijs, E., (2010), De identiteitscrisis van de webdesigner, Verkregen op 12 maart 2011 via: http://www.heeftstijl.nl/kollum/de-identiteitscrisis-van-de-webdesigner/ Marlet, G., Woerkens, C. van (2004). Atlas voor gemeenten 2004. Utrecht. 43

Marlet, G., Woerkens, C. van (2004). Het economische belang van de creatieve klasse, in: Economische Statistische Berichten. 89e jaargang, nr. 4435, pagina 280 Van Meeteren, M. (2011), Valleien in de polder, Agora magazine voor sociaal ruimtelijke vraagstukken, vol 27(3): 4-6 Neuliep, J.W., McCroskey, J.C. (1997) The Development of a U.S. and Generalized Ethnocentrism Scale, Communication Research Reports, Volume 14, Number 4, pages 385-398 Poort, G., Wert, C. de (2010). Handboek webredactie. Uitgeverij Thema. Van Smaalen, W., Toussain, R. (2006). Vakmanschap is broederschap. Erasmus Universiteit Rotterdam. Smit, A.J. (2008) Ruimtelijke kwaliteiten van Creatieve werkmilieus, Creatieve werkmilieus in Amsterdam, Rotterdam, Groningen, NICIS Kortlopend onderzoek. Stam, E., Jong, C. de (2005), De Creatieve Klasse op de Pijnbank, Economische statistische berichten. 90e jaargang, nr. 4462.

44

7.0 Bijlage tabellen Tabel 1: Woonplaats respondenten Woonplaats

Aantal

Percentage

Woonplaats

Aantal

Percentage

Utrecht

45

16.3

Eerbeek

1

.4

Amsterdam

36

13.0

Elst GLD

1

.4

Rotterdam

27

9.8

Emmen

1

.4

Groningen

11

4.0

Esch

1

.4

Den Haag

9

3.3

Fijnaart

1

.4

Leiden

6

2.2

Hackland

1

.4

Zoetermeer

5

1.8

Harkema

1

.4

Amersfoort

4

1.4

Heerenveen

1

.4

Arnhem

4

1.4

Heerlen

1

.4

Breda

4

1.4

Hensbroek

1

.4

Enschede

4

1.4

Heumen

1

.4

Gouda

4

1.4

Hoofddorp

1

.4

Haarlem

4

1.4

Hoogezand

1

.4

Leeuwarden

4

1.4

Hoogland

1

.4

Maastricht

4

1.4

Horst

1

.4

Hilversum

3

1.1

Houten

1

.4

Rijswijk

3

1.1

Huizen

1

.4

Schiedam

3

1.1

IJsselmuiden

1

.4

Vianen

3

1.1

Katwijk

1

.4

Capelle aan de ijssel

2

.7

Klazienaveen

1

.4

Diemen

2

.7

Leerdam

1

.4

Dordrecht

2

.7

Maarssen

1

.4

Ede

2

.7

Maasland

1

.4

Eindhoven

2

.7

Middelburg

1

.4

45

Hengelo

2

.7

Norg

1

.4

Leidschendam

2

.7

Odijk

1

.4

Nijmegen

2

.7

Oosterbeek

1

.4

Tilburg

2

.7

Oss

1

.4

Woudenberg

2

.7

Oude Tonge

1

.4

Zutphen

2

.7

Oude Wetering

1

.4

Zwolle

2

.7

Ouderkerk ad amstel

1

.4

\'s-Heer Henderikskinderen

1

.4

Oude-Tonge

1

.4

Aarle-Rixtel

1

.4

oudkarspel

1

.4

Almelo

1

.4

Putten

1

.4

Almere

1

.4

Rilland

1

.4

Alphen aan den Rijn

1

.4

Roelofarendsveen

1

.4

Apeldoorn

1

.4

Roermond

1

.4

Assen

1

.4

Scherpenzeel

1

.4

Baarn

1

.4

Silvolde

1

.4

Barendrecht

1

.4

Spijkenisse

1

.4

Bilthoven

1

.4

Steenbergen (NB)

1

.4

Boxmeer

1

.4

Valkenswaard

1

.4

Bunschoten

1

.4

Vlaardingen

1

.4

Bussum

1

.4

Voorburg

1

.4

Capelle

1

.4

Wageningen

1

.4

Deil

1

.4

Weert

1

.4

Delfgauw

1

.4

Westervoort

1

.4

Den Hoorn

1

.4

Zevenhoven

1

.4

Dieren

1

.4

Zwijndrecht

1

.4

Drunen

1

.4

Total

275

99.6

46

Tabel 2 : achtergrondgegevens respondenten Geslacht Man Vrouw N=277

Respondenten 238 37

Burgelijke status Alleenstaand Samenwonend Getrouwd Gescheiden N=275 Kinderen O 1 2 3 of meer N=272

Respondenten Percentage 113 42 % 113 41 % 47 17% 1 0%

Respondenten 217 18 32 4

Opleidingsniveau WO HBO MBO Middelbare school N=276

percentage 86% 14%

Percentage 80 % 7% 12 % 1%

Respondenten 22 159 70 24

Percentage 8% 58 % 25 % 9%

Tabel 3: algemene werkgelegenheid in de woonomgeving Respondenten Zeer Irrelevant 55 Irrelevant 22 Neutraal 51 Relevant 54 Doorslaggevend 7 N=188, gemiddelde = 2.6

Percentage 29,1 % 11,6 % 27% 28,6 % 3,4 %

Tabel 4: werkgelegenheid van uw beroepssector in de woonomgeving

Zeer Irrelevant Irrelevant Neutraal Relevant

Respondenten 45 26 54 48

Percentage 23,9 % 13,8 % 28,77% 25,5 % 47

Doorslaggevend N=189, gemiddelde= 2.8

15

8%

Tabel 5: de nabijheid van recreatie-, sportterreinen en outdoor-activiteiten. Respondenten Zeer Irrelevant 36 irrelevant 70 Neutraal 40 Relevant 34 Doorslaggevend 8 N=188, gemiddelde = 2,5

Percentage 19 % 37 % 21 % 18 % 4%

Tabel 6: de aanwezigheid van uitgaansgelegenheden Respondenten Zeer Irrelevant 40 Irrelevant 50 Neutraal 52 Relevant 38 Doorslaggevend 9 N=189, gemiddelde= 2.6

Percentage 21 % 26 % 28 % 20 % 5%

Tabel 7: de aanwezigheid van restaurants

Zeer Irrelevant irrelevant Neutraal Relevant Doorslaggevend N=186, gemiddelde= 2.7

Respondenten 43 36 55 44 8

Percentage 23 % 19 % 30 % 24 % 4%

48

Tabel 8: de aanwezigheid van culturele voorzieningen

Zeer irrelevant irrelevant Neutraal Relevant Doorslaggevend N=189, gemiddelde =2.8

Respondenten 31 49 50 46 13

Percentage 16 % 26 % 27 % 25 % 7%

Tabel 9: de kwaliteit en diversiteit van het winkelaanbod

Zeer irrelevant Irrelevant Neutraal Relevant Doorslaggevend N=186, gemiddelde = 3.1

Respondenten 18 26 71 62 9

Percentage 10 % 14 % 38 % 33 % 5%

Tabel 10: de aanwezigheid van groene voorzieningen

Zeer irrelevant Irrelevant Neutraal Relevant Doorslaggevend N=189, gemiddelde = 3.1

Respondenten 21 35 43 73 17

Percentage 11 % 19 % 23 % 39 % 9%

Tabel 11: diversiteit bevolking Respondenten Zeer Irrelevant 45 Irrelevant 45 Neutraal 53 Relevant 23 Doorslaggevend 3 N=169, gemiddelde = 2,4

Percentage 27 % 27 % 31 % 13 % 2%

49

Tabel 12: zelfontplooiing Respondenten Zeer Irrelevant 25 Irrelevant 20 Neutraal 62 Relevant 48 Doorslaggevend 13 N=167, gemiddelde = 3

Percentage 15 % 12 % 37 % 29 % 8%

Tabel 13: etnocentrismeschaal Score Respondenten 1 2 2 7 3 44 4 85 5 28 N= 166, gemiddelde = 3.78

percentage 1% 4% 27 % 51 % 17 %

Tabel 14: factoranalyse etnocentrisme factorlading Levensstijlen in andere culturen zijn even waardig als in mijn cultuur

.65

Veel kunnen leren van andere culturen

.77

Interesse in andere normen en waarden

.75

Vertrouw mensen niet die anders zijn

.71

Andere culturen achtergesteld dan mijn eigen cultuur

.73

50

Tabel 15: betrouwbaarheidsanalyse etnocentrismeschaal Reliability Statistics Cronbach's Alpha

N of Items .728

5

Item-Total Statistics Corrected Item-

Cronbach's

Scale Mean if

Scale Variance

Total

Alpha if Item

Item Deleted

if Item Deleted

Correlation

Deleted

levensstijlen in andere

15.0364

8.816

.621

.627

15.3212

9.512

.485

.683

15.5152

9.605

.498

.678

rvertrouw

14.6000

10.827

.354

.728

Rachtergesteld

14.7273

9.553

.486

.682

culturen even waardig veel kunnen leren van andere culturen ben erg geinteresseerd in andere normen en waarden

Tabel 16: tolerant leefklimaat Respondenten Zeer irrelevant 30 Irrelevant 19 Neutraal 51 Relevant 58 Doorslaggevend 11 N=169, gemiddelde = 3

Percentage 18 % 11 % 30 % 34 % 7%

51

Tabel 17 : prijs-kwaliteitverhouding van de woning Respondenten Zeer Irrelevant 17 Irrelevant 11 Neutraal 35 Relevant 75 Doorslaggevend 51 N= 189, gemiddelde = 3,7

Percentage 9% 6% 19 % 40 % 27 %

Tabel 18: de veiligheid van de woonomgeving

Zeer Irrelevant Irrelevant Neutraal Relevant Doorslaggevend N=189, gemiddelde = 3,3

Respondenten 10 23 61 81 14

Percentage 5% 12 % 32 % 43 % 7%

Tabel 19: de aanwezigheid van kindervoorzieningen, kinderopvang en scholen

Zeer Irrelevant irrelevant Neutraal Relevant Doorslaggevend N=188, gemiddelde = 1,9

Respondenten 112 21 25 23 7

Percentage 59,6 % 11,2 % 13,3 % 12,2 % 3,7 %

Tabel 20: korte afstand en/of reistijd van woon- en werkverkeer Respondenten Zeer Irrelevant 22 Irrelevant 13 Neutraal 36 Relevant 76 Doorslaggevend 42 N=188, Gemiddelde = 3,5

Percentage 11,6 % 6,9 % 19 % 40,2 % 22,2 %

52

Tabel 21: werkgerelateerde activiteiten en/of ontmoetingsplekken in de nabijheid van de woonomgeving voor het opbouwen van een professioneel netwerk (bijvoorbeeld netwerkborrels). Aantal Percentage Respondenten Zeer Irrelevant 52 28 % Irrelevant 33 18 % Neutraal 52 28 % Relevant 47 25 % Doorslaggevend 4 2% N=188, gemiddelde = 2.5 Tabel 22: opleidingsmogelijkheden voor u en/of uw partner Aantal Respondenten Zeer Irrelevant 72 irrelevant 32 Neutraal 41 Relevant 34 Doorslaggevend 10 N=189, gemiddelde = 2.3

Percentage 38 % 17 % 22% 18 % 5%

Tabel 23: t-toets creatieve steden versus restgebied CS

Rest

Prijs-kwaliteitverhouding woning

3,51 N=97

3,90 N=91

Groene voorzieningen

3,00 N=97

Kindervoorzieningen

Verschil Gemiddelde

T

Sig

-0.39

-2.3

0.02*

3,31 N=91

-0.31

-0.18

0.14

1,88 N=97

1,87 N=90

0.01

0.05

0.96

Recreatievoorzieningen

2,39 N=97

2,63 N=90

-0.24

-1.74

0.63

Veiligheid

3,34 N=97

3,35 N=91

-0.01

-0.76

0.49

Culturele Voorzieningen

2,74 N=97

2,84 N=91

-0.10

0.42

0.55

* P < (0,05)

53

Tabel 23: t-toets creatieve steden versus restgebied (vervolg) CS

Rest

Winkelaanbod

3,10 N=96

3,08 N=89

Uitgaansgelegenheden

2,65 N=97

Restaurants

Verschil Gemiddelde

T

Sig

0.02

0.09

0.61

2,56 N=91

0.09

0.58

0.92

2,71 N=95

2,61 N=90

0.10

0.59

0.55

Algemene Werkgelegenheid

2,65 N=97

2,64 N=91

0.01

0.06

0.13

Werkgelegenheid beroepssector

2,76 N=96

2,82 N=91

-0.06

-0.34

0.44

Woon-werkafstand

3,55 N=97

3,52 N=91

0.03

0.16

0.13

Opleidingsmogelijkheden

2,53 N=97

2,15 N=91

0.38

2.04

0.04*

Werkgerelateerde activiteiten

2,62 N=97

2,49 N=91

0.13

0.76

0.44

Aanwezigheid gelijkgestemden

2,72 N=82

2,41 N=88

0.20

1.05

0.29

Diversiteit Bevolking

2,39 N=82

2,35 N=87

0.04

0.24

0,80

Tolerant leefklimaat

3,06 N=82

2,93 N=87

0.13

0.70

0,48

Jezelf kunnen zijn

3,33 N=90

3,41 N=77

-0.08

-0.44

0.65

Zelfontplooiing

2,91 N=92

3,15 N=75

-0.23

-1.31

0.19

Etnocentrismeschaal

3,71 N=78

3,81 N=87

-0.09

-0.80

0.42

* P < (0,05)

54

7.1 Bijlage Internetbureau concurrentie top 10 Leverancier

Punten*

1. Lbi Lost Boys 55 2. Mirabeau

49

3. Tam Tam

46

4. eFocus

25

5. Fabrique

21

6. NR6

12

7. Colours

11

8. Netvlies

10

9. Mangrove

9

10. Clockwork

7

Bron: ITcommercie (2010)

* max. 145 punten haalbaar

55

7.2 Bijlage vragenlijst Enquête vestigingsfactoren Webdesigners De afdeling Sociologie van de Erasmus Universiteit Rotterdam is bezig met een onderzoek naar de woonplaatsen en woonvoorkeuren van verschillende beroepsgroepen in Nederland. Wij verzoeken u deel te nemen aan het onderzoek middels deze enquête. De enquête neemt maximaal 10 minuten van uw tijd in beslag. De onderzoeksresultaten zullen anoniem worden verwerkt. Alvast hartelijk dank voor uw bijdrage! Wat is uw geslacht?

Man

Vrouw

Wat is uw leeftijd?

Wat is uw woonplaats?

In welk type woning woont u?

Koopwoning Huurwoning Overig, namelijk: Wat is uw gezinssituatie?

Alleenstaand Samenwonend Gehuwd Gescheiden Hoeveel kinderen heeft u?

56

Wat is uw hoogst behaalde opleiding?

WO HBO MBO Middelbare school

De volgende vragen hebben betrekking op het werk. Wat is de naam van het bedrijf waarvoor u werkzaam bent? Hoeveel uur per week werkt u? Hoeveel uur hiervan werkt u thuis? Hoeveel jaar werkt u bij uw huidige werkgever?

Tot welk vakgebied behoort u binnen uw beroepsgroep?

Interaction Designer Front end Developer Back end Developer Visual Designer Creative Designer Web Designer

Hoeveel jaar bent u werkzaam in uw huidige functie?

Op wat voor basis werkt u?

Freelance Contract Overig, namelijk:

57

Hoe gaat u over het algemeen naar uw werk?

Openbaar vervoer Auto Fiets Lopend Overig

De volgende factoren hebben betrekking op de aard van de woning en woonomgeving. Geef aan op een schaal van 1 tot 5 hoe groot de invloed is geweest op de keuze van de woonlocatie aan de hand van onderstaande vestigingsfactoren.

Zeer Irrelevant

Doorslaggevend

De prijs-kwaliteitverhouding van de woning. De aanwezigheid van parken, natuur en groenvoorzieningen. De nabijheid van recreatie-, sportterreinen en outdoor-activiteiten. De aanwezigheid van kindervoorzieningen, kinderopvang en scholen. De veiligheid van de woonomgeving. De aanwezigheid van culturele voorzieningen. De kwaliteit en diversiteit van het winkelaanbod. De aanwezigheid van uitgaansgelegenheden ( kroegen, discotheken etc.). De aanwezigheid van restaurants.

58

De volgende factoren hebben betrekking op de economische aspecten bij de keuze van de woonlocatie. Geef aan op een schaal van 1 tot 5 hoe groot de invloed is geweest op de keuze van de woonlocatie aan de hand van onderstaande vestigingsfactoren.

Zeer Irrelevant

Doorslaggevend

Algemene werkgelegenheid in de woonomgeving. Werkgelegenheid in uw beroepssector in de woonomgeving. Korte afstand en/of reistijd van woon- en werkverkeer. Opleidingsmogelijkheden voor u en/of uw partner. Werkgerelateerde activiteiten en/of ontmoetingsplekken in de nabijheid van de woonomgeving voor het opbouwen van een professioneel netwerk (bijvoorbeeld netwerkborrels).

De volgende stellingen hebben betrekking op de sociale aspecten bij de keuze van de woonlocatie. Geef aan op een schaal van 1 tot 5 hoe groot de invloed is geweest op de keuze van de woonlocatie aan de hand van onderstaande vestigingsfactoren.

Zeer Irrelevant

Doorslaggevend

De aanwezigheid van gelijkgestemden in de woonomgeving. De aanwezigheid van diversiteit onder de lokale bevolking. Een tolerant leefklimaat in de buurt ten opzichte van mensen die anders zijn. De mogelijkheid om jezelf te kunnen zijn in de woonomgeving. De mogelijkheid om jezelf te kunnen ontplooien in de woonomgeving.

59

Geef uw mening over de volgende stellingen:

Zeer Oneens

Zeer Eens

De meeste andere culturen zijn achtergesteld aan mijn cultuur. Levensstijlen in andere culturen zijn even waardig als in mijn cultuur. Mensen in mijn cultuur zouden veel kunnen leren van mensen van andere culturen. Ik ben erg geinteresseerd in de normen en waarden van andere culturen. Ik vertrouw mensen niet die anders zijn dan ikzelf.

Als u nu zou gaan verhuizen, wat zijn dan de drie belangrijkste factoren bij de keuze van een woning en woonlocatie?

Werkgelegenheid in de woonomgeving Prijs / kwaliteit woning Bereikbaarheid en reisafstand van woon en werkverkeer Voorzieningen voor kinderen Voorzieningen voor invulling levensstijl Culturele diversiteit Tolerant leefklimaat Aanwezigheid familie en / of vrienden Veiligheid van de woonomgeving

Als u nu zou gaan verhuizen, wat zijn dan de drie minst belangrijkst factoren bij de keuze van een woning en woonlocatie? (selecteer niet dezelfde opties als bij de vorige vraag)

Werkgelegenheid in de woonomgeving Prijs/kwaliteit woning Bereikbaarheid en reistijd van woon- en werkverkeer Voorzieningen voor kinderen Vrijetijdsvoorzieningen Culturele diversiteit

60

Tolerant leefklimaat Aanwezigheid familie en/of vrienden Veiligheid van de woonomgeving

Als u nergens op zou hoeven letten, in welke woonplaats zou u dan het liefst willen wonen in Nederland?

Tot slot: zijn er aspecten die u mist in deze enquête of heeft u andere opmerkingen die u kwijt wilt?

Hartelijk dank voor het invullen van deze enquête!

61