The Hague
CID Central Innovation District Drie stedelijke milieus, één innovatief district
Uitn
odig ing voor disc ussi e
HIGHLIGHTS
CID Hoofdknooppunt in metropolitaan netwerk
Innovation Districts Ontwikkelen van stedelijk
De Randstad functioneert voor hoogwaardige en innovatieve activiteiten steeds meer als één metropolitaan marktsysteem. Een select aantal onderling verbonden grootstedelijke centra, c.q. knooppunten vormt tezamen de ‘nieuwe binnenstad’ van de metropool: Amsterdam centrum, Amsterdam Zuidas, Utrecht centrumgebied, Schiphol, Rotterdam Central District/binnenstad en Den Haag centrum/CID. In dit netwerk concentreren zich in toenemende mate internationaal georiënteerde werken woonfuncties en topvoorzieningen. Het CID is een onderscheidend knooppunt in dit netwerk met veel ontwikkelingsmogelijkheden.
Innovatie was enkele decennia geleden nog vooral een zaak van Research & Development (R&D) binnen grote ondernemingen. Het is tegenwoordig vooral een gevolg van horizontale netwerken, kruisverbanden tussen grote en kleine bedrijven en instellingen in verschillende sectoren in zogeheten Triple Helix verbanden. Innovatie komt met name tot stand in hoogstedelijke milieus waar de grenzen tussen leren, werken, wonen en verblijven vervagen. Toevallige ontmoetingen spelen een grote rol in deze economische ecosystemen.
innovatievermogen
pagina 14
pagina 13
Sociale spin-off Niet uitsluiten maar insluiten
De ambitie is om de bevolking in de omliggende wijken te laten profiteren van de ontwikkeling van het CID. Inmiddels gestarte initiatieven van kennisinstellingen in Den Haag kunnen hiervoor verder worden uitgebouwd, zoals het stimuleren van ondernemersvaardigheden (samenwerking van MBO-, HBO- en WO-onderwijsinstellingen), de ontwikkeling van de Sportcampus Zuiderpark (samenwerking met Haagse Hogeschool) en de aanpak van de gezondheidsproblematiek van kwetsbare bevolkingsgroepen (samenwerking met LUMC). De ontwikkeling van het CID schept een perspectief voor werk en ontplooiing van alle Hagenaars.
pagina 15 2
Inhoudsopgave
Leren van anderen
Urban Innovation Districts wereldwijd Knowledge Quarter in de wijk Kings Cross in Londen en 22@Barcelona zijn de beste voorbeelden van Innovation Districts die tegelijkertijd een vervoersknoop zijn. Qua schaal zijn deze gebieden vergelijkbaar met het CID in Den Haag. Op belangrijke punten heeft Den Haag nog een wereld te winnen ten opzichte van beide voorbeelden. Leren van anderen helpt om een eigen succesvol ontwikkelpad te vinden.
5
Introductie
7
The Hague Central Innovation District Drie stedelijke milieus, één innovatief district
13
Central Innovation District (CID) Hoofdknooppunt in metropolitaan netwerk
14
Opkomst van hoogstedelijke Innovation Districts Ontwikkelen van stedelijk innovatievermogen
16
Sociale spin-off Niet uitsluiten maar insluiten
20
Leren van anderen Urban Innovation Districts wereldwijd
26
Randvoorwaarden en ankerpunten voor Take-off
29
Tijdlijn Ontwikkeling van het gebied vanaf 1975
30
Hoe verder? Samen in gesprek
32
CID Woordenboek
pagina 20
Hoe verder? Samen in gesprek
Er gebeurt al veel in Den Haag en het ecosysteem van ondernemers, bedrijven, bewoners en (kennis) instellingen is aan het groeien. Steeds meer partijen weten elkaar te vinden en er ontstaan interessante samenwerkingsverbanden. De gemeente nodigt partijen uit om samen na te denken over de sociale, ruimtelijke en economische ontwikkeling van de stad. Hiervoor is onder andere een spel ontwikkeld dat door partijen samen gespeeld kan worden.
pagina 30
3
4
Introductie “Innovation districts constitute the ultimate mash-up of entrepreneurs and educational institutions, start-ups and schools, mixed-use development and medical innovations, bike-sharing and bankable investments - all connected by transit, powered by clean energy, wired for digital technology, and fueled by caffeine”1 Hierbij presenteer ik u met trots dit magazine. Het is gemaakt als uitnodiging voor een dialoog over de toekomst van het economische hart van Den Haag. Een Innovation District in opkomst. Den Haag heeft een sterke reputatie als Internationale Stad van Vrede & Recht. Den Haag is in opkomst als innovatieve stad die inzet op kenniseconomie en werk biedt aan alle lagen van de bevolking. Dit past in de wereldwijde transities die van de stad een omslag vragen naar een Next Economy en een Next Society. In lijn met het collegeprogramma Vertrouwen op Haagse Kracht wil de gemeente graag met haar inwoners, ondernemers, bedrijven en instellingen nadenken over de ruimtelijke en economische vernieuwing van de stad. Om voor de toekomst voldoende werkgelegenheid voor Den Haag en haar inwoners te garanderen is innovatie nodig. Wereldwijd blijken internationaal multimodaal bereikbare, hoogstedelijke omgevingen bij uitstek geschikte omgevingen
te zijn voor innovatie. Den Haag biedt zo’n omgeving in het Central Innovation District. Hier is de afgelopen 25 jaar fors geïnvesteerd en een aantrekkelijk ecosysteem ontstaan. De verdere ontwikkeling van dit gebied vereist samenhangende investeringen in economische ontwikkeling, menselijk kapitaal en verbetering van het vestigingsklimaat. Om samen met u hierover verder van gedachten te wisselen is het CID-spel ontwikkeld. Graag nodig ik u uit om dit magazine te lezen en het CID-spel te spelen. Het is een openingsbod en uitnodiging voor de discussie over de toekomst voor dit deel van Den Haag en over de positie en ambities van Den Haag als mondiaal kenniscentrum op het gebied van vrede, recht, veiligheid en ‘good governance’. In Den Haag bent u altijd welkom voor de brandstof van elk innovation district: een kop koffie. Peter Jägers Algemeen directeur Dienst Stedelijke Ontwikkeling
The Rise of Innovation Districts: A New Geography of Innovation in America” van Bruce Katz & Julie Wagner, Metropolitan Policy Program at Brookings, mei 2014 1
5
Facts & figures
Het CID is één van de meest populaire vestigingslocaties van Nederland >> Enige gebied met drie locaties in de ranking van kantorenlocatie van Jones Lang LaSalle: Beatrixkwartier (2) en Den Haag Nieuw Centrum (3), Den Haag Centrum (17). >> Met in totaal ca. 2.500.000 m2 kantoorruimte is het vier keer de omvang van de Zuidas Amsterdam (1). >> Met > 63.000 arbeidsplaatsen één van de belangrijkste motoren van de nationale economie en vestigingslocatie van veel toonaangevende bedrijven, hoofdkantoren en instellingen: Shell, Siemens, TNO, Post NL, Deloitte, diverse ministeries en planbureaus, Koninklijke Bibliotheek, Nationaal Archief, Campus Den Haag en nog veel meer…. Het CID heeft de beste binnenstad van Nederland >> Ca. 30 miljoen bezoekers per jaar, waarvan ongeveer 1/3 met toeristisch motief >> Complete attractieve binnenstad met (182.500 wvo detailhandel) en 1 miljoen overnachtingen. Het CID is één van de belangrijkste bestemming in de Zuidelijke Randstad >> Meer dan 200.000 reizigers per dag die in het CID Den Haag inkomen of uitgaan: CS (ca. 75.000) HS (ca. 40.000), Laan van NOI (ca. 16.000) en Utrechtsebaan (ca. 90.000 autobewegingen) Het CID accommodeert de groei van Den Haag als studentenstad >> Sterke groei en concentratie van meer dan 25.000 HBO en WO studenten (Haagse Hogeschool, Campus Den Haag) en concentratie ROC Mondriaan locaties
6
Central Innovation District Drie stedelijke milieus; één innovatief district
De stedelijke milieus rondom de stations Den Haag Centraal, Hollands Spoor en Laan van NOI vormen tezamen een kansrijk district voor verstedelijking, kennisuitwisseling en economische innovaties. Hier komen veel activiteiten, lijnen en ontwikkelingen samen. Het is een infrastructurele hoofdknoop in de Randstad en schakelstation tussen de stad en de wereld. Het gebied huisvest de grootste concentratie aan kennisintensieve activiteiten in Nederland, waaronder vele hoofdkantoren van internationale ondernemingen, internationale instellingen en centra voor hoger onderwijs. Het vormt tevens een voedingsbodem voor nieuwe en innovatieve ondernemingen. Door de veelzijdige mix aan kennisactiviteiten en de strategische ligging vormt het gebied een ‘reactorvat’ voor innovatie een Central Innovation District (CID). Daarmee is het een troefkaart voor de transitie van Den Haag naar een vernieuwende kenniseconomie, de Next Economy. Het is van groot belang dat de kansen van het Haagse CID de komende decennia ten volle worden benut.
Het CID bevat drie bijzondere stedelijke milieus die via de stations onderling verbonden zijn. Deze milieus bieden volop ontwikkelkansen en kunnen elkaar versterken. Binnenstad: Een gemengd gebied met jaarlijks ca. 32 miljoen bezoekers die komen winkelen, uitgaan, recreëren of als toerist genieten van de historische en culturele rijkdom van de stad. Een gebied met ook veel kantoren, een sterk stempel van de rijksoverheid, een groeiende aanwezigheid van hoger onderwijs en een divers palet aan aantrekkelijke, (hoog)stedelijke woongebieden. De binnenstad is overwegend historisch van schaal en karakter maar kent ook meer grootstedelijke deelgebieden, vooral aan de Grote Markstraat en rondom de Turfmarktroute (Haagse Loper). Beatrixkwartier: Het zakencentrum en de op één na best gewaardeerde kantorenlocatie van Nederland. Brandpunt van internationale bedrijvigheid, vestigingsplaats van het Haags World Trade Center en thuisbasis van het groeiend veiligheidscluster The Hague Security Delta. Binckhorst/Laakhaven: Direct verbonden met station HS ligt hier een onderwijscluster voor MBO en HBO waar meer dan 25.000 jonge talenten zich ontwikkelen. Aangrenzend ligt de Binckhorst, een dynamisch gebied met start-ups en creatieve bedrijvigheid in een industriële sfeer. Een veelkleurige toekomstlocatie waar een nieuwe mix van wonen, werken en stedelijke innovatie tot stand komt. Drie stedelijke milieus komen samen in het CID
7
8
g
aa
H
n
io
at
St en
D
g
aa
H
S
H
e
ut
ro
kt
ar
m
rf
Tu
r
tie
ar
kw
ui
Sp
in
le
se p
ijk
js w
Ri
G ro te
St
St
ra
M
io
ho
n
D
n
en
H
aa
CS
us eu
g
m
d
ve l
fe
ie
al
en
Ze e
at
A
St
r
nn
Bi
oo
t
nd
nt
aa
st r
d
ad sk a
kt
ar
ar
ev
ul
M
Bo
m
r
Fo
tie
ld
kw ar
W or
ru
m
9
e
gs
se
m
da
er
tt
Ro
an
Ba
n
io
at
St
st
or
kh
nc
Bi
l
oo
ch
es
H og
en
D
an
La
n
I
O
N
y
rit
cu
Se va
ue
ag
H g
aa
H
e
Th
6
k3
nc
Bi
ta
el
D
t
ie
vl
ek
Tr
ew
N
Be
A1 2/
s
ht
ec
tr
U
se
an
dr a
il
W es t
n
Ba
nd st a
W TC
Ra
t
ut
ne
ui
H
aa
Bo
44 gs e
N
s
A Ca nn m av pu an s D Bu en er H en p aa l g ein
ho
D id en
ad uc
zu
pu
vi
m
t
ur
nk
Ca
bu
he
Sc
ld
W or
en
er
vi
Ri
Kennis en educatie
Legenda MBO HBO WO Kennisinstelling
Startups
10
Internationaal Den Haag
Legenda Ambassades Internationale School
Internationale diensten
Legenda NGO’s Multinationals
11
12
CID
Hoofdknooppunt in metropolitaan netwerk De strategische betekenis van het CID voor de nieuwe kenniseconomie ligt allereerst op Randstedelijk niveau. De Randstad functioneert voor hoogwaardige en innovatieve activiteiten steeds meer als één stad, een metropolitaan marktsysteem. Dat geldt zeker ook voor kenniswerkers, de basis van de kenniseconomie. Een select aantal onderling verbonden grootstedelijke centra en hoofdknopen vormt tezamen als locatienetwerk de ‘nieuwe binnenstad’ van de metropool: Amsterdam centrum, Amsterdam Zuidas, Utrecht centrumgebied, Schiphol, Rotterdam Central District en de binnenstad, de Haagse binnenstad en het CID en in toenemende mate ook Brainport Eindhoven. Het CID positioneert zich nadrukkelijk op de Kennisas Rotterdam-Delft-Den Haag-Leiden. De as ontwikkelt zich als kralensnoer van kennisintensieve stedelijke milieus en vormt daarmee de ruggengraat van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag.
De tweede generatie nationale Sleutelprojecten (vernieuwing van Nederlandse hoofdstations) geven een verdere impuls aan het knopensysteem en de ontwikkeling van het CID. De komende decennia kunnen we verdere grote investeringen in interstedelijke verbindingen verwachten, waaronder uitbreiding van de spoorcapaciteit op de corridor Den Haag-Rotterdam, een extra snelwegontsluiting naar het CID (de Rotterdamse Baan, in uitvoering) en op termijn een directe HST-verbinding met Duitsland. Met de hub-functie van het CID profiteert Den Haag direct van arbeidsmarkten en zakelijke netwerken op Randstedelijke schaal. De stedelijke milieus rondom de Haagse hoofdstations in combinatie met de directe toegang tot het Rijkswegennet hebben een hoge ontwikkelwaarde. Hier is het vooren natransport van hoofdknoop naar uiteindelijke bestemming, de first and last mile, zo kort mogelijk.
Op de knooppunten van dit metropolitane netwerk concentreren zich steeds meer internationaal georiënteerde werk- en woonfuncties en topvoorzieningen. We zien het verschijnsel ook rond hoofdstations in Londen, Parijs, de Vlaamse stedenruit en metropolen in de V.S. en het Verre Oosten. Deze integrale en intensieve aanpak (transit-oriented development) werkt goed in een hoogstedelijke omgeving omdat daar hoofdknopen voor intercity-verbindingen zijn gecombineerd met korte afstanden voor voor- en natransport. Bovendien biedt een hoogstedelijke omgeving een inspirerend lokaal werk-, woon- en verblijfsklimaat. Het netwerk van onderling verbonden stadscentra kent daarom hoge waarde, relatief lage leegstand en toenemende bouwactiviteit. Met dit hoogstedelijke knopensysteem concurreert ‘stadsstaat Nederland’ met grote buitenlandse metropolen in de mondiale kenniseconomie en op het gebied van stedelijk toerisme.
13
Opkomst van Urban Innovation Districts Ontwikkeling van stedelijk innovatievermogen T AR T S
Los Angeles 14
Londen
De hoge ‘knoopwaarde’ van het CID is niet de enige economische asset van het gebied. De brede mix aan activiteiten, van hoofdkantoren tot onderwijsinstellingen en van internationale organisaties tot innovatieve starters, werkt ook als ‘reactorvat’ voor vernieuwing. Zo’n reactorvat is essentieel voor de transitie van de Haagse economie van ‘nationale schrijftafel’ naar knoop in de internationale kenniseconomie. Den Haag had op het gebied van innovatie in het verleden weinig track record. Dat kan en gaat veranderen. Er doen zich momenteel twee grote kansen voor waar de stad op kan inspelen met een innovatiesprong. Opkomst van hoogstedelijke Innovation Districts Innovatie was enkele decennia geleden nog vooral een zaak van Research & Development (R&D) binnen grote ondernemingen. Innovatie is tegenwoordig vooral een gevolg horizontale netwerken, kruisverbanden tussen grote en kleine bedrijven en instellingen in verschillende sectoren in Triple Helix verbanden. In die verbanden spelen campusconcepten een belangrijke rol. Die campussen hebben tot nu toe veelal een min of meer groene, suburbane ligging, zoals de High Tech Campus in Eindhoven of De Uithof in Utrecht. Er is echter een nieuw concept in opkomst: het Innovation District in een hoogstedelijke, sterk functiegemengde setting. Vooral voor innovaties in creatieve en dienstverlenende activiteiten werkt een hoogstedelijke setting, een hoogstedelijk interactiemilieu, stimulerend. De grenzen tussen leren, werken, wonen en verblijven vervagen in
Randstad
Vlaamse Ruit
deze milieus. Toevallige ontmoetingen spelen een grote rol. Een toenemend aantal steden in de V.S. en enkele steden in Europa zetten in op het concept van een Innovation District. Met een grote dichtheid aan publieke en private (hoofd-) kantoorfuncties, hoger onderwijs en topvoorzieningen, maar ook met het creatieve milieu van de Binckhorst gooit Den Haag, en het CID in het bijzonder, hoge ogen als (potentieel) Innovation District. Governance in de Next Economy De Next Economy (en Next Society) staat voor een economie en samenleving waarin algemene toepassing van slimme netwerken en data science een sprong in welvaart, welzijn en duurzaamheid mogelijk maken. Het toenemende horizontale netwerkkarakter van economie en samenleving, van het lokale tot het mondiale niveau, vergt ook een golf van vernieuwingen in bestuurs- en rechtssystemen: van het hiërarchische government naar horizontale governance. Die golf zal in het bijzonder in Den Haag, stad van vrede, recht en veiligheid, concentratie van gouvernementele en non-gouvernementele instellingen en knooppunt van internationale informatiestromen en kennis ter zake, kunnen plaatsvinden. Dat gaat echter niet vanzelf - het belang van innovatie is bij publieke instellingen lang niet zo ver doorgedrongen als in de private sectoren. Door de grote concentratie aan instellingen in de stad kunnen gemeenschappelijke initiatieven echter in principe vruchtbare bodem vinden; de lijnen zijn immers kort.
Parijs 15
Sociale spin-off Niet uitsluiten maar insluiten
Het CID wordt deels omgeven door stadswijken met hardnekkige sociale opgaven. Juist het innovatie-aspect van de beoogde ontwikkeling geeft goede kans op sociale spinoff. Aandachtspunt bij deze hoogstedelijke gebiedsontwikkeling is de mogelijke uitsluiting van achterstandsgroepen. Uit onderzoek blijkt dat door de instroom van jonge kenniswerkers in de omliggende wijken zo’n sterke ‘gentrification’ op kan treden, dat wijken duurder worden en achterstandsgroepen worden uitgesloten in plaats van dat ze meeprofiteren (insluiten). De ambitie is om de bevolking in de omliggende wijken te laten profiteren van de ontwikkeling van het CID. Bijvoorbeeld door actief onderwijsprogramma’s in de wijken te organiseren. In de Amerikaanse steden zijn
16
daarvan goede voorbeelden te vinden, waar gerenommeerde universiteiten midden in de wijken campussen bouwen en daar actief sociaal-maatschappelijke en economische programma’s aanbieden. Inmiddels gestarte initiatieven van kennisinstellingen in Den Haag, zoals het stimuleren van ondernemersvaardigheden (samenwerking van MBO-, HBO- en WO-onderwijsinstellingen), de ontwikkeling van de Sportcampus Zuiderpark (samenwerking met Haagse Hogeschool) en de aanpak van de gezondheidsproblematiek van kwetsbare bevolkingsgroepen (samenwerking met LUMC), kunnen hiervoor verder worden uitgebouwd.
17
18
19
Leren van anderen Urban Innovation Districts wereldwijd
Het Urban Innovation District is een vooral in de V.S. opgekomen verschijnsel, dat zich verspreidt over de ontwikkelde wereld – iets wat eerder gold voor het innovation park of technology park en de technology campus. Rond (clusters) van in grote binnensteden gelegen kennisinstellingen, waaronder universiteiten en academische ziekenhuizen, ontstaan of vestigen zich op loopafstand veel nieuwe kennisondernemingen. Kennisuitwisseling en zakendoen geschiedt ook in zogenaamde third spaces, openbare ontmoetingsplekken zoals een Starbucks-café, een bibliotheek of een andere meeting place. In Boston, Houston, Philadelphia, San Francisco en vele andere steden in de V.S. transformeren belangrijke delen van de klassieke binnenstad door sterke menging van werken, wonen, voorzieningen en recreëren tot een motor voor innovatie en hoogwaardige bedrijvigheid. Met actieve netwerkorganisaties, promotie en stedelijke (her-)ontwikkeling spelen steden expliciet in op deze trend. Dit verschijnsel waait momenteel over naar Europa met Stockholm, Barcelona, Londen en Manchester als meest bekende voorbeelden. Het Amerikaanse Brookings Institute constateert dat een nieuwe generatie kenniswerkers en ondernemers een voorkeur heeft om in levendige binnenstedelijke milieus te werken en te wonen, waarbij het onderscheid tussen werken en wonen vervaagt. Deze generatie is veel eerder op openbaar vervoer en langzaam verkeer dan op de auto gericht. De combinatie van bovengenoemde milieus met een ‘transit-oriented development’ is nog zeldzaam. Knowledge Quarter in de wijk Kings Cross in Londen en 22@Barcelona zijn hiervoor aansprekende voorbeelden. De Urban Innovation Districts van Knowledge Quarter en van 22@ Barcelona hebben grofweg dezelfde schaalgrootte als het CID in Den Haag. De cirkel met een doorsnede van ongeveer 3,2 km wordt op de website van Knowledge Quarter gebruikt. Leg je die cirkel in Den Haag rond de stationsdriehoek, of in Barcelona rond het plangebied van 22@ dan komt dat verbazingwekkend goed overeen.
20
Den Haag 30.000 Studenten
3x
Universiteiten
Bedrijven
13
Kennisinstituten
Internationale kennisinstellingen
30
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
Publieke ontmoetingsruimten
1 2 3 4 5 Congreslocaties
1km
Afstand tot aan binnenstad
Londen 77.000 Studenten
7x
Barcelona 25.000 Studenten
Universiteiten
Bedrijven
Bedrijven
500 Kennisinstituten
Research groups, centers & institutes
100
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
Publieke ontmoetingsruimten
1 2 3 4 5 Congreslocaties
3km
10x
Universiteiten
Afstand tot aan binnenstad
12
Kennisinstituten
Research & developments institutes & technological centers
100
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
Publieke ontmoetingsruimten
1 2 3 4 5 Congreslocaties
2km
Afstand tot aan binnenstad
21
22
23
Stedenvergelijking De (potentiële) metropolitane bereikbaarheid van het CID in Den Haag is vergelijkbaar met de andere twee gebieden. De mix aan vervoersmodaliteiten van het CID is zelfs wat sterker dan die van Knowledge Quarter of van 22@Barcelona. Dat is een troef. Precies de combinatie tussen een hoogstedelijk vervoersknooppunt én een Innovation is uniek op het Europese vasteland. Het kan Den Haag tot een koploper maken. De belangrijkste troefkaarten van het CID: de metropolitane bereikbaarheid met een uitstekende bereikbaarheid van de intercontinentale luchthaven Schiphol, de aanwezige regiecentra/hoofdkantoren (bijvoorbeeld Siemens, Shell, T-Mobile) en aanwezige NGO’s en instellingen rondom de Governanceinstituties. Aanwezigheid van een hoogwaardig cultureel aanbod: Nederlands Dans Theater en Residentie orkest, Mauritshuis. Hoogwaardig winkelgebied; beste binnenstad van Nederland. Tenslotte is de potentiële ontwikkelruimte en de relatief lage grondwaarde een kwaliteit.
Bereikbaarheid
Op belangrijke punten is echter nog een wereld te winnen ten opzichte van de beide buitenlandse voorbeelden. Beroemde en geprofileerde kennisinstellingen ontbreken nog in het CID of zijn nog in een groeifase. Bovendien is de dichtheid aan kennisinstellingen veel lager dan van Kings Cross en Barcelona. Het Haagse gebied is doorsneden met infrastructuur en is ruimtelijk minder samenhangend dan de beide voorbeelden. Het CID blijft bijvoorbeeld achter in de hoeveelheid en kwaliteit van publieke (groene) ruimte. Ook de stedelijke dichtheid, hoeveelheid woningen, arbeidsplaatsen, voorzieningen, onderwijsinstellingen in Den Haag is veel lager dan in beide voorbeelden. En misschien wel het meest tekenend: het aantal koffiebars is aanzienlijk lager.
Connectiviteit
40 min
1 2 3 4 5
3x IC stations
1 2 3 4 5
3x Hoofdwegontsluitingen
1 2 3 4 5
>200.000 Aantal reizigers
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Den Haag 24
Nabijheid luchthaven
Sterke multimodale bereikbaarheid
1 2 3 4 5
Nabijheid
120 min Nabijheid andere metropool
60 min Bereik in eigen metropool
1km
Nabijheid binnenstad
Londen
50 min
1 2 3 4 5
Nabijheid luchthaven
3x Kopstations 2x Hoofdwegontsluitingen
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
>570.000 Aantal reizigers
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Sterk OV netwerk
1 2 3 4 5
120 min Nabijheid andere metropool
90 min Bereik in eigen metropool
3km
Nabijheid binnenstad
Connectiviteit 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
3x Aan de rand 3x Hoofdwegontsluitingen
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
>175.000 Aantal reizigers
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Barcelona
Nabijheid
30 min Centrale ligging, maar geen knooppunt
Bereikbaarheid
Nabijheid luchthaven
250 min Nabijheid andere metropool
60 min Bereik in eigen metropool
2km
Nabijheid binnenstad
25
Randvoorwaarden en ankerpunten voor Take-off Den Haag heeft tal van kansen om een innovatieve en inclusieve kenniseconomie rond het profiel van internationale stad van vrede, recht, veiligheid en ‘good governance’ tot ontwikkeling te laten komen. Wat zijn de randvoorwaarden en bestaande ankerpunten om kansen te verzilveren?
Een stimulerende omgeving voor crossovers Voor elk Urban Innovation District geldt: organiseren van cross-overs, aantrekken van start-ups en innovatieve kleinschalige bedrijven en faciliteren van scale-ups. Hiervoor is een palet nodig aan verschillende vestigingsen verblijfsmilieus binnen 5-15 minuten reisafstand (lopen, fiets, OV): hoofdkantoren, zakelijke diensten, creatieve bedrijven, onderwijs- en kennisinstellingen en voorzieningen. En dat in een fijnmazige stedelijke structuur met (groene) interactiemilieus en een uitnodigende ‘horizontale’ ontmoetingswereld. Kortom, een comfortabele en aantrekkelijke inrichting van de openbare ruimte, gericht op lopen, fietsen, ontmoeten en verblijven (pleinen, cafés, third spaces). Ankerpunten: Haagse Loper CS-Turfmarkt en richting HS kan worden doorontwikkeld. Het CID ligt bovendien op een steenworp afstand van de Haagse binnenstad en grote trekkers als het Museumkwartier (Mauritshuis), het Binnenhof en uiteraard (de verbinding met) het grootste unique selling point: de zee.
26
‘Bijenkorven’ van uitwisseling Den Haag was nooit een handelsstad zoals Rotterdam. Een Groothandelsgebouw is hier niet ontstaan. Maar vandaag de dag zijn dergelijke ‘bijenkorven’ van kennis en bedrijvigheid op de goede plek juist bronpunten van vernieuwing. Het CID vraagt dan ook om meer acties die ontmoeting en interactie mogelijk maken. Op cultureel gebied betekent dit bijvoorbeeld Den Haag met evenementen verder op de kaart zetten als een stad waar innovatieve ideeën op het raakvlak van bestuur, cultuur en techniek tot stand komen. Ankerpunten: New World Campus als interdisciplinaire ontmoetingsplek. De noodzakelijke transitie van bestaand en vrijkomend (Rijks) vastgoed kan als kanskaart worden betrokken. Ruimte voor experiment Den Haag wil actief inspelen op de grote maatschappelijke transities. Denk aan digitalisering, energietransitie, circulaire economie en duurzame mobiliteit. Dit vraagt experimenteerruimte en nieuwe vormen van (samen-)werken en gebiedsontwikkeling. Ankerpunten: Het in oprichting zijnde Innovation Centre for Peace & Justice (NGO’s, kennisinstellingen, bedrijven en start-ups op het gebied van vrede en recht). Bink36. De alliantie van de universiteiten van Leiden, Delft en Rotterdam en de samenwerking met de hogescholen en MBOinstellingen op kennisgebieden die passen bij het internationale profiel van de stad, The Hague Security Delta en het oprichten van de Cyber Security Academy (Leiden Universiteit, TU Delft en Haagse Hogeschool).
Hoge stedelijke dichtheid Steden en met name stadscentra zijn motoren voor de Next Economy. Om als ‘reactorvat’ voor innovatie te kunnen werken is een hoge stedelijke dichtheid en levendigheid noodzakelijk. Het CID kan worden versterkt door het toevoegen en mengen van functies: wonen, bedrijven, kennisinstellingen en voorzieningen in een aantrekkelijke samenhangende omgeving.
CID samenwerkingsstructuur De ontwikkeling van het CID vergt een jarenlang commitment van diverse partijen, op verschillende schaalniveaus. Het is zaak om nu de krachten te bundelen om als Den Haag, metropoolregio MRDH en Nederland deze kans grijpen. Nader onderzoek is nodig met welke vorm van samenwerking en organisatie de ambities waargemaakt kunnen worden.
Ankerpunten: Rond het Spuikwartier ontstaat een woon-werkmilieu met hoge dichtheid. Mogelijk kan ontwikkelruimte worden benut voor verdichting en menging in de Binckhorst en in aangrenzende oude wijken (Schilderswijk, Laak, denk aan Schipperskwartier en Noordpolderbuurt, Rivierenbuurt).
Ankerpunten: Samenwerkingsverbanden op metropolitaan niveau: MRDH, EPZ en de G4- en G5-samenwerking. Op het lokale niveau bieden samenwerkingsstructuren in Triple Helix verband, zoals de HSD-campus aanknopingspunten voor nieuwe samenwerking.
Uitstekende bereikbaarheid Het CID wordt momenteel doorsneden door een aantal grote infrastructuurbundels; spoorlijnen en spoorbogen, de A12 en de Schenkverbinding vormen barrières in het gebied. Een randvoorwaarde voor de ontwikkeling van het CID is een verbetering van de interne en externe bereikbaarheid, de leefbaarheid en een betere connectiviteit tussen de verschillende deelgebieden, zodat dit gebied echt kan functioneren als onderdeel van de ‘binnenstad van de Randstad’. Ankerpunten: De stations en de in aanleg zijnde Rotterdamse Baan. Daarnaast zijn er kansen voor een snelle internationale treinverbinding met Brussel, een verlengde Velostrada (fietssnelroute Leiden – Den Haag – Delft), een optimalisering van de Centrumring en een nieuwe OV-verbinding tussen Centrum, Binckhorst en de regio.
27
Tijdlijn
De ontwikkeling van het gebied vanaf 1975 Verschillende ontwikkelsporen komen begin 21e eeuw samen in het centrum van Den Haag. Dat maakt de volgende stap naar een Innovation District voorstelbaar. De afgelopen 25 jaar ontstond het nieuwe zakelijke hart van Den Haag met een opvallende skyline. Meer dan 63.000 mensen werken hier, de meeste banen per vierkante kilometer in heel Nederland. Vernieuwing van het centrumgebied Ten behoeve van economische groei en onderwijs werkte de stad aan betere infrastructuur, nieuwbouw en herstructurering en betere openbare ruimte. Voorbeelden zijn de komst van de Haagse Hogeschool bij Laakhavens, de start van de Haagse Campus van de Universiteit Leiden, de
aanleg van RandstadRail en de bouw van het Souterrain. De verbetering van de Binnenstad voor langzaam verkeer en openbaar vervoer en een nieuw verkeerscirculatieplan maakten het mogelijk om voorzieningen in de binnenstad te vernieuwen en Den Haag Centraal verder te ontwikkelen. Grote bedrijven en instellingen op het gebied van communicatie, veiligheid en bestuur zijn in het gebied gevestigd, zoals TNO, T-Mobile, Siemens, Thales, maar ook het Nationaal Archief en de Koninklijke Bibliotheek. Internationaal profiel Vooral de afgelopen jaren heeft Den Haag haar economische profiel versterkt en verbreed. Den Haag is onbetwist de Internationale Stad van Vrede
Herstructurering Laakhaven
HS/LAAKHAVENS/BINCKHORST
Ontwikkeling onderwijscluster Haagse Hogeschool
Stadsvernieuwing Stationsbuurt
Sleutelproject Den Haag Nieuw Centraal Stadhuis
Verbouwing Den H
BINNENSTAD/CS
souterrain
RandstadRail
WTC Th
Stadsvernieuwing Beatrixkwartier
pr ic
ht in
g
IC C
BEATRIXKWARTIER/NOI
2005
2000
ho
ne
1995
ar Sm
Eu ro
GS
M
tp
t
WERELDWIJDE TRENDS
1985
In te rn e
1975
O
DEN HAAG INTERNATIONALE STAD
& Recht. De Campus Den Haag van de Universiteit Leiden heeft een groeispurt gemaakt. Alom wordt erkend dat de stad het centrum vormt van het nationaal veiligheidscluster, onder de naam The Hague Security Delta (HSD). In Europees verband onderscheidt HSD zich als cyber security hub. Den Haag heeft een groei laten zien van het aantal internationale toeristen en had in 2015 de ‘beste binnenstad’ van Nederland. Naar een Central Innovation District De komende jaren zal een aantal grote investeringsprojecten worden gerealiseerd in het CID: ontwikkeling van het cultuur- en onderwijscluster Spuikwartier; de uitbreiding van Universiteit Leiden en de opbouw van de Haagse vestiging van TU Delft; de herschikking van de Rijksoverheid (ministeries, Binnenhof); de realisatie van de Rotterdamse Baan en aanhaking ervan op het stedelijke verkeernet; investeringen in openbare
ruimte en connectiviteit bij de drie stations zoals bij de Grotiusplaats, bij station Laan van NOI/ Beatrixkwartier en bij station HS. Onderzocht wordt hoe het Schenkviaduct in de toekomst verkeerskundig en ruimtelijk kan worden aangepast. Ook investeert Den Haag in de Binckhorst en de ontwikkeling van het museumkwartier bij het Lange Voorhout. Daarnaast is er in Haaglanden tot 2030 op basis van de kwantitatieve en kwalitatieve bevolkingsprognose een behoefte aan circa 19.000 nieuwe woningen in een (centrum)stedelijk milieu voor met name kenniswerkers en studenten. Het CID is dé plek voor de ontwikkeling van dergelijke hoogstedelijke en centrumstedelijke woonmilieus.
Loper Oude Centrum
Herontwikkeling Hollland Spoor gebied
Onderwijs en Cultuur Cluster (Spuikwartier)
Rotterdamse Baan
Haag CS
Turfmarkt route
Campus Den Haag (Leidse Universiteit)
n
he Hague
2016
2018 2018
2020
aa tC O
P
21
2014
im
2012
kl
2010
In fo no r P va ea tio ce n & Ce Ju nt st re ic e
IC C ca tie lo w e eu ni
ni
eu w Sc e b he ou ve le ni va ng rd en Be st e Bi nn en st ad Nu cl ea rS um m it
The Hague Security Delta
29
Hoe verder? Samen in gesprek
De gemeente Den Haag ziet grote kansen om het Central Innovation District (verder) te ontwikkelen. Niet in de laatste plaats door alle initiatieven die het laatste jaar in dit gebied zijn ontstaan. De stad wil dit graag verder oppakken en samen met partijen kijken wat er kan en moet gebeuren om de ambities waar te maken en ervoor te zorgen dat dit een meerwaarde heeft voor de bewoners en ondernemers in de stad, voor de metropoolregio en (dus) voor Nederland. Den Haag is daarom erg benieuwd naar uw mening en mogelijk uw bijdrage om samen te werken aan een toekomst voor het CID. •
•
Wat is nodig om een Haagse variant van een volwaardig Innovation District te kunnen worden? Hoe onderscheidt het Haagse CID zich van andere knooppunten in het metropolitane netwerk? Welke niches in de Next Economy zijn kansrijk in CID en waar liggen de economische kansen voor start-ups? Voor welke economische en educatieve trekkers is het CID een interessant vestigingsmilieu? Hoe zorgen we ervoor dat we het CID inclusief houden (met waarde voor alle bevolkingslagen)? Op welke manier wordt de mondiale sfeer van Den Haag met alle culturen beleefbaar en nog meer een kracht van de stad?
30
•
•
Wat zijn de ambities die de stad Den Haag/ Nederland kan stellen voor dit gebied? En welke gebiedskwaliteiten, functiecombinaties en dichtheden zijn hier voorstelbaar in de toekomst? Hoe ontstaat hier synergie tussen belangrijke stedelijke opgaven zoals mobiliteit, energie/duurzaamheid, klimaatadaptatie, onderwijs en zorg, aantrekkelijke woon- en leefmilieus, biodiversiteit? Welke partijen moeten op welke moment worden betrokken? Welk organisatiemodel past het beste bij de doorontwikkeling van het CID? Wie stuurt? Wie zijn de potentiële ambassadeurs van het CID? Is er een fonds nodig? Wie zijn interessante internationale partners? En wat zijn passende ontwikkelconcepten?
Speel het spel Om op een inspirerende en verrassende manier met elkaar in gesprek te gaan over de toekomst van het CID is het CID-spel ontwikkeld. Een echt bordspel waardoor verschillende partijen mee kunnen denken en hun mening kunnen geven. Het spel is mede gemaakt op basis van quotes die partijen in het gebied hebben aangeleverd. Het geeft daarmee een eerste indruk hoe over de ontwikkeling van het CID wordt gedacht.
OpTrek Binckhorst
“Benut bij de ontwikkeling van het CID ten volle de innovatieve potenties van de gehele Binckhorst; een woonwerkgebied van de toekomst met nieuwe makers-industrie en duurzame economie.”
NS stations
“Ik zie kansen voor stedelijke verdichting en herontwikkeling van leegstaande kantoor/bedrijfs-terreinen en verweesd en verwaarloosd vastgoed. Het zijn zeer complexe locaties, die nauwe samenwerking vragen tussen gemeente, vastgoedeigenaren en andere direct betrokkenen.”
Sabrina Lindemann Hans Broekman
Provast
“Het gebied heeft alle potentie om een aantrekkelijke mixed-use omgeving te worden met kansen voor positieve groei van het gebied vanwege de unieke inbreidingslocaties, zoals het Koningin Julianaplein, Wijnhavenkwartier, Beatrixkwartier en de Grotiusplaats.” Martijn Dirks, partner
Green Business Club Beatrixkwartier
“Uitstekende bereikbaarheid schrijft men nogal makkelijk op. Internationale bereikbaarheid kan worden verbeterd door een rechtstreekse OV-verbinding met Rotterdam The Hague Airport. “ Nikaj van Hermon, Directeur Transacties Real Estate
Planbureau voor de Leefomgeving
“Voor innovatie is face-to-face-interactie nodig. Bied daarom een omgeving waarin mensen elkaar gemakkelijk tegen het lijf lopen. En maak speelruimte door juist niet al te strikt te plannen.”
Leiden Universiteit
“Wij zijn op zoek naar een co-creation space met bedrijven en internationale organisaties, het gaat om een hub rond innovating peace and justice. Iets dat past bij de DNA van de stad en waaruit nieuwe, 21e eeuwse bedrijven kunnen ontstaan. Je hoopt dat er een UBER of Airbnb tussen zit.”
David Hamers, Senior onderzoeker Stedelijk Gebied Drs. Gideon Shimshon, Director Centre for Innovation
New World Campus
“De New World Campus is één van de plekken waar deze nieuwe wereld zichtbaar wordt, waar ondernemers, onderzoekers, overheden en maatschappelijke organisaties samenkomen om te werken aan innovaties op het gebied van duurzaamheid. “ Harry Derksen / Co-founder
Haagse Hogeschool
“Iedereen wil innovatief zijn. Het verschil maak je door je kennis en netwerk goed te ontsluiten en te verbinden. “ S.W.T. (Sander) van Ipenburg Grijpma, Faculteits directeur TIS (Technology, Innovation & Society)
TNO
“Het Central Innovation District, waar ook met andere en vernieuwende regelgeving geïnnoveerd en geëxperimenteerd kan worden, maakt het mogelijk om innovaties te combineren en in praktijk te brengen, wat nodig is in de energiesector en security en privacy. “ Joost Laarakkers, Senior Business Consultant Smart Grids Frank Van den Heuvel, Director Public Affairs
Siemens
“Noodzakelijk zijn een scherpe profilering, toegang tot goedkope huisvesting, een interessante (cultureel diverse) omgeving, concentratie van talent plus uitstekende bereikbaarheid.”
Rijksvastgoedbedrijf
“Het zou mooi zijn als de openbare ruimte en sociale veiligheid verbetert door af te komen van de zogenaamde achterkanten van gebouwen en het station en door de openbare beter te laten aansluiten op de rest van de omgeving.”
Leo Freriks Petra Meijboom
31
CID woordenboek Agenda Ruimte voor de Stad
Den Haag groeit sneller dan voorspeld. Om te bepalen hoe daarmee moet worden omgegaan, en met trends als technologie en duurzaamheid, werkt de gemeente samen met inwoners, ondernemers en andere betrokkenen aan de Haagse Agenda Ruimte voor de Stad.
Agglomeratievoordeel
Het schaalvoordeel van grote stedelijke gebieden voor de vestiging van bedrijven en mensen, dankzij goede infrastructuur, een grote en diverse arbeidsmarkt, kennis en creativiteit en bijvoorbeeld andere bedrijven.
Ankerpunt
Een bestaand initiatief of asset in een gebied waarop kan worden voortgebouwd om een ambitie te realiseren.
Bedrijvenecosysteem
Een netwerk van alle soorten organisaties die deel uitmaken van het proces van de levering van een product of dienst op de markt en in wisselwerking met elkaar staan.
Campus
Zie Innovation Park
Commons
De gemeenschappelijk gedeelde culturele en natuurlijke hulpbronnen van een samenleving zoals water, het klimaat en werelderfgoed.
Convention Centre
Ook wel: conferentiecentrum. Een groot gebouw bestemd voor een congres van enkele duizenden deelnemers met grote vergaderruimtes, een auditorium en soms concertzalen of hotels.
First and last mile
Een term uit de telecommunicatie die wordt gebruikt voor het laatste deel van een verbinding naar een eindpunt maar vaak wordt gebruikt als het laatste, en vaak tijdrovende, gedeelte van een route naar een bestemming in de stad.
Gentrification
De sociale, economische en culturele opwaardering van buurten en stadsdelen. Van: ‘gentry’, de hogere niet-adelijke klassen in Engeland.
Glocal / glocalization
Economische term, het in de lokale cultuur manifesteren van internationale tendensen en markten. Het universele en het lokale gaan samen.
Governance
De wijze van besturen van organisaties. Van government (overheid). Governance is dat wat een overheid of samenwerkingsverband doet (besturing).
Hoogstedelijk
Sterk verstedelijkt gebied van stadscentra met een hoge bebouwingsdichtheid, veel functiemenging en een dicht netwerk van infrastructuur.
HSD
The Hague Security Delta, het nationale kenniscluster over veiligheid.
32
Innovatie
Radicale vernieuwing van ideeën, goederen, diensten en processen.
Innovation District
Een deel van een stad of stedelijk gebied (15 minuten afstand) waar innovatie plaatsvindt door kennisinstellingen, bedrijven en overheden die samenkomen in een levendige stedelijke context van ontmoeting en uitwisseling.
Innovation Park
Ook wel: campus. Een groene en tamelijk geïsoleerde omgeving waar kennisinstellingen (met name universiteiten) en bedrijven werken aan innovaties.
Interactiemilieu
Omgeving die uitnodigt om elkaar te ontmoeten en kennis uit te wisselen. Vaak zijn het plekken waar je met elkaar een goede espresso kunt drinken.
Kenniscluster
Verzameling van kennisintensieve organisaties met eenzelfde technologisch onderzoeksniveau. Aan de basis van een kenniscluster staan vaak een groot onderzoeksinstituut en één of meerdere multinationals.
Kenniseconomie
Een economische groei die volgt op een agrarische , industriële en dienstengerichte economie en die voortkomt uit de productiefactor van (technologische) kennis, die een steeds belangrijkere plaats in neemt ten opzichte van traditionele productiefactoren: arbeid, natuur en kapitaal.
Kenniswerker
Iemand die kennis en informatie tot zich neemt en deze interpreteert, ontwikkelt en vervolgens gebruikt en distribueert als meertalige alleskunner, die excelleert in problemen oplossen, creativiteit en entrepreneurship.
Knooppunt
Plaats in een stedelijk netwerk waar infrastructuurlijnen van vervoer en transport samenkomen.
Kwartaire sector
De economische sector van niet-commerciële gesubsidieerde en of collectief gefinancierde dienstverlening.
Metropoolregio
Een uitgestrekt stedelijk gebied rondom een metropool (zeer grote moederstad, kern van een regio) met in de regel enkele tot tientallen miljoenen inwoners en veel onderlinge relaties en uitwisseling van werkgelegenheid. Te herkennen aan forenzen.
Multimodaal
Met veel verschillende wijzen van transport/vervoer.
Next Economy
Een nieuwe economie gebaseerd op technologische innovaties en duurzaamheid.
33
NGO
Niet-gouvernementele organisatie (ook wel non-gouvernementele organisatie) is een organisatie die onafhankelijk is van de overheid en zich richt op een maatschappelijk belang.
Plaatswaarde - knoopwaarde
Begrippenpaar uit de bereikbaarheidsleer. Knoopwaarde is het aanwezige aanbod van infrastructuur en vervoerssystemen van een knooppunt. Plaatswaarde gaat over de aanwezige functies en activiteiten: wonen, werken, openbare functies, vermaak en aan de mate waarin deze functies met elkaar vermengd zijn op en rond een knooppunt.
Reactorvat
Vat waarin een chemische reactie kan plaatsvinden en nieuwe verbindingen ontstaan. Als metafoor gebruikt voor een innovatiedistrict: gebied waarin innovatieve cross-overs plaatsvinden.
Sleutelprojecten
Door de Rijksoverheid ondersteunde stedelijke gebiedsontwikkelingsprojecten vanaf de jaren ’90. Voorbeelden zijn de Zuidas, Kop van Zuid, Den Haag Nieuw Centraal, Utrecht Centraal.
Spin-off
Nieuw bedrijf dat ontstaat uit een moederbedrijf of kennisinstelling. Voorbeelden zijn de tech-bedrijven die voortkomen uit Philips.
Start-up
Een innovatief product wat door een (vaak nieuwe) onderneming wordt gelanceerd en dat zich nog in een vroege productiefase bevindt richting ‘herhaalbaar en schaalbaar’. Start-ups en gevestigde bedrijven zoeken elkaar graag op.
Stationsdriehoek
Ook wel Kennisdriehoek. Het gebied tussen en rondom de drie centrumstations van Den Haag: Den Haag Centraal Station, Hollands Spoor, Laan van NOI (in de toekomst ‘Beatrixkwartier’).
Third spaces
Ontmoetingsplekken, meestal in de publieke ruimte, tussen thuis (first space) en werk (second space). Voorbeelden zijn koffiebars, bibliotheken, stations, clubs, parken.
Transit Oriented Development
Een integraal planningsconcept voor de koppeling van openbaar vervoer en ruimtelijke ordening en inrichting.
Triple Helix
Samenwerking tussen overheden, bedrijven en onderwijs- en kennisinstellingen
Venture Café
Cafés in Boston, St. Louis en Rotterdam gericht op een internationale community van ondernemers, innovators, studenten, dienstverleners en investeerders om impactvolle innovaties te versnellen, nieuwe ideeën op te doen, kennis uit te wisselen en nieuwe projecten te starten. Gestart in 2009 op initiatief van Tim Rowe, oprichter van Cambridge Innovation Center (CIC).
34
35
Colofon
The Hague Central Innovation District Drie stedelijke milieus, één innovatief district Gemeente Den Haag Dit magazine is gemaakt door BVR en Atelier Tordoir in opdracht van en in samenwerking met gemeente Den Haag. Teksten: BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling en Atelier Tordoir Beelden en layout: BVR Foto’s: pag 4-5: Rob Koenen pag 7, 16-17, 18-19, 22-23, 26-27, 28-29: Gemeente Den Haag (http://www.thehagueomc.com) (http://www.denhaag.nl) kaft, pag 8-9: Rovorm Uitgevers Den Haag, april 2016 Meer informatie: Stephan Bekx en/of Frank van den Beuken Email:
[email protected] [email protected]
