Themadag showcontrol in de Efteling. Sunken Garden speelt met 3D-video. Energiehuis Dordrecht een geweldige plek. Interview met de man achter QLab

Uitgave Vereniging voor Podiumtechnologie

September 2013 I NUMMER 150

Sunken Garden speelt met 3D-video

Themadag showcontrol in de Efteling

Energiehuis Dordrecht ‘een geweldige plek’

Interview met de man achter QLab 150

Ons ‘hondje’ is een Teckel geworden

Met de Admiral Teckel is een ‘ramp’ of laadklep geen probleem meer. Door de modulaire bouw bepaalt u zelf de lengte van de wagen en de afstand tussen de wielen.

Admiral transportwagens

Meatrack

Stagedexwagens

Rolight • Enschede • 053 432 06 44 • rolight.nl • twitter@RolightNL

© Mike Hoban

© TenBrasWestinga

inhoud

Opera van de toekomst

Energiehuis Dordrecht ‘een geweldige plek’

Zichtlijnen 150, en verder!

gaan live actie en 3D-film

Van de oude elektriciteits­

we terug en vooruit. Hoe

naadloos in elkaar over. De

fabriek in Dordrecht is een

begon het 25 jaar geleden?

techniek moest voor een groot

cultureel centrum gemaakt

En vooral: wat gaat er de

deel nog uitgevonden worden.

met popzalen, theaterzalen

komende jaren veranderen?

In de opera Sunken Garden

In dit jubileumnummer kijken

en studio’s. Robert Baaij ging

6 16 24 kijken en keerde enthousiast terug.

En verder 13 Column Tom Aukes | 14 Vooruitblik CUE2014 Eric de Ruijter | 22 Het is een dogma dat het zo hard moet Koen Koch | 29 Nieuwe boeken Steven van Galen | 30 In memoriam Pieter Erkelens | 31 VPT-pagina | 38 Interview man achter QLab Jorg Schellekens | 44 Kunstmin renovatie Gerbrand Borgdorff | 50 Technisch nieuws | 52 Bedrijfsleden | 54 Snapshot Ekko de Bakker Alies Veul | 55 Lijst van adverteerders |

I 4 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

© Reynoud van der Molen

Efteling en showcontrol In juni organiseerde de VPT een themadag in het sprookjespark. Showcontrol en gebouwbeheer blijken er in hoge mate geïntegreerd.

34

Uitgever Vereniging voor Podiumtechnologie Funenpark 1 1018 AK Amsterdam T 020 616 12 38 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) Fax 020 616 16 58 [email protected] Hoofdredactie Jos van de Haterd [email protected] Redactie Henk van der Geest Hans-Willem de Haan Coen Jongsma Jim Klinkhamer Koen Koch Jorg Schellekens Bastiaan Schoof Marloeke van der Vlugt Medewerkers aan dit nummer Robert Baaij Gerbrand Borgdorff Steven van Galen Hans-Willem de Haan Coen Jongsma Koen Koch Reynoud van der Molen Eric de Ruijter Jorg Schellekens Alies Veul Advertenties VPT Tel. 020-6161238 [email protected] Vormgeving en opmaak www.NoutDesign.nl Druk True Colours Nederland, Utrecht Rechthebbenden De redactie heeft waar mogelijk toestemming gevraagd voor het plaatsen van het illustratiemateriaal. Waar dat niet gelukt is verzoeken wij rechthebbenden contact met ons op te nemen. ISSN-nummer 1386-3738 Volgende nummer verschijnt november 2013 Auteursrecht © 2013 Vereniging voor Podiumtechnologie www.zichtlijnen.nl

Gerbrand Borgdorff ‘Het comfort van een stoel van 1939 is niet automatisch het comfort van nu’ 44

Abonnementen Zichtlijnen verschijnt tweemaandelijks en wordt uitgegeven door de Vereniging voor Podiumtechnologie (VPT). U kunt Zichtlijnen ontvangen door lid te worden van de VPT. Het blad wordt dan automatisch toegestuurd. Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en wordt aangegaan voor onbepaalde tijd. De opzegtermijn voor een lidmaatschap is twee maanden, te weten uiterlijk voor 1 november. Het persoonlijk lidmaatschap kost v 80,18 per jaar (tarief 2013). Aanmelding, adreswijziging en opzegging kunt u uitsluitend richten aan de VPT. U vindt de algemene voorwaarden op www. vpt.nl.

I DOOR JOS VAN DE HATERD I

Dit is nummer hondervijftig van Zichtlijnen, een mijlpaal voor de Vereniging van Podiumtechnologie en haar leden. En een mooie gelegenheid om nog eens hardop te zeggen dat Zichtlijnen alleen zo ver is gekomen dankzij heel veel mensen. Dankzij de lezers, die vaak met tips, reacties en ideeën komen, dankzij de auteurs en redactieleden die er hun tijd en energie in steken en dankzij de bedrijfsleden en adverteerders die naast hun zakelijke belangen de VPT en dit blad ook een warm hart toedragen. Voor de VPT heeft een eigen vakblad altijd hoge prioriteit gehad. Na minder goede ervaringen met uitgevers besloot de vereniging in 1988 om zelf een nieuwsbrief te maken. Die ontwikkelde zich in korte tijd tot een volwaardig vakblad. Tegenwoordig hebben we naast het fysieke blad ook een digitale nieuwsbrief. Ze vullen elkaar aan en beide zullen zich verder ontwikkelen. Over de plannen daarvoor leest u meer op pagina 24. Dit nummer opent met een waanzinnig interessant verhaal over de totstandkoming van

REDACTIONEEL

Colofon

Sunken Garden. Deze opera van Michel van der Aa ging in première in Londen en deed internationaal stof opwaaien, vooral vanwege de vermenging van live opera met 3D-film. De Financial Times sprak van een ‘Gesamtkunstwerk of the future’. Echt decor en echte personages gaan hand in hand met 3D geanimeerd decor en in 3D gefilmde personages. Verder in dit nummer een korte vooruitblik op CUE2014, een interview met de man achter QLab en meer. Tot slot het droevige nieuws. In juli, toen zijn Parade door Nederland trok, is volkomen onverwacht VPT-voorzitter Pieter Erkelens overleden. Bij het afscheid op 20 juli was een gedicht van Jeroen van Merwijk de slottekst. U vindt het op pagina 30, het is Pieter Erkelens ten voeten uit. Wij zullen hem missen. f

Omslag: Sunken Garden. Foto © Mike Hoban

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 5 I

Tuin en verticale vijver in de 3D-film, met Kate-Miller Heidke en Jonathan McGovern

I foto: © Joost Rietdijk I

Sunken Garden In de jongste opera van Michel van der Aa gaan live actie en 3D-film

naadloos in elkaar over. Technisch producent Frank van der Weij over drie jaar voorbereiding, filmen op locatie en speciaal geschreven software. I 6 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

I Door: Coen Jongsma I

Dit is de opera van de toekomst! Nee, dit heeft niets met opera te maken! Het is de redding van het genre! Welnee, ik verveelde me dood! De recensies van Sunken Garden na de première in Londen logen er niet om. Ze varieerden van uitzinnig positief tot zeer negatief. De een vond het een virtuoos waagstuk in de conservatieve operawereld, de ander raadde de componist aan om eerst eens goed naar Verdi te luisteren. Componist en regisseur Michel van der Aa heeft met Sunken Garden veel losgemaakt. Grote kranten als The New York Times en Wall Street Journal waren lovend, de Financial Times sprak zelfs van een ‘Gesamtkunstwerk of the future’. Zeker is dat wat Michel van der Aa in deze opera wilde doen, buitengewoon goed is gedaan: het vermengen van de echte wereld van acteurs en zangers met de virtuele wereld van een 3D-film. De

Een verticale vijver De opera gaat over documentairemaker Toby. Van een rijke weduwe krijgt hij geld om onderzoek te doen naar de mysterieuze verdwijning van een softwareontwikkelaar en een glamourgirl. In het begin oogt alles nog vrij conventioneel. De zangers bewegen zich over het toneel. We zien fragmenten van Toby’s film in wording, geprojecteerd op vier schermen. Toby bedient zelf zowel de projectie als de schermen: hij rolt ze op en duwt de frames waarin ze hangen opzij. Als hij dat doet zien we ineens een viaduct met een deurtje eronder. Het publiek is geïnstrueerd om op dit moment te letten: zet de 3D-bril op zodra u de deur onder het viaduct ziet. Hier begint de 3D-film, geprojecteerd op een elf meter breed scherm dat onzichtbaar is verwerkt in het decor. Toby betreedt nu een tuin waarin niet meer duidelijk is wat echt is en wat niet. Tussen de takken dwalen mensen

Filmopname in Eden Project, Cornwall.

rond. Zijn het mensen van vlees en bloed of zijn het projecties? In het midden van de tuin hangt een verticale vijver. Dat kan in zo’n wereld. Uit die vijver duiken op hansklokkiaanse wijze mensen op. Het water spat in slow motion diep de zaal in en lijkt boven het publiek te blijven hangen. Een enorm bloederig insect kruipt rond en lijkt zo de zaal in te willen springen. Sommige decorstukken staan deels op het toneel en deels in de film. Toneel en film vloeien in elkaar over.

voorstelling

zangers op het toneel en in de 3D-film zijn tot één geheel gesmeed. Zangers in de film zingen samen met die op het toneel en het verschil is niet te horen. De muziek van het 26-koppige orkest wordt gemixt met vooraf opgenomen elektronische geluiden en muziekfragmenten. Alles sluit naadloos op elkaar aan. Zelfs fysiek en virtueel decor zijn ingenieus vermengd. Na de première in het Londense Barbican Theatre bij de English National Opera kwam Sunken Garden in juni naar Amsterdam tijdens het Holland Festival. Zichtlijnen ging kijken in de Rabozaal en sprak met technisch producent Frank van der Weij.

‘Een 3D-wereld maken’ Drie jaar geleden zat Michel van der Aa in de bioscoop bij de 3D-film Avatar. Toen een laatkomer door het beeld liep veerde hij op en na afloop belde hij meteen met Frank van der Weij. ‘Ik weet wat ik in mijn volgende project wil doen. Ik wil een 3D-wereld maken waar ik de zangers en musici in kan neerzetten!’ Dat juist Van der Aa met dit idee kwam, is niet zo vreemd. Hij is componist maar ook opgeleid als film- en toneelregisseur. Voor Sunken Garden heeft hij de muziek geschreven, de filmregie gedaan en de enscenering en toneelregie. David Mitchell werd gevraagd voor het libretto en toen dat binnendruppelde bleek geleidelijk aan dat de gelaagdheid van het verhaal mooi zou passen bij het idee van die 3D-wereld. ‘Alleen was dit nog nooit eerder gedaan’, zegt Frank van der Weij. ‘Het was 2010 en niemand had hier ervaring mee. 3D in de bioscoop is standaard opzichtprojectie. Maar wij wilden 3D-doorzichtprojectie van gefilmd materiaal op groot formaat. En dan ook nog interactie met de mensen op het podium.’ Ze benaderden 

I foto: © Ruben van Leer I

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 7 I

Er was één dag voor de 3D-film opnames.

Projectietechniek Sunken Garden Schematisch bestaat de projectie uit een playout syteem dat dubbel is uitgevoerd en voorzien van een UPS. Via een videomatrix en glaskabels gaan er twee videostreams (HD 1080i, 1920 x 1080 pixels) naar de 4 projectoren in de truss (2D) en naar de 4 projectoren op het achtertoneel (3D). De circulaire filters voor de achterste projectoren zorgen voor 3D-beeld op het elf meter brede scherm (doorzichtprojectie). De toeschouwers krijgen bij binnenkomst een polaroid 3D-bril uitgereikt.

Apparatuurlijst • 4 x Panasonic PT-DS20E projector 4:3 • 4 x Panasonic 1.0 ~1.2:1 lens • 4 x Panasonic 1.5 ~ 2.0:1 lens • 4 x Panasonic PT-D5600 projector • 4 x Panasonic 1.3 ~1.8 lens • 2 sets circulaire polarisatiefilters inclusief ventilator • 3 x KTI 8 poorts ethernet switch 10./100MB I 8 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

I foto: © Ruben van Leer I

• 1 x videomatrix • 2 x UPS • DVI video glasfiber bekabeling

2D-projectie In het eerste deel van de opera is de projectie in 2D. Michel van der Aa wilde dat dit er ‘wat knullig’ uit zou zien om het contrast met het latere 3D extra aan te zetten. Hoofdrolspeler Toby rolt de vier schermen daarom handmatig op en changeert zelf de verrijdbare frames in en uit. Omdat ze op deze vier schermen soms één shot wilden vertonen, wilden ze de projectie aanvankelijk doen met één projector, waarvan het beeld zou worden opgedeeld in vier vlakken. Dat bleek lastig. Bij een proef met een vierdelige shutter bleek dat het publiek toch in leklicht zou blijven kijken. Jozef Heij van Beam Systems stelde toen voor om dit met vier projectoren te doen, elk met hun eigen mechanische shutter. Om kleur- en lichtverschillen te voorkomen zorgde hij voor vier projectoren van gelijke leeftijd, voorzien van nieuwe

iedereen van wie ze iets zouden kunnen leren.Van de Belgische senior stereograaf Kommer Klein leerden ze de basis van de stereografie en de nodige do’s and don’ts. Ze spraken uitgebreid met Jurriën Steenkamp, de stereograaf van de eerste Nederlandse 3D-speelfim Nova Zembla. Met hem gingen ze later ook in zee voor de 3D-film. En ze gingen kijken naar een musical die Studio 100 in 2011 uitbracht met zangtrio K3, waarin 3D-animaties als decor fungeerden. ‘Dat was goed gedaan. Ze gebruikten een scherm van 20 meter breed, met zes projectoren erachter. Het 3D-beeld was gemaakt door een team van animators, in samenwerking met de projectiespecialisten Bush Cher-

lampen. De vier projectoren worden met de trekkenwand uitgechangeerd op het moment dat de 3D-projectie begint.

Projectiescherm 3D Het projectieframe voor de 3D-projectie is ontwikkeld door Theun Mosk, JeanFrancois Maertens en decoratelier Brandwacht & Meijer. Het moest zo dun mogelijk zijn maar zonder dat het scherm zou gaan doorhangen of krom staan. Vooral de onderbalk moest nagenoeg onzichtbaar zijn, zodat het 3D-beeld naadloos op de vloer zou aansluiten. Het 3D-scherm, speciaal geschikt voor gepolariseerd licht, was opgebouwd uit banen. Vervaardiging uit één stuk bleek te kostbaar. Maar door de enorme hoeveelheid licht (4 x 20.000 ANSI-lumen) werden tijdens de tests kleurverschillen zichtbaar die onacceptabel waren. De fabrikant werkte enthousiast mee maar het duurde toch nog tot de derde levering voordat het goed was.

Circulaire 3D-projectie Voor de toegepaste 3Dtechniek (circulaire projectie) worden projectoren gebruikt met polarisatiefilters ervoor. De twee projecties moeten precies over elkaar heen vallen. Door een bril met de juiste gepolariseerde glazen, zie het linkeroog nu alleen het licht van de ene projector en het rechteroog het licht van de andere. Daardoor ontstaat het 3Deffect. Voor Sunken Garden zijn vier projectoren ingezet van elk 20.000 ANSI-lumen: twee voor het linkeroog en twee voor het rechteroog. Die hoge lichtopbrengst was nodig, want het publiek heeft donkere 3D-brillen op en de personages op het toneel worden ook nog gewoon belicht.

Dagelijkse afstelsessies Dagelijks waren er intensieve afstelsessies van de projectoren, zowel tijdens de repetities als de uitvoering. Allerlei factoren speelden een rol. Zo bleek dat de vloer van het Barbican

voorstelling

roud en Frederik Crevits van XL Video België en Jean-Francois Maertens van Dreamscreen. Van hun pionierswerk hebben wij veel geleerd, de valkuilen bij het aanmaken van de animaties, de complicaties van blending bij 3D-projectie, het gebruik van verschillende polarisatiefilters.’ Frank van der Weij is nog steeds onder de indruk van alle mensen en bedrijven die in deze fase bereid waren hen verder te helpen, ‘soms ook echt belangeloos, zonder dat ze uiteindelijk voor de productie zijn ingehuurd.’ Als videoleverancier is gekozen voor Beam Systems, dat onder meer vier nieuwe Panasonic projectoren van 20.000 ANSI Lumen leverde voor de 3D-projectie.

Theatre nogal veerde, niet bevorderlijk voor een stabiel beeld. Verder, bij doorzicht staat de projector achter het scherm maar als de afstand tot het scherm klein is heb je voor een scherm van elf meter twee projectoren nodig om op de volle breedte te projecteren. Om van die twee beelden naast elkaar één geheel te maken, worden de randen daar waar ze overlappen een klein beetje donkerder gemaakt, zodat de overlap niet opvalt. Dit is het zogenaamde ‘blenden’. Bij 3D-projectie moeten natuurlijk ook de beelden voor links en rechts exact op elkaar liggen. Bij vier projectoren is dan een viervoudige blending noodzakelijk. Dan zijn er nog technische zaken zoals lensvertekening aan de randen van het beeld en de omstandigheid dat 3D zonder scherpteverloop wordt opgenomen. En bij het afstellen moest natuurlijk eindeloos gemiddeld worden tussen de filmfragmenten, steeds uitgaande van de meest in het oog springende onderdelen in een specifieke scène.

Katherine Manley op het toneel voor de vijver.

Een maquette met 3D-tv Een van de grootste uitdagingen was dat alles op het toneel en alles in de film in verhoudingen en afmetingen precies zou moeten kloppen als de film geprojecteerd zou worden op de schermen in het decor. De eerste ideeën voor het toneelbeeld werden in 2011 besproken met decorontwerper Theun Mosk. De indeling van het toneel en het zoeken naar de positie en afmetingen van de projectieschermen was nu al belangrijk. Zou de kijker een 3D-ervaring krijgen als het 3D-scherm wat verder naar achter op het toneel staat om ruimte te maken voor de zangers en de musici? Maatgevend voor de filmopnamen was het decor dat op het toneel zou komen staan. Het Barbican Theatre en de Rabozaal waren het uitgangspunt. Om de verhoudingen en kaders goed in te kunnen schatten hebben ze twee maquettes gemaakt. Frank van der Weij: ‘In goed overleg met de stereografen hebben we één maquette gemaakt om in te filmen en één met ingebouwde 3D-tv om het beeld terug te

I foto: © Mike Hoban I

zien. Zo konden we de verhoudingen op het toneel goed beoordelen, maar ook de verhoudingen, afmetingen en plaatsing van personages in het 3D-filmbeeld. De maquette met 3D-tv hebben we ook op de filmset gebruikt om het beeld terug te kijken.’ Theun Mosk werkte de maquettebouw uit. De filmtests werden uitgevoerd met cameraman Joost Rietdijk en Jurriën Steenkamp. Op basis van die tests in september 2012 is een plan voor de filmshoot gemaakt. De beeldverhoudingen en schalen in de film werden gekozen, gerelateerd aan de uiteindelijke schermformaten. Filmen in de tuin van Eden De 3D-beelden van de tuin zijn opgenomen in Eden Project, in Cornwall, waar in grote koepelvormige kassen een regenwoud is aangeplant. Hier zijn de decorstukken geplaatst die ook op het toneel zouden staan.De opnames keken ze steeds terug, de 3D-brillen op de neus, in de maquette met de 3D-tv. Op schaal nagemaakte poppetjes van de zangers werden op de juiste posities in de  I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 9 I

voorstelling

maquette geplaatst. Zo konden ze zien hoe het straks op toneel zou uitpakken. Een complicatie was dat de tuin gewoon open was voor publiek. Van der Weij: ‘We hadden één dag om te filmen en moesten regelmatig de opnames stilleggen om bezoekers met een rolstoel overpad te verlenen. Het was een hachelijke onderneming. We wisten dat we een beperkt aantal takes zouden kunnen draaien. Maar ‘s nachts filmen en kunstmatig daglicht maken was geen optie, daar hadden we geen budget voor. Die cowboybenadering van “eropaf en schieten” was onontkoombaar. Dat gold voor het hele project.’ In de 3D-opnames bleken de verticale lijnen van de decorstukken een hardnekkige bron van ghosting effecten. Die worden veroorzaakt doordat het ene oog iets ziet wat alleen voor het andere oog bestemd is, met dubbel en onscherp beeld als gevolg. Van der Weij: ‘Dat treedt vooral op bij kaarsrechte lijnen in de projectie, iets wat je eigenlijk nooit moet doen als je in 3D filmt. Als het goed staat is het prachtig, maar anders is het rampzalig.’

Play out software Hoe krijgen ze in Sunken Garden de geluidsfragmenten en filmbeelden synchroon met wat er live gebeurt? Voor eerdere composities van Michel van der Aa had ontwerper en programmeur Johan van Kreij al de Double A Player ontwikkeld. Deze was speciaal gemaakt om vooraf opgenomen geluid nauwkeurig te kunnen instarten en muzikaal te synchroniseren met het tempo dat de dirigent aangeeft. Eenvoudig gesteld: een musicus in de orkestbak tikt op de één van elke maat op een keyboard van een computer. De lopende soundtrack wordt heel subtiel in dat tempo bijgestuurd. Om hetzelfde te bereiken met beeld en het bijbehorende geluid heeft Rob Duyser in 2008 de Disquiet Player geprogrammeerd voor Van der Aa’s muziektheaterwerk The Book of Disquiet. Van der Weij: ‘Videoclips zijn met deze player ultiem snel te starten. Je kunt naadloos van de ene naar de andere clip springen. En de shutter van de projector wordt geopend en gesloten aan het begin en eind van elke clip.’ Voor Sunken Garden breidde Duyser

Roderick Williams als Toby voor de 2D-schermen met Kate-Miller Heidke.

I 10 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

I foto: © Mike Hoban I

de videoplayer uit om zowel de shutters van de 2D als 3D projectoren vanuit dezelfde outputs te openen en sluiten. De bugs die zich tijdens het repeteren in Londen openbaarden loste hij vanuit zijn werkplaats in Rotterdam op. De musicus die de DAP bedient, start ook de Disquiet Player. Een groot voordeel van Rob Duysers software is dat er geen duurbetaalde operator voor nodig is. Frank van der Weij en Michel van der Aa konden zelf dag en nacht nieuwe clips of muziektracks aanmaken en inladen. ‘Voor Michel is het nooit af,’ zegt Van der Weij. ‘Op een gegeven moment waren de filmclips klaar, toen ging hij weer verder met het geluid. Na de repetities zat hij vaak tot diep in de nacht op zijn hotelkamer in Pro Tools te editen aan geluiden en muziekeffecten. De volgende ochtend konden we die laden en er meteen mee repeteren. Tot op het laatst kwamen er verrassende geluiden en beeldveranderingen bij.’ Repetities In maart 2013 begonnen de repetities in een Londense studio. Vanaf het begin hebben ze gerepeteerd in het complete decor met de 2D- en 3D-video, om alles goed op elkaar af te stemmen. ‘Niemand had dit eerder meegemaakt. De zangers moesten hun posities, houdingen en focus afstemmen op decorstukken en personages in de 3D-film, terwijl ze die zelf alleen maar als onscherpe beelden zagen.’ En er moest terdege rekening worden gehouden met de zichtlijnen van het publiek. Vanuit iedere positie in de zaal, zowel in het horizontale als het verticale vlak, heeft de kijker een ander zicht op de positie van de zanger ten opzichte van het virtuele decor en de virtueel aanwezige zangers in de film. Om daar een indruk van te krijgen zijn in de repetitiestudio verhogingen gebouwd volgens de hoogtelijnen van de zaal van het Barbican Theatre. En daarna is er lang gerepeteerd, waarbij elke positie en houding van alle kanten moest worden gecontroleerd en vervolgens gemerkt op de vloer. Een zee van merktekens was het gevolg. Je kunt alles nog zo goed voorbereiden, het bleef spannend of het publiek de

‘Ik wil een 3D-wereld maken waar ik de acteurs en zangers in kan neerzetten’ 3D-bril op het juiste moment zou opzetten. Frank van der Weij: ‘Wij waren blij verrast dat tijdens de generale vrijwel iedereen de bril op het juiste moment op had. Maar er zijn ook altijd een paar mensen die de zaal binnenkomen, de 3D-bril opzetten en pas na afloop weer af. Er blijven altijd dingen die je niet in de hand hebt.’ f

Met dank aan Jozef Hey (Beam Systems) en Hans-Willem de Haan (Hoofd AV dienst Muziektheater en redactielid Zichtlijnen). Op de website van Michel van der Aa staat een making of film waarin onder andere Michel van der Aa, Frank van der Weij en Theun Mosk aan het woord komen. www.vanderaa.net/makingofSunkenGarden

Componist en regisseur Michel van der Aa

I foto: © Ruben van Leer I

Sunken Garden credits Sunken Garden is een opera van multitalent Michel van der Aa. Hij componeerde de muziek, was de filmregisseur, toneelregisseur, schreef mee aan het filmscript en deed (een deel van de) offline editing van beeld en geluid. Hieronder een onvolledige lijst van betrokkenen bij voorstelling en filmopnames. Sunken Garden is een coproductie van de English National Opera, Opéra National de Lyon, het Luminato Festival Toronto en toegevoegd coproducent Holland Festival. Voorstelling Regie Michel van der Aa Decor- en lichtontwerp Theun Mosk Geluidsontwerp zaalversterking David Sheppard Productie en technische productie Frank van der Weij Dirigent André de Ridder Voorstellingsleider Nicole Richardson Toneelmeester Justin Loader Hoofd belichter Martin Doone Eerste geluidstechnicus Peter Hatherall Videotechnici Jozef Hey, Bastiaan Bus, Oscar Mondeel Kleedster Marianne Noorlander Make up Josien Porsius Kostuums Hilary Bloomfield, Rachel Graham, Karen Frances Smith, Elizia Volkmann en de afdeling kostuumproductie van de English National Opera Decorbouw Brandwacht & Meijer, bouwtechnisch advies Pieter Pollemans, Lykle Hemminga Technisch tekenaars Peter Schermer, Jean-Paul Kocks 3D maquette constructie en tests Joost Verlinden, Sebastiaan Kruijs, Kas van Huisstede, Lisanne Hakkers, Joggem Simons

Adviseurs 2D- en 3D-projectie Bush Cherroud, Frederik Crevits, Jean-François Maertens, Jozef Hey Ontwerp play out software Rob Duyser Filmcredits Regie, filmscript, offline editing Michel van der Aa Filmscript; dialogen David Mitchell Producent (Disquiet Foundation) Frank van der Weij Uitvoerend producent (UK) Tommy Pearson Regieassistent Ruben van Leer Camera Director of Photography Joost Rietdijk Camera Operator Felix Schmilinsky Stereograaf Jurriën Steenkamp 3D Stereo Technician Jason Lord-Castle 3D Data Wrangler Lewis Craggs Jimmy Jib Operator Mike Drury Grip/Grip Ron Nicholls Visuele effecten, VFX Hoofd stereoscopie en VFX Jurriën Steenkamp 3D-Artist Julius Horsthuis 3D-Modeller Sander Mettes 3D stagiaire Marjon Haasnoot Houdini Effects Artist Nick van Zutphen Nuke Compositor Raoul Ventel VFX Painting Stills Daan Noppen VFX-producer Patty Veenstra Colourist John Thorborg Data Handler Wietze Rijken Geluid en licht (film) Geluidsopname & -restauratie Boom Operator & geluidsassistent Audiomixer, ‘Amber Songs’ Belichter Assistent belichting

Guido Tichelman Joe Harris Bart Wagemakers Maarten van der Pluijm Ricky Jones

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 11 I

Column

Hoe verder, hoe beter

> Tom Aukes

Tom Aukes is directeur van Aukes Theatertechniek, het bedrijf dat hij startte in 1988.

Met Aukes Theatertechniek bevinden we ons met grote regelmaat in het buitenland. Dat kan zijn voor een beurs, evenement, tentoonstelling of andersoortig project. In de loop van ons 25-jarig bestaan heb ik voor mezelf de bovenstaande stelregel bedacht. Hoe langer we bezig zijn en hoe meer projecten we in het buitenland uitvoeren, hoe meer ik deze uitspraak bevestigd zie. Hoe verder, hoe beter. Wat is er beter? Allereerst natuurlijk het klimaat. Sta je in België of Duitsland een beursstand te bouwen, dan is de kans ongeveer net zo groot als in Nederland dat het in de hal nog dusdanig vriest dat de koffieautomaat het begeeft. Ga je verder richting Italië, Spanje, Egypte of Dubai, dan is die kans al een stuk kleiner. In Hongkong of Curaçao heb je hier zelfs helemaal geen last van, maar daar heb je dan weer niet zo veel trek in koffie. Ten tweede is een groot deel van werken in het buitenland vaak samen te vatten onder het kopje improviseren. Hoe verder je van huis bent, hoe meer er een beroep wordt gedaan op je vermogen tot improviseren. Natuurlijk is het op het moment zelf vervelend om erachter te komen dat gemaakte afspraken niet bekend zijn, bevestigde materialen niet beschikbaar, aangevraagde stroompunten niet bestaan of dat op een foto duidelijke hangpunten eigenlijk stukken omgezette plafondplaat blijken te zijn. Maar de voldoening om zaken ter plekke op te lossen zonder dat het publiek er iets van ziet of merkt is des te groter.

Om eerlijk te zijn is dit waarom velen van ons, en ik zeker, ooit in het theater gestart zijn. Elke dag een andere locatie met andere maten, zichtlijnen, hang- en stroompunten waar toch de voorstelling er hetzelfde uit moet komen te zien als de dag ervoor. Dat doet een beroep op ons improvisatietalent en onze creativiteit. De voldoening die het geeft als om kwart over acht het doek opgaat en alles klopt, geeft ons de energie om de volgende dag weer het halve decor te verzagen zodat het ook in die ene bonbonnière past die de producent nog even mee wilde pikken. De veiligheidsnormen die we in Nederland aanhouden zijn internationaal gezien streng. Sommige landen zijn verder in hun regelgeving op het gebied van rigging en elektra, zoals Engeland en Duitsland, maar er zijn voornamelijk landen waar het niet zo nauw genomen wordt met de veiligheidsnormen. Google maar eens op Dodgy technicians. Om deze reden werken wij in het buitenland nagenoeg altijd met eigen materiaal. Daarvan kunnen we zowel de veiligheid als de storingsvrije werking garanderen. Bij het werken met lokale crew ligt de uitdaging dan ook in het duidelijk maken van onze wensen en eisen met betrekking tot veiligheid. Op een enkele uitzondering na lukt dit gelukkig altijd, en heb je de mensen wellicht nog wat bijgebracht ook. Een belangrijk punt bij werken in het buitenland is het voorbereidingstraject. Kunnen we in Nederland gemakkelijk bij de Stichting Te-

kening terecht voor alle mogelijke info over de zalen die onze tour aandoet, in het buitenland is dit lastiger en zul je vaak een locatiebezoek moeten doen. Nu is dat in Duitsland of België nog wel te verkopen aan een klant of producent, maar als je voor een bezoek van een paar uurtjes op en neer moet vliegen naar Curaçao is dat een ander verhaal. Toen ik, jaren geleden, voor een theatershow naar Curaçao moest, mocht ik na veel vijven en zessen een paar dagen eerder vliegen om nog wat zaken te controleren op locatie. Daar aangekomen bleek, naast enkele andere zaken, de stroomtoevoer niet te kloppen met wat was opgegeven. Maar na wat zoeken vond ik buiten een losse kabel waarop de koeling van Holiday on Ice had gedraaid. Helaas was al ons materiaal al door de douane op Schiphol, waardoor er niets extra’s mee kon met de vrachtvlucht. De regels voor handbagage waren nog niet zo streng als nu, dus zat de volgende dag de rest van de crew met Camlock connectoren en een perstang in het vliegtuig. Ten slotte, een buitenlandproject is natuurlijk ook vaak een uitje. Hoe veel en hard er ook wordt gewerkt, het blijft altijd mooi om kennis te maken met een ander land, een andere cultuur, andere regelgeving en andere mensen. Ondanks de vele horrorverhalen, die het het beste doen aan de koffietafel, maak je ook een hoop mooie dingen mee en ontmoet je mensen die een interessante aanvulling zijn op je internationale netwerk. En ook hierbij geldt: Hoe verder, hoe beter! f

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 13 I

Ledenvergadering en feest VPT op vakbeurs

Ahoy nieuwe beursmanager CUE2014 Van 13 tot 15 januari 2014 vindt de vakbeurs CUE2014 plaats in Ahoy Rotterdam. Ahoy treedt voor het eerst ook op als beursmanager. En de VPT organiseert voor het eerst tijdens de CUE zijn ledenvergadering, met na afloop een groots feest.

Wat in 1987 begon als een beurs met 25 exposanten en 1000 bezoekers, toen op het podium van het Nederlands Dans Theater in Den Haag, is uitgegroeid tot een succesvolle, onafhankelijke vakbeurs. De vorige editie in 2012 trok 88 exposanten en 5000 bezoekers naar Ahoy. In de loop van ruim 25 jaar is de vakbeurs continu in beweging geweest: intensievere samenwerking met Zichtlijnen (vakbeursspecial) en de VPT (lezingenprogramma’s), verhuizing van Den Haag naar Rotterdam, naamsverandering van Vakbeurs Theatertechniek naar CUE. En de beurs richt zich allang niet meer alleen op theater maar op de brede evenementen- en entertainmentsector. Vandaar de nieuwe naam en ondertitel sinds 2012: CUE, vakbeurs voor event-, installatie- en entertainmenttechnologie. Een rode draad in de geschiedenis van de beurs is de non-profit doelstelling. Nog altijd wordt de beurs georganiseerd door een stichting, met uitsluitend toeleveranciers in het bestuur: Enrico Daamen (Controllux), Eric Mattijssen (Audio Electronics Mattijsen) en Louis Janssen (Theateradvies BV). Omdat de beurs zelf I 14 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

geen winstoogmerk heeft, kan het bestuur vrijelijk brainstormen over de toekomst. Ruim voor de CUE2014 hebben de drie bestuursleden dat gedaan. Zij hebben de organisatie tegen het licht gehouden en kwamen tot de conclusie dat zij tot aanbesteding van de totale uitvoering van de beurs over zouden gaan. Een belangrijk uitgangspunt was voor Enrico Daamen, al vanaf 1994 in het bestuur, dat de prijs per vierkante meter onder de 100 euro zou blijven. ‘Die grens is heilig. Het doel is om de kosten dusdanig laag te houden dat iedereen zich op de CUE kan presenteren’, aldus Daamen. Ahoy beursmanager CUE2014 De uitkomst van de pitch was dat het beursmanagement werd gegund aan Ahoy. Daarmee kwam een einde aan de samenwerking met Wil Kuiters, die sinds jaar en dag de beurs organiseerde, maar niet meedong naar de gunning. Enrico Daamen zwaait haar alle lof toe en betreurt het dat zij niet heeft meegedaan aan de pitch. Doorslaggevend bij de keuze voor Ahoy was dat zij een totaalpakket

bieden en een ingespeeld team in eigen huis hebben. Ahoy organiseert veel verschillende beurzen en heeft daarvoor drie beursteams rondlopen. Intussen kan het bestuur niet rustig achteroverleunen. Integendeel, het aansturen van een nieuwe producent is vooralsnog zelfs iets meer werk. Innovatiegalerij Volgens beursmanager Saskia Vernooij is het niet de intentie om de beurs ingrijpend te veranderen. ‘De beurs blijft het vertrouwde ons-kent-ons karakter behouden. Wel zullen we de conceptwijziging van vakbeurs voor theatertechniek naar vakbeurs voor event-, installatie- en entertainmenttechnologie in 2014 verder uitrollen. Voordeel van Ahoy is dat wij snel kunnen schakelen omdat wij zowel de locatie als organisator zijn. Bovendien hebben wij profijt van de standaardsystemen waarmee wij werken. Het projectteam van CUE2014 bestaat uit een beursmanager, accountmanager, projectondersteuner en communicatiemanager. Doordat we meerdere specialisten hebben,

Beurzen

De CUE beursvloer in 2012.

I foto: © Ad Hupkes I

kunnen we net even wat meer persoonlijke aandacht geven aan onze klanten. Wij luisteren naar de wensen vanuit de markt en proberen daar waar mogelijk het concept op aan te scherpen. Zo gaan wij naast stands ook demoruimtes aanbieden in het congres- en vergadercentrum.’ Nieuw is ook dat de entree van de beurs wordt omgedoopt tot innovatiegalerij. ‘Zo stimuleren we exposanten om hun nieuwste producten op CUE te presenteren’, aldus Vernooij. De beurs vindt wederom in Hal 1 van Ahoy Rotterdam plaats. De basisindeling van stands blijft hetzelfde. Ook komen er weer drie theaters waar de VPT het lezingenprogramma organiseert, met speciale aandacht voor innovatieve producten en met lezingen specifiek voor scholieren en studenten. Ledenvergadering en feest VPT op beurs Een echte primeur is dat de VPT tijdens de beurs haar jaarvergadering (ALV) zal houden. Dat zal zijn op dinsdag 14 januari aan het einde van de middag, zodat de in ruime mate aanwezige be-

drijfsleden ook acte de présence kunnen geven. Hiermee wordt voorlopig afgestapt van het succesvolle concept om de ALV in een nieuwe theaterzaal te houden, met aansluitend een rondleiding door het gebouw. Els Wijmans, directeur van de VPT: ‘Bij die formule deden we ieder jaar een beroep op sponsoren, vaak waren dat dezelfde bedrijven. We wilden dat niet alsmaar blijven herhalen, zeker niet in deze tijd waarin de spoeling voor iedereen dunner wordt.’ Met de verschuiving naar de beurs, waar doorgaans de helft van de exposanten uit bedrijfsleden bestaat, hoopt de VPT een groter aantal weldoeners te vinden. ‘Je zou zeggen dat een goede geluidsinstallatie voor het feest binnen handbereik moet liggen,’ zegt zij. En daarmee is de tweede primeur genoemd: een feest. Els Wijmans: ‘Het was een nadrukkelijke wens van bestuur en kantoor van de VPT om een groots feest te organiseren, waar je ook je partner mee naar toe wilt nemen. Een evenement met buffet, eventueel prijsuitreikingen en bijvoorbeeld het in het zonnetje zetten van de ontvangers van Gouden en Zilve-

ren Krommers.’ Zij verwacht dat de combinatie van ALV, feest en beurs het voor de leden gemakkelijker en aantrekkelijker zal maken om aanwezig te zijn. Els Wijmans: ‘De afgelopen jaren kwamen er al gemiddeld 150 leden naar de ALV. We denken dat aantal op de beurs ook minimaal te halen. Veel van onze leden lopen toch al rond op de beurs. En onze hechte band met de beurs zelf wordt zo ook nog eens benadrukt.’ Het feest wordt gehouden in en bij een verbeterde versie van de tenten waarin sinds de vorige editie de lezingen werden gehouden. Vanwege de akoestiek wordt in plaats van opblaasbare tenten nu gebruik gemaakt van koepeltenten die voorzien zijn van geluidswerend doek. Een rode draad die in het lezingenprogramma zichtbaar begint te worden is het thema innovatie en ambachten. Maar het programma ligt nog lang niet vast, er is nog alle ruimte voor inbreng van de leden! f Het concept lezingenprogramma en alle andere informatie over de beurs is te vinden op www.cue.nl I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 15 I

Zes culturele instellingen hebben onderdak gevonden in de voormalige elektriciteitsfabriek van Dordrecht. ‘Voor de medewerkers lijkt het mij een geweldige plek om te werken.’

I Door: Robert Baaij I

Energiehuis Dordrecht Waar ooit turbines en stoomketels stonden bruist het van theater en muziek. De voormalige elektriciteitscentrale in Dordrecht is op ingenieuze wijze verbouwd tot een cultureel centrum met drie concertzalen, twee theaterzalen en een groot aantal studio's en ateliers. Tel daarbij op het grand café en de poplounge, plus de kantoren voor alle culturele organisaties die hier onderdak hebben gevonden, en de opgave voor de ontwerpers wordt enigszins duidelijk. Jonkman Klinkhamer architecten, nu TenBrasWestinga, won de in 2006 uitgeschreven prijsvraag. Zij moesten van de zes hallen en de kleinere gebouwen eromheen, met een totaal oppervlak van 14.000m2, één cultureel centrum zien te maken. Hoe hebben ze daar samenhang en logica in gebracht? De belangrijkste en meest zichtbare ingreep is het creëren van een binnenstraat die dwars door het complex loopt. De straat is overdekt met glas, loopt over de volle honderd meter door het gebouw en begint en eindigt met twee nieuwe entrees. Het is een echte vondst. De straat, in architectenjargon 'de snede', brengt overal daglicht. Hij zorgt voor heldere oriëntatie in het gebouw. Hij snijdt midden door het complex en maakt de zalen en studio's via cascadetrappen toegankelijk. Mede door I 16 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

die straat is het gebouw ook van binnen zoveel mogelijk intact gebleven. 'Daar ben ik nog het meest trots op', zegt architect Roel ten Bras, 'dat het gebouw ondanks die veelheid van functies herkenbaar is gebleven.' Dat zie je overal terug. De zalen liggen direct onder de dakspanten, de bakstenen wanden en stalen spanten zijn gewoon in beeld en worden waar mogelijk gebruikt voor de constructie. De muren zijn gebleven zoals ze na de sloop van eerdere hokjes en tussenverdiepingen waren: een stuk bloemetjesbehang hier, cement en schone baksteen daar. Samen met de nieuwe vloeren en puien is het een mix van oud en nieuw, waarin het oorspronkelijke gebouw herkenbaar is gebleven. Hoe langer je hier rondloopt, hoe meer je gaat beseffen dat dit industrieel erfgoed is. Industrieterrein aan de Merwede Het Energiehuis ligt op een industrieterrein aan het water van de Merwede, dichtbij de oude binnenstad van Dordrecht. In 1908 begon hier de elektriciteitsfabriek met het eerste Machineen ketelhuis. De vraag naar elektriciteit nam zo snel toe dat binnen twintig jaar moest worden uitgebreid met Machine- en

gebouw

Links oude turbinehal, rechts mix van oud en nieuw in het grand cafe.

I foto: © Christiaan de Bruijne I

ketelhuis 2 (1918) en Machine- en ketelhuis 3 (1928). De gebouwen werden telkens groter en hoger. De fabriek bleef in bedrijf tot rond 1960 de grote Merwedecentrale in Rotterdam openging. Daarna werd hij gebruikt door het Gemeentelijk Energiebedrijf als kantoor, werkplaats en opslagruimte. Ad hoc werden verdiepingsvloeren aangebracht, sparingen gedicht en tussenmuren gebouwd. Bij de start van het huidige project was geen enkele kloppende tekening meer te vinden. Vanaf 1990 heeft het complex nog wat alternatieve functies gehad, maar uiteindelijk heeft de gemeente het industrieterrein aangekocht voor renovatie en herontwikkeling. Cultuur onder een dak In de elektriciteitsfabriek zijn nu de culturele instellingen van Dordrecht onder één dak gebracht. Cultuurcentrum ToBe (muziek, beeldende kunst, design, dans, theater), poppodium Bibelot en Muziektheater Hollands Diep zijn hier gehuisvest. Schouwburg Kunstmin verzorgt de programmering van de theaterzaal. Kleinere partijen als Muziekstroom (klassiek, jazz) en Popcentrale programmeren in de Muziekzaal onder de vlag van ToBe. Aanvankelijk zou ook het gezelschap OMSK meedoen, gespecialiseerd in locatietheater. Zij moesten door bezuinigingen afhaken. OMSK

Het complex met middenin de binnenstraat. Rechts de indeling.

schreef nog wel mee aan het Programma van Eisen van de theaterzaal. Alle culture instellingen op één plek in de stad zie je steeds vaker. Een voor de hand liggend voordeel is kostenbeheersing, denk aan onderhoud en gebouwbeheer. Minstens zo belangrijk is dat je een aantrekkelijke en levendige plek in de stad creëert, waar de hele dag iets te doen is in plaats van alleen ‘s avonds. Voor de gemeente is dat een belangrijk stedenbouwkundig motief. En voor de partners zelf brengt het mogelijkheden met zich mee voor kruisbestuiving en samenwerking. In het Energiehuis is dat een uitgangspunt geweest bij het ontwerp. Niet onvermeld mag blijven dat de hoofden technische dienst van alle gebruikers een belangrijke rol hebben gespeeld in het hele proces, van programma van eisen tot ingebruikname, om in het bestaande gebouw tot creatieve en bruikbare oplossingen te komen. Tension grid en daglicht Als je door de binnenstraat loopt kom je vanzelf langs de drie bouwdelen uit 1908, 1918 en 1928. Links en rechts liggen dan steeds de zalen en studio's. In het oudste en kleinste bouwdeel vinden we Grand Café Khotinsky en Muziekzaal Ketel 1, een functioneel ingerichte vlakkevloerzaal voor kleine concerten. De zaal heeft 150 stoelen en is gemakkelijk met het 

I foto: © TenBrasWestinga I

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 17 I

Hilgrote et facerum aut excepta volut I foto: © ???? inI de theaterzaal, hier opgesteld rond De popzaal. I foto: ©tiaerro Christiaan de explabore Bruijne I niti ditaepudae et ad eaquae pe De nonse innovatieve tribune een boksring. I foto: © Christiaan de Bruijne I

grand café tot één verhuurbare ruimte te schakelen. Verderop kom je in het middelste, veel grotere bouwdeel van Machineen ketelhuis 2 uit 1918. Beneden is de kassa, op de verdiepingen zijn leslokalen, balletstudio’s en ligt theaterzaal Ketel 2 met 200 stoelen. Voor het werken op hoogte heeft Ketel 2 een tension grid. Traditionele bruggen bleken hier niet de oplossing, zegt Koen Koch, vanaf het begin bij het Energiehuis betrokken als theateradviseur. 'Een voorwaarde was dat er maximaal zicht moest blijven op de bestaande spanten. Dat zou bij bruggen niet het geval zijn. Bovendien zouden de spanten dan niet in hun oorspronkelijke vorm kunnen worden gehandhaafd.' Dus werd het een tension grid, een net van gespannen staalkabels waar je over kunt lopen, boven de hele vloer. Voor educatie is dat een voordeel, want er is geen valgevaar voor personen. Ook wie het vak nog moet leren kan er veilig op lopen. En het grid biedt veel flexibiliteit om de spelrichting aan te passen. Op het grid is een creatieve oplossing gevonden om de spots te verplaatsen. Op de liggers waar de staalkabels aan zijn bevestigd, zijn rails aangebracht. In die rails staan de rekken met spots, zodat ze overal naar toe kunnen schuiven. Een handige, low tech en low budget oplossing. Overal in de zalen en studio's valt

daglicht naar binnen, hetzij via de buitenramen, hetzij via het glazen dak van de binnenstraat. Alleen in de kelders onder het middelste bouwdeel komt geen daglicht. Vroeger liepen hier de buizen om stoom van de ketels naar de turbines te transporteren - die turbines waren apart gefundeerd, los van de rest van het gebouw. De kelders zijn zwaar en degelijk uitgevoerd, ideaal dus voor poplessen (Talent Stage), werkplaatsen en opnamestudio’s. Poppodia In Ketelhuis 3 uit 1928 zijn twee gestapelde poppodia voor Bibelot gerealiseerd. Ze zijn omgedoopt tot Main Stage en Power Stage. De Power Stage is een kleine zaal voor 300 bezoekers, de Main Stage heeft een groot balkon en biedt ruimte aan 800 bezoekers. In eerste instantie was men bang dat de grootte van het balkon een negatieve invloed op de akoestiek zou hebben maar in de praktijk blijft het geluidsbeeld overal mooi intact, mede dankzij de uitgekiende geluidsinstallatie (d&b, L-Acoustics). Mooie vondst is dat de rokersruimte achter op het balkon goed zicht biedt op het podium en tegelijk door de ramen een spectaculair uitzicht op de Merwede.

Energiehuis Dordrecht Opdrachtgever Architect

Gemeente Dordrecht TenBrasWestinga, Amersfoort (voorheen Jonkman Klinkhamer) Projectleiding BBN, Houten Aannemer Van Wijnen, Dordrecht Constructeur IMd Raadgevende Ingenieurs, Rotterdam Bouwfysica, geluidsiso- DGMR Raadgevende Ingenieurs, latie, brandveiligheid Den Haag E&W Royal Haskoning DHV, Rotterdam Theateradviseur PB Theateradviseurs, Uden Zaalakoestiek SCENA, Uden Toneeltechnische DTS2, Groningen installaties Licht Controllux, Alphen aan de Rijn Geluid WG Theatertechniek, Rotterdam Tribunes COS, Oudenaarde (B) Theatertextiel Ron de Groot I 18 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

Links de kleine theaterzaal met tension grid, rechts theaterzaal waar de originele loopkat

Innovatieve tribune De tribune (300 stoelen) is een verhaal apart. Het PvE eiste dat verschillende opstellingen mogelijk moesten zijn. Hiervoor is een innovatief concept ontwikkeld dat opstellingen mogelijk maakt met zowel 5 als met 10 rijen stoelen. Het werkt als volgt. De tribune bestaat uit verplaatsbare blokken van elk 5 rijen. Die blokken zijn gemakkelijk te verplaatsen want ze hebben een laag eigen gewicht - hiertoe is een stoel ontwikkeld die slechts 10 kilo weegt, de helft van een standaard stoel. Maar de grootste innovatie zit hem erin dat bij de helft van de tribuneblokken de rijen ook omhoog kunnen. In de hoge stand zet je ze niet naast, maar achter het blok met lage rijen en heb je een tribune met tien rijen. Zo is elke denkbare opstelling te realiseren, en ook nog binnen een acceptabele tijd. Volgens de techniek zijn

is omgebouwd tot lichtbrug.

de verwachtingen in de praktijk helemaal uitgekomen en is de flexibiliteit van de zaal in combinatie met het hijsplafond ongekend. Dankzij dit pionierswerk zijn we in elk geval een nieuwe tribunevorm rijker.

gebouw

Theaterzaal Machine 3 In Machinehuis 3 uit 1928 ligt de theaterzaal. Oorspronkelijk zouden OMSK en Kunstmin deze samen gaan gebruiken, waarbij hun wensen en eisen nogal verschilden. Kort samengevat: Kunstmin wilde een theater, OMSK wilde theatermaken. In goed overleg is een flexibele inrichting ontstaan, vooral te zien bij het technisch plafond en de tribune. Vanwege de verschillende eisen van Kunstmin en OMSK was een traditionele trekkenwand geen optie. Bovendien moesten de oorspronkelijke spanten zichtbaar blijven. Een handicap was ook dat de zaal een 'plofdak' heeft en dat de bestaande spanten geen extra belasting kunnen dragen. Daarom zijn boven het dak nieuwe spanten aangebracht, die door het dak heen zijn afgesteund op de muren. Op die manier ontstond draagkracht voor een technisch plafond. Aan dat plafond hangen 70 verplaatsbare takels, aangestuurd door Varicon van DTS2. De zaal heeft twee verplaatsbare bruggen die allebei gebruik maken van de bestaande kraanbaan. De ene brug is nieuw gemaakt, voor de andere is de originele loopkat van Machinehuis 3 omgebouwd tot lichtbrug, waarbij de oude machinerie als object is gehandhaafd.

Kruisbestuiving De drie grootste gebruikers ToBe, Bibelot en Kunstmin hebben samen een beheersstichting gevormd, de Stichting Energiehuis. De stichting zorgt voor gezamenlijk facilitair beheer, 'shared services' en verhuur. Bijzonder is dat het ook een expliciete doelstelling is om samenwerking in de programmering te bevorderen. Het Energiehuis heeft een eigen pool met freelance technici, aangestuurd en gecoördineerd door het hoofd van de technische dienst, Evert Heger. Als een ruimte wordt verhuurd aan derden levert het Energiehuis er de technici bij. Bibelot, ToBe en Kunstmin zetten in principe eigen technici in bij hun activiteiten maar Evert Heger constateert dat zij langzaam maar zeker steeds meer gebruik gaan maken van elkaars technici. Niet dat

‘Het gebouw stimuleert samenwerking en uitwisseling door zijn open structuur’ het altijd gemakkelijk is om de eigen cultuur los te laten, maar zo gescheiden is het dus ook weer niet. Het mooie is dat het gebouw die samenwerking en uitwisseling op een natuurlijke wijze stimuleert door zijn open structuur en door de manier waarop alle gebruikers rond de binnenstraat zijn gesorteerd. Als je hier werkt is het onvermijdelijk dat je elkaar tegenkomt, onvermijdelijk dat je in de andere zalen een kijkje neemt en dus onvermijdelijk dat je met een andere bedrijfscultuur in aanraking komt. Evert Heger is enthousiast over die interactie en 

I foto: © Christiaan de Bruijne I

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 19 I

gebouw

Links een van de twee entrees, rechts de binnenstraat op een van de verdiepingen.

I foto: © Christiaan de Bruijne I

kruisbestuiving. 'Het werkt echt, niet alleen bij de gebruikers maar ook bij de bezoekers. Je wordt hier altijd geconfronteerd met iets anders dan waarvoor je binnenkomt. Je ziet al dat bezoekers van een voorstelling zich later aanmelden voor een cursus waar ze en passant iets van opvingen.' Main Stage Machine 3 Zaal 22 x 13m Capaciteit 800 personen (waarvan 300 balkon) Podium 8 x 12m Power Stage Machine 3 Zaal 13 x 15m Capaciteit 300 bezoekers Podium 5 x 13m Grote theaterzaal Machine 3 Zaal 18 x 28m Tribune 300 personen Speelvlak 10 x 16m Kleine theaterzaal Machine 2 Zaal 14 x 16m Tribune 200 personen Speelvlak 8 x 13m Muziekzaal Ketel 1 Zaal 12 x 16m Tribune 150 personen Speelvlak 6,5 x 10m

Slot In het Energiehuis vind je gemakkelijk je weg. Je voelt je hier snel op je gemak. Het gebouw is letterlijk transparant. Door de vele ramen blijf je van buitenaf zicht houden op wat er binnen gebeurt. Als het donker is gaat vaak de verduistering in de popzalen van Bibelot omhoog. Van binnenuit

‘Hoe langer je rondloopt, hoe meer je beseft dat dit industrieel erfgoed is’ heb je dan een spectaculair uitzicht op de stad, van buitenaf is het een feestelijk aanzicht. De verschillende gebruikers zitten hier niet op eilandjes, maar vormen één culturele 'supermarkt' die bekende en onbekende cultuurvormen aanbiedt. Sterkste punt is dat lang van tevoren goed is nagedacht over die creatieve en praktische samenwerking. Door het ontwerp, de inrichting én de gekozen beheersvorm krijgt die samenwerking een maximale kans van slagen. Ik verwacht dat ze die kans op langere termijn ten volle gaan benutten. Voor de medewerkers lijkt het mij in elk geval een geweldige plek om te werken. f Met dank aan Jim Klinkhamer (Jonkman Klinkhamer Architecten), Roel ten Bras (TenBras Westinga Architecten), Koen Koch (PB|TA) en Evert Heger (Stichting Energiehuis) I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 21 I

‘Dat het zo hard moet is een dogma’ Gehoorschade op jonge leeftijd heeft grote gevolgen voor wie het treft. Ook de maatschappelijke kosten zijn hoog. Te lang naar te harde muziek luisteren is schadelijk, of dit nu gebeurt via een oortelefoontje of bij live muziek. In 2011 werd een convenant gesloten waarin een norm staat van 103 dB(A). Maar hoe maak je dat waar? De Nationale Hoorstichting organiseerde een pilot project rond keurmerk Oorveilig. I Door: Koen Koch, Jos van de Haterd I

Op de themadag over ‘schadelijk versterkt geluid’ die de VPT dit jaar organiseerde in Ziggo Dome, waren er wel sprekers vanuit de poppodia (VNPF) en evenementen (VVEM) maar misten we de stem van de Nationale Hoorstichting. Terwijl de podia en evenementen in 2011 toch een convenant over versterkt geluid hebben ondertekend met deze stichting. Bovendien is de Nationale Hoorstichting een partij die - gesteund door overheid en fondsen - de middelen heeft om pers, politiek en publiek te beïnvloeden. Zichtlijnen sprak met woordvoerder Paul Heere over Oorveilig, het ‘keurmerk’ voor clubs en discotheken waarmee afgelopen jaar een pilot project is uitgevoerd. De eisen die daarbij zijn gesteld zijn in lijn met het convenant. Andere podia kunnen mogelijk leren van hun ervaringen. Zeven bekende clubs - Club AIR (Amsterdam), Bermuda (Eindhoven), Brothers (Bunnik), Harders Plaza (Harderwijk), Kerkplein (Breda), Matrixx (Nijmegen) en Woodstock 69 (Bloemendaal) - hebben

een jaar lang gewerkt met het volgende pakket maatregelen:

en kunnen bezoekers stimuleren ‘oorveilig’ uit te gaan.

Geluidslimiet 103 dB(A) De locatie hanteert een geluidslimiet van 103 dB(A), gemeten als gemiddelde over 15 minuten. Het geluidsniveau wordt continu gemeten en vastgelegd voor latere referentie. De meetapparatuur voldoet aan de norm (IEC61672 klasse 2 SPL sensoren).

Informatievoorziening bezoekers Bezoekers worden geïnformeerd over de risico’s van gehoorschade en hoe zij hun gehoor kunnen beschermen.

Gehoorbescherming bezoekers Aan de bezoekers wordt adequate gehoorbescherming aangeboden. Dit is gehoorbescherming met een muziekfilter dat voldoende dempt (SNR17 of ten minste 15 dB demping tussen 250 en 8000 Hz).

Resultaten Oorveilig Bij de clubs was in de testperiode sprake van een groot aantal overschrijdingen van de geluidslimiet van 103 dB(A). Let wel: deze clubs hebben zichzelf aangemeld voor dit project en zijn dus van goede wil. In de praktijk blijkt het toch op alle fronten fout te kunnen gaan: bij de metingen, door toedoen van de bezoekende artiest, door gebreken binnen de eigen organisatie, door falende voorlichting of (veronderstelde) desinteresse van het publiek. Paul Heere: ‘Het is voor de clubs complexer dan iedereen van tevoren had verwacht.’

Opleiding medewerkers Medewerkers hebben een training gevolgd

Enkele voorbeelden: - Als de geluidsmeter niet op de goede plek

Zichtbaarheid geluidsniveau Het gemeten geluidsniveau wordt zowel voor de DJ als het publiek zichtbaar gemaakt op een display in de zaal.

Komt er een wettelijke geluidslimiet? In het convenant Geluidsbeheer Muzieklocaties staat 103 dB(A) als geluidsnorm. Deze afspraak is gemaakt in 2011 tussen VVEM, VNPF en de Nationale Hoorstichting. De poppodia en evenementenmakers hebben twee jaar de tijd gehad om de afspraken te implementeren, nu is het tijd voor evaluatie. Dit

najaar staat het gesprek met de partners van het convenant op de agenda, zo liet staatssecretaris Van Rijn in juni weten. Van Rijn (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) antwoordde op vragen van Kamerlid Wolbert (PvdA) die hem vroeg of hij een geluidslimiet van 100 dB(A) zou willen vastleggen.

I 22 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

Zo ver wil Van Rijn nog niet gaan. Hij schrijft: ‘Tijdens het gesprek met de betrokken partijen over de gezamenlijke aanpak van gehoorschade door te harde muziek (...) zullen we ook spreken over een verantwoorde geluidslimiet. Daarnaast is er de optie van het wettelijk vastleggen van een

geluidslimiet. Maar ik wil nog niet vooruitlopen op de vraag of een maximale geluidslimiet via wetgeving vastgelegd zou moeten worden.’ Van Rijn wil dus het gesprek met de muzieksector afwachten. Maar hij laat wel fijntjes weten dat hij andere opties heeft dan alleen een convenant.

Hieronder enkele adviseurs en leveranciers die ervaring hebben met metingen en het documenteren van geluidsniveaus bij festivals, podia en voor gemeentelijke diensten.

gehoorschade

Meten is weten

MeTrao www.eventacoustics.nl

Het instellen van geluidsluwe zones is een van de mogelijke maatregelen.

blijkt te hangen, kloppen de metingen niet. - De registratie van het geluidsniveau kan haperen als de internetverbinding wordt onderbroken. - Het personeel heeft het te druk om ook nog op het geluidsniveau te letten. - Het blijkt moeilijk om met het team de aandacht voor Oorveilig vast te houden. - Veel artiesten (DJ’s en MC’s) trekken zich niks aan van de geluidslimiet. - De oordoppen worden aangeboden via een automaat maar de interesse van het publiek is gering. Al deze punten zijn in een matrix gezet met suggesties en oplossingen. Bijvoorbeeld: - Maak van gehoorbescherming een vast onderwerp in het teamoverleg. - Informeer de artiesten over de geluidslimiet, leg deze vast in het contract. - Informeer het publiek actief over risico’s op gehoorschade, zowel op de locatie als via website en social media. - Bied oordoppen te koop aan bij de kassa, bij de muntenverkoop, niet (alleen) via een automaat. Ondanks de tegenvallende uitkomst is Paul Heere niet ontevreden. ‘Je moet realistische doelen stellen. Het gaat erom stappen in de goede richting te zetten, het bewustzijn te stimuleren en achteraf goed te kijken wat wel en niet werkt.’ Hij ziet wel degelijk winst van het project. ‘De testperiode heeft geleid tot een schat aan ervaring met het invoeren van de maatregelen’, zegt hij. De

matrix met problemen en oplossingen staat op de website. Wat wil het publiek Paul Heere wil nog wel een punt maken. De norm wordt vaak overschreden, maar de vraag is of het publiek dit ook wil. In een onderzoek uit 2010 zegt 84 procent van de ondervraagden dat zij de muziek te hard vinden of dat deze zelfs pijn aan de oren doet. Wat hem betreft is het duidelijk. Door harder te gaan dan de 103 dB(A) uit het convenant doe je de bezoekers geen plezier. Het zijn veelal de artiesten, organisatoren of de locaties zelf die te harde muziek nodig en normaal vinden. ‘Dat het zo hard moet is een dogma. De norm van 103 dB(A) geeft meer dan genoeg ruimte om een mooie avond op te bouwen. Met een vakkundige geluidsregeling is er voldoende dynamiek. En laten we niet vergeten dat 103 dB(A) op zich al een gevaarlijk geluidsniveau is.’ Als één van de oplossingen ziet hij geluidsluwe zones, zodat het publiek echt iets te kiezen heeft. Het geluidsontwerp is er nu vaak op gericht om overal hetzelfde geluid te creëren. De gedachte is dat mensen entree betalen of een duur kaartje kopen om een artiest te zien en dus overal hetzelfde geluid moeten hebben. Het kan ook anders. ‘Geef het publiek zelf de keuze om een zone op te zoeken waar het zachter is en zo te bepalen welke dosis geluid geconsumeerd wordt.’ f

10Eazy www.amptec.nl www.amptec.be www.10eazy.com

Munisense www.munisense.nl

dBControl www.dbcontrol.nl

www.oorveilig.nl/downloads/matrix_oorveilig.pdf www.hoorstichting.nl I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 23 I

Vijfentwintig jaar Zichtlijnen,

en verder! Vijfentwintig jaar geleden verscheen de eerste nieuwsbrief waaruit het vakblad Zichtlijnen is voortgekomen. Tijd om terug en vooruit te kijken.

September 1988. Bij de VPT-leden valt een envelop in de bus met twee velletjes A4. Nieuwsbrief staat erboven. Die eerste nieuwsbrief heeft niet veel om het lijf. Er staan mededelingen en verenigings­ nieuws in, zwartwit gedrukt. Maar daarna gaat het snel. De nieuwsbrief verschijnt iedere twee maanden en krijgt een omslag, een voorwoord, een inhoudsopgave. Er staan artikelen in, foto’s. Er wordt een redactie gevormd. Binnen vijf nummers oogt de nieuwsbrief als een echt tijdschrift. Nu nog een naam. De keuze valt op Zichtlijn, een paar nummers later wordt het meervoud Zichtlijnen. Die naam blijft. In de vijfentwintig jaren die volgen is de nieuwsbrief uitgegroeid tot het full colour vakblad dat we kennen. Met dit honderdvijftigste nummer wordt een nieuwe mijlpaal bereikt. Daar mogen

I 24 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

we als vereniging best trots op zijn. Geen ander blad in onze sector heeft zo’n lange en rijke geschiedenis. Schouders eronder Zoiets gaat niet vanzelf. Dhian Siang Lie, jarenlang actief in de redactie en later in de stichting die het blad uitgaf, schrijft in 1991: de kunst is niet om de inhoudelijke noodzaak van een theatertechnisch vakblad aan te tonen, de kunst is om het inhoudelijk, organisatorisch en financieel in stand te houden. Dat is alleen gelukt dankzij de betrokkenheid en inzet van veel mensen. Om te beginnen de tientallen enthousiaste en deskundige redactieleden en auteurs die hun tijd en energie in Zichtlijnen steken, ieder nummer weer. Allemaal mensen uit het vak. Dan zijn er de bedrijven die

I Door: Jos van de Haterd I

het blad financieel mogelijk maken, al vanaf het begin, onder andere door te adverteren. Ze bereiken de mensen die ze willen bereiken en geven uiting aan het belang dat zij aan de vereniging en aan Zichtlijnen hechten. Er zijn ook mensen zonder wie Zichtlijnen nooit van de grond was gekomen. Ik doe anderen tekort maar wil toch Ed Beentjes, Frits van den Haspel, Louis Janssen, Dhian Siang Lie, Jan Kramer, Tom Diderich en Freek van Duijn noemen. Zij zorgden die eerste jaren voor inhoud én voor structuur. In de vastberaden overtuiging dat het goed zou komen. Schouders eronder en doen. Het verslag van Louis Janssen in de eerste nummers over zijn studiereis naar New York, waar hij een cursus stage management volgde, had vandaag geschreven kunnen zijn.

vereniging

Zonder lezers geen blad Een vakblad bestaat dankzij geïnteresseerde lezers. Terugkijkend is het mooi om te zien hoe die lezers er zijn gekomen. De VPT, opgericht in 1978, heeft de eerste tien jaar geprobeerd om een vakblad te publiceren in samenwerking met uitgevers. In 1978 verschijnt het eerste nummer van Podium & techniek. Vijf jaar later verschijnt Podium. Steeds loopt het mis. ‘Het blad is in de eerste periode de grootste kopzorg van het bestuur geweest’, zegt oud-directeur Wigger Atsma in 1991. Dat is mild uitgedrukt. Met de uitgever van Podium ontstaat een conflict op leven en dood omdat hij het contract niet naleeft en het blad als een commercieel vehikel ziet. Dat botst met de intenties van de vereniging. De relatie wordt verbroken en in augustus 1988 is de VPT terug bij af. Na tien jaar is het erop of eronder. Een eigen theatertechnisch vakblad heeft nog steeds hoge prioriteit, maar de ledenvergadering maakt zich zorgen over de financiële haalbaarheid. Het pragmatische besluit valt om de leden iedere twee maanden een Nieuwsbrief toe te sturen. Frits van den Haspel heeft dit besluit in stilte voorbereid en Ed Beentjes gepolst om eindredacteur te worden. Enkele bedrijven dragen de kosten van de eerste nieuwsbrieven. De basis voor een vakblad is dan nog smal, de vereniging telt minder dan 300 leden. Maar het mooie is:

vanaf het moment dat de VPT zelf de uitgave van het blad ter hand neemt komen de lezers naar het blad toe. In 1994 zijn er 850 leden, tegenwoordig ligt het ledental rond de 1400, de oplage rond de 2000 en het aantal lezers op het dubbele. Nieuwsbrief nieuwe stijl in 2014 Voorjaar 2013 dringt het VPT-bestuur er op aan de huidige digitale nieuwsbrief van de VPT visueel en technisch bij de tijd te brengen. Kort samengevat: stem de nieuwsbrief af op het breedst mogelijke publiek dat interesse heeft in podiumtechniek. Kijk goed naar de integratie van social media en video. Onderzoek de verdienmogelijkheden van zo’n nieuwsbrief nieuwe stijl. Geheel in de traditie van de VPT geeft het bestuur hier hoge prioriteit aan. Er is echter een probleem: de techniek. Een eerdere poging (in het seizoen 2011-2012) om de nieuwsbrief te moderniseren is vastgelopen in het rulle zand van de ICT. Het softwarepakket dat de VPT gebruikt voor website, nieuwsbrief, ledenbeheer, mailings en facturatie, is tien jaar geleden geschreven. Gedateerd dus. Het up to date maken van de nieuwsbrief blijkt technisch niet mogelijk, tenzij tegen hoge kosten. Terwijl er tegenwoordig prima modulaire oplossingen bestaan, speciaal voor verenigingen. De afschrijving van de huidige software is in 2014 afgerond,

dus dat opent mogelijkheden. Zo blijkt de nieuwsbrief opnieuw een katalysator van verandering. De VPT heeft de afgelopen maanden de opties onderzocht voor een nieuwe, geïntegreerde oplossing voor website, nieuwsbrief en ledenbeheer. In het najaar van 2013 zou een keuze gemaakt kunnen worden. Implementatie van de software en migratie van alle gegevens (niet te onderschatten) zal dan afgerond zijn in de zomer van 2014. Dan moet ook de nieuwsbrief nieuwe stijl intussen verschenen zijn. Zichtlijnen en nieuwsbrief We leven in een digitale wereld. In vijfentwintig jaar is alles in razend tempo veranderd. Sommige dingen blijven. De honger naar betrouwbare kennis en informatie is nog even groot als toen de eerste nieuwsbrief verscheen. Er is behoefte aan een vakblad dat kennis en informatie biedt, interviews en discussie. Die honger wordt in het digitale tijdperk niet alleen gestild via een fysiek blad. Het blad, de nieuwsbrief en de website vullen elkaar aan. Dat kan altijd beter. Alle drie zullen ze zich verder ontwikkelen, zeker met de nieuwe mogelijkheden die we straks krijgen. Misschien zullen tijdschrift en nieuwsbrief op den duur verder integreren, misschien gaan ze zelfs ooit volledig in elkaar op. Zelf verwacht ik dat er ook de komende jaren behoefte zal zijn aan het fysieke blad. Ik baseer dat op drie dingen. Ten eerste blijft zowel het aantal adverteerders als het aantal lezers van Zichtlijnen op peil. Wat dat betreft moeten we onszelf geen crisis aanpraten. We hebben niet met zeer sterk dalende oplages te maken, zoals sommige kranten. In het laatste onderzoek van de VPT (2011-2012) noemt een grote meerderheid van de leden het blad Zichtlijnen de voornaamste (maar niet enige) reden om lid te zijn. Ten tweede kijk ik naar soortgelijke vakbladen in het buitenland. Bladen met meer lezers en meer redactionele en  Van links naar rechts: eerste nieuwsbrief (1988), eerste omslag in kleur (1991), een van de eerste nummers onder Roelf Huizenga (1995), en nummers uit 2000 en 2009.

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 25 I

Een lichtshow programmeren was nog nooit zo simpel... Aanbiedingen: Jands Stage CL » Gebruiksvriendelijke, geavanceerde Led sturing.

5 1470,- excl. BTW

« Jands Vista M1 Licht- en mediaconsole met 512 Ch.

5 870,- excl. BTW

Jands Vista S1 » Licht- en mediaconsole met 4096 Ch.

5 3350,- excl. BTW

Download de gratis software voor windows of mac op www.jandsvista.com/download. Kijk naar de onbegrensde mogelijkheden op www.jandsvista.com/support/training. Voor meer informatie: www.jandslighting.nl

Tel. 0315-33 02 27 www.Iightconnection.nl [email protected]

Nederlandse Importeur van:

1988 - 1994 Ed Beentjes, eindredacteur (1988 - 1991) en hoofdredacteur (1991 - 1994) Mechteld van Gestel, eindredacteur (1991 - 1994) 1994 - 1999 Roelf Huizenga, hoofdredacteur Frank Veerkamp, eindredacteur

1999 - 2006 Eric de Ruijter, hoofdredacteur Rob de Graaf, eindredacteur 2006 - 2013 Jos van de Haterd, hoofd- en eindredacteur Redactieleden 1988 - 2013 De volgende personen maakten voor korte of lange tijd deel uit van de redactiecommissie, later de redactie van Zichtlijnen. Ze staan in volgorde van opkomst van 1988 tot 2013.

Freek van Duijn Dhian Siang Lie Gerard Goosen Louis Janssen Jan Kramer Chris Lievaart Bert Middelweerd Guido Canfyn Jaap Jong Jan Knopper Uri Rapaport Shirley Constapel Co Alderding Ed Beentjes Gerard Tonen Freek Bloemers

die puur commercieel werken of een stefinanciële power dan wij. Allemaal brenvige lezersbasis missen, vallen om. gen ze digitale nieuwsbrieven uit, allemaal Tot slot kijk ik naar de tijdschriftenwereld. zijn ze actief met social media. Maar bij Veel tijdschriften hebben het moeilijk, allemaal is het gedrukte blad nog steeds andere doen het juist goed. Er komen zelfs leidend. Ook daar lopen de adverteerders tijdschriften en lezers niet zomaar weg. Alleen bladen advstaand:advstaand 22-08-2007 nieuwe 17:11 Paginabij,1het aantal titels

Hans Floberg Niko Bovenberg Pauline Beran Gerbrand Borgdorff Henk van der Geest Jos van de Haterd Coen Jongsma Jorg Schellekens Han Ellenbroek Jeroen de Leeuw Koen Koch Bastiaan Schoof Jim Klinkhamer Marloeke van der Vlugt Hans-Willem de Haan

vereniging

Redactie Zichtlijnen 1988 - 2013

groeit. Met andere woorden: het gaat om de inhoud. Het gaat om de doelgroep die je weet te bedienen. Het gaat erom dat je in een behoefte voorziet. Zichtlijnen doet dat en zal dat blijven doen. Op weg naar het tweehonderdste nummer! f

Huizenga denkt ook aan de jeugdige bezoekers!

Pipe & Drape®

Verkoop en verhuur van decoratieve, verplaatsbare scheidingssystemen Nu ook: ligger klittenband met voorgeplooide doeken

TexLnt® Mobile Air Wall®

-

Reguleren en/of isoleren van geluid op uw evenement door middel van baffles

36 zitjes in één systeem makkelijk opstapelbaar verrijdbaar eenvoudig op te bergen

Totaal inrichting Total Your for the lier Suplp Industry t Even

Postbus 132 l 3730 AC De Bilt Telefoon (030) 261 39 13 l Telefax (030) 261 67 68 E-mail: [email protected] l www.huizenga.nl

Theaterdoek, marley, afrok, kleedkamermeubilair, tenten en overige facilitaire voorzieningen

All Areas Rental & Sales BV ® ®

Officiële importeur en distribiteur van Pipe & Drape , TexLnt & Mobile Air Wall®. Veldzigt 3, 3454 PW, DE MEERN, 030-2428250, www.all-areas.nl, [email protected]

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 27 I

Netwerk Seminar Amptec organiseert een audio netwerk seminar. Wanneer? Donderdag 26 september 2013 Waar? Amptec, Diepenbeek (België) Programma: • Algemene inleiding over audio netwerken • Wat is Ravenna? • Ravenna in de praktijk • Gebruikersverhalen Neem contact op met [email protected] voor inschrijvingen en meer informatie.

Duifhuisweg 11 - Industriezone “Het Dorpsveld” - B-3590 Diepenbeek - België - http://www.amptec.nl - [email protected] - Tel: +31 (0) 73 752 12 65 - Fax: +32 (0) 11 28 14 59

I door: Steven van Galen I

Het boek It’s a miracle over grafisch ontwerper Anthon Beeke (1940) weegt ruim 2 kilo, is 27 centimeter hoog en 21 cm breed, telt 468 bladzijden en honderden full color afbeeldingen, bevat 9 korte teksten van collega-kunstenaars, 1 afsluitend essay en welgeteld 1 kritische opmerking over Beekes gigantische oeuvre. Die kritische noot is van Beeke zelf. In het essay van Esther Cleven Looking with Anton zegt hij: ‘I used to put too many ideas in one work, so my designs were considered to be fairly noisy.’ Verder in It’s a miracle niets dan lof voor het werk van Beeke, in de theaterwereld beroemd en berucht vanwege zijn spraakmakende affiches voor onder meer Zuidelijk Toneel Globe en Toneelgroep Amsterdam. Anthon Beeke is een kind van de Amsterdamse tegencultuur vanaf eind jaren vijftig. Hij groeide op met Provo, Fluxus, Popart en aanverwante anti-establishment bewegingen die, met de snelle opkomst van de massamedia, snel aan invloed wonnen. ‘Beeke pushed aside the conventions of cultural poster art and provoked shock by introducing nudity into the public space’, schrijft Esther Cleven. Theateraffiches Vooral het naakt in zijn theateraffiches deed de gemoederen hoog oplaaien. Berucht is zijn affiche voor Troilus en Cressida uit 1980 van Zuidelijk Toneel Globe. Op de zwart-wit poster zien we het naakte achterwerk van een voorovergebukte vrouw, die als een paard is ingespannen. Haar huid is beschilderd, we kijken schaamteloos naar de behaarde vagina, daarboven is het stompje van een afgeknipte paardenstaart zichtbaar. ‘Beeke confronted spectators with the voyeurism of their own gaze’, aldus Cleven. De poster werd, ook door in Troilus en Cressida meespelende actrices, met stickers afgeplakt uit protest tegen de vermeende vrouwonvriendelijkheid van de afbeelding. Beeke zelf

ziet dat heel anders. ‘This is the poster for the women’s movement’, zegt hij, waarbij hij naar de complexe inhoud van het stuk verwijst en het Paard van Troje erbij sleept. Een ander spraakmakende theaterposter van Beeke was die voor de voorstelling Ballet (1989) van Toneelgroep Amsterdam. Daarop zijn, ondersteboven, de behaarde benen, het onderlichaam en de torso van een man te zien. De penis steekt in een vrolijk gekleurde verentooi. Bij de eerste serie voorstellingen van Ballet in 1989 was er niets aan de hand. Maar toen het stuk in 1993 opnieuw gespeeld werd, waren alle posters uit protest ondergeklad met witte verf. Beeke vond het een eer. ‘What an honour. (…) I thought those posters were so beautiful that I decided to do something with them.’ De ondergekliederde affiches inspireerden hem voor het affiche van het Holland Festival in 1995. Op de achtergrond is een onder de witte verf gekladderde poster te zien, waarop nog net de tekst Weerbare democratie te lezen is, de titel van een tentoonstelling in de Nieuwe Kerk in Amsterdam in 1946 over het verzet tijdens de oorlog. Opnieuw meerdere lagen: de verwijzing naar de eigen poster, de toespeling op het verzet in de oorlog en letterlijk de bovenste laag die het Holland Festival 1995 aankondigt. Het verband met het oorlogsverzet is nogal een statement. Maar net als bij Troilus en Cressida is het typisch Beeke: het affiche eist de aandacht op en er gaat een veelheid aan ideeën in schuil. Tegenspraak Dat Beeke zich verwant voelde met regisseur Gerardjan Rijnders (Globe, later Toneelgroep Amsterdam) en decorontwerper Paul Gallis vindt Cleven niet verwonderlijk. ‘The set designer Paul Gallis and graphic designer Beeke supported the direct, frank and demythologising approach of Rijnders by using every day objects, banal motifs and amateurish techniques of style and expression.’ Behalve theateraffiches maakte hij ook het

>  It’s

a miracle. Anthon Beeke L idewij Edelkoort e.a. > BIS Publishers > ISBN 978-90-6369-326-8 (NL) > ISBN 978-90-6369-330-5 (ENG) >

omslag voor tekstboekjes van ZT Globe en Toneelgroep Amsterdam. Hij is de ontwerper van het logo van de Westergasfabriek met de rode bliksemstraal. Het is allemaal in dit boek te bewonderen. Het theaterwerk is een bescheiden onderdeel van zijn oeuvre maar Cleven laat zien dat zijn affiches op treffende wijze stem geven aan een belangrijke naoorlogse theaterstroming in Nederland. Ook overigens zet zij zijn werk goed in historisch perspectief. Jammer alleen dat elke kritische noot ontbreekt. Dat geldt helemaal voor de negen halleluja-tekstjes van collega ontwerpers en kunstenaars, waarin zij elk een aspect van Beeke beschrijven: de provocateur, de visueel ontwerper, de communicator, enzovoort. Dit concept voor het boek is bedacht door Beekes partner Lidewij Edelkoort. Een kritisch kunstenaar als Beeke had wat meer tegenspraak verdiend. f I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 29 I

nieuwe boeken

De bewonderde Beeke

In Memoriam Pieter Erkelens IK Ik ben de man die weg bereidt Die sloten breekt en bedden spreidt Ik ben de passie en het vuur De jongen van het eerste uur Ik ben waar alles mee begint In mij schuilt altijd nog het kind Dat altijd droomt en altijd hoopt Dat als het struikelt verder loopt Kijk naar mij, ik zie je staan En ik ben met jou begaan ‘K wil dat je vrolijk bent en blij Niets is belangrijker dan jij Geef mij nou maar gewoon je hand Ik leid je door het boze land De wereld van ja maar en neen Kom mee, ik leid je er door heen Ik ben de man die altijd geeft Ik heb alleen voor jou geleefd Mijn leven was nooit echt van mij Ik deed mezelf er maar wat bij Wat ik moest doen heb ik gedaan Dus laat me nu gewoon maar gaan Ik was wie ik moest zijn als mens Ik was jouw Pieter Erkelens

I 30 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

Geheel onverwacht is op vrijdag 12 juli Pieter Erkelens overleden, de voorzitter van onze vereniging. Pieter vervulde die functie sinds 2010 en deed dat op zijn geheel eigen wijze. Geen bemoeienis met dagelijkse beslommeringen maar altijd sturen op de grote lijnen. Altijd terug naar de kern. Met die benadering is hij voor de VPT van grote waarde geweest. Hij wilde juist beginnen aan zijn tweede termijn als voorzitter. Dat heeft niet zo mogen zijn. Pieter is 65 jaar geworden. We zullen hem missen. Landelijk is Pieter Erkelens vooral bekend als directeur van Mobile Arts, de stichting achter theaterfestival De Parade. Sinds 1990 was hij samen met creatief directeur Terts Brinkhoff de drijvende kracht achter De Parade, waarbij Pieter de kaders aangaf waarbinnen het festival zich op een verantwoorde manier kon bewegen. Het was eigenlijk een bijbaantje want Pieter was ook theaterdirecteur. Vanaf 1994 stond hij aan het hoofd van Cultureel Centrum De Meervaart in Amsterdam Osdorp, waar hij een grote verbouwing leidde en nieuw publiek wist binnen te halen door Turkse en Marokkaanse cabaretiers te laten optreden en de zaal beschikbaar te stellen voor ramadanfeesten. Van 1999 tot 2010 was hij directeur van Theater De Flint in Amersfoort. Bij zijn afscheid van De Flint zei hij: ‘Het is mooi geweest. Ik heb genoten. Hopelijk jullie ook. Hopelijk blijven jullie genieten.’ Bij de herdenkingsdienst op 20 juli was het gedicht IK van Jeroen van Merwijk de slottekst. Pieter ten voeten uit.

berichten

> Themadag veiligheid ‘Evenementen- en

veiligheidsnormen tijdelijke bouwsels’ > Ampco Flashlight, Utrecht

27 september > VPT Bedrijfsledendag 2013 > Improve, Delft

oktober

> Lezingenprogramma architectuur

oktober / november

> Studiedag voor productieleiders

‘Verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid’

13 - 15 januari 2014 > CUE 2014

Persoonlijke leden

201

23 september

201

Activiteitenagenda Nieuwe leden De heer J. van de Pavoordt Deventer

Bedrijfsleden J&C Joel Benelux Leek

> Ahoy Rotterdam

14 januari 2014 > Algemene Ledenvergadering en Feest VPT > Ahoy Rotterdam

Alzheimer en afscheid Frits van den Haspel (1938), erelid van de VPT, heeft talloze artikelen in Zichtlijnen geschreven en publiceerde boeken over decorconstructies, vloeren en doeken in het theater. Het boekje ‘Alzheimer en Afscheid’ gaat echter niet over theatertechniek maar is een persoonlijk document. Frits van den Haspel beschrijft hoe het leven van zijn vrouw Ineke en dat van hemzelf verandert als bij haar de diagnose Alzheimer wordt gesteld. Op zeker moment besluit Ineke gebruik te maken van haar euthanasieverklaring. Met dit besluit tot een voortijdig afscheid voorkomt zij het volledig afglijden in de vergetelheid, iets wat zij niet wilde meemaken en haar familie wilde besparen. Het proces van haar beslissing en de consequenties voor haar en haar omgeving worden beschreven. Het boek is uitgegeven bij Elikser. Een deel van de opbrengst komt ten goede aan de Hersenbank. www.elikser.nl

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 31 I

vertrouwde kwaliteit

Gerriets Toneel-/theaterstoffering, decoratiematerialen, (rond)horizons, projectieschermen, dansvloeren en alle techniek die daarbij hoort aan rail- en rolsystemen. ASM Ketting- & bandtakels, vliegsystemen, trekstangen en liften voor licht & geluidssystemen alle klasse BGV C1 en besturingssystemen tot niveau SIL 3. Bumat Draaischijven, draaipodiums, draaiplatforms, toneelwagens, hefplateaus, speciale draaischijven en constructies op maat. C.Adolph Decortechniek, bok-/zwenkwielen, rollen, fitsen & krommers, scharnieren, decor hijsogen, roedeklemmen, harpsluitingen. First Stage Rigging producten, stroppen, steels, half-couplers, karabijnen, universele truss adapters, balkklauwen, o.a. klasse BGV C1

Gespecialiseerd in de symbiose tussen vorm & techniek, zijn wij uw partner in het leveren van innovatieve oplossingen voor de theater- en evenementenbranche, welke kwalitatief voldoen aan de hedendaagse eisen. Vertrouwd aanspreekpunt voor vertegenwoordiging van:

t + 31 (0)20 408 2553 @ [email protected] www. levtec.nl ADV LEVTEC juni 2010.indd 1

11-06-10 00:00

Quartett – Holland Festival 2013 3 x 20.000 AnsiLumen projectie met Watchout mediaserver

t 020 427 10 10 [email protected] f 0 2 0 3 3 0 9 9 5 6 w w w. b e a m s y s t e m s . n l

boecker_Anz_Alp-Lift_190x136_RZ_Layout 1 31.10.12 15:24 Seite 1

RECHTSTREEKS GELEVERD DOOR FABRIKANT verkoop, verhuur en service ! VANAF NU

Bioscoop Hoogwerkers

Kanaal / Montage Liften

Eenpersoons Hoogwerkers

Böcker Nederland B.V. · De Geerden 22 · NL-5334 LE Velddriel · Tlf. +31 (0) 418 / 571 444 · [email protected] · www.boecker.nl

150 edities Zichtlijnen, een prachtig nummer, net als... onze TAURO BALLETVLOER en WOOL SERGE, beiden 150 CM BREED!

150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150

Climax van de Ravelijn show, hydrauliek en pyrotechniek gecombineerd tot draak.

I foto: © Reynoud van der Molen I

VPT-themadag in De Efteling

Sprookjes via showcontrol In juni was er een VPT-themadag in de Efteling over showcontrol en gebouwbeheer. Die blijken in het sprookjespark in grote mate geïntegreerd. De Efteling begon in 1952 met tien sprookjes, grotendeels ontstaan in het hoofd van tekenaar Anton Pieck. In zestig jaar tijd zijn daar vele, soms spectaculaire attracties bij gekomen. Met vier miljoen bezoekers is De Efteling nu de grootste dagattractie van Nederland. Maar net als vroeger valt nog steeds op hoe onopvallend alles hier werkt. Als je door het park loopt, moet je de techniek echt zoeken. Het is iets waar de Efteling in uitblinkt, en ook in wil uitblinken. Overal hangen bordjes die het personeel wijzen op de vijf 'gouden regels' I 34 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

hoe je met je gasten omgaat. De vijfde en laatste regel is Durf te betoveren! Daar gaat het om. Daarom moet de techniek onzichtbaar blijven. 'In een sprookjespark moet je de techniek zoveel mogelijk verstoppen en integreren', zegt medewerker Stan Dingemans. De VPT-dag over showcontrol en automatisering staat daarmee wel een beetje op gespannen voet. Wij komen juist voor onttovering. We willen weten hoe het werkt. Dat krijgen we gedeeltelijk ook wel te zien, maar tegelijk drukt Stan Dingemans ons op het hart om vooral niets

I Door: Reynoud van der Molen I

naar buiten te brengen wat de illusie kan verstoren: géén foto's op Facebook hoe een draak in elkaar zit, géén plaatjes van techniek achter de schermen, geen details die de geheimen van de Efteling onthullen. Toch hoop ik als student theatertechniek te ontdekken hoe ze mij al die jaren hebben doen terugkomen. Met 80 mannen en vrouwen worden we ontvangen in het Efteling Theater. Voor we gaan neuzen in het park vertellen twee Efteling engineers, Stan Dingemans en Mark Jansen, over de automatisering in de Efteling. Dan krijgen

Automatisering in vogelvlucht De Efteling heeft 130 mensen in dienst voor techniek en projecten, vertelt Stan Dingemans. Bij de afdeling Uitvoering werken technici voor elektro, mechanica en fijnmechanica, maar ook timmerlieden, metselaars, schilders, decorbouwers en ontwerpers. De Efteling doet veel, zo niet alles, in eigen beheer want et is nogal uniek wat ze hier doen. 'Je vindt niet zomaar iemand die een schuin muurtje kan

herhalen. Soms zijn er in die begintijdmensen achter de schermen nodig om alles draaiende te houden door letterlijk op tijd aan de touwtjes te trekken. De 'eerste echte showcontroller' is gemaakt voor de show Indische waterlelies. Het is een orgelsysteem met perslucht, luchtslangetjes en blaasbalgen. Ook gebruiken ze dan al regelbare trafo's om het licht te dimmen. De besturing loopt via een orgelboek, wat je zou kunnen zien als papieren MIDI. 'Elk gaatje is een kanaal,' zegt Dingemans. Verouderde techniek? Welnee, bij een attractie als het orgelcarrousel gebruiken ze de orgelboeken nog steeds. 40-koppig orkest Met nieuwe attracties wordt vaak ook nieuwe technologie geïmplementeerd.

Vlnr: in de rij voor Ravelijn, presentatie Stan Dingemans en Efteling Theater vanuit de zaalbruggen.

metselen', zegt Dingemans. Toen ze een park met vakantiehuisjes lieten bouwen door een aannemer wist geen van de dertig metselaars een scheef muurtje te metselen. 'We moesten er de hele dag bij blijven om te zorgen dat ze er als sprookjeshuisjes uit kwam te zien. Gek werden ze van ons.' De tweede afdeling is Planning en beheer en de derde is Projecten en engineering, gericht op nieuwbouw en complexe onderhoudsklussen. Daar werken Stan Dingemans en Mark Jansen. Dingemans vertelt over de technische ontwikkeling die de Efteling in zestig jaar heeft doorgemaakt. Vanaf het begin zijn er al showcontrol-achtige voorbeelden, zoals een melodietje dat de hele dag moet blijven spelen of een beweging die eindeloos moet

band. Net als bij muziek doen ze meerdere pogingen en wordt uiteindelijk de beste opname gekozen en gekopieerd. De volgende stap is de introductie van geheugenchips. Eerst RAM-geheugen, waarbij de presets stapje voor stapje op een schakelbord moeten worden ingesteld en dan weggeschreven in het geheugen. Jammer genoeg wissen de chips zichzelf als de stroom wordt onderbroken en toevallig ook net de back up batterij leeg is. Een medewerker moet dan op zondagmiddag de hele show opnieuw komen programmeren. Na RAM komt EPROM-geheugen dat meer permanent is - om ze te wissen is een procedure met UV-licht nodig. Een grote vooruitgang, ook wat geheugencapaciteit betreft (eerst 8K, daarna 64 K).

Showcontrol

we een rondleiding in het theater, bezoeken we Polles Keuken en zien we de voorstelling Ravelijn, met aansluitend lunch. 's Middags gaan we het park in en aan het eind van de dag is er een borrel bij Aquanura, na Dubai en Las Vegas momenteel de derde grootste watershow ter wereld.

I foto: © Reynoud van der Molen I

Een grote stap is de opening van het Spookslot in 1978. Hiervoor gebruiken ze aangepaste Revox bandrecorders met een extra kop die (tussen de twee audiosporen in) een middenspoor kan aflezen. Op dat middenspoor nemen ze een 120-kanaals serieel datasignaal op voor de besturing van het slot. Dat is nogal onderhoudsgevoelig (slijtage van de tape, vuil worden van de koppen). En het is lastig programmeren, want al die 120 kanalen moeten tegelijk op de tape gezet worden. Dit doen ze met een 40-koppig orkest van medewerkers. Iedereen moet op aanwijzing van de creatief directeur, die als 'dirigent' optreedt, op het juiste moment een of meer knopjes bedienen. Zo zetten ze de voorstelling in één keer op

PLC-techniek In 1986 opent de attractie Fata Morgana en daarmee wordt voor het eerst PLCtechniek in de Efteling geïntroduceerd. Met PLC's (Programmable Logic Controller) kan men 'logisch denkende' systemen maken. Bijvoorbeeld: als het brandalarm afgaat, dan stoppen de bootjes, gaat de noodverlichting aan en kunnen er geen animatronen (poppen) meer bewegen. Hiermee kan de Efteling veel complexere shows op een veilige manier programmeren én integreren met gebouwbeheer. 'Dat was destijds echt dé grote oplossing', zegt Dingemans. In 2000 wordt de Pandadroom geopend. Opnieuw een grote stap omdat de Efteling zelf de showcontrol software ontwikkelt voor de besturing, in  I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 35 I

De fontein in het sprookjesbos is onderdeel van gebouwbeheer. De Vertelboom is een grote animatron met geanimeerd gezicht.

samenwerking met ontwikkelaar Oberon. Ze kunnen nu de show programmeren op een tijdlijn, waarmee de hele benadering visueler wordt. Human Machine Interfaces 2010 zorgt voor de komst van Human Machine Interfaces (HMI) met ingebouwde soft PLC’s. Hierbij kan je een apparaat voorstellen zoals een touchscreen. Deze

loze instructies hoeft te krijgen. En ze kunnen allerlei veiligheden inbouwen, zodat bijvoorbeeld tijdens een show niet iemand per ongeluk het werklicht aandoet. Of dat niet opeens de klimaatbeheersing besluit dat de rook tijdens de goochelshow beter afgezogen kan worden. Waar de ontwikkeling met PLC's heen gaat? Mark Jansen ziet steeds verdere integratie. 'PLC's kunnen praten met DMX, ACN, DALI. De lijst met

‘Het orgelboek zou je kunnen zien als papieren MIDI’ PLC's gebruiken ze om complete shows uit het geheugen af te spelen maar ook voor bewaking (veiligheid) en gebouwbeheer. Mark Jansen somt op wat ze allemaal met PLC's besturen: licht (showlicht maar ook noodverlichting, werklicht, straatlantaarns of het licht op de toiletten), geluid, video, effecten en bewegingen, fonteinen, deuren (Mark: 'Wat je ook doet, je komt altijd weer deuren tegen die je moet programmeren), transportsystemen (zoals de bootjes bij Fata Morgana), klimaatbeheersing, brandmelding, enzovoort. 'Als het is aan te sturen, dan kunnen wij het aansturen met PLC's.' Dankzij de HMI's kunnen ze nu verschillende presets programmeren, zonder dat de medewerker die het moet bedienen eindeI 36 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

I/O mogelijkheden wordt steeds langer. Het verschil tussen PLC's en showcontrollers wordt steeds kleiner. En intussen worden PLC's ook steeds goedkoper.' Efteling Theater Bij de rondleiding door het Efteling Theater valt op hoe 'kaal' het is ingericht. Al snel blijkt waarom: het wordt steeds ingericht voor een voorstelling op lange termijn, zelfs tot op het niveau van het trekkenveld. Als een voorstelling enkele jaren blijft staan en 30 trekken nodig heeft, dan is het de moeite en kosten niet waard om 60 trekken te installeren. Het is dan goedkoper om eens in de zoveel jaar 5 trekken te verplaatsen. Er ligt nog geen volledig Ethernet netwerk

I foto: © Reynoud van der Molen I

in dit theater maar het gebouw wordt wel volledig beheerd door een netwerk van PLC’s om het licht, de klimaatbeheersing, de alarminstallatie en dergelijke aan te sturen. Zo gaat bijvoorbeeld het licht uit in het hele gebouw als het alarm ingeschakeld wordt. Showcontrol in Polles Keuken Na het theater brengen we een bezoek aan Polles Keuken, een 'gethematiseerd pannenkoekenrestaurant'. Hier is een kleine show ingebouwd die eens in de zoveel tijd afspeelt. Een mooi voorbeeld van de combinatie gebouwbeheer en showcontrol. Het kleine showtje draait zelfstandig met licht, geluid en mechaniek. Daar omheen is er het gebouw met de bijbehorende techniek. En daar omheen weer de straatverlichting en de fonteinen die dicht in de buurt staan. Dit alles wordt vanaf één plek aangestuurd. Aan het begin van een dag zet een medewerker alles aan, daarna draait het vanzelf. Op deze manier bestaat het park uit allerlei eilandjes van techniek die in principe alleen door het lokale personeel bestuurd worden, al zijn ze uiteindelijk wel verbonden met een centraal punt. Ravelijn Na Polles Keuken zien we de voorstelling

proces omdat het ene element pas mag uitvouwen als het andere niet meer in de weg zit. Ook bij de pyrotechniek vertrouwen ze

‘In een sprookjespark moet je de techniek zoveel mogelijk verstoppen’ stukken tijdcode die gestart worden door iemand in de regie vanaf een GrandMA. Dat niet alles op één stuk tijdcode staat, heeft onder meer te maken met de dieren in de voorstelling, zoals paarden en raven. De tekst is voor het grootste gedeelte ingesproken. De opgenomen tekst triggert via tijdcode/showcontrol de acties en gebeurtenissen, zoals het opengaan van de ravenluikjes, het in werking zetten van de draak, het verrijden van de toren, het spuiten van water en vuur. Al die elementen hebben ieder voor zich weer te maken met een PLC die de veiligheid bewaakt. Vooral het uitvouwen van de draak is een ingewikkeld

niet op DMX, deze wordt ook gecontroleerd met PLC's. Tweehonderd fonteinen In 2012 is Aquanura geopend, een show met 200 fonteinen die ontworpen is door het Californische bedrijf WET. In totaal zijn er 9 verschillende soorten fonteinen, waarvan 4 uniek ontwikkeld voor de Efteling. Boeiend aan deze show is dat hier tegelijk water en pyrotechniek worden gebruikt. Dat vereist nauwkeurige afstelling, het heeft enkele versies geduurd voordat het ideaal was. Nachtwerk voor de programmeurs want dit moet altijd na sluitingstijd.

Aquanura wordt bestuurd door PLC’s die onderling communiceren. Voor het aansturen gebruikt de Efteling voor het eerst third party showcontrol software, te weten van AV Stumpfl. De Efteling heeft de afgelopen halve eeuw steeds geïnvesteerd in nieuwe techniek. Dat klopt ook met het concept. Wat vroeger betoverend was, is tegenwoordig toch al snel gesneden koek. Om alles het jaar rond soepel te laten draaien gebruiken ze geavanceerde systemen met robuuste, industriële elementen - industriële PLC's gaan al gauw tien tot vijftien jaar mee. De systemen van nu zijn robuust, veilig en ook nog eens gemakkelijk te bedienen voor de medewerkers. De keuze om niet meer alles zelf te ontwikkelen is een wijziging van het beleid die mogelijkheden heeft geopend voor nieuw spektakel zoals Aquanura om het publiek mee te betoveren. En dat blijft toch waar alles hier om draait. f

Showcontrol

Ravelijn in een half overdekte arena in de openlucht. Qua showcontrol interessant. Het geheel bestaat uit verschillende

De Aquanura water- en vuurshow. I foto: © Reynoud van der Molen I

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 37 I

QLab werd gemaakt als gratis oplossing voor een klein Amerikaans gezelschap. Nu is het wereldwijd gebruikte software om geluid en video af te spelen vanuit een cuelijst. Christopher Ashworth vertelt zijn verhaal.

I Door: Jorg Schellekens I

‘Ik dacht niet dat veel mensen dit product zouden willen gebruiken.’

Het verhaal achter QLab

Interview met oprichter Christopher Ashworth

In mei van dit jaar kwam versie 3.0 van QLab uit. Op de website noemt fabrikant Figure53 het met enige trots een industriestandaard. En niet zonder reden. Ondanks de specialistische toepassing, het vanuit een cuelijst afspelen van geluid en video, heeft de QLab software duizenden gebruikers over de hele wereld. Ook in Nederland wordt het programma veel gebruikt, in producties van allerlei soorten en maten. Het verhaal van oprichter Christopher Ashworth lijkt een eigentijdse versie van de Amerikaanse droom, maar dan in de kleine wereld van de theatertechnologie. Ruim zeven jaar geleden had hij bachelor diploma’s in theater en computertechnologie op zak. Tijdens zijn stage bij een theatergezelschap maakte hij vrienden met wie hij in contact bleef, ook toen hij naar Baltimore trok om er een master in computertechnologie te halen. Toen het gezelschap voor een productie een I 38 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

programma zocht om het geluid op te draaien, mailden ze Chris. Ze hadden een Apple laptop, dus het programma zou op Mac moeten draaien. En het mocht vooral niets kosten. Ashworth schreef ‘puur voor de lol’ de allereerste versie van QLab. Die versie bracht hij uit vanuit Figure53, het bedrijfje waarvan hij zelf de enige medewerker was. Het succes kwam ‘bijna per ongeluk’, al ziet hij achteraf twee belangrijke factoren: het platform en de prijs. ‘Er was duidelijk behoefte aan een Mac gebaseerd programma, al wist ik dat niet toen ik QLab schreef.’ De tweede factor was de keuze om het pakket gratis te maken. ‘Ik dacht niet dat veel mensen dit product zouden willen gebruiken, dus maakte ik het gratis. Zo konden allerlei mensen het uitproberen die dat anders misschien nooit gedaan zouden hebben.’ Stiekem hoopte hij wel dat QLab zou aanslaan. ‘Ik maakte een kleine rekensom: een paar gebruikers

theatertechniek

QLab en versie 3 De hoofdfunctie van QLab is het afspelen van audio en video bestanden vanuit een cuelijst. De interface sluit aan bij hoe in het theater veel gewerkt wordt. Aan de afzonderlijke cues kunnen fade in en fade out tijden worden toegekend. Allerlei parameters van audio en video (routing, volume, transparantie) zijn per cue te manipuleren. De cues kunnen gestart worden met een centrale Go knop op de computer waarop QLab draait. Daarnaast zijn andere triggers mogelijk zoals tijdcode, of input vanuit een controller

of interface die MIDI uit kan sturen. Audio Het audiogedeelte van QLab was al goed ontwikkeld maar heeft twee veel gevraagde toevoegingen gekregen. Ten eerste kunnen er nu externe plug-ins gebruikt worden als audio-effect. Ten tweede kan er nu ook met live inputs gewerkt worden. Daarmee kan QLab ook gebruikt worden om tot 24 microfoons te mixen en routen. Video De belangrijkste vernieuwing in het videogedeelte heet

in elke staat van de VS, dat zijn er ongeveer honderd. Dat zou te gek zijn. Nu zijn het er vele duizenden over de hele wereld. Dat had ik nooit verwacht.’ ‘Oh boy, dit is serieus’ QLab werd sneller opgepikt dan Ashworth had kunnen denken. Sommige momenten uit die beginperiode staan hem nog helder voor de geest. ‘Ik herinner me dat iemand een e-mail stuurde met een foto van een autoshow. Het was de lancering van een nieuwe Mazda op een gigantisch podium, met veel techniek en veel mensen. Voor die show hadden ze QLab gebruikt. Ik schrok! Het programma was nog niet eens uit het stadium van de betatest en ik realiseerde me opeens de verantwoordelijkheid die ik had nu mensen de software daadwerkelijk gebruikten voor een echte, grote productie.’ Een ander moment dat hij zich herinnert was toen iemand op internet de vraag stelde hoe je een bepaalde handeling kon uitvoeren in QLab. ‘Ik moest helaas antwoorden dat dat nog niet mogelijk was. Waarop een andere gebruiker antwoordde: “Het kan wel hoor, dat doe je zus en zo”. Toen dacht ik, oh boy, dit wordt serieus.’ Een paar jaar later, in 2010, is QLab gebruikt bij de opening van de Olympische Spelen, qua podiumtechniek een van de meest prestigieuze evenementen ter wereld. Bij hoge uitzondering wist Figure53 dit van tevoren. ‘Mensen komen ons niet vertellen dat ze

surfaces. Dit zijn virtuele schermen binnen een fysieke projectie of beeldscherm. Wanneer bijvoorbeeld twee beamers worden aangestuurd als één groot beeldscherm middels een DualHead2Go, kunnen hier met surfaces weer twee apart aanstuurbare projecties van gemaakt worden. Er is nu ook een edge blending functie ingebouwd en een vorm van keystoning.

maar QLab is er ook mee te bedienen. ‘Hiermee kunnen mensen de interface op allerlei nieuwe manieren manipuleren’, zegt Ashworth. ‘We horen allemaal coole dingen die mensen daarmee aan het doen zijn. Denk aan webservers die met QLab praten, of het scannen van een QR-code die vervolgens iets triggert. Dat zijn echt dingen die ik niet aan zag komen.’

OSC Behalve MIDI wordt inmiddels ook OSC ondersteund. OSC commando’s met cues kunnen worden uitgestuurd,

iPad Sinds versie 3 is ook een app beschikbaar om een iPad als afstandbediening voor QLab te gebruiken.

een productie met QLab gaan uitvoeren. Als we dat al horen is het kort ervoor of na afloop. Maar bij de Olympische Spelen heeft de gebruiker lang van tevoren contact met ons opgenomen, eigenlijk vooral om te checken of we bereikbaar zouden zijn wanneer dat nodig was.’ Kritische balans Sinds het begin heeft de software een aanzienlijke ontwikkeling doorgemaakt. ‘QLab begon simpel. Uit noodzaak. We maakten iets dat goed genoeg was en dat veel nieuwe mensen konden gebruiken. Van daaruit is het gegroeid tot een punt waarop het programma ook voor de veeleisende, ervaren professional krachtig genoeg is geworden. Voor ons blijft dat een kritische balans. We willen niet dat een jonge student het niet meer kan gebruiken of niet snapt. Dat is voor ons de uitdaging bij het ontwerpen van de software.’ Aan de eerste versie werd al snel de mogelijkheid toegevoegd om behalve geluid ook video af te spelen. Chris Ashworth: ‘QLab is begonnen als geluidsprogramma en veel mensen zien het nog steeds zo. Maar video is nu volledig geïntegreerd. In versie 3 is het helemaal gelijkwaardig. Dat vinden wij zelf in ieder geval.’ Geld verdienen Ondertussen moest ook zakelijk de stap worden gezet van een uit de hand gelopen hobby naar



I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 39 I

adv_CUE2014-190x136mm-drukklaar.indd 2

8/2/2013 4:00:16 PM

theatertechniek

Screenshot van de laatste versie, QLab3

een volwaardig bedrijf dat een pakket voor de lange termijn zou kunnen onderhouden en ondersteunen. Op de eerste betaalde versie kwam regelmatig het merkwaardige commentaar dat de software te goedkoop was. ‘De audiolicentie kostte 49 dollar. Maar mensen vertrouwden een pakket met een dusdanig laag prijskaartje niet. Sommige klanten vroegen zelfs “reken alsjeblieft meer”. Dat waren mensen die blijkbaar toen al beseften dat we meer geld zouden moeten verdienen om als bedrijf te kunnen voortbestaan. Voor versie 2 hebben we de prijs aanzienlijk verhoogd, zodat we een stabielere basis kregen.’ Die prijsverhoging leidde tevens tot de introductie van QLab licenties die te huur zijn in plaats van alleen te koop. Geen volstrekt uniek idee maar op dat moment en voor een dergelijk programma wel uitzonderlijk. Ashworth: ‘Tot op dat moment boden wij een gereedschap aan mensen die praktisch geen budget hebben. Die mensen wilde ik niet kwijt. Toen ik ging nadenken hoe ik hen kon bedienen kwam ik op verhuur.’ Voor een paar dollar per dag kun je een licentie huren die bepaalde functies (bijvoorbeeld de mogelijkheid om met meerkanaals audio te werken) van het programma voor een bepaalde tijd ontsluit. In de podiumtechniek is het gangbaar om dure apparatuur per productie te huren, voor software is dit veel minder gebruikelijk. ‘We verdienen daar bijna niets aan’, zegt Ashworth. ‘Maar toch staan we erachter. We bouwen zo een relatie op met klanten. Ze kunnen bij ons terecht als ze weinig budget hebben. Later, soms jaren later, hebben ze meer budget en komen ze bij ons terug. Ik heb zelf in het theater gewerkt, ik besef dat daar soms heel weinig geld is.’ Zijn eigen theaterwerk beperkt zich niet alleen tot techniek, hij speelt nog altijd af en

toe toneel bij enkele gezelschappen. Nu het team van Figure53 is uitgebreid heeft hij ook meer tijd. ‘Het is zo ongelooflijk veel beter om niet meer alles alleen te hoeven doen. Om een voorbeeld te geven: ik kon nooit op vakantie. Nu heb ik mensen die me kunnen vervangen, waardoor ik niet tegen een burnout hoef aan te lopen.’ Toekomstplannen Figure53 heeft intussen ook andere softwarepakketten ontwikkeld, allemaal gericht op theater, evenementen en film. Hoe zit het met de toekomstplannen? Op die vraag komt Ashworth met een citaat van de baas van

‘Ons strategische plan is elke dag aan het werk gaan en nieuwe dingen doen’ Southwest Airlines. Toen die gevraagd werd of zijn luchtvaartmaatschappij een strategisch plan had, antwoordde hij: ‘Dat hebben we, het heet doing stuff.’ Ashworth: ‘Dat is ook ons strategische plan. Elke dag aan het werk gaan en nieuwe dingen doen.’ Een van die dingen is het ondersteunen en verfijnen van de laatste versie van QLab. Ze werken hard om de snelle en persoonlijke support waarom ze bekend staan op niveau te houden, ook bij het groeiende aantal gebruikers. Ashworth: ‘Je wordt ‘s ochtends wakker en je hebt vijftig nieuwe e-mails. Het is soms bijna niet bij te houden.’ Maar als QLab 3 over een poosje wat minder tijd en aandacht vraagt kunnen we ongetwijfeld weer nieuwe ideeën verwachten uit Baltimore. f www.figure53.com I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 41 I

SHOW

FREE On-line RegistRATION aT www.jtse.fr

© Kenneth Poulsen

17 TH EDITION

LIECHTENSTEIN

®

®

powerCON TRUE1 | Lockable mains voltage connector ®

Mains connector according to IEC 60320 | VDE and UL certified | Single-phase system for 16 A / 250 V / VDE respectively 20 A / 250 V / UL | Integrated twist-lock | Complete system including inlet and outlet cable connector and chassis LIECHTENSTEIN

LIECHTENSTEIN

®

LIECHTENSTEIN

®

LIECHTENSTEIN

®

www.neutrik.com

LIECHTENSTEIN

Theatergebouw In het vorige nummer beschreef Gerbrand Borgdorff de bijzondere historie van Schouwburg Kunstmin in Dordrecht. In dit artikel bespreekt hij de huidige renovatie. I Door: Gerbrand Borgdorff I

Renovatie Kunstmin Als Schouwburg Kunstmin in 1940 na de renovatie door architect Van Ravesteyn wordt heropend, zijn de reacties vrijwel unaniem lovend. Toch valt er ook wel wat kritiek te beluisteren. Criticus Lensvelt schrijft onder meer dat de zichtlijnen door de flauwe helling van zaal en balkon niet optimaal zijn en hij betreurt het dat er geen geld was om ook het toneelhuis te renoveren en vergroten. De oorspronkelijke toneeltoren uit 1890 is ongewijzigd, net als de houten toneelmachinerie. Deze wordt na de oorlog aangevuld met een van de eerste handtrekkenwanden van de firma Stakebrand. De oorspronkelijke installatie wordt sporadisch nog gebruikt als er extra hijspunten nodig zijn. Pas in 1987 wordt de I 44 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

oude houten installatie vrijwel geheel verwijderd en komt er een moderne handtrekkenwand met hulplieren, die in 2004 wordt vervangen door een geheel geautomatiseerde toneelhijsinstallatie. Bij die laatste renovatie is echter geen budget voor verbetering van de toneeltoren. Het is niet mogelijk om de toren te verhogen en binnen de bestaande constructie zijn trekken van 300kg per stuk het maximaal haalbare. Schuine toneelvloer Bij geen van de renovaties is iets gedaan aan de toneeltoren zelf. In 1987 wordt wel een soort loods gebouwd achter het toneelhuis, maar aangezien er dan geen geld is om de draagconstructie van de toren aan te passen, worden de

zichtlijnen naar dit achtertoneel geblokkeerd door de steunberen van de toren. De loods is alleen geschikt als laad- en losplaats en als opslag. Zijtonelen ontbreken eveneens. Ook hier staan grote steunberen in de weg. Een andere bijzonderheid van het toneel is dat het schuin loopt. Zolang de decors bestonden uit beschilderde doeken en panelen, was een schuine vloer prima voor de zichtlijnen, maar met moderne decors is een schuine vloer verre van ideaal. Flightcases en decors op wielen dreigen ongecontroleerd de zaal in te rijden Afstoppen is ook lastig. Het decor staat niet recht, maar de poten hangen natuurlijk wel recht. Zo blijft er links en rechts een driehoek over die je moeilijk dicht krijgt.

De door architect Van Ravesteyn ontworpen stoelen blijven behouden. I foto: © Katarina Sledz I

Geen laadperron Een ander gevolg van de schuine vloer is dat het toneel aan de achterzijde zich maar liefst 2 meter boven straatniveau bevindt. Alles moet dus via een goederenlift van de vrachtwagen naar toneelniveau gebracht worden. Dat is niet uniek. Er zijn wel meer schouwburgen die gebruik moeten maken van een goederenlift, maar het betekent wel altijd tijdverlies bij het laden en lossen. Toen de schouwburg gebouwd werd en ook toen hij in 1939 gerenoveerd werd, was dat allemaal geen probleem. Gezelschappen reisden niet met decors, ze speelden in de decors die in iedere schouwburg voorhanden waren. Bos-, zee- en huiskamertaferelen werden eenvoudig uit het magazijn gehaald.

Rekwisieten nam het gezelschap wel zelf mee, maar daarvoor was geen laadperron nodig. Zere nek Dat het hoogteverschil met de straat zo groot is, komt ook omdat het toneel al hoog begint. Tussen de eerste rij en het

is het hoge toneel nogal onaangenaam. Zij gaan naar huis met een zere nek. Voor de rest van het publiek is het een noodzaak om de voorstelling te kunnen zien. Voor een deel van het publiek zijn de zichtlijnen trouwens toch al beperkt. Op de parterre lopen links en rechts gangpaden van voren naar achteren.

‘Het gebouw blijft van buiten intact, terwijl het van binnen beter geschikt wordt als theater’ toneel zit maar liefst 1,25m en dat is ook nodig. De zaal loopt immers nogal flauw op en hetzelfde geldt voor het balkon. Door het hoge en schuin oplopende toneel zijn de zichtlijnen nog net acceptabel. Voor de mensen op de eerste rij

Het publiek dat aan de buitenkant zit, kijkt aan tegen de luidsprekers die naast de toneelopening hangen. Sommige stoelen hebben beperkte zichtlijnen vanwege de kolommen waar het balkon op rust.  I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 45 I

Doorsnede zaal en toneel oude situatie

Renovatie Het kleine speelvlak, de matige laad- en losvoorzieningen, de bescheiden hijshoogte en de beperkte hijscapaciteit van de trekken maken Kunstmin steeds minder geschikt voor de reguliere reizende voorstellingen. De gemeente is zich daarvan bewust en in de loop der jaren worden meerdere plannen ontwikkeld om het theater te verbouwen, te vervangen of alleen te handhaven voor kleinere producties, terwijl elders een grotere schouwburg wordt gebouwd in samenwerking met de andere Drecht­ steden. Als dat laatste plan sneuvelt, laat de gemeente onderzoeken wat er moet gebeuren om Kunstmin te behouden als schouwburg. Het gebouw moet worden aangepast aan de huidige eisen, maar met behoud van de architectuur van Verheul en de inrichting van Van Ravesteyn. Onderdeel van de verbouwing is herstel van de fundering. Schetsontwerp Theateradviseur Louis Janssen stelt een integrale aanpak voor en maakt een schetsontwerp. Om te beginnen wordt het toneel verlaagd tot 1 meter boven straatniveau. Daarmee vervalt de noodzaak van een goederenheffer voor laden en lossen. Het toneel wordt uitgebreid met een achI 46 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

tertoneel met een dubbel loading dock. Links en rechts van het huidige toneelhuis bevinden zich kantoren, kleedkamers en de artiestenfoyer. Het voorstel is om die ruimtes leeg te lepelen en bij het toneel te voegen, zodat zijtonelen ontstaan. Het gebouw kan zo qua uiterlijk intact kan blijven, terwijl het van binnen veel beter geschikt wordt als theater. Een ander voordeel is dat de ramen van de kantoren en de kleedkamers nu ramen op het zijtoneel worden, zodat er daglicht op het toneel kan vallen. Verder ontstaat er ruimte om de zijbruggen naar buiten te plaatsen tot boven het zijtoneel. Daardoor kunnen de trekroedes langer worden, zodat het gemakkelijker wordt om effectief af te stoppen. Grote ingreep Door het verlagen van het toneel wordt al enige hijshoogte gewonnen, maar nog niet genoeg. Bovendien mist het theater een goede rollenzolder. Het ontwerp voorziet daarom in verhoging van de toneeltoren. Het maken van een achtertoneel en zijtonelen is een grote ingreep in de constructie en kan alleen worden uitgevoerd door de gemetselde steunberen te vervangen door een nieuwe constructie. Voordeel is wel dat dan ook meteen rekening kan

worden gehouden met een zwaardere hijsinstallatie met trekken van 500kg. Het verlagen van het toneel heeft natuurlijk gevolgen voor de zichtlijnen. De zaal moet dus ook worden aangepast. Om te beginnen wordt het hoogteverschil tussen de eerste rij en het toneel verkleind tot maximaal 1m en de hellingshoek van de zaal wordt vergroot. In het stoelenplan vervallen de gangpaden links en rechts, zodat de mindere plaatsen aan de buitenkant vervallen. Het schetsontwerp voorziet verder in aanpassing van het balkon. Het gehele balkon wordt losgemaakt en - een stuk hoger - opnieuw geplaatst. De opbouw van het balkon zelf wordt veel steiler. De lastig bereikbare zaallichtbrug wordt in het schetsontwerp vervangen door twee lichtbruggen, geïntegreerd in het plafond. Een echt goede stoel Dit schetsontwerp vormt het uitgangspunt voor een architectuurprijsvraag in het kader van de Europese aanbesteding, die wordt gewonnen door Greiner Van Goor Huijten Architecten. Onder hun leiding wordt een ontwerp gemaakt, in nauwe samenwerking met onder andere de dienst Monumentenzorg van de gemeente Dordrecht. Omdat het hele

Theatergebouw

Doorsnede nieuwe situatie met onder meer verlaagd toneel en verhoogde toneeltoren.

gebouw een Rijksmonument is, moet gezocht worden naar oplossingen die recht doen aan de huidige eisen van functionaliteit met behoud van de monumentale waarde. Een goed voorbeeld vormen de zaalstoelen, ontworpen door Sybolt van Ravesteyn. Het is niet ongebruikelijk, zelfs wel logisch dat een architect de stoelen van een theater ontwerpt. De stoelen vormen alleen al door hun getal een heel belangrijke factor in de totale uitstraling van de theaterzaal. Het is wel bijzonder dat Van Ravesteyn een echt goede stoel heeft ontworpen. Hij had duidelijk verstand van meubilair. Dit was dan ook niet de eerste stoel of het eerste meubilair dat hij ontwierp en dat zie je terug in de kwaliteit ervan. Van Ravesteyn combineert heel knap een aantal eisen: 1. De stoel is comfortabel, maar niet lui. Het publiek zit goed, maar blijft wel wakker. 2. Door de vorm van de stoel is de beenruimte maximaal. 3. De stoel bestaat uit een beperkt aantal elementen die goed kunnen worden vervangen of gerepareerd. Restauratie van de stoel Het comfort van een stoel van 1939 is niet automatisch het comfort van nu. Mensen zijn gemiddeld langer geworden

en dat betekent dat de maten van het meubilair ook meegroeien. Als je nieuwe stoelen laat maken, kun je daar rekening mee houden. Bij renovatie van de stoelen blijf je zitten met de beperkingen ervan. Toch is er veel te zeggen voor restauratie. Een belangrijk deel van de stoelen (zoals het buizenframe) is origineel. Hetzelfde geldt voor belettering en houten delen in zitkussen en rugkussen. Door de stoelen te restaureren, wordt een belangrijk deel

sant voorbeeld van de benadering van Monumentenzorg. Het is de bedoeling om zoveel mogelijk te behouden en te herstellen wat er is, niet wat er geweest is. Dat geldt ook voor de architectuur. De oorspronkelijke zaal van Verheul had zijbalkons. Er zou iets voor te zeggen zijn om die opnieuw te maken, maar dat kan niet op instemming rekenen van Monumentenzorg. Tijdens de geschiedenis van het gebouw zijn de zijbalkons gesloopt en

‘Het is bijzonder dat Van Ravesteyn een echt goede stoel heeft ontworpen’ historisch erfgoed behouden. Bovendien zijn de kosten van restauratie veel lager dan van vervanging. De bekleding van de stoel is overigens niet origineel. Van Ravesteyn koos destijds een ribstof, maar die is later vervangen door mohair. Mohair heeft een warme en rijke uitstraling en is vrijwel onverslijtbaar. Aangezien deze wijziging al had plaatsgevonden voor de huidige restauratie begon, was dat voor het ontwerp het uitgangspunt. Ook straks worden de stoelen weer voorzien van mohair. Geen veto voor verandering De restauratie van de stoel is een interes-

daarmee is een nieuwe situatie ontstaan die zo zorgvuldig mogelijk moet worden behouden. Behoud van het goede betekent geen veto voor verandering. Als een ingreep nodig is om een gebouw te kunnen blijven gebruiken kan en mag er veel. Maar als restauratie mogelijk is, dan moet dat ook. De verbouwing is gestart. Eind 2014 zullen het gebouw van Verheul en de inrichting van Van Ravesteyn weer in ere hersteld zijn. Architecten Martien van Goor en Eric Huijten hebben er dan weer een modern functioneel theater van gemaakt. f I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 47 I

DIRECT RETOUR OP UW AANKOOP

Sennheiser

houdt jou in de lucht

Ontvang direct 100 euro terug op uw evolution G3 aankoop! De overheidsbeslissing om een deel van de UHF band te veilen heeft voor sommige gebruikers van draadloze microfoonsystemen nadelige gevolgen.

Om na te gaan of u uw apparatuur nog kunt gebruiken raden wij u aan dit zo snel mogelijk te controleren ! Kijk voor meer informatie en voorwaarden op : www.sennheiser.nl/indelucht

ToornendPartners

Voor bouwen en gebouwen

Projectmanagement en advies voor cultuurgebouwen

ToornendPartners Wagenweg 58 2012 ng Haarlem t 023 531 90 95 f 023 531 84 70 [email protected] www.toornend.com

HD videocamera in bril Video opnemen met een camera die ingebouwd is in een bril. Dat kan met Pivothead. De videocamera neemt HD video op (1080 30 fps, 720 60 en 30 fps) en je kunt er foto’s mee maken (8 megapixels). Uiteraard wordt ook geluid automatisch opgenomen. Het

Soldaat van Oranje gaat naar Londen

runs van 12V of 24V single color tape (12-24VDC, 15A max output). De D2 (foto) is de kleinste en meest betaalbare. Hij heeft het formaat van een credit

De musical Soldaat van Oranje gaat in een Engelse

card en is 12,7mm dik. De D2 is tweekanaals en

versie naar Londen. De producenten zoeken voor

ontworpen voor aansturing van led of laagspanning

Soldier of Orange een geschikte locatie om de draai-

armaturen, dus ideaal voor gebruik in props, decors,

schijf te bouwen waar het publiek op zit en van het

ingebouwde geheugen is 8 GB en er is een USB-poort.

displays of kostuums. De D2 accepteert bedrade DMX

ene decor naar het andere wordt gedraaid. De hele

De brillen blijven goed zitten en zijn comfortabel te

communicatie (7,5-30VDC, 5A max output per kanaal).

voorstelling is hierop afgestemd, inclusief licht, video

dragen. Er zijn vier modellen, de glazen zijn beschik-

De serie heeft ook nog een D3 en D4 en modellen

en geluid. Op de tribune kunnen duizend bezoekers.

baar in helder glas, grijs, donkergrijs, blauw en meer

met wireless DMX.

Behalve vanuit Engeland is ook vanuit de Verenigde

en ook verwisselbaar.

www.citytheatrical.com

Staten, Japan en het Midden-Oosten interesse voor

www.amptec.be, www.pivothead.com

deze theatertechniek. In Nederland heeft de musical al meer dan een miljoen bezoekers getrokken. De En-

producent van onder meer Live Aid en van opera en

City Theatrical Wireless DMX

musical in de Royal Albert Hall.

De nieuwe DMX SHoW Baby heeft vijf SHoW ID’s.

gelse versie wordt geproduceerd door Robin de Levita die in Londen samenwerkt met Harvey Goldsmith,

Het is nu mogelijk om multi universe uit te zenden

Outline voor meten en begrenzen

door transmitters toe te voegen. SHoW Baby 5 is nog steeds plug en play. Elke unit is een transceiver. Plug de DMX-kabel van je lichtcontroller in en hij selecteert zichzelf als zender. Zonder signaal op de DMX ingang

Steeds meer podia willen de geluidsniveaus in hun zalen

gedraagt hij zich als ontvanger. De SHoW Baby heeft

meten of begrenzen. De Outline Domina is een professio-

nog steeds zeven lampjes: vier voor de signaalsterkte,

J&C Joel opent vestiging in Nederland

nele, modulaire oplossing. Het meest uitgebreide model

drie voor zender, ontvanger en data.

biedt een real time SPL meet- en controlesysteem (Class

Het data-lampje dient ook om de SHoW

Het Britse bedrijf J&C Joel heeft een vestiging ge-

2 EN60651 en EN60804) via een of meer meetmicro-

ID te herkennen, in combinatie met een

opend in Nederland van waaruit de markt in de

foons (maximaal 3 SENSE units). Per unit zijn meerdere

ID-knopje op de achterkant. SHoW Baby

Benelux bediend gaat worden. Kantoor en showroom

geluidssystemen of zalen te monitoren of te begrenzen,

5 is compatibel met de vorige versies.

zijn gevestigd in Leek. J&C Joel is wereldwijd een van

voor elk systeem kunnen meerdere presets worden

www.citytheatrical.com

de grotere spelers op het gebied van theatertextiel,

gekozen. Instellen gaat ofwel via software op een pc, of

projectieschermen, theatervloeren en bijbehorende

via het front. Begrenzing kan ook via een line signaal dat

hardware, van eenvoudige rails tot gemotoriseerde

ervoor zorgt dat het geluidsniveau binnen de afgestelde

tracks. Het bedrijf heeft vestigingen in Engeland,

waarde blijft. Dit kan via een optische waarschuwing of

Zuid-Afrika, Dubai en Hong-Kong. De vestiging in

volledig automatisch met optische waarschuwing. Outline

Nederland voor de regio Benelux wordt gerund door

heeft ook een eenvoudige stand alone horecabegrenzer

Martin van Hekken.

(de SPL control +) in het pakket.

www.jcjoel.com

www.theaudiospecialists.eu

Miniatuur dimmers

I 50 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

Save Tungsten campagne vraagt steun Nu de gloeilamp niet meer in de Europese Unie ver-

City Theatrical heeft een serie dimmers uitgebracht

kocht mag worden, vrezen lichtontwerpers dat ook

op het formaat van een credit card. De D1 is een

andere theaterlampen niet in productie blijven. De

high output eenkanaals dimmer, ideaal voor led tape

Association of Lighting Designers (ALD) in Engeland

toepassingen. De 15A output is perfect voor lange

voert actief campagne om Tungsten lampen voor

lichtontwerpers in heel Europa om de campagne te ondersteunen. Save Tungsten richt zich op de politiek

Yamaha was een van de eerste fabrikanten

maar zeker ook op grote producenten zoals Philips

met een iPad app voor zijn mengtafels. De

en Osram. De campagne is niet gericht tegen leds of

nieuwe Stagemix 4.0 voor de CL, M7CL en LS9

tegen wat dan ook, maar wil behouden wat goed en

is volgens Yamaha een belangrijke upgrade

onmisbaar is voor lichtontwerpers in de entertain-

die remote control biedt van de settings voor

ment industrie. Het gaat in het bijzonder om lampen

dynamics, output delay, output levels, PEQ

voor bestaande armaturen waarvoor geen alternatief

copy/paste, phantom power en mix send pre/

bestaat. De lichtontwerpers vinden dat de bedrijven

post, plus toegang tot mute group masters,

Layher bij Rolight

channel naming, channel pan. De upgrade is

zorgen dat die beschikbaar blijven. Wie de campagne wil steunen kan een e-mail sturen met naam, functie

Rolight levert sinds kort het Allround Layher bouwsy-

www.yamahacommercialaudiosystems.com

en eventueel toegekende prijzen. Op de website staat

steem, het constructiemateriaal dat onder meer wordt

een lijst van ‘bedreigde lampen’.

toegepast voor podia, tribunes, luidsprekertorens,

www.ald.org.uk/savetungsten

decorconstructies, DJ-podiums en toegangstrappen.

hun verantwoordelijkheid moeten nemen om te

TECHNISCH NIEUWS

Yamaha Stagemix 4

de entertainment industrie te behouden en vraagt

gratis verkrijgbaar in de App Store.

www.layher.nl

Admiral Teckel

Harting 4 x twisted pair

De Admiral Teckel is een handig hulpmiddel om trus-

Harting heeft zijn industriële Ethernet kabels

sen te vervoeren. Door de modulaire opbouw kun je

uitgebreid met de Profinet 4 x twisted pair

zelf de lengte van de wagen en de afstand tussen

kabel. Naast real-time transmissie, betrouw-

de wielen bepalen. Ook een ramp of een laadklep is

baarheid en snelle installatie kan met deze

geen probleem meer.

kabel de datasnelheid verhoogd worden van

www.rolight.nl

100 Mbit/sec. tot 10 Gbit/sec. De kabels zijn

In 2015 twee vakbeurzen in Berlijn

uitgebracht in twee versies: type A voor vaste installatie en type B voor flexibele installatie. De 4x twisted pair Ethernet kabels voldoen

Direct na het slui-

aan de eisen voor EMC afscherming Class D

ten van de Show-

(EN 50174-2) en zijn bestand tegen sterke

tech in Berlijn

dwarsbelastingen in zware industriële omge-

kwam het nieuws

vingen. De kabels zijn vlamwerend en bestand

atertechnische

Neutrik Xirium draadloze audio

Gesellschaft,

Een normale kabelverbinding leggen, maar dan zon-

het contract met

der kabel. Dat is de Neutrik Xirium. Het gaat dus niet

dat de DTHG, de Deutsche The-

tegen UV. www.hartingbv.nl

organisator Reed Exhibitions heeft opgezegd. De DTHG

om draadloze microfoontechniek, maar om draadloze

gaat verder met Messe Berlin. In 2015 organiseren zij

overdracht van lijnsignalen. In veel situaties waar

samen een beurs onder de naam Stage|Set|Scenery

geen kabel gelegd kan of mag worden, is dat een

van 9 tot 11 juni 2015. Drie weken eerder, van 19

aantrekkelijke oplossing. Het Xirium netwerk kan

Associatie Podium­ kunsten op de helling

tot 21 mei, is de eerstvolgende editie van Showtech.

8 audiokanalen (24 bit/48 kHz) tegelijk zenden en

De Nederlandse Associatie voor Podiumkun-

De Messe Berlin was tot 2001 mede-organisator van

ontvangen. Het systeem werkt in het 5 GHz WLAN

sten (NAPK), waarbij veel muziek-, theater- en

Showtech samen met de DTHG. De rechten werden

gebied.

dansgezelschappen zijn aangesloten, blijft niet

toen aan Reed verkocht voor een bedrag met zeven

www.neutrik.com

in de huidige vorm bestaan. Gedacht wordt

nullen. Nu wordt met de oude partner een nieuwe

aan voortzetting als netwerkorganisatie die

beurs georganiseerd die focust op theater en enter-

vanuit een online platform leden met elkaar

tainmenttechniek. Voor exposanten en bezoekers

in contact brengt en kennis en informatie laat

levert het de vreemde situatie op dat straks twee

delen. Men denkt ook aan het organiseren

concurrerende beurzen in dezelfde stad en in dezelfde

van themabijeenkomsten, mogelijk in samen-

periode plaatsvinden.

werking met andere brancheverenigingen. De

www.dthg.de

ledenvergadering moest bij het sluiten van

www.showtech.de

deze editie nog plaatsvinden. www.napk.nl I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 51 I

Bedrijfsleden van de Vereniging > 47-Produkties

Dhr. M. van der Meulen Heining 70 4854 MN BAVEL E [email protected], www.47-produkties.nl

A

> Achterkamp AVL Dhr. M. Achterkamp Koekampsweg 7, 8167 PP Oene T 0578-642277E, E [email protected], www.achterkamp-avl.com > Alpha Audio & Light BV Nagelpoelweg 72, 7333 NZ Apeldoorn T 055 538 45 38, F 055 538 45 35 E [email protected], www.alphagroep.nl > Ampco Flashlight BV Proostwetering 50, 3543 AH Utrecht T 030 242 8888, F 030 242 88 92 E [email protected], www.ampco-flashlight.nl > Amptec Duifhuisweg 11 - I.Z. Het Dorpsveld, B-3590 Diepenbeek, België T +32-11-281458 / +31-73-7521265, F 0032-0-11-281459 E [email protected], www.amptec.nl

C D

> Art Support Theaterproductiebureau en Uitzendorganisatie Korte Leidsedwarsstraat 12, 1017 RC Amsterdam T 020-4280971 (Theaterproductiebureau) en 020-3208692 (Uitzendorganisatie), F 020-3208694, E [email protected], www. art-support.nl > Audio Electronics Mattijsen* Verkoop, verhuur en installatie van professionele audio- en communicatieapparatuur. Specialisten in totaalprojecten en draadloze microfoontechnieken. Rijksstraatweg 125, 1115 AN Duivendrecht T 020 699 04 80, F 020 699 36 41 E [email protected], www.aem.nl > Audio Pro Nederland* Westhavenweg 117, 1042 BB Amsterdam T 020 – 613 15 21, F 020 – 613 16 58 E [email protected], www.audio-pro.nl > Audio XL* Verkoop en onderhoud van de volgende merken: AKG, BSS, Crown, dbx, JBL, Lexicon, Soundcraft/ Spirit Krommewetering 21, 3543 AP Utrecht T 030 – 26 44 090, F 030 – 26 44 099 E [email protected], www.audioxl.nl > Aukes Theatertechniek BV Verhuur van licht, geluid en riggingmaterialen. Lichtontwerp, advies en uitvoering. Importeur van Smoke Factory, Spotlight theaterspots, Rainbow kleurwisselaars, Swisson sine-wave dimmers en DMX apparatuur, CLS, Formatt filters en Cocoon light. Ook balieverkoop van lampen (Philips, Osram, GE), kleurfilters en tapes. Veemarkt 44 A, 1019 DD Amsterdam verhuur: T 020 462 49 96, F 020 462 49 97 verkoop: T 020 462 49 92, F 020 462 49 93 E [email protected], [email protected], www.aukes.nl

B

> AV Stumpfl Nederland* Inline wand/ plafond projectieschermen, Monoblox en System Vario spanschermen, Wings Platinum multimedia- software, Show Control Technology. Nieuwe Schaft 3 A, 3991 AS Houten T 030 – 63 61 481, F 030 – 63 41 385 E [email protected], www.nds-avstumpflnl.com > bbn adviseurs Onafhankelijk adviesbureau voor de bouw. Bouwkosten- management, projectmanagement, huisvestingsadvies, logistiek advies, vastgoedmanagement en advisering met betrekking tot gebiedsontwikkeling De Molen 100, Postbus 94, 3990 DB Houten T 088-2267400, F 088-2267406 E [email protected], www.bbn.nl > BeamSystems BV Papaverweg 40a, 1032 KJ Amsterdam T 020 427 10 10, F 020 330 99 56 E [email protected], www.beamsystems.nl > BEO Brackman Electronics & Optics Ontwikkeling, onderzoek en verkoop van licht- en lichtregelapparatuur in de ruimste zin Pampuslaan 212, 1382 JS Weesp T 0294 46 10 90, F 0294 41 39 21 E [email protected], www.beo.nl > Biermans Projects & Contracts* Poltrona Frau - Gufram Neerloopweg 15, 4814 RS Breda T 076-5138004, F 076-5146233 E [email protected], www.biermansprojects.nl > Böcker Nederland BV Böcker biedt een breed assortiment in hijs-, hef- en hoogwerktechniek, waaronder de Nederlandse distributie van de in Duitsland geproduceerde ALP kanaal/montage liften en hoogwerkers. De Geerden 22, 5334 LE Velddriel T 0418-571444, F 0418-635222 E [email protected], www.boecker.nl

I 52 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

E F

> Bourgonje Sales Distributie en import van professionele audio- en lichtapparatuur. Topverhuurder van geluid-. licht- en videofaciliteiten. Oder 15, 2491 DD Den Haag T 070 317 71 79, F 070 301 07 11 E [email protected], www.bourgonje.nl > bureau bos Postbus 636, 3740 AP Baarn T 035-5416342, F 035-5413582 E [email protected], www.bureaubos.nl > Controllux BV* Lichtregelapparatuur, schijnwerpers, intercomsystemen, kleurfiltermateriaal Tankval 5, 2408 ZC Alphen aan den Rijn T 088-4446444, F 088-4446400 E [email protected], www.controllux.nl > D.I.A. Licht, Geluid en Beeld Dhr. W. Everts Australiëweg 8, 9407 TE Assen T 0592-342098, F 0592-342758 E [email protected], www.dialgb.nl > Dolf Oosterhoff Productions Uitzendburo van medewerkers en technici voor bedrijfsevenementen, congressen, muziek, film, tv en showprodukties Bovendijk 132, 3045 PC Rotterdam T 010 418 03 33, F 010 418 76 61 E [email protected], www.dopcrewservice.nl > DSL Geluids & Lichtverhuur* Verhuur van professionele geluids- en lichtinstallaties t.b.v. theaterproducties, festivals en bandoptredens De Fok 23, 1742 PC Schagen T 0224 – 21 81 30, F 0224 – 21 97 88 E [email protected], www.dslverhuur.nl > DTS-2* Uw partner in theatertechniek: hef- en hijstechniek, besturingssystemen, constructietechniek en service en onderhoud. Duinkerkenstraat 44, 9723 BT Groningen Postbus 5053 9700 GB Groningen T 050-3168228, F 050-3168261 E [email protected], www.dts-2.com > DutchView* Dutchview biedt technische faciliteiten voor beeld- en geluidsregistratie ten behoeve van uitzending van televisie, radio en internet Mediapark, Sumatralaan 45, 1200 JB Hilversum Postbus 116, 1200 AC Hilversum T 035 677 96 66 E [email protected], www.dutchview.nl > Elementum FX bv Verhuur van special effects en theaterbenodigdheden, verkoop van theatervuurwerk, productie van vuurwerkshows, scholing voor theater en groot vuurwerk Aan de Schipsloot 8, 8471 AC Wolvega Industrieweg 3-5, 8471 AD Wolvega (postadres) T 0561 61 27 15, F 0561 61 38 93 E [email protected], www.elementumfx.nl > Fairlight bv* Fairlight is een uitermate innovatieve importeur van geluid & verlichtingsapparatuur voor de professionele markt. We leveren hoogwaardige apparatuur tegen realistische prijsniveaus. Nijverheidstraat 48, 6681 LN Bemmel T 026 325 58 80, F 026 325 70 74 E [email protected], www.fairlight.nl

> Frontline Rigging Consults B.V. Rigging Consultancy Veldzigt 3 ,3454 PW De Meern T 030 242 82 80, F 030 242 82 89 E [email protected], www.frontline-rigging.nl > Greiner Van Goor Huijten Architecten BV Nieuwbouw en restauratie van theaters en culturele centra, o.m. De Nieuwe Kolk, Kunstmin, Carré, De Spiegel, Isalatheater, De Vereeniging, De Maagd, De Flint, De Tamboer. Postbus 37290, 1030 AG Amsterdam Pedro de Medinalaan 3b, 1086 XK Amsterdam T 020-6761144 E [email protected], www.ggharchitecten.nl > De Grooth Audio Service bv J.P. Broekhovenstraat 29, 8081 HB Elburg T 0525 686 068, F 0525 681 492 E [email protected], www.degrooth.nl

H

> Holland PA Service BV Kuiperbergweg 12, 1101 AG Amsterdam T 020 691 21 67, F 020 691 21 78 E [email protected], www.hollandpa.nl > HumanCapitalCare Arbo-advies en verzuimbegeleiding voor organisaties in de podiumkunsten. Koninginnegracht 8, 2514 AA Den Haag T 070 416 12 10 E [email protected], www.humancapitalcare.nl

I

> Harting BV Postbus 3526, 5203 DM Den Bosch Larenweg 44, 5234 KA Den Bosch T 073 641 04 04 F 073 644 06 99 E [email protected], www.harting.com

> Iemke Roos Audio bv* Kuiperbergweg 20, 1101 AG Amsterdam T 020 697 21 21, F 020 697 42 01 E [email protected], www.iemkeroos.nl > Improve Verhuur en verkoop van professionele verlichting, o.a. voor evenementen, theaterprodukties, modeshows en f eesten. Verhuur van specials zoals rigging, voedingsnetten, verlichte dansvloer en lichtballon Rotterdamseweg 270, 2628 AT Delft T 015 262 03 31, F 015 262 64 97 E [email protected], www.improve.nl

> ISO-Audio* ISO-Audio

is een merkonafhankelijk bureau, gespecialiseerd in het adviseren, installeren en onderhouden van audiotechnische installaties. Dhr. R. Zevenhoven Lorentzhof 24, 1433 LS Kudelstaart T 0297-532858, F 0842-206756 E [email protected], www.isoaudio.nl

J

K

> Focus Amsterdam BV Maroastraat 80, 1060 LG Amsterdam T 020-6878600. F 020-6828326 E [email protected], www.focusamsterdam.com

G

> Highlite International BV Vestastraat 2 6468 EX KERKRADE T 045 566 77 00 www.highlite.nl

L

> J&C Joel Benelux

Kalkoven 16, 9351 NP Leek T 0594-51 52 55 E [email protected], www.jcjoel.com

> Janssen Sound & Light vof Verkoop en verhuur van professioneel geluid & licht. SGM Rentalpoint Benelux Smidstraat 16, 6691 ES Gendt T 0481 42 53 35, F 0481 42 41 76 E [email protected], www.JSL.nl > Jezet Seating NV Uw partner voor telescopische tribunes en zitaccommodatie Siberiëstraat 10, B-3900 Overpelt, Belgie T 0032 (0) 11-64 54 42, F 0032 (0) 11-66 64 64 E [email protected], www.jezet.com > Kahle Acoustics Adviesbureau gespecialiseerd in akoestiek voor de podiumkunsten Molierelaan 188, B-1050 Brussel, België T 0032-2-345-1010 E [email protected], www.kahle.be > de Lange Consultancy* Dhr. R. de Lange Postbus 94174, 1090 GD Amsterdam T 020-4650086, F 020-4639522 E [email protected], www.delangeconsulancy.nl > LBP|Sight LBP|SIGHT is een onafhankelijk advies- en ingenieursbureau met veertig jaar ervaring op het gebied van bouw, ruimte en milieu. Kelvinbaan 40, 3439 MT Nieuwegein Postbus 1475, 3430 BL Nieuwegein T 030-2311377, F 030-2341754 E [email protected], www.lbpsight.nl

> Leddux BV* Leddux

BV is gespecialiseerd leverancier van professionele LED-verlichting voor entertainment en utiliteit. Dommelstraat 70a, 5347 JL Oss T 0412-622976, F 0412634608 E [email protected], www.leddux.nl > LevTec BV* Pieter Braaijweg 51, 1099 DK Amsterdam T 020-4082553, F 020-4082662 E [email protected], www.levtec.nl > Lichtpunt Theatertechniek BV Verhuur, verkoop, ontwerp, advies Oosterhamrikkade 102, 9714 BJ Groningen T 050-5973999, F 050-5973993 E [email protected], www.lichtpunt.nl > Light Arts Dhr. M. Huyskamp Aalsmeerderweg 755a, 1435 EK Rijsenhout T 0297-361950 E [email protected], www.lightarts.nl

voor Podiumtechnologie

> Limmerick Geluidstechniek* Limmerick 38, 1046 BH Amsterdam T 020-4114190, F 020-6130544 E [email protected], www.limmerick.nl

R

> LiveLAB BV Nieuwstraat 36, 2312 KC LEIDEN T 071 514 17 75, F 071 514 63 01 E [email protected], http://livelab.nl

> Rapenburg Plaza* Westerdoksdijk 679, 1013 BX Amsterdam T 020 620 62 12, F 020 421 82 67 E [email protected], www.rapenburgplaza.nl

> The Art of Light* Dhr. A. Beekmans Klokgebouw 216, 5617 AC Eindhoven T 040 78 05 026 E [email protected], www.theartoflight.nl

> Relight Productions bv Gespecialiseerd in het geven van advies voor en verhuur van verlichting t.b.v. beurzen, bedrijfsfeesten, evenementen, concerten, theater en presentaties Hoge Bergen 2, 4704 RH Roosendaal T 0165 55 83 37 / 06 53 18 56 51, F 0165 56 17 59 E [email protected], www.relight.nl

> Louis Reyners BV Louis Reyners bestaat ruim 120 jaar en is sinds 10 jaar actief in de entertainment wereld met elektrische kettingtakels en rigging producten. Symon Spiersweg 13A, 1506 RZ Zaandam Postbus 2118, 1500 GC Zaandam T 075-6504750, F 075-6504760 E [email protected], www.lr.nl

> Thealektro Elektrotechniek voor theaters. NEN 1010, NEN-EN 50110/ NEN3140. Ontwerp, advies, keuringen, inspecties, opleidingen en trainingen Dhr. F. Smit Sniep 95, 1112 AJ Diemen T 020-4161768 E [email protected], www.thealektro.nl

> Roland Central Europe Houtstraat 3, B-2260 Oevel (Westerlo), België T 32(0)14-575811, F 32(0)14575812 E [email protected], www.rolandsystemsgroup.eu

> Theateradvies bv* Theateradviseurs Herengracht 160, 1016 BN Amsterdam T 020 627 22 48 , F 020 620 02 96 E [email protected], www.theateradvies.nl

> Middelhoek Licht & Geluid Bart Middelhoek Vrijheidslaan 36, 9301 ET Roden E [email protected]

> Rolight Theatertechniek Verkoop en inrichting van theatertechnische installaties Josink Kolkweg 18, 7545 PR Enschede T 053 432 06 44, F 053 430 12 01 E [email protected], www.rolight.nl

> Neutrik Vertriebs GmbH Neutrik is wereldwijd marktleider op het gebied van audiovisuele connectiviteit. Handelsmerken zijn o.a.: speakON, opticalCON, etherCON, powerCON. Im Alten Riet 143, 9494 Schaan (Liechtenstein) T +49-8131-280890, M 06-10893341 E [email protected], [email protected], www.neutrik.com

> Roscolab ltd* Rosco is wereldwijd bekend voor zijn unieke collectie produkten voor de entertainment industrie met name kleurenfilters; Supergel, E-Colour+, Cinegel en gobo’s, rook en decorprodukten. Claus Sluterweg 125/1b, 2012 WS  Haarlem T 023 528 82 57, F 023 528 67 54 E [email protected], www.rosco.com

O

> Van Oort Culturele Zaken Dhr. P. van Oort St. Jobskade 868, 3024 EN Rotterdam T 010-2469020, M 06-54616541 E [email protected], www.culturelezaken.nl, www.culturalaffairs.eu

P

> Palmparket Jarmuiden 42, 1046 AD Amsterdam T 020-6146100, F 020-6146260 E [email protected], www.palmparket.nl

> Royal HaskoningDHV Nederland BV* Postbus 1132, 3800BC Amersfoort T 033 468 20 00, F 033 468 28 01 E [email protected] , www.dhv.com > Sennheiser Nederland B.V. Draadloze microfoontechniek, geluidsoverdracht slechthorenden, discussie-installaties, vergadersystemen Jool Hulstraat 16, 1327 HA Almere Postbus 50050, 1305 AB Almere T 036 535 84 44, F 036 535 84 99 E [email protected], www.sennheiser.nl

M N

S

> pb|theateradviseurs* Adviesbureau voor theatertechniek Postbus 705, 5400 AS Uden Runmolen 3, 5404 KP Uden T 0413 26 43 44, F 0413 25 22 60 E [email protected], www.pbta.nl

> Showtex BV* “Verkoop en verhuur van vlamwerende toneelgordijnen, akoestische gordijnen, verduisteringsstof, decorstoffen, projectieschermen, railgarnituren, gemotoriseerde oprolsystemen, sterrendoeken, gazen, dansvinyl etc. Op maat, op tijd, en met passie.” Energieweg 2b, 3762 ET Soest Postbus 31, 3760 AA Soest T 035 693 86 92 , F 035 693 87 55 E [email protected] , www.showtex.com

> Peak Audio bv* Verhuur professionele geluidsapparatuur, expertise, advies, uitvoering en ondersteuning voor theaterproducties, concerten en evenementen Westhavenweg 117, 1042 BB Amsterdam T 020 614 52 07, F 020 611 28 14 E [email protected], www.peakaudio.nl

> Shure Distribution Netherlands BV Newtonweg 9, 4104 BK Culemborg T 0345-638888, F 0345-638889 E [email protected], www.shuredistribution.nl

> Peitsman Licht en Geluid BV Verhuur en verkoop van professionele apparatuur Bovendijk 194, 3045 PD Rotterdam T 010-4147527, F 010-4147597 E [email protected], www.peitsman.com

> TM Audio Holland BV* Verkoop van professionele audio- en communicatieapparatuur Proostwetering 50, 3543 AH Utrecht T 030 241 4070, F 030 241 0002 E [email protected], www.tmaudio.nl > ToornendPartners Adviesbureau voor bouw- en verbouwingsprojecten, met brede ervaring in gebouwen voor kunst, cultuur en ontspanning Wagenweg 58, 2012 NG Haarlem T 023 531 90 95, F 023 531 84 70 E [email protected], www.toornend.com > Toprek Rigging bv Theater rigging. Verkoop, inspectie, fabricage van hijs- en hefmiddelen gespecialiseerd voor het theater Kroonstraat 32, 4879 AV Etten-Leur T 076 526 98 92, F 076 526 92 37 E [email protected], www.toprek.com > Trekwerk BV* Pampuslaan 212, 1382 JS Weesp T 0294-238630, F 0294-413921 E [email protected], www.trekwerk.com

V

> Silicon Theatre Scenery One stop shopping concepT ontwerp en levering van complete, geautomatiseerde toneel technische installaties Bedrijvenweg 10, 1424 PX De Kwakel T 0297 38 29 44, F 0297 32 62 80 E [email protected], www.stscenery.com

> Pieter Smit Group* Pesetaweg 44, 2153 PJ Nieuw Vennep T 0252 67 30 05, F 0252 67 38 96 E [email protected], www.pietersmit.com

> SLR Productions & Sales BV Speulmanweg 7, 4112 ND Beusichem T 0345-520860 E [email protected] www.slrproductions.nl

> Podiumtechniek.nl Podiumtechniek.nl is een verkoopbedrijf van theatertechnische apparatuur en materialen, wij ontwikkelen en leveren (nieuwe) producten Oostzijde 96c, 1502 BK Zaandam T 06-45366674 E [email protected], www.podiumtechniek.nl

> Spotrental BV Verhuur van volgspots t.b.v. evenementen Rutherfordweg 101-103, 3542 CN Utrecht T 030-2443179, F 030-2447606 E [email protected], www.spotrental.com > Stakebrand TWS BV Technische toneelinstallaties. Advies en ontwerp. Constructiewerkplaats en technische toneelbouw werkplaats en kantoor: Industrieweg 52, 5591 JL Heeze T 040 226 35 97, F 040 226 52 27 E [email protected], www.stakebrand.nl

> Professional Performance BV Kelvinstraat 20b, 7701 BZ Dedemsvaart T 0523-610453, F 0523-610454 E [email protected] www.prof-performance.com

> StaPoTech BVBA Rodenrijt 80, 3930 Hamont-Achel België T 0032470667553 E [email protected]

T

> Verhoef Onderzoek&Advies Dhr. R. Verhoef Hoofdstraat 131b, 2202 EX Noordwijk E [email protected] > Decoratelier Vorm & Decor BV Vervaardiging, ontwerp en technisch ontwerp van decors, museale presentaties en ten behoeve van projecten. Pelgrimsstraat 5c, 3029 BH Rotterdam T 010 425 41 98 , F 010 425 42 40 E [email protected] , www.vorm-decor.nl

> SIAP Acoustic Systems Runmolen 3, 5404 KP Uden T 041 3260050, F 041 3252260 E [email protected], www.siap.nl

> Adviesbureau Peutz* Onafhankelijk adviesbureau voor akoestiek, brandveiligheid, lawaaibeheersing, bouwfysica en milieutechnologie. Lindenlaan 41, 6584 AC Molenhoek Postbus 66, 6585 ZH Mook T 024 357 07 07, F 024 358 51 50 E [email protected], www.peutz.nl.

> Prolyte Group Prolyte Group levert tijdelijke constructies voor de evenementen- en installatiemarkt. De merken Litestructures, ProlyteStructures, StageDex and ProLyft staan garant voor kwaliteit, support en veiligheid. Industriepark 9, 9351 PA Leek Postbus 41, 9350 AA Leek T 0594 85 15 15, F 0594 85 15 16 E [email protected], www.prolyte.com

> Theatex Holland Specialist op het gebied van theatertextiel en ophangvoorzieningen, confectioneren van gordijnen en spandoeken, inrichten van tentoonstellingen, musea, dorpshuizen en stadions, leveren van podiumelementen, balletvloer, projectieschermen enz. Voorbancken 5, 3645 GV Vinkeveen T 0297 26 30 87 / 26 46 62, F 0297 26 40 88 E [email protected], www.theatex.nl

W

> WG Theatertechniek WG theatertechniek verhuurt, verkoopt en installeert professionele audio-apparatuur. Er wordt uitsluitend gewerkt met A-merken zoals d&b audiotechnik, Sennheiser, DPA en Digidesign. Naast theater-gerelateerde opdrachten verzorgt WG het geluid voor evenementen, concerten, presentaties, enzovoort. Hekendorpstraat 60, 3079 DX Rotterdam T 010 479 66 72, F 010 479 66 73 E [email protected], www.wgtheatertechniek.nl

X Y

> XL Video Nederland BV Krommewetering 21, 3543 AP Utrecht T 030-24 82 270, F 030-24 82 277 [email protected], www.xlvideo.nl

Z

> Zaanen Spanjers CS Architecten BNA|BNI Bouw en verbouw van theaters, schouwburgen en concertzalen. Inclusief theatertechnisch advies Oudezijds Voorburgwal 306, 1012 GL Amsterdam T 020 625 39 73, F 020 626 19 49

> Yamaha Music Central Europe Europese distributie van Yamaha professionele audioapparatuur Clarissenhof 5-B, 4133 AB Vianen T 0347 35 80 48, F 0347 35 80 60 E [email protected], www.yamaha-europe.com

* Deze bedrijfsleden zijn via het lidmaatschap van de VPT tevens lid van MKB-Nederland

> TenBrasWestinga Postbus 544, 3800 AM Amersfoort Grote Koppel 13, 3813 AA Amersfoort T 033-4700303 E [email protected], www.tenbraswestinga.nl

I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I 53 I

SNAPSHOT

was bijzonder. En tien jaar geleden heb ik het nieuwe gebouw van Tryater ingericht, daar krijg ik nog steeds complimenten over. Waarom doe je graag wat je doet? In elke klus is wel een uitdaging te vinden, technisch, logistiek of vanwege het budget. Tryater is een middelgrote organisatie, dat vraagt veelzijdigheid en dat vind ik leuk. Waardering van collega’s en publiek doet me altijd goed. > Ekko de Bakker > 49 jaar > Hoofd techniek en produc-

tie bij Tryater en freelance vormgever en regie I Door: Alies Veul I

Wat bevalt je het meest aan je werk? De afwisseling, de fijne werksfeer, het werken met gedreven gastmedewerkers en freelancers. En dingen voor elkaar krijgen die van tevoren onmogelijk leken. En wat het minst? Friesland is voor sommige mensen ‘de regio’, soms heb ik daardoor met arrogante theatermakers te maken. Ze moeten wennen dat Tryater erg professioneel is en dat er veel ervaring binnen de organisatie rondloopt.

Welke klus doe je momenteel? Het is officieel mijn eerste vakantieweek, maar ik werk door in verband met een last minute tour met Tryater in Moskou. Daarnaast doe ik de vormgeving en regie van een openluchtspel in Jorwerd en ben ik al locaties aan het vastleggen voor De Sneeuwkoningin, een nieuwe grote productie van Tryater in 2014. Welke mooie dingen heb je zoal gedaan? Het decor voor Master en Margarita vind ik één van mijn mooiste ontwerpen. Ook het openingsbeeld voor de theatrale Elfstedentocht in 2007

Wat is je favoriete gereedschap? Het lasapparaat. Dat gebruik ik veel voor het maken van decors. Die lucht van metaal, heerlijk. Wat is de beste uitvinding die je werk heeft verbeterd? De mobiele telefoon. Wat is het mooiste moment uit je leven? Professioneel gezien is dat Peer Gynt op Oerol in 1999, volgens Joop Mulder één van de mooiste Oerolproducties ooit. Voor mij was het de eerste grote theaterproductie van Tryater die ik als productieleider deed. We hadden ingewikkelde effecten bedacht in de duinen die fantastisch bleken te werken. Tijdens

I 54 I ZICHTLIJNEN NR. 150 I september 2013 I

de eerste voorstelling had ik kramp in mijn kaken van het grijnzen. Mooiste moment van mijn carrière. Wat herinner je je als je grootste blunder? De grootste valkuil is te veel werk aannemen, zodat je niet de kwaliteit kan leveren die je wilt. Dat gebeurt soms binnen mijn functie bij Tryater als er drie of vier producties tegelijk lopen. Als je terugkijkt op je carrière, waar schaam je je dan het meest voor? Nergens voor. Ik heb heus wel eens de verkeerde beslissing genomen, maar daar leer je van. En waar ben je trots op? Toen ik drie jaar geleden voor Master en Margarita op Terschelling was, werd ik gebeld dat de vrachtwagen in het Tryater pand in de brand gevlogen was. Die stond geladen met al het materiaal voor de voorstelling en zou de volgende dag vertrekken. Binnen een week hebben we de wagen en het hele decor weten te vervangen met de hulp van heel veel mensen, ook leveranciers. Heel mooi. Wat was de ergste nachtmerrie tijdens een voorstelling? In Master en Margarita hing een hele grote maan in het decor, aan een buis. Vlak voor het einde van de voorstelling brak die buis. De maan slingerde heen en weer aan de safety waar hij gelukkig in hing. Wat is je favoriete acteur, artiest of regisseur? Met twee jonge makers zou ik graag nog eens willen werken. De actrice Anne Maaike Bakker heeft haar stage gedaan bij Tryater en speelde toen al magisch. Nu is ze populair

in Duitsland en heeft ze al verschillende prijzen gewonnen. En regiseur Tatjana Pratley, net afgestudeerd, is een natuurlijke leider waarbij iedereen tot zijn recht kan komen. Met welke collega zou je nooit willen ruilen? Met de technici die de voorstelling draaien. Op een of andere manier heb ik daar de concentratie niet voor. Er zat eens een elektrische deur in een voorstelling, die moest ik opendoen. Ik zag de acteurs voor de deur staan maar het drong niet tot me door dat ik op de knop moest drukken! Heb je ooit een ernstig ongeluk meegemaakt tijdens je werk? Wel een bijna-ongeluk. Ik heb ooit in een schouwburg gezien hoe een zwaar sleeve block van grote hoogte naar beneden viel, rakelings langs twee collega’s van me. Waar hebben ze de beste en waar het slechtste eten? Onze huiscateraar Olijf & Zo is een feest. Het slechtste eet ik als het een haastige diepvriespizza wordt. Met welke producent of welk bedrijf werk je graag, of juist niet? Bij Tryater heb ik vanaf het begin het gevoel gehad dat ik er oud kan worden. We werken goed samen met constructiebedrijven en aannemers. Ook freelancers proberen vaak tijd vrij te maken voor onze producties. Onze plannen zijn altijd groter dan onze beurs, dus we moeten scherp inkopen. Wat is het beste dat je ooit gedaan hebt tijdens je werk? Altijd fantastisch als het dankzij mijn contacten lukt om onder tijdsdruk onverwachte problemen ad hoc op te lossen. f

Adverteerders in dit nummer All Areas Amptec Audio Electronics Mattijsen Audio Pro Nederland Beam Systems Böcker Group Controllux CUE2014 CueSupport DTS-2 Editions JTSE 2013 Elementum Highlite International Huizenga Levtec Lightco Light Connection Neutrik Rolight Ron de Groot Sennheiser Showtex Theatex ToornendPartners WG Theatertechniek

27 28 12 55 32 33 56 40 49 20, 42 42 20 43 27 32 3 26 43 2 33 48 55 40 49 20

Party-line Draadgebonden analoog

Helix Draadgebonden digitaal over drie-polige XLR

HME 210 Betaalbaar draadloos

SNOEPTAART IN POLYSTRETCH P8 CS VOOR FOUTE PARTY VAN Q-MUSIC

Tempest Draadloos met alle denkbare mogelijkheden

Clearcom is in de wereld van intercomsystemen een bekende speler. Het is niet voor niets dat de standaard voor party-line intercomsystemen de term "Clearcom compatibel" draagt. De range van Clearcom bestaat niet alleen uit analoge party-line systemen maar ook digitale party-line systemen alsmede draadloze intercomsystemen in diverse kwaliteiten en prijsklassen. Zeer de moeite waard is het splinternieuwe Helix-systeem. Tot vier kanalen digitale party-line over bestaande drie-polige XLR-bekabeling en infrastructuur.

150 X ZICHTLIJNEN

Audiopro is de Nederlandse distributeur voor Clearcom producten. Vraag een demo op uw lokatie aan.

GEFELICITEERD

NAMENS HET VOLLEDIGE SHOWTEX TEAM AMAZING STAGE FABRICS IN MOTION T +31 35 693 86 92 // [email protected] // WWW.SHOWTEX.COM

Westhavenweg 117 1042 BB Amsterdam

www.audiopro.nl www.occasionlijst.nl

Tel 020 613 15 21 Fax 020 613 16 58