De terugkeer van Jhwh s Dienaar

VRIJE UNIVERSITEIT

De terugkeer van Jhwh’s Dienaar Jesaja 44–46 als betoog

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT

ter verkrijging van de graad Doctor aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op gezag van de rector magnificus prof.dr. L.M. Bouter, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van de promotiecommissie van de faculteit der Godgeleerdheid op maandag 26 april 2010 om 11.45 uur in de aula van de universiteit, De Boelelaan 1105

door

Pieter Lugtigheid

geboren te Deventer

promotor:

prof.dr. E. Talstra

copromotor: prof.dr. A. van der Kooij

© Copyright Shaker Publishing 2010 All rights preserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the publishers.

Printed in The Netherlands

ISBN 978-90-423-0316-4

Shaker Publishing BV St. Maartenslaan 26 6221 AX Maastricht tel.: 043-3500424 Fax: 043-3255090 http://www.shaker.nl

Op de titelpagina staat een afbeelding van het schilderij `De Polonaise´ van de hand van de Delftse kunstenaar Jan Rijnders (geb. 2-11-1935). Dit schilderij illustreert de schaamte in Jes. 45:16. In deze tekst staan degenen die beelden vervaardigden in hun hemd, omdat zij `gemaakte goden´ vereerden, die niet in staat waren tot bevrijding. De notie dat schaamte te maken heeft met de strijd om en het verlies van humaniteit, zien we op dit schilderij. Hier wordt deze `Petrus-houding´ in een polonaise uitgebeeld, als een angstig elkaar vasthouden, wanneer mensen op hun eigen houding, los van de groep, worden aangesproken. Dat wordt geïllustreerd door de figuur rechts. Deze heeft de man vóór zich in de polonaise los moeten laten. Zij staat nu alleen en kijkt wanhopig de lens in. Zal zij zich toch oprichten en staan voor zichzelf? Of wegkruipen in de groep, dat merkwaardige, bijna automatische zwichten bij druk (Hannah Arendt)? Deze strijd om moedig te zijn en te blijven is van alle tijden en wordt toch door velen van ons verloren. Deze spanning en die compassie met de strijd van gewone mensen tegen de terreur van grote machten heeft Jan Rijnders hier voor mij fabuleus en onvergetelijk in beeld gebracht.

Voorwoord In 1993 kwam een eind aan 25 jaar wijkpredikantschap. Door een conferentie op Hydepark raakte ik vervolgens geïnteresseerd in Deuterojesaja. Aan het begin van het studiejaar 1994 heb ik met Prof. Arie van der Kooij een afspraak gemaakt over studiebegeleiding bij dit project. Deze hield in dat ik tweemaandelijks een schriftelijke exegese zou inleveren. Vervolgens introduceerde hij mij bij de Jesajawerkgroep, waar ik ook Prof. Henk Leene en Prof. Eep Talstra leerde kennen. Hiermee braken jaren aan van studie tekstkritiek, tekstanalyse met hulp van de computer en specialisatie op Deuterojesaja, en later studie Syrisch en Aramees, waarvoor ik nu eens in Leiden, dan weer in Amsterdam moest zijn. Toen ik mijn artikel over Jes. 44:26a in 2000 had afgerond heb ik Prof. Arie van der Kooij bedankt, omdat hij een betrouwbare gids was geweest in het land van de tekstkritiek en het opstellen van korte tekstkritische notities! Gelukkig ben ik in mijn leven nooit zonder goede gidsen geweest: de professoren Beek, Van Niftrik en Mönnich, Karel Deurloo niet te vergeten, alsmede Ted van Gennep, Carel Addink, Wiebe Zijlstra, Piet Mentzel, Meindert Minnema, Huib Pieterse, Anthonie Verheule, en - voor het traject van de laatste dertien jaar - vele leden van de Jesajawerkgroep, onder wie Wim Beuken, Harm van Grol, Konrad Jenner en Archibald van Wieringen. Ik wil vervolgens mijn grote erkentelijkheid betuigen jegens mijn vorige promotor Henk Leene, die mij tot 2003 heeft begeleid. Hij wist bij mij het gevoel wakker te roepen, dat de weg die gegaan moest worden volkomen helder was. Dat dit te maken heeft met zijn grote gave om ingewikkelde pag. problemen voor zijn leerlingen helder in beeld te brengen, is bekend. Hij

moest wegens zijn ziekte het stokje overdragen, maar bleef geïnteresseerd in het gehele project! En in de derde tenslotte en niet in de laatste plaats dank ik mijn huidige promotor Eep Talstra: hij zette mij aan om mijn eigen weg te zoeken in de analyse van Jes. 44-46, en mij daarbij steeds in alles heeft bijgestaan en het vertrouwen gaf, dat het werkelijk zou lukken! Ik ben heel blij met deze betrouwbare en toegankelijke begeleiders! Alle drie dank ik voor het feit, dat ze mij bij de voltooiing van dit project op alle mogelijke manieren hebben bijgestaan met hun grote kennis en ervaring. Vanaf het moment dat ik begon aan deze nieuwe uitdaging, heb ik interesse ondervonden van vele vrienden. Daaronder zijn de collegae van de exegeseclub Den Haag-Loosduinen, en de unieke `jonge veertig plus´ club van de Ronde Tafel in Delft. Ik wil hen allen hartelijk bedanken voor hun belangstelling en aanmoedigingen! De correctie van het boek, in eerste instantie verricht door de collegae Jaap van den Berg en Wout van der Spek, is later nog eens door mijn tafelvriend de neerlandicus Theo van der Heijden gedaan. Elke fout die nu nog in het manuscript zit, blijft voor mijn eigen verantwoording! Jackie Wyse, Mevr. Olifiers en Henk van der Worp hebben zich ingezet voor het Engels in de Summary. Rob van Kampen heeft het boek meerdere malen voor crashen behoed! De steun achter de schermen is echter mijn geweldige vrouw Gerda. Zij heeft, ook tijdens dit project, waar mijn hoofd voortdurend vol van was, altijd achter mij gestaan. Aan haar draag ik dit boek dan ook op!

Delft, 23 juli 2008

`Ik, Ik ben Jhwh, de eerste, en zal dat nog zijn bij de laatsten´, Jes. 41:4b. In dankbare herinnering aan mijn ouders, Piet Lugtigheid, geboren op 10 februari 1904, gestorven op 10 januari 1988 en Cornelia Lugtigheid-Bregman, geboren 1 januari 1904, gestorven 4 februari 1993.

Inhoudsopgave Voorwoord ....................................................................................................... v Inhoudsopgave ................................................................................................ ix Afkortingen ................................................................................................... xiii Hoofdstuk 1. Inleiding.................................................................................... 19 Hoofdstuk 2. Tekstkritische en Linguïstische Analyse .................................. 27 2.1. Waarom 44:21-46:13 als afbakening?..................................................... 27 2.2. Jes. 44:21-23 Vertaling, Tekstkritiek en Linguïstische Analyse ............. 29 2.2.1. Tekstkritische notitie over Jes. 44:21 ............................................ 29 2.2.2. Jes. 44:21-23 Linguïstische Analyse ............................................. 32 2.3. Jes. 44:24-28 Vertaling, Tekstkritiek en Linguïstische Analyse ............. 47 2.3.1. Tekstkritische notites over Jesaja 44:24-28 ................................... 48 2.3.2. Jes. 44:24-28 Linguïstische Analyse ............................................. 58 2.4. Jes 45:1-8: Vertaling,Tekstkritiek en Linguïstische Analyse.................. 84 2.4.1. Tekstkritische notites over Jesaja 45:1-8 ....................................... 85 2.4.2. Jes. 45:1-8: Linguïstische Analyse ................................................ 90 2.5. Jes. 45:9-13 Vertaling, Tekstkritiek en Linguïstische Analyse ............. 132 2.5.1. Tekstkritische notites over Jesaja 45:9-13 ................................... 133 2.5.2. Jes. 45:9-13 Linguïstische Analyse ............................................. 149 2.5.3. Wie is aangesproken (I)? ............................................................. 170 2.6. Jes. 45:14-17: Vertaling, Tekstkritiek en Linguïstische Analyse.......... 180 2.6.1. Tekstkritische notites over Jesaja 45:14-17 ................................. 181 2.6.2. Jes. 45:14-17: Linguïstische Analyse .......................................... 184 2.7. Jes. 45:18-25: Vertaling, Tekstkritiek en Linguïstische Analyse.......... 202 2.7.1. Tekstkritische notites over Jesaja 45:18-25 ................................. 204 2.7.2. Jes. 45:18-25: Linguïstische Analyse .......................................... 210 2.7.3. Wie is aangesproken? (II) ............................................................ 243 2.8. Jes. 46 Vertaling, Tekstkritiek en Linguïstische Analyse ..................... 250 2.8.1. Tekstkritische Notites over Jesaja 46 .......................................... 252 2.8.2. Jes. 46: Linguïstische Analyse..................................................... 257

ix

Hoofdstuk 3. Diachronische Analyse ........................................................... 297 3.1. Inleiding ................................................................................................ 297 3.2. Vraagstelling I: De aard van de literatuur van Jes. 44 tot 46 ................ 300 3.2.1. Taal en Tekst in Jesaja 44 tot 46.................................................. 302 3.2.2. De vormen (Vormkritiek): Tekst en Genre ................................. 331 3.2.3. Genre en Compositie: drama of betoog ....................................... 340 3.2.4. Complexe Compositie: Tekst en Commentaar. ........................... 346 3.2.5. De procesrede als vormgeving van het betoog in Jesaja 44-46. Signalen voor de lezers. .............................................................. 352 3.2.5.1. Opties voor personages in Jes. 44-46 (Tabellen)................ 354 3.2.5.2. De fasen van de procesrede/de stappen in het betoog in Jes. 44-46................................................................................... 391 3.2.5.3. Conclusie ............................................................................ 398 3.2.6. Conclusie bij vraagstelling I ........................................................ 410 3.3. Vraagstelling II: Eenheid van het materiaal. Debat met andere methoden van exegese. ......................................................................................... 411 3.3.1. Jes. 44:21-23 ................................................................................ 414 3.3.2. Het verband tussen Jes. 44:21-23 en het verbindingsstuk Jes. 44:24-28 ...................................................................................... 423 3.3.3. Jes. 44:24-28: een totaalvisie ....................................................... 425 3.3.3.1. Inleiding .............................................................................. 425 3.3.3.2. De vorm van Jes. 44:24-28 ................................................. 426 3.3.3.3. De eenheid en de syntactische opbouw van Jes. 44:24-28 . 433 3.3.3.4. Jes. 44: 24-28 volgens Kratz............................................... 439 3.3.3.5. Conclusie ............................................................................ 443 3.3.3.6. Voortzetting gesprek met Kratz.......................................... 444 3.3.3.7. Werlitz ................................................................................ 455 3.3.4. Het verband tussen Jes. 44:24-28 en 45:1 ................................... 466 3.3.5. Jes.45:1-8 ..................................................................................... 466 3.3.6. Jes. 45:8 ....................................................................................... 475 3.3.6.1. De spelers  en  in Jes. 45 en 46 ............................... 477 3.3.7. Het Sionmateriaal ........................................................................ 482 3.3.7.1. Jes. 45:9-17 ......................................................................... 483 3.3.7.2. Jes. 45:18-25 ....................................................................... 485 3.3.7.3. Jes. 46 ................................................................................. 487 3.3.8. Conclusie bij vraagstelling II ....................................................... 488 3.4. Vraagstelling III: Historische achtergrond ............................................ 490 3.4.1. De auteurs, de lezers en het edict ................................................ 490 3.4.2. Cyrus, de auteurs en hun lezers ................................................... 490 3.4.3. Conclusie bij vraagstelling III ..................................................... 503 3.5. Eindconclusie ........................................................................................ 504

x

Summary ...................................................................................................... 507 Bijlage 1. Statistiek werkwoordsvormen Jes. 44:21-46:13 ........................ 519 Bijlage 2. Zelfpredikatie en zelfvoorstelling ............................................... 523 Bijlage 3. Woordherhaling .......................................................................... 525 Literatuuroverzicht ....................................................................................... 533

xi