straategie Bron van inspiratie voor ontwerp & inrichting van verharding in de openbare ruimte
Special april 2013
L A I ] C E P S A M E H T [ “Fit for use”
Obstakels verdienen reflectie
Thema’s:
Stilste jongetje van de klas
Duurzaamheid veiligheid kostenefficiency geluid waterbeheer inspiratie
Betonnen bestrating, oneindig veelzijdig!
www.straategie.nl
T D OR W
D! W U IE N R VE
BINNENKORT INFORMATIE ONLINE INSPIRATIE
INFORMATIE
INNOVATIE
INSPIRATIE
INTERACTIE
INNOVATIE
Dossiers met diepgang, overzichtelijk gerubriceerd
Beeldbank met meer dan 130 projecten
INTERACTIE INFORMATIE
Nieuw!
INSPIRATIE
Straategie visiekaartjes!
(zie achterzij de van deze special)
INNOVATIE
Innovaties, bestrating van de toekomst
Van enkele feiten uit het verleden...
1795 INTERACTIE Start aanleg De La Faye en 312 v. Chr
1830
1880
1938
Via Appia, aanleg geplaveid wegennet
Fleuret publiceren over het materiaal beton
Productie beton kunststenen in Frankrijk en Engeland
Eerste fabricage betonwaren, waaronder betontegels en betonbanden
Aanleg eerste verkeersdrempel Hofstraat Den Haag
1967
1982
1997
2008
2010
Eerste praktijkprojecten machinaal straten
Demonstratieproject gidslijnen voor slechtzienden in Gouda
Milieukeur certificaat voor betonnen bestratingsproducten
DuboKeur certificaat voor betonnen bestratingsproducten
Luchtzuiverende betonstraatstenen
Naar de moegelijkheden in de toekomst... 2017
2020
2023
2025
Zelfreinigende bestratingen op basis van microbacteriën
Zelfontdooiende bestratingen
Verlichte bestratingen
Verkleurende bestratingen op nanotechnologie
Zie www.straategie.nl Meld uzelf aan voor Straategie-mail
O
verladen met kennis op het jongste kennisevenement? Of gewoon niet in de gelegenheid om bij elk congres aanwezig te zijn? Daarom is in deze Straategie special een aantal aandachtspunten verzameld. Geen lange verhalen, maar keuzeoverwegingen die een rol (moeten) spelen bij de inrichting van de openbare ruimte in het algemeen en de aanleg van bestratingen in het bijzonder. We geven in de special een inkijkje in belangrijke thema’s zoals duurzaamheid, veiligheid, kosten, geluid en waterbeheer bij bestratingen. Meer kennis over deze onderwerpen is te vinden op de website www.straategie.nl of bij de producent van betonnen bestratingsmaterialen, die dagelijks meedenkt en meewerkt aan een geslaagde symbiose tussen hoogwaardige producten en succesvolle inrichting van de openbare ruimte. De website wordt de komende tijd voorzien van soortgelijke thematische dossiers om het u bij opdracht, ontwerp, uitvoering en beheer nog makkelijker te maken. Want de bestrating anno 2013 is anders dan die uit het verleden toen het om verharding ging. Uiteraard blijft er voldoende ruimte voor inspiratie op de website, alleen al in de vorm van meer dan 130 projecten in de projectdatabase. Inspiratie hoort namelijk bij bestratingen. Daarom sluiten wij de genoemde thema’s ook in deze special af met een vleugje inspiratie en ideeënrijkdom. De slogan voor betonnen bestratingsmaterialen is niet voor niets: oneindig veelzijdig. Eric de Groot Voorzitter BeST / Straategie
voorwoord
Makkelijker kunnen wij het niet maken
Partners voor succesvolle bestratingen B.V. Betonfabriek v/h Gebr. Langhout Rijssenhout www.langhoutbeton.nl
Martens beton B.V. Oosterhout, Waalwijk www.martensgroep.eu
Betonindustrie Monshouwer B.V. Waspik www.monshouwer-beton.nl
MBI Beton B.V. Veghel, Kampen, Aalst, Nieuw-Lekkerland www.mbi.nl
Diamant Beton B.V. Hardenberg www.diamant-beton.nl
Morssinkhof Groep B.V. Hengelo, Hardenberg, Malden www.morssinkhof-groep.nl
Façade Beton B.V. Maastricht www.facadebeton.nl
Nijmeegse Betonindustrie De Hamer B.V. Nijmegen, Heumen, Malden www.dehamer.nl
Giverbo B.V. (Oud-Beijerland) Oud-Beijerland www.giverbo.nl
Rouweler Beton / Tuinvisie Enter www.tuinvisie.nl
Struyk Verwo Infra B.V. Oosterhout, Amsterdam, Alphen aan den Rijn, Leimuiden, Vlaardingen, Dordrecht, Nederweert, Tiel, Westervoort www.struykverwoinfra.nl V.d. Bosch Beton B.V. Almelo, Vriezenveen www.vdboschbeton.nl Verdoorn Beton B.V. Gouda www.verdoornbeton.nl
straategie
3
Duurzaamheid
Betonnen bestratingsproducten bewijzen milieuvriendelijkheid
U
it onafhankelijk onderzoek van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE) naar milieueffecten van bestratingsproducten blijkt dat betonnen materialen uitstekend scoren. De milieueffecten, uitgedrukt in schaduwkosten, liggen relatief laag. Michiel Haas, algemeen directeur van het NIBE en hoogleraar duurzaamheid: “Betonnen bestratingsmaterialen scoren goed in de optelsom van de 17 milieueffecten. Niet op alle punten even goed, maar juist op de
mindere punten worden flinke stappen gezet door de fabrikanten. We zien dat de Nederlandse betonindustrie ook hard werkt om de milieueffecten van haar producten met succes minder milieubelastend te maken.” De goede scores zijn al vijf jaar geleden vertaald in het DUBOkeur voor betonstraatstenen en betontegels, hét bewijs van een verantwoorde keuze. Bovendien kunnen deze producten ook onder het Milieukeur vallen, een onafhankelijk keurmerk voor verantwoorde inkoop.
Meer functies voor de prijs van één
E
en duurzame bestrating begint vanzelfsprekend met de keuze voor een duurzaam product. Een bestrating biedt echter dé gelegenheid om er verschillende functies in te verwerken. Uiteraard die van verharding en een mooi straatbeeld. Daarnaast is het met moderne betonnen bestratingsproducten mogelijk om de bestrating ook stiller voor de woonomgeving te maken door geluidreducerende producten. Ook kan het waterbeheer via de bestrating worden verbeterd: waterpasserende en waterdoorlatende producten en halfopen verhardingen zorgen voor meer water in de ondergrond en minder water naar de zuivering. Een lichtgekleurde, zelfs licht reflecterende bestrating kan ook de hoeveelheid straatverlich-
4
straategie
ting beperken en daarmee energie en CO2 uitstoot. Of de lucht zuiveren dankzij de toevoeging van speciale grondstoffen aan het betonproduct. Juist deze combinatie van functies en pluspunten is het antwoord op de duurzame bestrating van morgen.
Volledig gesloten grondstoffencirkel
B
etonnen bestratingsproducten zijn voor 100% herbruikbaar in dezelfde toepassing; helemaal volgens de Cradle to Cradle gedachte. Al jaren geleden werden afspraken gemaakt tussen gemeenten en leveranciers om het oude, uitgenomen materiaal te verwerken in nieuw materiaal. Dergelijke convenanten nemen een steeds grotere vlucht, met steeds betere resultaten. In Purmerend wordt nu al 95% gerecycled betonafval voor nieuwe en renovatie projecten toegepast, waarvan een groot deel in de bestrating. Henk Legger, manager ingenieursbureau bij de gemeente Purmerend: “Zodoende kunnen we bijna alles wat voorheen als afval werd weggegooid, straks weer terugzien in een nieuw straatbeeld.” De
betrokken producent regelt dat het betonpuin van de gemeente wordt gebracht naar het verwerkingsbedrijf voor vermaling tot granulaat. Dit granulaat wordt verwerkt tot nieuwe producten, die weer worden geleverd in Purmerend. Een volledig gesloten cirkel dus.
“Fit for use”
G
ert Haas, voorzitter van de Technische Commissie van de fabrikantenvereniging BeST: “Een gemeente kijkt bij de inkoop naar zaken als EMVI, duurzaam inkopen, kosten, levensduur, onderhoud en wat dies meer zij. Het is dus makkelijker om voor betonnen bestratingsproducten te kiezen, gelet op zaken als DUBOkeur, Milieukeur, KOMO-keur, het voldoen aan Europese normeringen, kosten, maatvastheid en niet te
vergeten de meest fraaie en verrassende uitstralingen waarin betonnen producten verkrijgbaar zijn. Bovendien is een maatwerk oplossing mogelijk dankzij het gevarieerde assortiment annex specifieke producten. Het is de optelsom van al die afwegingen waarbij wij producten kunnen bieden die ‘fit for use” zijn. Geschikt voor de uiteenlopende en strenge eisen voor een bestrating van vandaag en morgen.”
straategie
5
Veiligheid
Veiliger wegbermen voorkomen verkeersslachtoffers
D
e provincie Overijssel heeft honderden kilometers bermverharding aangelegd langs provinciale wegen. Nadat in 2003 een uitgebreide proef is gedaan om tot de juiste constructie en materiaalkeuzes te komen, worden grasbetontegels in twee typen als succesvolle oplossing voor dit vraagstuk toegepast. “Het is een selectie van betonproducten geworden, omdat een stukje massa in combinatie met een goede constructie met geotextiel de meest duurzame oplossing bood,” aldus Evert Driegen, projectleider Eenheid Wegen en Kanalen van de provincie Overijssel. “We hebben bijvoorbeeld ook praktijkproeven met vrachtwagens geno-
men om inzicht te krijgen in de krachten op zo’n bermverharding. We wilden een degelijke oplossing voor dit nijpende probleem. Immers, bij 1 op de 3 ongelukken was sprake van eenzijdige bermongevallen. Om dit aantal ongevallen terug te dringen, is besloten de bermen veiliger te maken door middel van een bermverharding. Inmiddels heeft de grote slag plaatsgevonden en zijn de meeste wegen en knelpunten aangepakt. Het aantal verkeersdoden is door een mix van maatregelen (bermverharding, verbeteren kruispunten, aanbrengen markering etc.) in twaalf jaar tijd van 29 naar 9 op jaarbasis afgenomen in de provincie Overijssel.
Contrast vergroot zichtbaarheid
R
uim dertig jaar geleden werd in Gouda een demonstratieproject gidslijnen voor slechtzienden uitgevoerd. Het mondde uit in een keur van gidstegels die vandaag de dag op veel plekken in de openbare ruimte een vaste plek hebben gevonden. Het blijkt echter dat de bestrating nog veel meer zichtbaarheid kan bieden, niet alleen voor slechtzienden. Sowieso is er de roep om meer contrast in de bestrating, zeker als het gaat schemeren. Dan ziet de gebruiker de verschillen. Dat kan prima in betonproducten, die in de hele range van (contrasterende) kleuren verkrijgbaar zijn. Jong en oud hebben natuurlijk ook baat bij een duidelijk onderscheid in functies. Het trottoir in grijze betontegels, het fietspad in rode betontegels, parkeren in zwarte bestratingsproducten.
6
straategie
Obstakels verdienen reflectie
N
iet alleen de wegversmalling en asverspringing op een onverlichte landbouwweg verdienen een goede zichtbaarheid in het donker, feitelijk een groot deel van de obstakels in de openbare ruimte doet dat. Reflectoren en ledverlichting worden daarom in toenemende mate ingestort in betonproducten zoals betonbanden. Dan is die rotonde opeens
goed zichtbaar bij het naderen. Of schrikt men niet van dat verkeerseiland op de weg. Behalve het gebruik van reflectoren en ledarmaturen in betonproducten, is het ook mogelijk om reflecterend toeslagmateriaal in het betonoppervlak te gebruiken. Met deze onderhoudsarme oplossing wordt bijvoorbeeld een betonband in zijn verkeersfunctie goed zichtbaar.
Drempels verlagen verkeerssnelheid
L
os van de beleving door weggebruikers zijn verkeersdrempels nog altijd een zeer effectief instrument om de verkeerssnelheid in de woonstraat of doorgaande weg te verlagen. Veelal toegepast in combinatie met verkeersplateaus op kruisingen. Met betonnen bestratingsproducten zijn maatwerk drem-
pels mogelijk in combinatie met het geldende verkeersregime. Want het maakt uit of de drempel in een 30-km zone of op een 60 km weg ligt. Ook zijn ze extra robuust aan te leggen met speciale betonnen drempelelementen tot en met complete vormvaste verkeersplateaus.
straategie
7
Kostenefficiency
Hetzelfde beeld, lagere kosten
J
e moet een kenner zijn om het verschil te kunnen zien: waar in de binnenstad van Hanzestad Hattem het beschermde stadsgezicht eist dat er met gebakken materiaal wordt gewerkt, daar heeft de gemeente net buiten de grachtengordel daarop aangesloten met betonnen materiaal. Een dikformaat betonstraatsteen zonder vellingkant, met een kleurvaste deklaag. Een bijna volmaakte ‘lookalike.’ “Maar als je 20.000 m2 in een centrumwijk moet bestraten, dan scheelt de overstap op beton een paar ton. Geld dat je heel goed voor andere zaken in de gemeente kunt gebruiken.” Martin Veenstra, voormalig beleidsmedewerker bij de gemeente Hattem, heeft na de aanleg geconstateerd dat de bewoners blij zijn met hun prachtige, kleurrijke bestrating. We hebben vooraf de betonnen bestratingproducten tentoongesteld en verteld dat het om hoogwaardige, kleurvaste producten gaat waarmee we een sfeervol beeld konden creëren.” De betonnen ‘lookalike’ van de baksteen zal in de toekomst in meer projecten worden toegepast.” Overigens kunnen betonproducten dankzij het toeslagmateriaal in de toplaag of deklaag en de nabehandeling van het oppervlak nagenoeg elke gewenste uitstraling krijgen, ook die van natuursteen. Ook de combinatie van een onderlaag in beton en een bovenlaag in natuursteen is mogelijk. Aangezien betonnen bestratingsproducten zeer milieuvriendelijk zijn (DUBOkeur en Milieukeur), is de keuze voor een lookalike alleen al om die reden verantwoord.
Minder schade aan wegkanten
M
et de toenemende breedte van landbouw- en vrachtverkeer, worden veel wegkanten beschadigd, met name op wegen die op zich breed genoeg zijn, maar waar dergelijk verkeer elkaar moeilijk kan passeren. Door de bermen te voorzien van (geluidarme) grasbetonstenen- of tegels zorgt men voor een extra verhardingsstrook, die het wegprofiel voor het oog niet breder maakt. Want dan zou men weer te snel kunnen gaan rijden. Mooie groene bermen en toch een strook verharding, zodat de wegkant en bermen niet kapot worden gereden. Dit scheelt aanzienlijk in onderhoud.
8
straategie
Besparen via straatverlichting
E
r is wetenschappelijk aangetoond dat een lichtgekleurde bestrating het licht meer reflecteert dan een donkere verharding. Producent Indal/Industria van straatverlichtingsarmaturen heeft uitgerekend dat met een lichtgekleurde bestrating minder Wattage lichtvermogen per lantaarnpaal nodig is (of zelfs minder armaturen in een straat). Kun je van een 24 Watt naar een 22 Watt armatuur, dan scheelt dit 8%. Als men nagaat dat er tienduizenden armaturen in een gemeente staan - Amsterdam telt 150.000 lichtpunten - met ook nog eens veel branduren, dan tikt dat behoorlijk aan in energiebesparing. Ook is de CO2 uitstoot lager. Als men dan ook kiest voor speciale betonnen bestratingsproducten waarin extra reflecterend materiaal in de toplaag is opgenomen, dan wordt de behoefte aan lichtpunten in de straat nog lager.
Bestand tegen vorst en dooizouten
N
u de winter eindelijk voorbij is, ziet iedereen de schade aan het asfalt. Geen mooi gezicht, ongemak voor de weggebruiker, gevaar voor opspattend split en hoge jaarlijkse kosten van onderhoud. Als een gemeente tenminste het wegdek netjes wil repareren en
er geen lappendeken van wil maken. Betonnen bestratingsproducten zijn bestand tegen vorst en dooizouten. Een bestrating met dergelijke producten doorstaat de winter beter. Elk jaar weer. En het toont in de woonomgeving ook nog eens veel fraaier…
straategie
9
Geluid
Stilste jongetje van de klas
B
innen de woonomgeving is het belangrijk het verkeersgeluid te beteugelen. Dit kan het beste bij de bron: vermindering van het bandengeluid op het wegdek. De toepassing van geluidsreducerende ofwel stille wegdekken blijkt een prima optie. Een wegdek met betonstraatstenen in keperverband is per definitie stiller dan jarenlang werd aangenomen, zo blijkt uit onderzoek. Kiest de opdrachtgever c.q. wegbeheerder voor speciale geluidsreducerende betonstraatstenen met open toplaagstructuur dan kan het geluid zelfs minder zijn dan van dicht asfaltbeton. Gemeenten willen graag een elementenverharding in hun 50 km straat of
10
straategie
30 km zone. Om reden van geluid koos men regelmatig voor een asfaltverharding. Het argument geluid geldt nog steeds, maar een gemeente kan met de aangetoonde lagere geluidwaarde van elementenverhardingen in het algemeen en die van geluidsreducerende betonstraatstenen in het bijzonder gemakkelijker voorrang geven aan esthetische of praktische argumenten, zoals snelheidsreductie van het verkeer of opneembaarheid van een elementenverharding. Met geluidsreducerende betonstraatstenen in geval van bestrating is de woonstraat het beste jongetje van de klas wat stiller verkeer betreft. Meer informatie: www.stillerverkeer.nl.
type geluidsreducerende betonstraatsteen
Keperverband
B
elangrijk bij het beteugelen van het bandengeluid is de keuze voor een elementenverharding in keperverband, het meest toegepaste bestratingsverband in rijwegen. Metingen tonen aan dat als gevolg van de schuinte van de voegen ten opzichte van de rijrichting van de autobanden het geluid lager ligt dan in geval van een haakse aanrijrichting. Men moet daarom nadenken over fietssuggestiestroken die vaak in elleboogverband worden gelegd, als visueel verschil met de rijbaan in keperverband. Voor het geluid is het beter om met verschillende kleuren stenen voor rijweg en fietsstrook te werken, maar beide in keperverband. Of kiezen voor rode betontegels, waarbij het aantal voegen lager ligt en die waarschijnlijk meer worden gemeden door de automobilist in de straat. Een elementen-
verharding zorgt er in vergelijking met asfalt sowieso voor dat een automobilist zijn of haar snelheid aanpast; een lagere snelheid is positief voor het geluid én de verkeersveiligheid.
straategie 11
Waterbeheer
Waterpasserende bestrating
M
inder wateroverlast voor bewoners, minder schoon water onnodig naar de zuivering, minder overstorten, vernatting van de bodem, een natuurlijk grondwatersysteem en geen dubbel en kostbaar rioolstelsel. Een duurzame oplossing met dank aan duurzame betonnen bestratingsproducten: waterpasserende en waterdoorlatende betonstraatstenen en/of verbandstenen en -tegels waarmee een halfopen verharding te realiseren is. Dergelijke bestratingen zijn het antwoord op de klimaatverandering, die ook in Nederland steeds vaker tot zware regenval leidt. Belangrijk is uiteraard dat de bestratingsproducten en de halfopen elementenverharding voldoende wa-
12
straategie
ter kan afvoeren. In geval van de speciale waterpasserende stenen en tegels zorgen nokken aan de zijkanten voor voldoende ruimte. Bij waterpasserende betonstraatstenen is de steen dermate poreus dat het water er doorheen kan dringen. Bij halfopen verhardingen loopt het water door het gedeelte waar grond/gras zit. Belangrijk is ook dat de onderconstructie goed is opgebouwd om het water te kunnen doorlaten en tijdelijk te bergen. Ook de voegen in de bestrating verdienen aandacht, zowel bij aanleg als bij onderhoud. Resultaat is wel een bestrating die een prachtige driedubbelfunctie vervult: verharding, esthetische uitstraling en waterbeheer.
Tijdelijke waterberging op straat
E
én van de maatregelen die gemeenten kunnen nemen tegen wateroverlast in de straat is het waterbewust inrichten van het maaiveld, inclusief het straatprofiel. “Maak bijvoorbeeld van de straat een bakje. Verdiept profiel met aan weerszijden trottoirbanden. Het geeft hinder als de straat volloopt, maar kan de schade helpen beperken,” aldus drs. Hugo Gastkemper, directeur van Stichting RIONED. “Op die manier kun je regenwater tijdelijk bovengronds bergen en afvoeren. Gemeenten moeten de openbare ruimte zo inrichten dat er meer water gedurende korte tijd en op een veilige manier bovengronds kan worden geborgen. Praktisch en relatief goedkoop.” In geaccidenteerd terrein binnen gemeenten kan ook worden gedacht aan waterremmende verkeersdrempels.
1980
1990
2000
2013
straategie 13
Inspiratie
Straatmeubilair onmisbaar in openbare ruimte
V
eel aandacht gaat bij de inrichting van de openbare ruimte uit naar de bestrating. Dit is letterlijk en figuurlijk ook een aanwezig element in het straatbeeld. Om de openbare ruimte te vervolmaken is er een keur aan betonnen straatmeubilair op de markt. Niet alleen de praktische zaken zoals beschermpaaltjes, traptreden en keerwanden, ook zeer stijlvolle elementen. Daarbij kan men denken aan banken, zitranden, bijzondere boomroosters, bloembakken, sierbollen, waterorna-
menten en meer betonnen straatmeubilair dat tegelijkertijd robuust, onderhoudsarm en zeker ook fraai moet zijn.
Projectendatabase
M
eer dan 130 inrichtingsprojecten in de openbare ruimte zijn verzameld in de projectdatabase op www.straategie.nl. Hierbij kan men op verschillende manieren zoeken, bijvoorbeeld via kleur, formaat, toepassing etcetera. Haal inspiratie uit wat uw collega opdrachtgevers en architecten eer-
14
straategie
der hebben bedacht, vaak op een heel creatieve manier. En altijd met een mooi resultaat waar zij trots op zijn. Ook u kunt recente projecten aanmelden voor deze inspiratiebron. Om daarmee een nieuwe kwaliteitsslag te maken in de inrichting van de openbare ruimte.
Oneindig veelzijdig
D
e slogan van betonnen bestratingsproducten is: oneindig veelzijdig. De variatie in mogelijkheden met beton is ongeëvenaard. In vorm, in formaat, in kleur, in toepassingsgebied. Maatwerk voor de functie en het architectonisch beeld is mogelijk. Het gaat bovendien om industrieel vervaardigde producten, hoog van kwaliteit en aantrekkelijk
qua kosten. Dag in dag uit bewijzen succesvolle inrichtingsprojecten dat verschillende functies in de openbare ruimte goed, beter, best uit zijn met betonnen bestratingsmaterialen. Informatie: www.straategie.nl.
Ideeënrijkdom
V
raag de markt in een wedstrijd om met ideeën te komen voor innovatief beton in de openbare ruimte en dan blijkt dat menigeen het materiaal beton nieuwe dimensies kan toedichten. In de ideeënwedstrijd Speels Beton kwamen 99 verrassende ideeën naar voren. Uiteindelijke winnaar werd Kathlijn de
Booij heeft met haar inzending Watertegels. De 30x30 cm betontegels kunnen op reguliere plaatsen in de openbare ruimte worden ingezet, zorgen voor een fascinerende loop van het regenwater en geven kinderen aanleiding tot spel. Inmiddels is het eerste project al concreet uitgevoerd.
straategie 15
Op een (mini) presenteerblaadje... Comin g Soon
Straategie presenteert binnenkort informatie, inspiratie en innovatie in de vorm van visiekaartjes. Met deze kaartjes heeft u de sleutels tot essentiële informatie bijeen. Over Europese regelgeving op het gebied van stroefheid van bestratingen, de significante daling van verkeersdoden door bermen deels te verharden, de resultaten met betere zichtbaarheid van obstakels in het donker, stillere wegdekken, recyclingafspraken voor oude bestrating, de nieuwste projecten et cetera. Verzamel uw visiekaartjes met specifieke thema’s in uw eigen straategiebox.
Vraag ‘m gratis aan via www.straategie.nl/visiekaartjes
