LISA DE VISSCHER
THE MODERN AND THE EVERYDAY Leisure-Culture during Les Trente Glorieuses
Following the Second World War there
which the better classes spent their holi
are two priorities in France: the
days around 1950 - a picture that draws
reignition of the economy, drastically
much from the nineteenth-century model.
weakened by the war, and the recon
Monsieur Hulot appears as a discordant
struction of the ravaged cities, in which
note in a dignified family pension for
new housing for the hundreds of thou
seaside holiday-makers who spend their
I
I
Prior to this only
Voordien hadden
government
aileen ambtenaren,
functionaries,
militairen en
military personnel
mijnwerkers recht
and mine workers
op vakantie, nu
had had a right to
echter ook
(paid) holidays.
arbeiders. In: Jean
sands of homeless people was a first
vacations playing cards, having tea and
Now the workers
Fourastie, Les
priority. Holidays and leisure activities
playing tennis on an Atlantic coast
were included as
trente glorieuses ou
represented only a limited portion of
beach. The same intimate atmosphere of
well. In Jean
la Revolution
Fourastie, Les
invisible de 1946 a
the everyday lives of the populace, and
privileged leisure was also reflected in the
trente glorieuses ou
1975, Parijs 1979.
for the French state it was also a sector
summer sections of Paris Match or Elle.
Ia Revolution
for which government investments were
Readers got tips on the new summer fas
not the order of the day. Yet in a span
hions in Cannes or the best places to stay
of barely twenty years France would
in Deauville or La Baule. Holidays in this
build a tourist empire comprising vaca
context fulfilled a social function, in
tion villages, camping grounds, hotel
which the emphasis was on the fashiona
Vers une civilisation
Vers une civilisation
du loisir?,
du loisir?,
chains and other holiday facilities.
ble aspects and the contact with 'lebeau
Paris 1972.
Parijs 1972.
Sprawling seaside resorts and ski resorts
monde ', which played a more important
rose literally out of thin air, in the
role than the proximity of sun, sea or
3 1950-1958: Rise of
3 1950-1958: stijging
context of which projects such as La
beach. This social aspect was to remain
Grande Motte and Les Arcs would
an important factor in how the French
become icons of a capitalist leisure cult
experienced their holidays.
a la Franfaise. This article examines what role French culture played in the emergence
Modernity and Consumerism
the people contributed by participating
The extreme housing shortage following
actively and forming the crux of these
the Second World War formed the most
machines a recreer.
significant braking factor on economic expansion. When the Marshall Plan
41%. Een gemiddeld salaris
continued to rise
steeg met 40% en
until the end of the
zou blijven stijgen
1960s, in L'empire
tot eind jaren
des signes - L 'autre
zestig, in: L 'empire
ville, Paris 2000.
des signes - L 'autre
4 Kristin Ross, Fast Cars, Clean Bodies. Decolonization and the Reordering of French Culture,
1995, p. 15-!6.
which automobile manufacture formed the greater part, this investment was
Populaire was in power, had been given
matched by an explosive economic
twelve paid vacation days, tourism had
development and a dramatic rise in
remained an activity reserved for a
people's purchasing power.3 This
small elite of the most well-to-do clas
economic progress led to rising mass
ses. 1 The reason why a mass exodus to
consumption, of which leisure and mass
the mountains and coast failed to mate
tourism formed a significant component. At that moment France was at a social watershed, and transformed itself
facilities, geared toward families of well
at break-neck speed from a rural Catho
heeled foreign and domestic tourists,
lic country to an industrialised welfare
were wholly unsuited to hosting large
state. In contrast to the United States,
groups. For the working class these
where modernisation was part of a grad
hotels or pensions were also financially
ual process that began in the early
out of reach - two weeks' holiday for
twentieth century, in France modernisa
an average family could easily cost a
tion rolled across the land like a tidal
full month's salary.2 In Les Vacances de
wave starting in the 1950s.4
paints a clear picture of the manner in
van het BNP met
rose by 40% and
make massive investments in housing
1936, the first year in which the Front
Monsieur Hulot (1953) Jacques Tati
the GNP by 41%.
2 Joffre Dumazedier,
An average salary
Cambridge (Mass.)
Although the working population since
payes was obvious. The holiday
2 Joffre Dumazedier,
made it possible for the French state to construction and national industry, of
rialise in spite of the hard-won conges
!975, Paris 1979.
ville, Parijs 2000.
of this specific form of tourism and how
The Invention of Holidays
invisible de 1946 a
This new modernity, characterised by a new form of domesticity, mobility and
QASE#64 078
De Visscher
LISA DE VISSCHER
HET MODERNE EN HET ALLEDAAGSE De cultuur van de vrije tijd tijdens 'Les Trente Glorieuses'
Jacques Tati schetst in Les Vacances de
Na de Tweede Wereldoorlog staan in Frankrijk twee zaken voorop:
Monsieur Hulot (1953) de marrier waarop
het opnieuw opstarten van de door de
de betere klasse rond 1950 haar vakantie
oorlog sterk verzwakte economie en de
spendeerde: een beeld dat sterk aanleunt
wederopbouw van de verwoeste steden,
bij het negentiende-eeuwse model. Mon
waarbij nieuwe huisvesting van de hon
sieur Hulot verschijnt als een soort
derdduizenden daklozen de prioriteit
stoorzender in een deftig familiepension
heeft. Vakantie en vrijetijdsbesteding
voor badgasten van een zekere leeftijd die
nemen in het alledaagse Ieven van de
hun vakantie doorbrengen met kaarten,
bevolking slechts een bescheiden plaats
theedrinken en tennis op het strand van
in. Voor de Franse staat is recreatie een
de Atlantische kust. Dezelfde intieme sfeer
sector waarin overheidsinvesteringen niet
van geprivilegieerde vrijetijdsbesteding
aan de orde van de dag zijn. Toch zal
vindt men ook terug in de zomerkaternen
Frankrijk in nauwelijks twintig jaar tijd
van Paris Match of Elle. Lezeressen krij
een toeristisch imperium uitbouwen,
gen tips over de nieuwe zomermode in
bestaande uit vakantiedorpen, campings,
Cannes of de beste verblijfadressen voor
hotelketens en andere vakantievoorzie
vakanties in Deauville of La Baule.
ningen. Uitgestrekte badsteden en
Vakantie vervult hier een sociale functie,
skistations rijzen letterlijk op uit het
waarbij de nadruk ligt op het mondaine
niets, waarbij projecten zoals La Grande
aspect en het contact met lebeau monde,
Motte en Les Arcs iconen worden van
die een belangrijker rol spelen dan de
een kapitalistische vrijetijdscultus a Ia
nabijheid van zon, zee of strand. Dit soci
Franfaise.
ale aspect zal blijvend invloed uitoefenen
In dit artikel wordt nagegaan welke
op de marrier waarop de Fransman zijn vakantie beleeft.
rol de Franse cultuur speelde in de opmars van deze specifieke vorm van toerisme en wat de bevolking ertoe aan zette zo actief te participeren en de spil te
Moderniteit en consumptie
vormen van de machines a recreer. De extreme woningnood vormt na de Tweede Wereldoorlog de belangrijkste rem op de economische expansie. Als in
De uitvinding van de vakantie
1948 het Marshallplan de Franse staat de mogelijkheid geeft massaal te investeren
Hoewel de werkende bevolking sinds 1936, het eerste regeringsjaar van het
in woningbouw en de nationale industrie
Front Populaire, over twaalf betaalde
(waarvan de auto-industrie het belangrijk
vakantiedagen beschikte, bleef toerisme
ste dee! uitmaakt), gaat dit gepaard met
een activiteit gereserveerd voor een kleine
een explosieve economische ontwikkeling
elite uit de meest bemiddelde klasse.' De
en een drastische stijging van de koop
reden waarom de massale uittocht naar
kracht van de bevolking.3 Deze
de bergen en de kust ondanks de verwor
economische vooruitgang leidt tot een stij
ven 'conges payes' uitbleef, lag voor de
gende massaconsumptie waarvan
hand. De vakantievoorzieningen, gericht
vrijetijdsbesteding en massatoerisme
op families welgestelde toeristen uit
belangrijke onderdelen vormen. Frankrijk bevindt zich op dat
binnen- en buitenland waren volledig ongeschikt voor het herbergen van grote
moment op een sociaal breekpunt en
groepen. Voor de arbeidersklasse waren
transformeert zich razendsnel van een
deze hotels of pensions financieel onhaal
ruraal katholiek land tot een gei'ndustriali
baar; twee weken vakantie voor een
s�erde welvaartsstaat. In tegenstelling tot
doorsnee gezin kostte a! snel een volledig
de Verenigde Staten, waar de modernise
maandloon.2
ring dee! uitmaakte van een geleidelijk proces aanvangend begin twintigste eeuw, spoelde in Frankrijk die modernisering
QASE#64 079
De Visscher
•
democratised leisure, was crystallised in
and as the maftresse de maison, she is res
three major Paris trade shows: Le Salon
ponsible for the well-functioning of the
des Arts Menagers ('The Home Show'),
household.The terrain of the man is out
Le Salon de /'Automobile ('The Auto
doors. He leaves each morning by car to
Show') and later Le Salon du Camping
work, not to return home, where dinner
('The Camping Show'). The rise of the
awaits him, until late in the evening.8
average salary not only granted the wor
Work and housing, both underpinned by
ker access to, but also allowed for the
new technologies, formed the two halves
possibility to appropriate this modernity. of a balance within which the family was The consumerist gaze of the aver
kept in equilibrium. The caricatural nature
age citizen was particularly focused on
of this situation is brilliantly portrayed by
the automobile market and the new
Jacques Tati in Mon Oncle (1958), in
offerings in household appliances. For
which Mrs Arpel runs with a sponge and
4 Kristin Ross, Fast Cars, Clean Bodies. Decolonization and the Reordering of French Culture, Cambridge (Mas.) 1995, p. 15-16. 5 Simone de Beauvoir,
5 Simone de
Les Mandarins, Paris
Beauvoir, Les
(1954) 1976, p. 379·
Mandarins, Parijs (1954) 1976, p. 379·
6 Roland Barthes,
6 Roland Barthes,
the modern housewife the latter would
towel after the new American car in which
Mythologies, Paris
Mythologies, Parij
launch a veritable revolution in the
her husband is proudly driving to work.
1957, p. 151.
1957, p. 151.
domestic universe. The competition around contemporary comfort had
When an attempt was made within
7
7
architecture circles to chart the emergence
For the rest, 25% of
begun, in which new materials imported
of consumer-society architecture at the
the population
van de bevolking
from the United States, such as plastic,
start of the 1960s, it was no longer pro
travelled by train
per trein en 10%
nylon, Formica and stainles� steel,
duction, but consumption, that dictated
grabbed the public's attention. The car, brought within the reach
the programme, in which leisure was posi ted against labour and mobility against
of the majority of the population
housing.9 In this context holidays unite
through mass production, remained the
the notion of leisure with that of mobility,
materialisation of freedom and speed, an
since as the counterpart to a year's work
escape from the everyday. Fascinated,
they are also linked to going some place
Simone de Beauvoir would write, 'Je
else, taking off on a journey. Yet it was
Yerder reist 25°'o
and 10% by bus,
per bus, vliegtuig.
plane or by other
of andere
means, see: Marc
vervoermiddelen,
Boyer, Le Tourisme,
zie: Marc Boyer, Le
Paris 1972,
Tourisme, Parijs
pp. 45-51 and Que
1972, p. 45-51, en
sais-je. Histoire du
Marc Boyer, Que
tourisme de masse,
sais-je. Histoire du
Paris 1999.
tourisme de masse. Parijs 1999.
quittai Paris ... Egaree par l'emotion
not conceivable that this form of mobility
des adieux, je tournais en rond dans les
formed the antithesis of housing.The
Dumazedier op. cit.
Dumazedier op. cit.
note 2, timetable for
noot 2, dagindeling
banlieues, puis je filais sur la Nationale
French family had quickly adapted to a
husband and wife
van man en vrou\1-
7, heureuse d'avoir devant moi ce long
new domesticity highly dependent on
within the family.
binnen het gezin.
ruban de kilometres pour me souvenir
comforts. Holidays are not just part of
et m'imaginer.'s The car became an
these modern comforts, they even beg the
obtainable object for which people could
question of whether without such com
long and with which they could identify. forts they have any right to exist within Roland Barthes put it in this way: 'La
the conditions of the modern Western
Deesse: on vient la contempler chez les
consumer climate. It is worth noting how
consessioneurs, on l'aprivoise, on s'y
in 1951 the main attraction of both the
loge, on s'y reconna!t.'6 The car rapidly
Salon des Arts Menagers and the Salon de
appropriated an almost banal place in
/'Automobile was the caravan, future cult
everyday life and became, along with the
object.The camping-car turns out to be
train and the metro, the most important
the perfect union of (feminine) domestic
mode of transport for working people.
expectations and (masculine) longing for
In the leisure arena as well, the car
change and adventure, the convergence of
quickly gained ground: by 1964 65
housing and mobility. At the Salon du
percent of the French holiday-makers
Camping as well, which first opened its
traveiled to their destinations by car.7
doors in Paris in 1950, the classic 'cana dienne', rustic symbol of solitude, quiet
and union with nature, had to make way Holidays as Extrapolation
for spacious, comfortable family tents
of Living The core of the modern holiday-ideal is
9
9
that would soon multiply into full-fledged
Lieven De Cauter,
Lieven De Cauter,
'Kapitalisme,' in:
'Kapitalisme', in:
villages along the French seaside.'0
'Dat is architectuur',
'Dat is architectuur'
From both a commercial standpoint
formed by a contradiction: the comfor
and in the eyes of the population, holidays
table escape from everyday modern
came to be seen as moveable housing, in
comfort. The refrigerator and the car are
which the maintenance of the acquired
the symbolic opposite ends. The kitchen,
comforts as well as the family as basic
the focus of the home, gets a new
core remain intact. At the same time, holi
significance which is recharged with
days are an escape from the everyday
modern technological household appli
routine, without being able to leave be
ances.This is the territory of the woman
hind the comforts linked to this routine.
De Visscher
Rotterdam 2001,
Rotterdam 2001,
p. 731.
p. 731.
10 Lionel Engrand, 'Se Recreer- du temps libre pout tous', La ville en Tat irama, exposition pour L'Institut Fran9ais d'Architecture, 2001.
vanaf de jaren vijftig als een vloedgolf
Vakantie als extrapolatie van
over het land.4
het wonen
Deze nieuwe moderniteit, geken merkt door een nieuwe vorm van
De kern van het moderne vakantie-ideaal
huiselijkheid, mobiliteit en gedemocrati
wordt gevormd door een contradictie: het
seerde vrije tijd kristalliseert zich in drie
comfortabel ontsnappen uit het alledaagse
belangrijke Parijse verkoopbeurzen: de
moderne comfort. De koelkast en de auto
Salon des Arts Menagers (huishoud
vormen hiervan de symbolische uitersten.
beurs), de Salon de 1' Automobile
De keuken, het brandpunt van het
(autobeurs) en later de Salon du Cam
huis, krijgt een nieuwe betekenis die
ping (kampeerbeurs). De toename van
wordt opgeladen door de moderne tech
het gemiddelde werknemerssalaris gaf
nologische huishoudapparaten. Dit is het
niet enkel toegang tot, maar ook de
territorium van de vrouw en als maitresse
mogelijkheid tot toe-eigening van die
de maison is zij verantwoordelijk voor het
moderniteit.
goed functioneren van het huishouden.
De consumptiegevoelige blik van de gewone burger is vooral gericht op de
Het terrein van de man ligt buitenshuis. Hij vertrekt elke ochtend met de auto
automarkt en het nieuwe aanbod aan
naar het werk en komt pas 's avonds laat
huishoudapparatuur. Voor de moderne
thuis, waar het avondeten klaarstaat.8
huisvrouw brengen deze laatste een ware
Werken en wonen, beide ondersteund
revolutie teweeg in het huishoudelijk
door nieuwe technologieen, vormen de
universum. De wedloop om het heden
twee helften van een balans waarbinnen
daags comfort is begonnen, waarbij
het gezin in evenwicht wordt gehouden.
nieuwe, uit de Verenigde Staten geYm
Het karikaturale van deze situatie is schit
porteerde materialen zoals plastic,
terend in beeld gebracht door Jacques
nylon, formica en roestvrij staal omwille
Tati in Mon Oncle (1958), waarin
van hun 'moderne' connotatie in de
mevrouw Arpel met spons en handdoek
belangstelling staan. De auto, door de massaproductie binnen het bereik gebracht van de meer derheid van de bevolking, blijft de
[Les Menwes. Le Brehn)
achter de nieuwe Amerikaanse auto aan holt waarin haar man trots wegrijdt naar zijn werk. Als men in architectuurkringen begin
materialisatie van vrijheid en snelheid,
jaren zestig de opkomst van een consump
een vlucht uit het alledaagse. Gefasci
tiemaatschappij-architectuur in kaart
neerd schrijft Simone de Beauvoir: 'Je
probeert te brengen, staat op het pro
quittai Paris (. . .). Egaree par /'emotion des adieux, je tournais en rand dans les banlieues, puis je filais sur la Nationale7, heureuse d'avoir devant moi ce long ruban de kilometres pour me souvenir et m 'imaginer. 's De auto wordt een bereik
gramma niet meer de productie maar de
baar object waarnaar men kan
van een jaar werken ook steeds gekoppeld
verlangen en waarmee men zich kan
wordt aan verplaatsing, het op reis gaan.
consumptie, waarbij vrije tijd tegenover arbeid komt te staan en mobiliteit tegen over wonen.9 Vakantie verenigt hierbij de notie van vrije tijd met die van de mobi liteit, aangezien vakantie als tegenhanger
identificeren. Zo schrijft Roland Bar
Toch kan men niet stellen dat deze vorm
thes: 'La Deesse: on vient fa contempler
van mobiliteit het tegendeel vormt van het
chez les consessioneurs, on l'aprivoise, on wonen. Het Franse gezin heeft zich snel aangepast aan een nieuwe huiselijkheid, s 'y loge, on s y reconnait. '6 AI snel ver werft de auto een bijna banale plaats
die sterk comfortgebonden is. Vakantie
in het alledaagse Ieven en wordt het
maakt niet aileen dee] uit van dit moderne
naast de trein en de metro het belang
comfort, men kan zich zelfs afvragen of ze
rijkste vervoermiddel van de werkende
zonder dit comfort enig bestaansrecht
bevolking. Ook op het gebied van vrije
heeft binnen de condities van het moder
tijdsbesteding wint de auto terrein;
ne, westerse consumptieklimaat. Het is
tegen 1964 reist 65% van de Franse
opvallend hoe in 1951 de attractie van
vakantiegangers met de auto naar zijn
zowel de Salon des Arts Menagers als de
bestemming. 1
[Arcs 1800)
Salon de !'Automobile gevormd wordt door de caravan, als toekomstig cultob ject. De camping car blijkt de perfecte vereniging van (vrouwelijke) huishoude lijke verwachtingen en de (mannelijke) drang naar verandering en avontuur: de convergentie van wonen en mobiliteit. [Avonaz)
De Visscher
The Family and Real Estate:
Mass-Tourism:
La Residence Secondaire
Ou
IO Lionel Engrand, 'Se
lager les touristes?
Recreer- du temps libre pout tous', La
From 1952 to 1964 the population of the
'II faudrait faire douze millions de beaux bebes', is how General de Gaulle encour
department of Alpes-Maritimes rose by
ages the French people in 1945 to
20 percent and Nice, in terms of air
compensate for the human losses of the
traffic, became the second-most impor
d'Architecture,
war. In this way, and thanks to concrete
tant airport in France. The Riviera and
Parijs 2001.
financial support for young families
the whole Cote d'Azur were swept along
allocations familiales)
(les
the French state
in this same wave of tourist colonisation.
played an active role in the creation of a
The first new 'summer residents' bought
new image of the modern couple.
up the old Provenc;al villas, which were
Not just the state, but also the pri vate sector strongly promotes the image
remodelled or torn down. A second phase of new-build holiday homes soon follo
of the modern young couple. After all,
wed. The Mediterranean coast was not
this group contains the perfect buyer
the only magnet for summer tourism. The
target group in this new generation, cha Atlantic coast also underwent this new racterised in the 1950s by a new
dynamic, in which the nineteenth-century
mass-consumer behaviour.
aristocratic parks in La Baule were carv
As part of these economic develop ments and social changes, a new social
furnished with all modern conveniences
small businesspeople emerges. Young
ble aspect is the paradoxical way in
couples belonging to this class are
which estate agents and promoters dealt
financially and emotionally more inde
with the landscape: where first the native
pendent from their families that the
life was driven out, artificial villages
nineteenth-century bourgeoisie. They
would later be built in fake Provenc;al
earn enough money to be able to live
style and pleasure-yacht marinas in for
comfortably without having to deal
mer fishing harbours. In a pathetic
with the limitations of heavy inheritan
attempt at authenticity, the
ces and family estates to manage. 11 This
lisme single-family home
neo-regiona
seemed the
emancipation from the family and tradi quintessential typology for the modern secondary home. The flow of tourists, however, was
themselves and to invest in a relations hip based on love, harmony and
swelling year after a year, the demand for
cocooning. They have more children
new, comfortable holiday homes only
than the preceding generation- baby
increased and unorganised interventions in
boom - and in most cases these births
the landscape drove the local population
are planned. 12
and eventually the regional authorities to desperation. Ou
It is this new middle class that is about to make massive investments in
het l'Institut Franyais
II Kristin Ross,
II Kristin Ro s,
op. cit. note 4,
op. cit. noot 4,
p. 126.
p. 126.
12 Joffre Dumazedier,
12 Joffre Dumazedier.
op. cit. note 2,
op. cit. noot 2,
p. 97·
p. 97·
13 El a Triolet, Roses
13 Elsa Triolet, Roses
a credit, Paris,
a credit, Parijs,
p. 108.
p. ro8.
ed up and a series of new bungalows
middle class of white-collar workers and came to line the coastline. One remarka
tions enables them to focus entirely on
ville en Tatirama, tentoonstelling in
lager les touristes?1s
The French state addressed the pro
real estate. An apartment in Paris is a
blem in a pragmatic way. After years of
must: 'Pas avoir un pied-a-terre a Paris
pursuing a
voudrait dire etre enterre a la campag
tion to countless promoters, it decided in
ne pour toujours!'.13 The young
the beginning of the 1960s to exercise
'carte blanche' policy
in rela
white-collar worker works more, but
direct control over the holiday facilities
also enjoys more holidays. This leisure
still to be built. In the Languedoc-Rousil
time is almost entirely devoted to con
lon, 180 km of coastal area was judged
sumption connected to domestic
ideal for the rational implanting of an
comfort. 14 The purchase of one's own
extensive holiday resort, with a view
holiday home, in this social context, is
toward Northern European as well as
the next logical step. This generation, as
French tourists as a target group. With
a result, lays at the root of the explo
this large-scale project, the state not only
sion of the market for the residence
intended to resolve the tourist problem,
secondaire.
but also demonstrated, with a classic French, centralis _ ed approach in which public as well as private funds were spent, the will to modernise daily life and the way in which leisure time was spent. An initial concern for the landscape expressed itself in a spatial structure plan that,
OA§£#64 084
De Visscher
14 Kristin Ross, op. cit. note 4, p. 175. 15 Bertho-Lavenir,
14 Kristin Ross, op. cit. noot 4 , p. 175. 15 Bertho-Lavenir,
La roue et le stylo
La roue et le stylo
- comment nous
- comment nous
sommes devenus
sommes devenus
touristes, Paris
touristes, Parijs
1999, p. 412.
1999, p. 412.
Ook op de Le Salon du Camping, die in
investeren in vastgoed. Een appartement in
1950 voor het eerst in Parijs zijn deuren
Parijs is een must: 'Pas avoir un pied-a
opent, moet de klassieke 'canadienne',
terre a Paris voudrait dire etre enterre a la
rustiek symbool van eenzaamheid, rust
campagne pour toujours!'r3 Het jonge
en eenheid met de natuur, plaatsmaken
kaderlid werkt meer, maar beschikt ook
voor ruime, comfortabele familietenten
over meer vakantie. Deze vrije tijd wordt
die zich al snel aaneen zullen rijgen tot
bijna volledig gewijd aan consumptie
volledige dorpen langs de Franse kust. ro
verbonden aan huiselijk comfort. r4 De
Zowel vanuit commercieel oogpunt
aankoop van een eigen vakantiewoning is
als door de ogen van de bevolking,
in deze sociale context de logische volgende
wordt vakantie gezien als 'wonen-op
stap. Deze generatie ligt bijgevolg aan de
verplaatsing', waarbij het verworven
basis van de explosie van de 'residence
comfort en het gezin als basiskern intact
secondaire'-markt.
blijven. Vakantie is tegelijkertijd een vlucht uit de dagelijkse routine, zonder dat men het comfort dat aan die routine
Massatoerisme:
gekoppeld zit achter zich kan laten.
'Ou loger les touristes?' Tussen 1952 en 1964 stijgt het bevolkings
Het gezin en .vastgoed: 'la residence secondaire'
aantal in het departement Alpes-Maritimes met 20 procent en de luchthaven van Nice wordt de op een na belangrijkste van
'II faudrait faire douze millions de beaux
Frankrijk. De Riviera en de volledige Cote
bebes', moedigt generaal De Gaulle in
d' Azur worden meegezogen in dezelfde golf
1945 de Franse bevolking aan om de
van toeristische kolonisatie. De eerste nieu
menselijke verliezen van de oorlog te
we 'zomerbewoners' kopen de oude
compenseren. Op die manier, en dankzij
Proven<;aalse villa's op, die worden ver
de concrete financiele steun voor jonge
bouwd of afgebroken. AI snel volgt een
gezinnen ('les allocations familiales')
tweede fase van nieuwbouwvakantiewonin
speelde de Franse staat een actieve rol in
gen. De mediterrane kust is echter niet de
de creatie van een nieuw beeld van het
enige aantrekkingspool voor het zomertoe
moderne koppel. Niet aileen de staat
risme: ook de Atlantische kust is onderhevig
maar ook prive-sector moedigt het
aan deze nieuwe dynamiek, waarbij de
imago van het moderne jonge koppel
negentiende-eeuwse aristocratische parken
sterk aan. In de door het nieuwe massa
in La Baule worden verkaveld en nieuwe,
consumptiegedrag gekarakteriseerde
van modern comfort voorziene bungalows
jaren vijftig wordt in deze nieuwe gene
zich langs de kustlijn tot reeksen aaneenrij
ratie immers de perfecte
gen. Opvallend is de paradoxale manier
kopersdoelgroep gezien.
waarop vastgoedmakelaars en promotoren
Als onderdeel van deze economische met het landschap omspringen: daar waar ontwikkelingen en sociale veranderingen
eerst het autochtone leven wordt verjaagd,
vormt zich een nieuwe sociale midden
bouwt men later artificiele dorpen in pseu
klasse van kaderleden en kleine
do-Proven<;aalse stijl en plezierjachthavens
middenstanders. Jonge stellen die tot
waar zich vroeger de vissersplaatsen bevon
deze klasse behoren, staan financieel en
den. In een pathetische poging tot
emotioneel onafhankelijker ten opzichte
authenticiteit lijkt de neoregionalistische
van hun familie dan voordien de negen
eengezinswoning de typologie bij uitstek
tiende-eeuwse bourgeoisie. Ze verdienen
voor de moderne secondaire woning.
genoeg geld om comfortabel te kunnen Ieven zonder dat ze daarbij de beperkin
De toeristenstroom zwelt echter jaar na jaar aan, waardoor de vraag naar nieu
gen hoeven te ondervinden van zware
we, comfortabele vakantiewoningen steeds
erfenissen en te beheren familielandgoe
groter wordt. De ongecontroleerde en onge
deren. rr Deze ontvoogding van familie en
organiseerde ingrepen in het landschap
tradities stelt hun in staat zich volledig
drijven de plaatselijke bevolking en uitein
op elkaar te richten en te investeren in
delijk ook de regionale overheden tot
een relatie gebaseerd op liefde, harmonie
wanhoop. Ou loger les touristes?rs
en cocooning. Ze krijgen meer kinderen
De Franse staat gaat het probleem op een
dan de voorgaande generatie (de baby
pragmatische wijze te lijf. Na jaren van
boom) en de geboorte ervan is in de
carte blanche-politiek ten opzichte van
meeste gevallen gepland. 12 Het is deze
talloze ontwikkelaars, beslist de overheid
nieuwe middenklasse die massaal zal
begin jaren zestig zelf de controle uit te [Avoriaz]
De Visscher
alongside purely urban-planning ambi
nature, but rather a bastardised urban
tions, had an eye to the modernisation
environment in which the cult of the
of the local economic activity.For the
body predominated and the fashionable
Languedoc-Roussillon, as a rural back
social contact that had been the primary
country, this meant becoming part of
motive for a stay at a pre-war seaside
the new, modern France, underpinned
resort still played a major role.
!6
!6
Guide Michelin,
Guide Michelin,
Causses, Cevennes, Bas-Languedoc,
Causses, Cevennes, Bas-Languedoc,
1974, p. 96.
1974, p. 96.
17
17
by technological progress, leisure and
Bertho-Lavenir,
Bertho-Lavenir,
op. cit. note IS,
op. cit. noot IS,
consumerism.The coastline was smoo
p. 414.
p. 414.
The Role of the Media
thed out, motorways were constructed, and alongside the villas in Provenc;al style rose La Grande Motte, 'un des
The media- television and especially
grands projest d'une France resolument
magazines such as Elle, L 'Express or
moderne, oeuvre pyramidale d'inge
Paris Match, all three founded after the
nieurs et de technocrates
18 For example,
inspires.' 16
Setond World War and aimed at a I
This resolute modernity is translated
broad, interested and primarily female
into relatively luxurious apartments in
audience- played an important role in
!8 Zo waren Gerard
Gerard Bremond,
Bremond en
promoter of the Avoriaz ski resort
Jacques Labro,
and his architect, Jacques Labro,
promotor van het skistation A voriaz en zijn architect,
were both only 27
heiden pas 27 jaar
years old, and
en had Labro nog
Labro had only just
maar net zijn
pyramids arranged around yacht mari
the dissemination of the ideal image of
received his
architectuurdiploma
nas, restaurants, cafes, discos, a
spending leisure time and in the promo
architecture degree.
op zak.
shopping centre and all manner of beach
tion of these holiday resorts. The most
amenities.The success of this far out
important arguments for this concentrate
19 'Chapeau du
19 'Chapeau du
questionnaire' for
questionnaire' voor
were sold in record time. In contra
family, in which the wife takes a central
Elle, or. o6. 196s, in: Candilis/IFA,
Elle, I juni 196s,
diction to what had been foreseen,
role, modernity in the general framework
(318/o6).
(318/o6).
however, half of the buyers turned out
of 'la nouvelle France' and modern
to come from the local area.17 La Gran
domestic comforts in particular. Elle, for
stripped expectations and the apartments around the theme of the house and the
de Motte, with its new facilities, sur
instance, wrote in 1965:
passed a city like Montpellier and was
'Pour la premiere fois au monde, un pays
thus able to count as a new urban entity. entreprend de repeindre et de remeubler Large-scale operations like La
une region entiere pour en faire une zone
Grande Motte fit within the 'droit ala
pilote de vacances et de tourisme.Et
mer' policy, a series of social measures
pour la premiere fois les principales inte
by which the French state, following the
ressees, c'est-a-dire les femmes- car les
Second World War, aimed to make
vacances de la famille c'est leur affaire,
summer seaside holidays accessible to all non?- sont invitees a participer a ce pro levels of the population. Its winter coun
jet grandiose en donnant leur avis sur les
terpart is 'droit a la neige , which would
amenagements projetes.
'
form the political framework for the
Ce pays a l'avant-garde de la civilisa
construction of ski resorts such as Les
tion des loisirs, c'est la France.
Arcs and Avoriaz.Not only is the
Cette region remise a neuf, c'est la
modern form idiom applied to these
cote Languedoc-Rousillon.
constructions noteworthy, but also the
Ces femmes, ce sont les lectrices de
risk that the state dared to take in its
ELLE: vous.' '9
choice of architects and investors.18 The
What is remarkable is that the contempo
success of these ski resorts was over
rary idiom of forms was not presented as
whelming, not just with the French
the most important factor in this archi
public, but also most of all with tourists
tecture.This contemporary architecture
from Belgium, the Netherlands and
did hold a certain attraction for its
Great Britain.
audience, but was less appreciated for its
With the 'droit a la mer' and the
architectural qualities than for the fact
'droit a la neige' policies, the French
that it was a physical expression of a
state expressed a certain concern for the
society reinventing itself, in which any
landscape. Initially this involved not the
thing was and must be possible.Modern
preservation of this landscape as a na
comforts predominated over modern
ture area but rather the maintenance of
aesthetics.In 1968, for instance, Paris
control over this landscape. The public
Match devoted several pages to an article
also showed little initiative for nature
inspired by architectural nostalgia about
preservation.The paradox of mass tour
the building of Port Grimaud: 'Port
ism means that the city-dweller who
Grimaud, un veritable village, avec ses
visits nature during his holidays immedi maisons aussi authentiques que ses vois ately negates it.The French beach
ines de provences ...avec tous les
tourist, after all, was not really visiting
aspects qui font que l'on prefere acheter
nA c;,� :l:f�4
nA�
De Visscher
in: Candilis/IF A,
voeren over de nog te bouwen vakantie
gehanteerd wordt, maar ook het risico dat
voorzieningen.
de staat heeft durven nemen bij de keuze van de architecten en investeerders. 18 Het
In de Languedoc-Roussillon wordt 1 8o kilometer kuststrook ideaal geacht
succes van deze skistations is overweldi
voor de rationele inplanting van een uit
gend, niet aileen bij het Franse publiek,
gebreid vakantieoord, waarbij als
maar vooral ook bij toeristen uit Belgie,
doelgroep zowel Franse als Noord-Euro
Nederland en Groot-Brittannie.
pese toeristen worden voorzien. Met dit , grootschalige project wil de staat niet
'droit a Ia neige' drukt de Franse Staat een
aileen het toeristenprobleem oplossen,
zekere bezorgdheid over het landschap uit.
Met de politiek van 'droit ala mer' en
maar toont ze ook, met een klassiek
Het gaat in de eerste plaats niet om het
Franse gecentraliseerde aanpak waarbij
behoud van dit landschap als natuurgebied,
zowel publieke als prive-fondsen worden
maar om het behoud van de controle over
ingezet, de wil om het dagelijkse leven en
dit landschap. Vanuit de bevolking komt er
de manier van vrijetijdsbesteding te
evenmin veel initiatief tot natuurbehoud.
moderniseren. Een eerste algemene
De paradox van het massatoerisme wil dat
bezorgdheid om het landschap uit zich in
de stedeling die tijdens zijn vakantie de
een ruimtelijk structuurplan dat naast
natuur opzoekt deze meteen weer verloo
puur stedenbouwkundige ambities ook
chent. De Franse strandtoerist zoekt
de modernisering van de lokale economi
immers de natuur niet echt op, maar eerder
sche bedrijvigheid op het oog heeft.
een verbasterde stedelijkheid, waarbij
Voor de Languedoc-Roussillon als
lichaamscultus primeert en het mondaine
ruraal achterland betekent dit de toetre
sociale contact dat in de vooroorlogse
ding tot het nieuwe, door technologische
badsteden de hoofdreden van het verblijf
vooruitgang, vrije tijd en consumptie
uitmaakte nog steeds een grate rol speelt.
[Arcs 1600]
[Les Menuires, Le Bn§lin]
gekenmerkte moderne Frankrijk. De kust wordt rechtgetrokken, autosnelwe De rol van de media
gen worden aangelegd en naast de gebruikelijke villa's in Proven<;aalse stijl verrijst La Grande Motte, 'un des grands
De media, televisie en vooral tijdschriften
projets d'une France resolument moder
zoals Elle, L 'Express en Paris Match, aile
ne, oeuvre pyramidale d'ingenieurs et de
drie opgericht vlak na de Tweede Wereld
technocrates inspires'. 16 Deze resolute
oorlog en gericht op een breed,
moderniteit vertaalt zich in relatief
gei"nteresseerd en voornamelijk vrouwelijk
luxueuze appartementen die zich bevin
publiek, spelen een grote rol in de versprei
den in de rond plezierjachthaventjes,
ding van het ideaalbeeld van
restaurants, cafes, disco's, een shopping
vrijetijdsbesteding en in de promotie van
center en allerhande strandattracties
deze vakantieoorden. De belangrijkste
gerangschikte piramides. Het succes hier
argumenten hierbij concentreren zich rond
van schiet de verwachtingen ruimschoots
het thema van het huis en de familie (waar
voorbij en de appartementen worden in
de vrouw een centrale plaats inneemt), de
een razend tempo verkocht. In tegenstel
moderniteit in het algemeen kader van 'la
ling tot wat men had voorzien, blijkt
nouvelle France' en het moderne huiselijke
echter de helft van de kopers uit de
comfort in het bijzonder. Zo schrijft Elle
streek te komen. 17 La Grande Motte
in 1965:
overtreft met zijn nieuwe voorzieningen
'Pour la premiere fois au monde, un
een stad als Montpellier en kan dus mee
pays entreprend de repeindre et de remeu
tellen als een nieuwe stedelijke entiteit.
bler une region entiere pour en faire une
Grootschalige operaties zoals La
zone pilate de vacances et de tourisme.
Grande Motte kaderen in de 'droit ala
Et pour Ia premiere fois les principales
mer'-politiek een reeks sociale maatrege
interessees, c'est-a-dire les femmes- car les
len waarmee de Franse staat na de
vacances de la famille c'est leur affaire,
Tweede Wereldoorlog zomervakanties
non?- sont invitees aparticiper ace projet
aan zee binnen het bereik wil brengen
grandiose en donnant leur avis sur les
van aile bevolkingslagen. De winterse
amenagements projetes.
neige', dat het politieke kader zal vor
tion des loisirs, c'est la France.
men voor de aanleg van skistations zoals onder meer Les Arcs en Avoriaz. Opval vormentaal die bij deze constructies
[Arcs 1800]
Ce pays al'avant-garde de la civilisa
tegenhanger hiervan is het 'droit ala
lend is niet aileen de moderne
[les Menuires, La Croisette]
Cette region remise aneuf, c'est la cote Languedoc-Roussillon. Ces femmes, ce sont les lectrices de ELLE: vous.' 19 [Avoriaz]
n4�1='.:1i�4 nA7
De Visscher
·
une vieille maison plutot qu'une neuve
especially at Club Med, money and social
mais fournies de tout confort moderne. '20
status no longer play (or are
Other holiday resorts as well, such
allowed to play) a role.
Les machines a n?creer, in which
20 'L'Evasion est au
20 'L'Evasion est au
seuil de votre
seuil de votre
porte', Paris Match no. 1006,
porte', Paris Match nr. 1006,
17. o8. 1968.
17 augustus rg68.
as Cap d'Agde or St-Cyprien, where
modern comforts and sun were added to
people could sail as well as ski, were
the routine of everyday life, seemed a
given extensive coverage. 'Soyez les pre
copy of the existing society, but without
'Solei! d'hiver, solei!
'Solei! d'hiver, solei!
its rough edges. fitting perfectly in the
d'ete - deux soleils
d'ete - deux soleils
brillent a St
brillent a St
miers a acheter la douceur de vivre sous le signe des deux soleils de St-Cyprien.'2'
French political and social system, the
21
21
Western consumer mentality and the
Cyprien', Paris
Cyprien', Paris
Match no. 1047,
Match nr. 1047,
magazines as a consumer product, like
general domestic mass culture of the wel
13. 05. rg6g.
13 mei 1969.
a washing machine or a car. Each time,
fare state, they continue, thanks to the
Holidays were celebrated in these
this involved not only the most con crete, material aspects- the sea view,
Mediterranean climate, even after the
·.:rrente Glorieuses period, to lure tourists
the yacht harbour, the fully furnished
ab.d thereby fulfil their role as tourist
kitchen- but also something far more
beacons in the landscape.
universal: the purchase of individual happiness. This happiness became asso ciated with comfort, and this comfort refers back to one family. This way of spending holidays, therefore, was dia metrically opposed to the mass tourism of the collective holiday such as offered by the Villages Vacances France (VVF) or its commercial counterpart Club Med. Despite their wholly divergent audiences VVF- state-subsidised holi day villages for the socially less-well-off classes- and Club Med each relied in their own way on the same principles: a return to nature, a conscious rejection of material comforts, and a highly prevalent group solidarity, in which,
Spontaneous campsides on the shore, France/Wild kamperen aan de kust, Frankrijk
��:H�4 nAA
DeVisscher
Opmerkelijk is het feit dat de heden
op zee, de plezierjachthaven, de ingerichte
daagse vormentaal in deze architectuur
keuken) als om iets veel universelers: de
niet als belangrijkste factor naar voren
aankoop van individueel geluk. Dit geluk
wordt geschoven. Deze eigentijdse
wordt geassocieerd met comfort, en dit
architectuur vormt voor haar publiek
comfort komt terecht bij een gezin. Deze
een zekere attractie, maar wordt minder
manier van vakantie staat daarom diame
gewaardeerd om haar architecturale
traal tegenover het massatoerisme van de
kwaliteiten dan omwille van het feit dat
collectieve vakantie zoals deze wordt aan
ze een fysieke uiting is van een zich
geboden door de Villages Vacances France
vernieuwende maatschappij waarin
(VVF) of haar commerciele tegenhanger
alles mogelijk is en moet zijn.
Club Med. Ondanks hun volledig verschil lend publiek steunen VVF- door de staat
Modern comfort primeert boven moderne esthetiek. Zo besteedt Paris
gesubsidieerde vakantiedorpen voor de
Match in 1968 verschillende pagina's
sociaal armere klasse - en Club Med elk
aan een door architecturale nostalgie
op hun eigen manier op dezelfde principes:
geYnspireerd artikel over de bouw van
een terugkeer naar de natuur, een bewust
Port Grimaud: 'Port Grimaud, un veri
afwijzen van materieel comfort, en een
table village, avec ses maisons aussi
sterk aanwezige groepssolidariteit waarbij,
authentiques que ses voisines de proven
vooral bij Club Med, geld en sociale status
ces (...), avec tous les aspects qui font
geen rol meer (mogen) spelen. De machines a recreer, waarin modern
que l'on prefere acheter une vieille mai son plutot qu'une neuve mais fournies
comfort en zon worden toegevoegd aan de
de tout confort moderne (...)'.20 Ook
routine van het dagelijkse !even, lijken een
andere vakantieoorden zoals Cap d' Ag
kopie van de bestaande maatschappij maar
de of Saint-Cyprien, waar men zowel
dan zonder haar scherpe kantjes. Perfect
kan zeilen als skien, worden uitgebreid
ingepast in het Franse politieke en sociale
in de kijker gezet. 'Soyez les premiers a
systeem, de westerse consumptiementaliteit
acheter la douceur de vivre sous le signe
en de algemene huiselijke massacultuur
des deux soleils de St-Cyprien.'2'
van de welvaartsstaat, blijven deze, dankzij
Vakantie wordt in deze tijdschriften
het mediterrane klimaat, ook na
aangeprezen als een consumptieproduct
'les Trente Glorieuses', toeristen lokken en
zoals een wasmachine of een auto.
vervullen hiermee hun rol van toeristisch
Telkens gaat het hier zowel om uiterst
baken in het landschap.
concrete, materiele aspecten (het zicht
La Grande Motte
na Cl:" :llt:.A
na.a
De Visscher
