Terugkeer van energie

H. van Dongen [email protected]

Terugkeer van energie Een historisch perspectief verbreedt en verdiept ons begrip van de betekenis van het woord ‘energie’, en van de manier waarop het nu in geneeskunde wordt gebruikt.

H. van Dongen

Inleiding

Aristoteles

De geschiedenis van wat mensen zich bij energie

De filosoof Aristoteles (384-322 v. Chr.) vormde ooit

voorstellen kent een opmerkelijk verloop. Energie

het woord energeia uit het Griekse voorzetsel ‘en’

heeft van oorsprong (bij Aristoteles) betrekking op

(in) en het zelfstandig naamwoord ‘ergon’ (werk).

natuurlijke groei en op het verwezenlijken van mo-

Het woord betekent dus letterlijk: in werking zijn, in

gelijkheden. In de negentiende eeuw raakt het be-

werkelijkheid zijn, verwerkelijkt zijn. Volgens

grip energie verbonden met omzetting, met kracht

Aristoteles streeft alles van nature naar verwerkelij-

en productie, maar ook met verval, nivellering en

king van zijn mogelijkheden, en beweegt alles zich

schaarste. De laatste jaren ontwikkelt het denken

naar zijn natuurlijke plaats. In zijn bewegingsleer

over energie zich in nieuwe richtingen.

(fysica) is de dunamis (Latijn: potenza) het begin en de energeia (Latijn: actus) het eindstadium van een

298

Van groei naar verval

veranderingsproces. Aristoteles’ fysica ging dus niet

Energie is een universeel motief, dat aansluit bij de

alleen over bewegende voorwerpen maar ook over

in vrijwel alle culturen bestaande licht- en kracht-

bijvoorbeeld de overdracht van kennis van een le-

symboliek. Het Chinese concept Chi bijvoorbeeld

raar naar een leerling.

lijkt op het westerse energiebegrip, maar wordt niet

Aristoteles zag doelgerichtheid in elk bewegings-

alleen fysisch maar ook vitaal, psychisch en spiri-

proces: zoals vallende stenen naar de aarde ‘streve-

tueel opgevat. Die ‘hogere dimensies’ zijn in het

n’ zo streeft ook de mens naar wijsheid. En, zo

Westen langzaamaan van het fysische gebied los-

voegden latere alchemisten er aan toe, zo streeft

geraakt.

ook de stof naar volmaaktheid. Zoals het zaad in

Wanneer we over energie praten hebben we kenne-

potentie een plant is, zo was voor de alchemie het

lijk niet alleen te maken met uiteenlopende ervarin-

lood in potentie goud. Als vrijwel identiek met ener-

gen maar ook met verschillende conceptualiserin-

geia gebruikt Aristoteles de eveneens door hem in-

gen. Enkele filosofen hebben beschreven hoe woor-

gevoerde term entelecheia, de toestand van verwer-

den zich vaak tussen ons en de wereld dringen,

kelijking binnen de gegeven mogelijkheden.

waardoor we in plaats van iets te ondergaan meest-

Aristoteles’ woorden klinken nog door in het moder-

al volstaan met ‘als het ware de etiketten te lezen

ne spraakgebruik, niet alleen als we het over ener-

die we er op hebben geplakt’. In dit korte artikel zal

gie hebben, maar ook als het bijvoorbeeld over ac-

blijken hoe groot die invloed van etiketten kan zijn.

tualiteit of over dynamiek gaat. Maar zijn denkwijze lijkt niet actueel meer te zijn. Vanaf de Renaissance

TIG jaargang 19 | nr. 5 | 2003

>

H. van Dongen

Terugkeer van energie

worden allerlei verschijnselen die Aristoteles bewe-

is het verklaren. Het is een symbool voor al het ove-

ging noemt van elkaar losgeweekt. Men gaat onder-

rige, waarvoor we geen woorden en namen hoeven

scheid maken tussen de (mechanische) krachten

te zoeken.” In het gesprek van 7 oktober 1827 uit

die levenloze lichamen voortbewegen, tussen de vi-

zijn Gespräche mit Eckermann spreekt hij van de

tale krachten waarmee levende wezens zichzelf or-

aantrekkende en de afstotende kracht tussen men-

ganiseren en tussen de drijfveren of bedoelingen

sen: “Onder verliefden is deze magnetische kracht

die mensen motiveren.

bijzonder sterk en werkt dikwijls op afstand. Ik heb als jongeman op een eenzame wandeling dikwijls

18de eeuw

genoeg meegemaakt dat ik zo heftig naar een ge-

In de achttiende eeuw gebruikt men in de natuur-

liefd meisje verlangde en zo lang aan haar dacht

kunde meestal de aanduiding kracht, maar de term

totdat zij mij werkelijk tegemoet kwam. Ik werd op

energie komt terug in de wetenschap via Thomas

mijn kamertje zo onrustig, zei ze dan, ik kon het

Young (1779-1829), die haar in zijn Lectures on na-

niet helpen, ik moest hier naar toe.”

tural philosophy gebruikt. Als Nederlandse benaming komt de term arbeidsvermogen dan steeds

19de eeuw

vaker voor. Het woord energie had toentertijd ook

De fysica sloeg echter een andere richting in, die tot

niet-natuurkundige betekenissen. Het werd bijvoor-

een ‘onttovering’ van het beeld van natuurkrachten

beeld ook, in negatieve zin, in verband gebracht

leidde. Men mat de toename aan warmte die er op-

met de Franse Revolutie. William Blake gebruikt het

treedt wanneer iemand bijvoorbeeld in hout of me-

woord als aanduiding voor de instinctieve en onbe-

taal boort, en men becijferde dat daarbij de ene

wuste krachten in de mens. Energie is tegengesteld

vorm van energie in de andere wordt omgezet, zon-

aan Rede. In Blake’s werk The marriage of heaven

der dat er energie verloren ging. Daarmee werd een

and hell uit 1793 bekritiseert de duivel de bijbelse

begin gemaakt met het op één wijze denken over

en gewijde voorstellingen die Energie als het Kwaad

de tot dan toe nog als uiteenlopende natuurver-

beschouwen. Energie zou volgens de vrome voor-

schijnselen beleefde fenomenen magnetisme, elek-

stelling alleen uit het lichaam voortkomen, en daar-

triciteit, warmte, mechanische beweging enz.. Dit

om zou God de mens “in Eeuwigheid folteren voor

leidde tot de formulering van wat ‘de eerste hoofd-

het volgen van zijn energieën.” Hij (de duivel) stelt

wet van de thermodynamica’ is gaan heten, ofte-

hier tegenover: “Energie is het enige leven en is van

wel: de wet van behoud van energie. Deze spreekt

het Lichaam en Rede is de gebonden of buitenste

uit dat bij elke overgang van de ene energiebron

cirkelomtrek van Energie.” En: “Energy is eternal de-

naar de andere geen energie verloren gaat.

light.”

Een tiental jaren later wordt een tweede wet gefor-

Rond 1800 worden er nieuwe ontdekkingen gedaan

muleerd door William Thomson, de latere Lord

in het natuurkundig onderzoek naar energie, die

Kelvin. Deze wet gaat over de richting waarin ener-

veel mensen zo enthousiast maken dat ze de na-

gieprocessen zich bewegen. Deze zogeheten ‘twee-

tuurkrachten ook in een psychologisch, medisch of

de hoofdwet van de thermodynamica’ houdt in dat

zelfs religieus licht zagen. Franz Anton Mesmer bij-

bij elke overgang van energie slechts een deel

voorbeeld werkte aanvankelijk met ‘gewone’ mag-

wordt benut; de niet-geringe rest verdwijnt welis-

neten, maar zijn kosmologie beperkte zich niet tot

waar niet (dat verhindert de eerste hoofdwet) maar

de grofstoffelijke wereld. Ook Goethe getuigt van de

ze wordt verstrooid (oftewel: ze dissipeert) in de

betoverende kracht van het magnetisme. In zijn

vorm van warmte. De wet geeft aan dat in de gehele

Sprache im prosa zur Farbenlehre schrijft hij: “De

natuur een beweging van orde naar wanorde plaats-

magneet is een oerfenomeen. Het woord uitspreken

vindt. De wanorde duidde men aan met de term en-

299


>

H. van Dongen


tropie (letterlijk: in omkering).

aan de geldigheid van de wetten een vraagteken

In de alledaagse wereld bemerken we de toename

kan plaatsen “bij de thans heersende problematiek

van entropie voortdurend. Een gloeilamp verspreidt

van het gebruik van energie”. Een suggestie die

licht, maar verliest een deel van zijn nuttige energie

echter niet erg uitgebreid wordt uitgewerkt.

aan de omgeving. Aangezien dit bij ieder omzet-

Hoe dan ook, de stoommachine en de stoomloco-

tingsproces het geval is trok Kelvin de conclusie dat

motief maakten de wetten van de thermodynamica

op de lange duur alle energie gedissipeerde warmte

tastbaar. De grootschalige industrialisering, de

wordt. Na miljoenen jaren zal daardoor niet alleen

overbevolking, het uitputten van natuurlijke hulp-

aan alle leven, maar ook aan alle beweging in het

bronnen brachten de theoretische problemen uit de

heelal een einde komen. Men sprak van de warmte-

begintijd van de thermodynamica naar een ander

dood van het heelal, omdat wanneer alle warmte-

vlak. In een gemechaniseerde samenleving wordt

bronnen, alle zonnen, afgekoeld zijn, het heelal iets

gewerkt met opzettelijke omzetting van de ene

warmer is geworden. Men had natuurlijk evenzo-

energievorm in de andere, en kan het verval (als

goed van de koudedood kunnen spreken, omdat

‘rendementsprobleem’) een hindernis worden.

alle relatief ‘warmere’ energiebronnen dan genivelleerd zijn en tot een inerte uniformiteit zijn verworden. Een boeiende studie over de

20ste eeuw Het bereik van de gedachten over energie werd nog breder,

geschiedenis van de twee

toen de natuurkunde begin

hoofdwetten van de ther-

twintigste eeuw de ether-

modynamica levert het

theorie liet varen en

recente boek Twee wet-

Einstein de identiteit van

ten van J.H. van den

materie en energie becij-

Berg. De eerste hoofd-

ferde (E=mc2). Energie

wet past volgens hem

was niet langer een

bij het streven allen ge-

kracht die iets anders

lijk te maken (de Franse

dan zich zelf in bewe-

revolutie), de tweede

300

bij de beleving van het ‘teveel’ (de overbevolking), dat zich ook in de kunst manifesteert (fotografie, Pre-rafaeliten). Hij stelt dat twijfel


Figuur 1 — Positieve associaties van energie (electriciteit) als arbeid

>

H. van Dongen


ging brengt. ‘Alles is energie’, maar dan wel een

De grootste uitdaging vormt in dit verband het den-

energie die opgevat wordt volgens het toenmalige

ken over het leven. Want terwijl men in de sfeer van

natuurkundige beeld.

de ‘dode stof’ geen alchemistische ‘groei’ meer kan

De buitenwetenschappelijke associaties met ener-

zien, ontgaat het niemand dat het leven ons voort-

gie zijn echter nooit verdwenen. Socialistische au-

durend ordeningsprocessen toont. Vandaar dat ver-

teurs zagen ‘energie’ als Arbeid, en verbonden dit

schillende denkers entropie als het tegendeel op-

met het proces van bevrijding van de werkende

vatten van informatie, letterlijk: het in vorm of orde

klassen (door middel van inzicht in de wetten van

brengen.

de natuur). Een ‘gemeenschappelijk energiebedrijf’

Het lijkt erop dat levende wezens in hun activiteit

was niet zomaar een onderneming (zoals dit in

‘tegen de stroom inroeien’ en niet van orde naar

onze tijd van privatisering kan worden) maar een

wanorde gaan, maar zichzelf organiseren. Dit duid-

bedrijf met een ideologische boodschap, waarach-

de men aan met de term negentropie (negatieve en-

ter een optimistische filosofie schuilging.

tropie, dus toenemende ordening!). De ordenings-

Ook in de psychologie deden energiemodellen hun

processen in de levende natuur worden paradoxaal

intrede. In het boek De mens als metafoor laten

genoeg (in de woorden van Konrad Lorenz, in De

Vroon en Draaisma (1985) zien hoe sterk de werking

weerzijde van de spiegel) “op gang gehouden door

van de stoommachine van invloed is geweest op

het verval van de in het heelal dissiperende ener-

Freud’s opvatting over het onbewuste en de seksu-

gie”.

ele energie (libido). Jung gaf dit begrip libido onder

Op dit punt leverde de Franse filosoof Henri

invloed van Bergson (zie hieronder) de algemene

Bergson (1859-1941) belangrijke bijdragen. Zijn

betekenis van levensenergie.

boek Matière et mémoire van 1896 staat aan de basis van de onderscheiding tussen energie en in-

Voorbij de energiecrisis

formatie. Hij schrijft al vóór Einstein over de een-

Ondertussen was met de twee hoofdwetten van de

heid van materie en energie. Bergson ziet de mate-

thermodynamica niet alles gezegd over het behoud

rie echter als een stollingsproces van de levens-

en de verstrooiing van energie. Verschillende den-

stroom, alsof stoffelijke processen ‘vertraagde’ le-

kers hadden geen vrede met het vooruitzicht van de

vensprocessen zijn. Die gestolde levensenergie is

warmtedood van het heelal en zochten uitwegen.

voor de planten, dieren en mensen het materiaal

Zo is er geopperd dat dit proces in onbekende ge-

om zich in te manifesteren. Bergson acht het leven

bieden van het heelal misschien andersom werkt,

dus niet ondergeschikt aan de materiële wereld en

dat het zich op het subatomair niveau afwijkend ge-

niet verklaarbaar uit natuurkundige categorieën. Hij

draagt, of dat subatomaire systemen door waarne-

tracht, net andersom, de materie te beschrijven als

ming beïnvloed kunnen worden. Er was bovendien

een omkering van het leven, hij ziet “de materiële

hoe dan ook ooit een situatie geweest waarin een

werelden en sterrennevels als de afvalproducten

volgens de tweede hoofdwet van de thermodynami-

van het machtige levensélan”. Biologische proces-

ca uiterst onwaarschijnlijke situatie was ontstaan

sen zouden zich daardoor volgens Bergsons inter-

(de schepping, de Big Bang of hoe we dit ook willen

pretatie van de tweede hoofdwet van de thermody-

noemen). Als de energie nu langs een helling af-

namica in een richting bewegen die tegenoverge-

daalt in de richting van toenemende wanorde, hoe

steld is aan die van materiële processen.

is zij dan ooit op de top van haar orde terechtgeko-

In zijn laatste werk Les deux sources de la morale et

men? Veronderstelt dit niet het bestaan van ‘orde-

de la religion spreekt hij in bijna religieuze termen

nende’ principes, die wellicht nog steeds werkzaam

over deze levenskracht. God noemt hij daarin “een

zouden kunnen zijn?

scheppende energie die liefde is en uit zichzelf we-

301


>

302

H. van Dongen


zens zou willen te voorschijn brengen die liefde

vernieuwing van het denken in volle gang: de ener-

waardig zijn” en: “een energie zonder aanwijsbare

getische aspecten van onze lichamelijkheid, en de

grenzen, een vermogen tot scheppen en liefhebben

milieuproblematiek.

dat alle verbeelding te boven gaat”. Er zijn volgens

Wat betreft het eerste punt: er komen steeds meer

hem “wezens in het aanzijn geroepen, wier bestem-

goed uitgewerkte modellen, die ‘subtiele’ fysische

ming het was, lief te hebben en voorwerp van liefde

processen in ons lichaam in verband brengen met

te zijn: de liefde moet de definitie zijn van de

bewustzijnsverschijnselen, zoals bijvoorbeeld de

scheppende energie. Deze wezens die van God –

theorie van Sheldrake over morfogenetische velden,

die energie zelf – onderscheiden zijn, konden al-

de theorie van Burr en Northrop over levensvelden,

leen maar tot aanzijn komen in een heelal, en dat is

zoals ook de radionica, de orgon-energie van

de reden waarom het heelal het aanzijn heeft ge-

Wilhelm Reich, theorieën over kosmische straling of

kregen”. Geïnspireerd door Bergson verkondigde

bioplasma, de theorie over electromagnetische stra-

Teilhard de Chardin dat het heelal naar totale ver-

ling van F.A. Popp of die van het basis-bioregulatie-

geestelijking evolueert.

systeem van Van Wijk. Er wordt ook steeds meer ge-

Ook in de New Age filosofie komt dit motief voor,

sproken over ‘energetisch genezen’, waarbij men

zoals bijvoorbeeld in Shirley MacLaine’s boek Op

geen natuurkundige energie bedoelt maar kennelijk

glad ijs. Van haar spirituele mentor David hoort zij:

vitale of spirituele energie. Wellicht kan er vanuit dit

“We zijn letterlijk gemaakt van God-energie, en

alles inspiratie komen om iets aan het eenzijdige

daarom kunnen we in ons leven creëren wat we wil-

fysische energiebegrip te ‘helen’.

len omdat we allemaal mede-schepper zijn met de

En over het milieu: het energiebeleid van regerin-

goddelijke energie – de energie waaruit het univer-

gen en multinationals draait nog altijd grotendeels

sum zelf bestaat.”

om fossiele energie. Gebruik daarvan is te vergelij-

In zijn boek Renaissance van de esoterie schrijft

ken met het ‘opeten’ van een erfenis: er komt vrij-

Jörg Wichmann kritisch: “Het euforische ‘alles is

wel niets bij, er gaat alleen maar af. Steeds meer

energie’ beantwoordt geen enkele vraag en is in

publicaties op het gebied van milieuzorg gebruiken

laatste instantie een soort van ‘occult materialis-

(vanwege de CO2 -uitstoot) het energiegebruik als

me’.” Hij zegt dat het “hoe naïef het ook klinkt –

maatstaf voor het al of niet milieuvriendelijk zijn

nog gepaster is om over ‘de mededelingen van een

van producten of leefwijzen. Maar terwijl er bij deze

engel’ te spreken dan over ‘informatie uit een hoger

‘gestolde’ energie sprake is van verval en rende-

trillingsniveau’, want het eerste sluit in bijna alle

mentsproblemen, zijn er bij zonne-energie en an-

gevallen beter aan bij wat men heeft beleefd”. Het

dere vormen van ‘renewable-energy’ (wind, bio-

is inderdaad makkelijk om te zeggen dat new-age

massa) onuitputtelijke voorraden en voortdurende

adepten een metafoor veel te letterlijk nemen. Toch

toevoeging mogelijk.

is het van belang om te zien dat door allerlei ont-

De effecten zijn tot nu toe gering; veel besparende

wikkelingen in de samenleving het denken over

maatregelen hebben slechts een symbolisch karak-

energie zich aan het vernieuwen is. Het is mogelijk

ter (weigeren van plastic koffiebekertjes), anderen

dat deze vernieuwing niet zozeer het spirituele om-

werken averechts (glazen melkflessen). Weinig

laag trekt, maar het stoffelijke opnieuw verbindt

mensen willen afzien van een levensstijl die echt

met de dimensie van groei en leven waarmee het in

veel energie kost (zoals verre vliegreizen).

de vroegere wetenschap verbonden was.

Men kijkt bij de analyse van milieuvraagstukken

Waarschijnlijk zou onze kennis van de wereld op

tegenwoordig steeds meer naar het zogenaamde

allerlei vlakken gebaat kunnen zijn bij andere voor-

‘indirecte energiegebruik’; een auto bijvoorbeeld

stellingen van energie. Op twee gebieden is zo’n

verbruikt niet alleen brandstof, maar er is ook ener-


>

H. van Dongen


gie voor nodig om hem te produceren en te slopen.

mensen die zich, met eenvoudiger en schonere

Opmerkelijk is echter dat in discussies over direct

technieken, qua energie ‘dichter bij de bron’ bevin-

of indirect energiegebruik zelden in termen van iets

den.

anders dan energiegebruik wordt gekeken naar de waarde van wat iemand doet. Energiegebruik is ech-

Aanvullende literatuur

ter niet iets wat op zichzelf staat, maar iets wat te

De problematiek van de entropie en de negentropie

maken heeft met de intentionaliteit van het mense-

wordt behalve in de in de tekst genoemde boeken

lijk bewustzijn. het is ‘gebruiken om te…’, het is

ook behandeld in Gunter, P.A.Y. (ed) (1969) Bergson

doelgericht. Men komt kortom niet uit met één en-

and the evolution of physics, University of

kele meetlat. Ook hier kan men nog iets leren van

Tennessee Press, Knoxville, en in Capek, M. (1971)

Aristoteles.

Bergson and Modern Physics, Reidel, Dordrecht. De publicatie van de Nederlandse filosoof en peda-

Conclusie

goog Ph. Kohnstamm: Warmteleer (1920) is nog al-

Het is niet onaannemelijk dat de modellen uit de

tijd instructief. De auteur was ook hoogleraar fysica

‘stoommachine fysica’ in de toekomst aangevuld

aan de Universiteit van Amsterdam, en is een van

worden door andere manieren van denken, die pas-

de eerste natuurkundigen die het geloof in determi-

sen bij de energievormen van de toekomst en bij

nistische natuurwetten heeft gerelativeerd.

303


>

H. van Dongen


Samenvatting Terugkeer van energie Het begrip energie is al zo oud als de oudheid.

in van een heel andere orde dan de betekenis die

Sinds de formulering van Energeia door Aristoteles,

eraan kan worden gegeven in de context van de

is de betekenis die aan het begrip werd gegeven

persoonlijke beleving van mensen. De ontkoppelde

door de eeuwen heen echter veel en vaak veran-

objectieve beschrijving van energie en de betrokken

derd. De interpretatie die werd gehanteerd in het

subjectieve beleving van energie moeten nog wor-

ontwerp van, en de omgang met, machines is daar-

den samengebracht in een integrerende visie.

Summary The come-back of energy The notion of energy is as old as antiquity. Since

as used to denote the experience of living beings.

Aristotle’s formulating of Energeia the meaning of

The alienated objective descriptive interpretation of

the term has changed throughout the ages. Its inter-

energy and the subjective experience of energy re-

pretation in the context of machines is of a quite

flecting personal involvement still need to be inte-

different quality and magnitude than the same term

grated into a unified concept.

Key words energy

principle

interpretation

subjective/objective

304


application

Terugkeer van energie

Recommend Documents