The Masters Collection
Wat is een iconisch beeld? Icoon betekent beeld. Het woord verwijst ook naar een bepaald soort beeld dat op iets lijkt, in plaats van dat het iets symboliseert. Een foto is iconisch omdat we als we door oude albums bladeren de gezichten van dierbaren zien, het slechte weer op het strand en verschrikkelijke kapsels. Een tekst is symbolisch omdat we als we oude briefkaarten tevoorschijn halen een naam lezen, maar geen gezicht zien. Een stapeltje oude brieven vertelt ons het verhaal van een dagje aan het strand, maar het is aan ons om de ontbrekende gegevens met onze fantasie in te vullen. Geschreven boodschappen roepen beelden op die we eerst moeten decoderen, terwijl fotografie, schilderkunst en film beelden overbrengen die ogenschijnlijk een directie impressie van de opgenomen onderwerpen representeren. Daarnaast heeft het woord icoon ook nog een derde, meer culturele implicatie. Het omschrijft een beeld, persoon, actie of voorwerp met een duidelijke betekenis, terwijl het tegelijkertijd een ander, minder duidelijk, maar wellicht significanter idee overbrengt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een religieus icoon: een schilderij dat een beeld, figuur of scène spiritueel uitbeeldt. Het is min of meer een ‘standin’ voor dat figuur, maar wordt tegelijkertijd gebruikt als hulp bij de verering. Het stelt de gebruiker in staat contact te maken met het goddelijke. Een icoon is dan twee dingen tegelijkertijd: een beeld én een idee of een teken én een symbool.
Children watching the story of St. George and the dragon at the puppet theater in the Tuileries, Paris, France, 1963. 92924576, Alfred Eisenstaedt/Time & Life Pictures/Getty Images
Iconische beroemdheden uit de jaren ‘60
Fotoportretten uit de twintigste eeuw, met name die van Brian Duffy en Terence Donovan, tonen op duidelijke wijze de vreemde kracht van iconische beelden aan. Samen met David Bailey stonden Duffy en Donovan aan de wieg van de explosieve opkomst van foto’s van beroemdheden in de jaren ‘60, een opkomst die rechtstreeks met de ontplooiing van Londen als ‘swinging city’ in 1966 was verbonden. Hun kraakheldere monochromatische beelden laten zien hoe de fotografie in rap tempo afstand nam van de donkere sepiatinten uit de negentiende eeuw. De inhoud van sommige van hun beroemdste beelden toont bovendien het potentieel van fotografie als kunstvorm en de doeltreffendheid hiervan als opnamemiddel. Neem bijvoorbeeld de Union Jack-foto van Twiggy, die in 1966 door Donovan is gemaakt. Het basisconcept is eenvoudig. Een prachtige vrouw fungeert al poserend voor de Britse vlag als kledingmodel. Dit is in feite een variant op het thema nationale klederdracht, maar in dit geval weerspiegelt de foto niet zomaar iets dat met Groot-Brittannië wordt geassocieerd, maar confronteert het publiek ermee. In 1966 had Groot-Brittannië wellicht niet meer de imperiale macht van de Pax Britannica, maar het beeld suggereert een doorlopend gevoel van culturele dominantie. Door het gezicht van 1966 bij iets specifieks als een nationale vlag te plaatsen, associeert de foto Groot-Brittannië exclusief met haute couture, baanbrekende ontwerpen en een rauwe seksualiteit. Het resultaat is een nieuwe kijk op de Britse identiteit die afstand neemt van conservatisme en soberheid en zich meer richt op sociale bevrijding en creatief vermogen.
British model Twiggy posing in front of Union Jack flag, 1966. 79855638, Terence Donovan Archive/Getty Images
Iconische beelden in reclame De foto’s die Donovan maakte van Joan Collins en Sean Connery gaan nog een stapje verder als het om die dubbele suggestie gaat. Deze foto’s werden gemaakt voor de reclamecampagnes van Vidal Sassoon in 1966 (met Collins) en Smirnoff Vodka in 1962 (met Connery). In beide composities neemt het gezicht zo’n prominente plaats in dat het product zelf de tweede viool lijkt te spelen. Net als bij de foto van Twiggy, zijn deze foto’s conceptueel gezien erg eenvoudig: een vrouw kijkt in de lens en een man drinkt een drankje. Er is echter weinig anoniems aan deze ogenschijnlijk natuurlijke beelden. Het is namelijk specifiek Joan Collins die in de lens kijkt en Sean Connery die iets drinkt. Omdat deze personen zo bekend zijn en omdat het personen zijn die velen idoliseren, fungeren hun foto’s niet meer als beelden die alleen maar worden bekeken. In plaats daarvan wekken ze bij het publiek meerdere suggesties op. Ga naar Vidal Sassoon en leef het glamoureuze leven van een filmster. Drink Smirnoff-wodka en waan je een sexy, stoere James Bond. De Franse taalkundige Roland Barthes noemt een dergelijke suggestieve kwaliteit de werking van mythologieën: de kracht van een teken of een symbool om iets dat voor zichzelf spreekt over te brengen. De foto’s die Brian Duffy in 1965 voor de Sunday Times van Michael Caine maakte, hebben dit iconische element met zijn oorverdovende stilte. Eén foto is een close-up en een profiel, omlijst door een witte leegte. Caine kijkt naar iemand buiten beeld en lijkt op het punt te staan iets te zeggen. Hij is de geliefde jonge acteur, maar tegelijkertijd ook een spreker, een denker, een intellectueel, een woordvoerder. Caine wordt niet ingezet om een bepaald product aan te prijzen (behalve dan zijn laatste film), maar hij is meer dan slechts een acteur: hij is iemand die iets te melden heeft.
Scottish actor Sean Connery drinking from a glass during a photoshoot for Smirnoff Vodka, January 1, 1962. 79891370, Terence Donovan Archive/Getty Images British actress and author Joan Collins, with a haircut by Vidal Sassoon, London, 10th August 1966. 79855247,Terence Donovan Archive/Getty Images English actor Michael Caine, in a photoshoot for the ‘Sunday Times’, 1965. 89170439, Duffy
Wat maakt een foto iconisch? De vraag die nu rijst, houdt verband met de achterliggende motivatie bij het maken van een foto. De ontwikkeling van de fototechnologie viel samen met de wens van Victorianen om hun vanzelfsprekende ‘grootheid’ vast te leggen. De materiële voordelen van fotografie maakten het mogelijk om prominente figuren voor het nageslacht op de gevoelige plaat vast te leggen. Deze intentie wordt deels voortgezet met foto’s van beroemdheden. De personen worden gefotografeerd omdat ze binnen hun specifieke sector iconen zijn. Naast vele anderen fotografeerde Duffy John Lennon in 1965 en Harold Wilson in 1966. Beide mannen genoten al een aanzienlijke sociale en culturele status voordat ze voor de lens plaatsnamen en dat prestige rechtvaardigde de productie van deze foto’s. Als we de portretten van Duffy en Donovan in ogenschouw nemen, zien we een grote collectie iconische beelden. Deze foto’s laten namelijk de gezichten zien van mensen die op de een of andere manier vertegenwoordigers zijn van hun specifieke tijdgeest. Wat maakt een foto dan echt iconisch? Om een dergelijke benaming te verdienen, moet het werk het perfecte evenwicht tussen vorm en inhoud vinden. Fotografie is een proces dat vrijelijk en gemakkelijk voor iedereen toegankelijk is. Het is goedkoop, snel en flexibel. Als opnamemethode lijkt de doorlopende aantrekkingskracht van een fotografisch beeld af te hangen van de betekenis van het vastgelegde onderwerp. Het proces draagt echter een eigen magisch element met zich mee. Door een beeld op een zodanige wijze te laten bekijken, in te lijsten en tentoon te stellen dat het zowel het onderwerp als de maker ervan overleeft, beschikken we over de mogelijkheid om objecten te creëren die worden aanbeden. Fotografie legt iconen dus niet alleen vast, maar genereert deze ook. In 1839 onderzocht wiskundige en astronoom Sir John Herschell de werking van fotografie om een efficiënte methode voor het vastleggen van de sterren te ontwikkelen. De explosie van foto’s van beroemdheden in de twintigste eeuw suggereert dat mensen zoals Duffy en Donovan zelf een manier hadden gevonden om sterren te creëren.
Evie Salmon Evie Salmon is auteur, kunstenaar en cultureel criticus. Salmon is docent en onderzoeksassistent aan de University of Cambridge en is momenteel Creative in Residence bij de Idea Generation Gallery in Londen www.eviesalmon.co.uk
Singer, songwriter and guitarist John Lennon (1940 - 1980) of English pop group The Beatles, 1965. 96824008, Duffy
