theater-scène, ontstaan rond productiehuis Victoria (nu Campo), waar Van Groeningen deel van heeft uitgemaakt. Een traject

COV ERS TO RY THE BROK EN CI RCL E BR EAKD OWN

THE BROKEN CIRCKLE BREAKDOWN

THE BROKEN CIRCLE

BREAKDOWN

Van Groeningen omarmt zijn theater­ verleden met zijn filmische blik.

Theater en film lijkt een logisch huwelijk. De band tussen Vlaams theater en Vlaamse film is al veel minder vanzelfsprekend. En zie. Toen arriveerden Johan Heldenbergh & Felix Van Groeningen.

M

et The Broken Circle Breakdown heeft Felix Van Groeningen een adaptatie gemaakt van het toneelstuk ‘the Broken Circle Breakdown featuring the cover ups of Alabama’ van Compagnie Cecilia, concertant theater over een koppel dat het verlies van hun kind dient te verwerken. Misschien dat het onderwerp, in vergelijking met zijn andere films, wat verder van Van Groeningen af staat, maar het maken van deze film moet voor hem toch een beetje thuiskomen zijn. Deze voorstelling is onmiskenbaar verbonden met de Gentse

— BRAM DE SUTTER

theater-scène, ontstaan rond productiehuis Victoria (nu Campo), waar Van Groeningen deel van heeft uitgemaakt. Een traject. Eind de jaren 90 breken de Gentse podiumkunsten internationaal potten dankzij een benadering van het theater die onlosmakelijk met de stad is verbonden. Arne Sierens en Alain Platel maken hun trilogie ‘Moeder en Kind’, ‘Bernadetje’ en ‘Allemaal Indiaan’ en reizen de wereld rond. Pol Heyvaert en zijn Kung Fubende zetten het theater op zijn kop. Wat er op straat gebeurt, wordt het podium op getrokken, of het nu een alledaagse anekdote is of jongeren

betreft. En het werkt. Doorheen het schijnbaar lokale karakter van het materiaal weerklinken universele thema’s en vooral de rechttoe-rechtaan aanpak spreekt een groot publiek aan. Dit genre theater heeft het gehad met metaforen, zet zich af tegen repertoire en schreeuwt: “Dit is wat ons echt bezig houdt! Dit is de wereld die ons omgeeft!”. Terwijl heel wat theatermakers (zoals Ivo van Hove en Guy Cassiers) aan de slag gaan met camera’s op het podium om een nieuwe op-film-geïnspireerde theatertaal te ontwikkelen (maar zich nog altijd richten op repertoire, literatuur en zelfs filmscenario’s), houden Sierens en co de samenle-

Oktober 2012 — FILMMAGIE 628

13

COVER S TOR Y T H E B RO K E N C I RC LE B R E A K D OWN

Anders dan Sierens gaat Heldenbergh nog meer met de vorm spelen en gaat het experiment niet uit de weg.

STEVE + SKY

ving letterlijk een spiegel voor. Al laten ook zij zich inspireren door film. Net zoals in de films van Scorsese wordt het podium in het theater van Arne Sierens een plek waar la condition humaine zichtbaar wordt. Het Little Italy bij Scorsese zijn hier de volksbuurten van Gent. Bresson inspireert hem. Ook Sierens zoekt geen grote beelden, hij speurt naar de poëzie van kleine handelingen en gebaren. Het gaat niet zozeer over effecten maar over het breekbaar mensenlichaam dat hier en nu voor ons staat. En toch zou het niet volstaan een camera op de scène te plaatsen en een captatie van de voorstelling te maken om deze als film te presenteren. Meer nog: mochten deze scènes in een puur naturalistisch decor worden geplaatst, dan dreigen deze in banaliteit te verdrinken. Dat lijkt Felix Van Groeningen ook zeker te beseffen. Hij schuwt in zijn films de camera-effecten niet, zowel in beeld en montage. Denk maar aan die paar zwart-wit scènes in de HELAASHEID DER DINGEN of hoe intens de hoerenbuurt is uitgelicht in STEVE + SKY, dit is een andere realiteit. Als een droomwereld; toepasselijker kan je zijn visie op het filmmedium niet omschrijven, waar de realiteit van het verhaal zich tegen afzet. Net daarin ligt het drama verscholen.

Kung Fu Van Groeningen heeft zijn filmtaal ontwikkeld doordat hij net zoals Sierens snapt dat het verhaal zich afspeelt achter de anekdote, door de ogen van de personages, hoe zij de realiteit beleven. In het theater bekom je dat effect door in een per definitie kunstmatige omgeving de acteurs ‘echte’ personages te laten neerzetten (het gevecht dat zij voeren met het decor valt

14

FILMMAGIE 628 — Oktober 2012

vaak samen met de pogingen van de personages om overeind te blijven in deze samen­leving). In film kan je de illusie doorbreken als je begrijpt dat de schoonheid waarmee iets in beeld wordt gebracht helemaal niet strookt met wat er eigenlijk wordt verteld. Je kan dus van een verwante stijl spreken; Sierens en Van Groeningen raken op eenzelfde wijze geïnspireerd door de wereld waarin ze zijn opgegroeid. Voor zijn tweede film, DAGEN ZONDER LIEF, gaat Van Groeningen zelfs met Arne Sierens achter de schrijftafel zitten. Wat zij nog met elkaar gemeen hebben, is dat ze beiden ook als acteur op een podium hebben gestaan. Het vertrouwen dat naturalisme universeel kan zijn, hebben ze aan den lijve ondervonden. Met regisseur Pol Heyvaert richtte Van Groeningen het collectief Kung Fu op. Samen maakten ze twee voorstellingen: ‘Best Of ’ en ‘Discothèque’. Wat deze voorstellingen/happenings/performances zo uniek maakt is dat ze uit snapshots van de jongerencultuur bestaan. Fragmenten aan elkaar gemonteerd. Al improviserend ging men met zelf vergaard documentair materiaal aan de slag. Het ademt en het leeft. Men zocht de grenzen op tussen een concert en een voorstelling. Dat moet zo ongeveer ook het uitgangspunt geweest zijn van waaruit Johan Heldenbergh en Mieke Dobbels zijn vertrokken toen ze aan ‘the Broken Circle Breakdown featuring the cover ups of Alabama’ zijn begonnen. Maar goed, Van Groeningen maakte deel uit van Kung Fu vooraleer hij debuteerde als filmregisseur, zo’n tien jaar voor de oorspronkelijke toneelversie van ‘the Broken Circle Breakdown’ in première ging. Nadat Van Groeningen DAGEN ZONDER LIEF heeft gerealiseerd, trekt hij terug het theater in, als acteur deze keer. Hij speelt mee in de voorstelling ‘Aalst’ van zijn voormalige theaterkompaan Pol Heyvaert. Deze voorstelling doet het

COV ERS TO RY THE BROK EN CI RCL E BR EAKD OWN

relaas van de gruwelijk kindermoorden in Aalst eind jaren 90. Letterlijk. Het materiaal lijkt een woord-voor-woord transcriptie van deze moordzaak in de rechtbank. Op het podium zitten een vrouw (Lies Pauwels) en een man (Felix Van Groeningen) die terecht staan voor de moord op hun kinderen. Ze worden onderworpen aan een verhoor door een rechter, die lijkt te zetelen tussen het publiek. De antwoorden worden de zaal in geslingerd. Het is levensecht gebracht, de acteurs vullen de personages hypernaturalistisch in, en een en ander is zeer strak geregisseerd. De bewegings­vrijheid van de spelers was uitermate beperkt, slechts hun lichaamshouding en hun stem tellen. Wat er achter de woorden schuil gaat, ligt verborgen in hun blik. Wanneer op het eind van de voorstelling een televisiereportage over deze rechtszaak wordt geprojecteerd, is de grens tussen fictie en realiteit helemaal weggevaagd. De hele voorstelling is pure documentaire, die in dezelfde vorm ook filmisch had kunnen worden gebracht. De keuzes voor deze verteltechniek, alsof er in de camera wordt gesproken, wat evident lijkt voor een tv-toestel, werkt in de theaterzaal zo bevreemdend dat het echter dan echt wordt. Hier is geen ontkomen meer aan. Dat moet ook Van Groeningen hebben gedacht toen hij aan zijn volgende film begon, DE HELAASHEID DER DINGEN (naar de roman

van Dimitri Verhulst, die ook instond voor de tekst van ‘Aalst’). De breuk die deze voorstelling in het jonge oeuvre van Van Groeningen teweeg bracht, lijkt me dat hij meer dan voordien beseft dat als het materiaal goed zit je de acteurs alle vrijheid van de wereld moet geven. Dat je er op moet vertrouwen dat dit meer een verinnerlijking van het spel teweeg brengt dan een veruiterlijking in grote emoties. De wijze waarop Koen De Graeve in DE HELAASHEID DER DINGEN en Johan Heldenbergh in THE BROKEN CIRCLE BREAKDOWN het materiaal naar zich toe trekken, heeft iets van hoe ze ook in het theater aan de slag gaan. Als deel van een acteurscollectief, De Graeve bij Lazarus en Heldenbergh bij Compagnie Cecilia, zijn ze verantwoordelijk voor het geheel en wordt de nood om met het materiaal je eigen verhaal te vertellen des te groter. Het maakt de films van Van Groeningen uniek in het Vlaamse filmlandschap. Zelden zoveel meerlagig, evenwichtig spelplezier gezien als in zijn laatste twee films. Het is een verdienste van Van Groeningen dat hij dat uit zijn acteurs weet te halen. Maar het heeft ook een impact op zijn werk als regisseur. Het spelen met filmtechnieken dient meer aan banden te worden gelegd. De druk om verdomd goed te weten wat de film eigenlijk vertelt, neemt in elke scène toe. Zo blijft het wat onduidelijk waarom een aantal scènes in DE HELAASHEID DER DINGEN in het zwart/wit

werden gefilmd en is de niet-chronologische montage van THE BROKEN CIRCLE BREAKDOWN bij momenten meer vorm dan inhoud. De ruimte om naast het spel van de acteurs als regisseur nog een ander verhaal te vertellen wordt beperkter.

Regietoneel en filmregie In het theater onderscheidt het regietoneel (zoals bij Van Hove en Cassiers) zich van de acteurscollectieven omdat de acteurs anders worden ingezet. Regietoneel schuurt dichter bij filmregie aan. Op zijn best zijn beide genres als achter de voorstelling een doelmatige dramaturgie schuilgaat, zodat vorm en inhoud elkaar versterken, zoals dat in ‘Aalst’ zeer zeker het geval was. Johan Heldenbergh behoort trouwens tot dezelfde Gentse theaterscène als Van Groeningen. Hij was lang acteur bij Arne Sierens (‘Allemaal Indiaan’, ‘Mijn Blackie’, ‘de broers Geboers’,…). Samen met Marijke Pinoy richtten zij enkele jaren geleden Compagnie Cecilia op. Heldenbergh is niet langer ‘alleen maar’ acteur, hij gaat ook als theatermaker zijn eigen stukken schrijven en regisseren. Tijdens het repetitieproces valt alles op zijn plaats, al spelend ontstaat een

THE BROKEN CIRCKLE BREAKDOWN

Oktober 2012 — FILMMAGIE 628

15

COVER S TOR Y T H E B RO K E N C I RC LE B R E A K D OWN

Sierens & co hielden de samenleving letterlijk een spiegel voor.

voorstelling, met getrouwen zoals Mieke Dobbels en Titus De Voogdt. Anders dan Sierens gaat Heldenbergh nog meer met de vorm spelen. Zo heet ‘Massis’ voluit niet toevallig ‘Massis, the musical’ en in het prachtige ‘Vorst-Forest’ wordt niet één woord gesproken. Deze laatste voorstelling heeft nog het meeste weg van een stille film. Een herkenbaar scenario met een concrete anekdote aan de basis, en zelfs een filmische ingreep. De chronologie van het stuk is niet lineair. Het laatste bedrijf blijkt een flashback, al wordt die vormelijk niet zo gepresenteerd. Op zich vreemd in het theater, die net door de eenheid van tijd-plaats-handeling als het medium van het nu-moment wordt gezien. Maar omdat de verhaallijn zo helder wordt gebracht, ben je als toeschouwer helemaal mee. Het verhaal ontdaan van zijn ballast. Dat kan je ook zeggen van ‘The Broken Circle Breakdown featuring the fuck ups of Alabama’, een voorstelling waarin muziek en woord naadloos in elkaar overvloeien. Doorspekt met country en bluegrass vertellen en zingen Johan Heldenbergh en Mieke Dobbels een aangrijpend verhaal over liefde, verlies, religie en troost. Waarom grote emoties ensceneren wanneer je de muziek het werk kan doen? Maar een muziekoptreden en een theatervoorstelling vallen makkelijker te combineren dan film en live muziek. Heeft Felix Van Groeningen op grond van zijn ervaring met Kung Fu gezocht naar een eigenzinnige vorm om deze concertante voorstelling om te zetten naar film en is hij op de grenzen van het medium gestoten? Of koos hij er voor het concept van de voorstelling te behouden? Feit is dat de muziekoptredens in de film niet dezelfde kracht

hebben als die op het podium. Maar daar kan de filmmaker niet aan doen; theater en film zijn ten slotte twee verschillende media. Heldenbergh ging het experiment niet uit de weg, Van Groeningen houdt zich wat in. Maar het feit alleen al dat acteur en regisseur een gelijkaardig traject hebben afgelegd, en de regisseur het materiaal haalt bij zijn vaste acteur (Heldenbergh speelt in 3 van zijn 4 films) maakt dat Felix Van Groeningen er in slaagt zijn theaterverleden te omarmen met zijn filmische blik.

Felix Van Groeningen op de set van DE HELAASHEID DER DINGEN

16

FILMMAGIE 628 — Oktober 2012

COV ERS TO RY THE BROK EN CI RCL E BR EAKD OWN

THE BROKEN CIRCLE BREAKDOWN

E

igenlijk lijkt het logisch, een huwelijk tussen theater en film. Het Vlaamse toneellandschap, staat sinds jaar en dag bekend als kwalitatief hoogstaand, grensverleggend en vooral zeer breed in zijn interesses en invloeden. Dus moest het er eens van komen dat een van dé opgemerkte theatervoorstellingen zou worden opgepikt door de – sinds enkele jaren al evenzeer florerende – Vlaamse filmbusiness. En toch. Een zootje gasten dat op een podium bluegrass staat te zingen en tussen de nummers door lange, emotioneel geladen monologen afsteekt, het concept lijkt niet meteen vertaalbaar naar de breedbeeldwereld van het grote scherm. Toen Felix Van Groeningen (Steve + Sky, Dagen zonder lief, De helaasheid der dingen) ging kijken naar het bejubelde stuk van Johan Heldenbergh (Compagnie Cecilia), twijfelde hij geen moment, dit zou zijn volgende film worden. De voorstelling van Heldenbergh en Mieke Dobbels speelde 130 keer in Vlaanderen, bijna altijd voor een uitverkochte en tot tranen toe bewogen zaal. De keuze voor een Vlaamse Amerika-verslaafde als hoofdrol, die roots en bluegrass muziek speelt, zou het resultaat kunnen zijn van het zoeken naar een gemakkelijke karikatuur. Niets is minder waar. Terwijl zowel de Vlaamse als de Amerikaanse aard wordt uitgekleed, zoekend naar gelijkenissen en contrasten, boren de makers recht naar het hart van hun protagonisten. De pijn

die zij ondergaan is universeel en geen kat die eraan denkt om te lachen met die rare snuiter in zijn country-plunje of de marginale slons vol tatoeages. Om deze pijn te verlichten wordt de muziek ingezet, en als naar adem snakkende toeschouwer ontdekken we de ware schoonheid van de americana, een verzamelnaam voor muziekstijlen die uit het zuiden van de Verenigde Staten komen. Muzikant Didier en tatoeage-artieste Elise worden stapelverliefd op elkaar, beginnen een zotte romance die al snel ernstig wordt. Ze stichten een gezin in de min of meer traditionele zin van het woord. Wanneer op een dag het noodlot toeslaat en ze hun dochtertje verliezen, stort begrijpelijkerwijze hun wereld in, maar erger nog, hun reacties op het gebeuren blijken absoluut niet compatibel. Woede en nood aan troost zijn de twee emoties die zich in hun puurste vorm opdringen en elkaar niet dulden. Zowel Felix van Groeningen als Johan Heldenbergh zijn perfectionisten, voor wie elk nieuw wapenfeit een stap voorwaarts ten aanzien van het vorige moet betekenen. Ze werkten reeds samen bij Steve + Sky en De helaasheid der dingen, maar het feit dat Heldenbergh nu zou spelen in een verfilming van zijn eigen stuk, beloofde een hele uitdaging te worden. ‘Het is alsof je als vader van een autistisch kind te horen krijgt dat hij naar de universiteit mag gaan’, aldus de theatermaker. En het werkte. De auteur is een en al lof voor de aanpak van de filmregisseur. De meest geanticipeerde Vlaamse film van dit najaar wordt zonder twijfel ook een van de meest besproken en geroemde van de jongste

jaren. Misschien wel de grootste prestatie van Van Groeningen – naast uiteraard het feit dat hij de emoties uit het toneelstuk perfect naar het witte doek weet te vertalen – is dat je op geen enkel moment voelt dat je naar de bewerking van een podiumstuk zit te kijken. De decors zijn gevarieerd, het acteren fysiek, de montage scherp. Van Groeningen had zoveel zelfvertrouwen dat hij ferm in de dialogen sneed (nochtans essentieel op het toneel) en vaak stiltes hun werk laat doen. Waar op het podium de uitputtende mono- en dialogen welkom door de muziek worden onderbroken, wordt in de film veel meer verteld door een blik of een gebaar. Het klinkt misschien oneerbiedig, maar na het zien van The Broken Circle Breakdown lijkt het alsof Heldenbergh en Van Groeningen in hun vorige samenwerkingen aan het repeteren waren, wachtende op een kans om aan het echte werk te beginnen. Dat is er nu, en hoe. — MIK TORFS

GENRE Drama REGIE Felix Van Groeningen SCENARIO Felix Van Groeningen & Karl Joos FOTOGRAFIE Ruben Impens MUZIEK The Broken Circle Breakdown Band o.l.v. Bjorn Eriksson CAST Veerle Baetens (Elise), Johan Heldenbergh (Didier), Nell Cattrysse (Maybelle), Geert Van Rampelberg (William), Nils De Caster (Jock) PRODUCTIE BE – 2012 – 110’ DISTRIBUTIE KFD RELEASE 10 oktober / openingsfilm Festival van Gent

Oktober 2012 — FILMMAGIE 628

17