Terug naar homepage Atalanta
Door: Weia Reinboud Atalanta, Utrecht 1996
1 Laat ik met de deur in huis vallen: de sociale dienst verplicht alle, of althans de meeste, werkloze mensen om gemiddeld eens per maand te solliciteren, en voor mensen die bij andere instellingen een werkloosheidsuitkering krijgen zal wel ongeveer hetzelfde gelden. Aangezien er veel meer werklozen zijn dan vacatures, is vooraf al bekend dat een groot deel van de sollicitaties overbodig is. Werklozen weten dat natuurlijk, dat de spoeling dun is, maar omdat het van de sociale dienst móet, solliciteren ze toch, en beperken ze zich niet tot solliciteren naar de banen die ze het liefst willen, of waarvan ze denken dat ze er de grootste kans van slagen hebben. Een tamelijk voorzichtige schatting is dat het hierbij om zo'n 400.000 overbodige sollicitaties per maand gaat, dat wil zeggen pakweg vijf miljoen per jaar. Het schrijven van al die overbodige brieven kost heel wat tijd, maar dat is tijd van werklozen, dus dat geeft niets, want die zitten toch maar uit hun neus te dineren. Het kost ook tijd van de posterijen, maar ook dat geeft niets want dan hebben die meer omzet en dat is goed, naar het schijnt, voor het bruto nationaal produkt. Maar dan kost het ook tijd bij al die instellingen en bedrijven die de brieven ontvangen. Een of meer mensen lezen die brieven - hoe vluchtig ze dat misschien ook doen, tijd kost het zeker. Dan moet er vergaderd worden, gesprekken gevoerd, beslissingen genomen. En dat alles wordt waarschijnlijk niet door de laagstbetaalden gedaan. Stel eens dat er gemiddeld slechts een tientje per brief verloren gaat, dan is dat landelijk gezien 50 miljoen per jaar. Hup, over de balk!
2 Wat ik in dit boekje wil doen is redeneringen zoals de bovenstaande voor het voetlicht brengen. Ze zijn nogal ekonomisch van aard, af en toe macro-ekonomisch zelfs, en ik hoop dat steeds meer mensen deze en soortgelijke redeneringen naar voren willen brengen tijdens hun contacten met de sociale dienst en met andere overheidsinstellingen, die wel allerlei regels bedenken, maar blijkbaar de ekonomische kennis missen om de gevolgen van hun bedenksels in te zien. Dat is zielig natuurlijk, dat ze die kennis missen. Of zou het zo zijn dat ze toch liever aan werkloosje pesten doen dan nadenken over de gevolgen van hun eigen daden op de lange termijn? Hoe het zij, ik kan me goed voorstellen dat een gesprekje met een ambtenaar als volgt gaat, en ik hoop dat steeds meer gesprekken met de ambtenarij op deze manier gaan: CLIENT Ik heb eerlijk gezegd geen zin meer om aan dit soort verspilling mee te werken, ik heb er gewoon gewetensbezwaren tegen. AMBTENAAR De regels, ik kan daar niet aan beginnen, met die voor u niet te laten gelden, dat schept een precedent. Bovendien heb ik geen tijd, er zijn nog vele wachtenden na u. CLIENT Die precedentwerking is belangrijker dan verspilling van miljoenen? Het lijkt me logischer dat mensen solliciteren als ze dat echt willen, en als ze denken dat ze die baan aankunnen, en als ze ook nog denken dat er een redelijke kans is dat hun sollicitatie resultaat heeft. AMBTENAAR ja ehh, daarvoor moet u niet bij mij zijn hoor, ik voer de wet slechts uit. CLIENT Eigenlijk zou jij als eerste vraag moeten stellen of je cliënten zich vervelen, of anderszins ongelukkig zijn met hun werkloosheid, en dan help je degenen die het ongelukkigst zijn. Waarschuw mij maar zodra de werkloosheid onder de 100.000 is gedaald, ik ben lekker
bezig hoor. AMBTENAAR 0? Eens kijken (mompel, mompel) of hier al aanleiding is voor een strafkorting, nou... We spreken af... CLIENT Ho, ik wil in ieder geval in het verslag van dit gesprek opgenomen zien dat de verantwoordelijkheid voor de verspilling bij jou ligt, anders ben ik het niet eens met je verslag. En ja trouwens, ik begon met dat ik niet meer mee wilde werken aan al die verspilling, maar verander dat 'meewerken' maar door een latijnachtige vertaling ervan, namelijk 'collaboreren'!
3 Wat de mensen op arbeidsbureaus en sociale diensten doen is niet alleen het voortdurend doen ritselen van papier (zoals Bob Black het zo fijntjes zegt in zijn 'de afschaffing van werk'), maar bestaat ook uit het strak toepassen van een betrekkelijk simpel aantal regeltjes. Zoals makkelijk in te zien is, is het toepassen van regeltjes niet iets dat veel inzet van intelligentie behoeft, en ik beweer dan ook dat een sociale dienst als geheel, als instituut, als machine, erg robotachtige eigenschappen heeft. En daar zit je dan als cliënt van zo'n instelling, met zelf wel de neiging om je hersenen te gebruiken. Nu kan ik me weer een dialoogje voorstellen: CLIENT je gedraagt je alsof je geen eigen intelligentie hebt, alsof je een soort robotje bent dat alleen maar regeltjes kan toepassen, of dat je een interface bent die net slim genoeg is om mijn individuele verhaal geschikt te maken voor de regeltjes-robot die sociale dienst heet. AMBTENAAR De Dienst is helemaal geen robot, er is allemaal diep over nagedacht! CLIENT Door jou vast niet, want anders zou je op dit moment met mij aan het meedenken zijn. AMBTENAAR Ik denk van alles, hoor. Onder andere dat je met dit gedoe ergens anders moet zijn. CLIENT Bij wie dan wel? AMBTENAAR In Den Haag bij voorbeeld. CLIENT Als daar de robotachtigheid bedacht is, dan verwacht ik ook daar weinig gebruik van de eigen intelligentie. Weet jij daar iets van?
4 Eerlijk is eerlijk, ik ben niet goed in het bedenken van dialoogjes, vooral niet als er in zo'n dialoogje robotachtigheid moet doorklinken. Hoe bedenk je wat er in een mensenbrein omgaat als de uitkomst van het gedenk robotachtig overkomt? Ik weet het niet, ik kan alleen maar kijken naar de oppervlakte, naar het zichtbare deel van de stupiditeiten die er rond werkloosheid en bij anti-werkloosheidsmaat regelen bestaan. Die stupiditeiten vormen het onderwerp van deze brochure, en over de achter de stupiditeiten liggende gedachtes kan ik weinig melden. Het blijft gissen. Want wat moet je voor dieper liggende gedachten vermoeden bij deze recent op formulieren van de ambtenarij verschenen vraag: verwacht u binnenkort een erfenis? Ik kan nog net begrijpen dat ze willen weten of ze binnenkort veel meer of minder geld moeten reserveren om de uitkeringen uit te betalen, maar deze vraag gaat toch wel heel erg ver. Doet toch wel heel erg aan geldwolverij denken, aan dollartekentjes in de ogen, aan hebzucht van het zuiverste water. En aan onfatsoen. Niet dat ik een fatsoensrakster ben, maar ik zie wel dat het binnen hun eigen denken eigenlijk als een zeer onfatsoenlijke vraag zou moeten gelden. Een echte liberaal zou van die vraag moeten vinden dat die door de impertinentheid toch wel erg lijkt op een inbreuk op de persoonlijke vrijheid, een echte christendemocraat zou van die vraag moeten vinden dat er toch wel erg weinig christelijke compassie uit spreekt, en een echte sociaaldemokraat zou moeten vinden dat er toch wel erg weinig in terug te vinden is van wat op het bestaan van een verzorgingsstaat wijst. En meer smaken waren er niet in de regeringen van de afgelopen eeuw! Dus waar komt zo'n vraag dan vandaan?
5 Ik ga in deze brochure niet uit van een scherp omlijnde politieke filosofie om daarmee alles te interpreteren of te verklaren. Bij het voorbeeld hier vlak boven leg ik de stupiditeit bloot door te
wijzen op de inconsequentheid binnen de drie heersende soorten politiek denken, terwijl geen van die manieren van denken de mijne is. Wat ik dan zelf precies denk en vind hoeft niet vermeld te worden om de inconsequenties en dommigheden van anderen aan de kaak te stellen. Er zal veel in deze brochure staan waarbij een aantal alsen geldt: Als er geld is en als er een vrije marktekonomie is, dan... - terwijl van mij beide best wel afgeschaft mogen worden. Maar ook het precieze waarom van dat ik ze afgeschaft wil hebben hoeft niet steeds vermeld te worden, om de eenvoudige reden dat mijn vorm van politieke filosofie niet de enige filosofie is van waaruit kritiek op het hele gedoe rond werkloosheid mogelijk is. Alles bij elkaar hoop ik dat er voor elk wat wils zit bij de redeneringen die ik naar voren ga brengen, en hoop ik vooral, maar dat zal wel een wens voor de hele lange termijn zijn, dat de logika van de samenleving een stuk gaat stijgen. ik giet het verhaal in de vorm van een aantal korte stukjes, die soms wel maar vaak ook niet duidelijk met elkaar samenhangen. Maak er zelf een volgens jou passend stevig geheel van!
6 Over naar een paar stukjes uitleg over de titel van deze brochure. Als een trein vertrekt wat is daarvan dan de oorzaak? Dat de conductrice op haar fluitje blaast? Dat er spanning op de bovenleiding staat? Dat de machinist op een knop drukt? Dat er een vertrektijd in het spoorboekje staat? Dat er wielen onder de trein zitten? Dat het sein op groen springt? Geen van deze dingen is De Oorzaak, maar allemaal zijn ze noodzakelijk, en dus zijn ze allemaal even erg oorzaak. Zo zijn er ook bij het verschijnsel werkloosheid vele oorzaken. Geen daarvan is De Oorzaak, maar allemaal zijn ze noodzakelijk, en daarmee valt het verschil tussen Oorzaak en oorzaak weg. Een paar van die oorzaken wil ik naar voren brengen, zonder dus te beweren dat ze de enige echte oorzaak van de werkloosheid zijn. Maar wel beweer ik dat ze allemaal 'even erg, oorzaak zijn. Allemaal zijn ze even erg, allemaal zouden ze weg moeten, en ik vind het niet nodig om een ordening aan te brengen tussen al die oorzaken.
7 Kijk je op een bepaald moment naar een samenleving, dan zie je dat die samenleving als geheel vindt dat een bepaalde berg werk gedaan moet worden. Je ziet ook dat er een bepaalde berg mensen, dus arbeidskracht aanwezig is. Werkloosheid is nu niets meer en niets minder dan dat de berg werk gedaan wordt door minder dan de berg mensen. Een heel kleine werkloosheid zal er altijd wel zijn (als er een zogeheten Vrije arbeidsmarkt is, en als de ekonomie niet drastisch verandert), omdat er altijd wel mensen zijn die van de ene baan naar de andere op weg zijn, en omdat er niet altijd direct mensen met de precies passende vaardigheden voor elke baan aanwezig kunnen zijn. Maar als er veel werkloosheid is, en helemaal als er durend veel werkloosheid is, dan is er meer aan de hand. Het eerste dat ik dan voor het voetlicht wil brengen is dat de berg mensen die de berg werk verzetten, dat die níet willen delen met de werklozen. Dit is dus een oorzaak, een echte oorzaak van de werkloosheid. In feite zeggen al diegenen die de berg werk niet willen delen: leve de werkloosheid. De werkloosheid van anderen, wel te verstaan. In werkelijkheid zeggen ze dat natuurlijk niet hardop, maar zeggen ze dingen als: stelletje klaplopers, teren op kosten van de maatschappij hè. En meer van dat fraais, maar ik neem dat nooit serieus want ik zie dat onomstotelijke feit dat de berg werk en de berg mensen durend niet met elkaar sporen. Volledige werkgelegenheid is echt uitsluitend en alleen mogelijk als er eensgezindheid, consensus bestaat over de berg werk die gedaan kan worden en dat de berg werkende mensen die berg werk over iedereen wil verdelen. Het tot stand brengen van volledige werkgelegenheid ligt dus in de handen van de werkenden!
8 In het vorige stukje staat: dat de samenleving als geheel vindt dat een bepaalde berg werk gedaan moet worden. Die 'samenleving als geheel' kan, net als de sociale dienst als organisatie, niet goed zelfstandig nadenken, want anders bestond er niet zoiets als milieuvervuiling. Door zulke verschijnselen als vervuiling vind ik het zelf helemaal niet erg dat er veel werkloosheid is,
want ik moet er niet aan denken dat er nog een heleboel vervuilende bezigheden bij zouden komen. Dus zeg ik ook: leve de werkloosheid! En ik vind het een teken van weldenkendheid als iedereen het nooit meer heeft over 'er moet meer werk komen', waar het altijd minstens zou moeten gaan om 'als er werk komt moet dat heel erg milieuvriendelijk zijn.' Waarom bestaat er eigenlijk geen Wet Gewetensbezwaren waarop de bewoners van de arbeidsmarkt een beroep kunnen doen als het gaat om vervuilend werk? Naast de militaire dienst is er een wet over gewetensbezwaren gekomen, want, is de redenering, het eventueel doden van anderen is zoiets ingrijpends dat we kunnen voorstellen dat daar zodanige gewetensbezwaren tegen bestaan, dat iemand de militaire dienst helemaal niet in wil. Maar bij bezwaren over milieuvervuiling gaat vanzelfsprekend hetzelfde op.
9 Het bovenstaande kan uitgebreid worden. De samenleving als geheel mag dan vinden dat een bepaalde berg werk gedaan moet worden, individuen (en groepen) kunnen heel andere inschattingen maken van wat die berg dient te bevatten. Of niet behoort te bevatten. Bij de contacten tussen werklozen en de ambtenarij zou dat allemaal heel erg mee moeten tellen, zou dat zelfs wel op de voorgrond mogen staan (áls het tenminste de bedoeling van de ambtenarij is om de indruk te wekken dat ze wereldburgers met goed werkende hersenen zijn). Het zou een hoop gehannes schelen als het altijd en overal om de inhoud van werk zou gaan en niet om dát het werk is. De samenleving als geheel zou daar wel bij varen. Naast gewetensbezwaren rond vervuiling, kunnen er ook bezwaren bestaan tegen afstompendheid van werk, tegen saaiheid, onsociaalheid en wat dies meer zij. Ieder kan zich hier van alles bij voorstellen. Misschien moet inefficiëntheid van werk er ook wel bij genoemd worden, zoals de inefficiëntheid van veel werk van de ambtenarij zelve! Hoewel achter die inefficiëntheid iets anders zit, de feodale inrichting van de ekonomie namelijk. Slechts weinigen nemen de beslissingen en velen sukkelen daar al dan niet efficiënt achteraan. Demokratie is iets dat in de ekonomie zo goed als afwezig is - terwijl volgens de meeste aanhangers van de demokratie zowel de ekonomie fabelachtig belangrijk wordt gevonden als het demokratisch denken. Onlogisch dat die twee als het zo uitkomt niet bij elkaar blijken te horen.
10 Een sprong, namelijk naar het probleem van de lll's, de lagelonenlanden. Hoewel wel eens gezegd wordt dat er geen lll-probleem bestaat, is het intussen toch zo dat erg veel producten niet dichtbij doch ver weg worden geproduceerd, en dat blijkbaar de hogere vervoerskosten niet uitmaken. Dat kan alleen als concurrentie met Verweghistan niet goed mogelijk is, en dat kan alleen als de productiekosten daar lager zijn, en het zit er daarom dik in dat de lonen daar laag zijn en dat dat wis en drie wèl geeft. Anders zouden vervoerskosten wel uitmaken. Rond die lll's spelen heel wat problemen waarbij gewetensbezwaren op hun plaats zijn. Zoals bezwaar hebben tegen dat veel vervoer ook veel vervuiling met zich meebrengt. Maar ook sociale overwegingen kunnen een rol spelen, zoals over kinderarbeid in allerlei streken van Verweghistan - als zoiets niet tot gewetensbezwaren leidt, dan weet ik het niet meer. De zaak is vrij eenvoudig. Binnen het kapitalisme speelt concurrentie een grote rol, en het komt daarom aan op goedkoop produceren. Zodra dus een of andere ontdekkingsreiziger ontdekt dat er elders veel goedkoper geproduceerd kan worden, wordt er even een sommetje gemaakt om te zien of de hogere vervoerskosten opwegen tegen de lagere loonkosten. Zo ja, dan wordt de productie, of een deel daarvan, verplaatst naar elders. Concurrentiepositie verbeterd, plus werk verplaatst van hier naar Verweghistan. In feite zeggen al degenen die beslissen om werk op die manier te verplaatsen: leve de werkloosheid hier! Een kleine terzijde: directies, managers en commissarisen op het minimumloon zetten zou 'onze' concurrentiepositie eveneens sterk verbeteren, maar dat schijnt een onrealistische optie te zijn.
II Waardoor zijn elders de lonen soms zo laag? Een deel van het antwoord is dat elders een
heleboel bezigheden niet in de geldekonomie terecht gekomen zijn. Nog niet. Zoiets als voor ouderen zorgen zit niet in de geldekonomie. Maar ook het doen van klusjes voor de buren maakt de ekonomie simpeler. Of het zelf maken van kleren in plaats van alles in de winkel aan te schaffen. Of de huizen zijn zo eenvoudig dat er ook weinig kosten aan vast zitten, zodat er geen hoge lonen nodig zijn om de huur uit te kunnen betalen. Of niet iedereen heeft een koelkast een ijskast een magnetron een CD-speler een stofzuiger een cassettedeck en zo meer. Alles bij elkaar komt het er op neer dat het leven elders wel eens een stuk goedkoper zou kunnen zijn. Daardoor kunnen de lonen lager zijn, en dan wordt het voor ontdekkingsreizigers zichtbaar dat er wat te halen valt, dat er een hoop goedkope arbeid aan te boren valt. Er moet nog wel iets bij, namelijk: als het kapitalistisch denken naar Verweghistan geëxporteerd kan worden, want anders is daarginds niemand zo gek om het fabrieksleven aantrekkelijk te gaan vinden. Het exporteren van kapitalistisch denken lukt vaak wonderlijk goed (het hoe en waarom daarvan laat ik hier onbehandeld), en daarom geldt: mensen die voor het kapitalisme zijn èn het leuk vinden dat het kapitalistisch denken wordt geëxporteerd, die zeggen in feite: leve het verplaatsen van de productie, dus leve de werkloosheid hier.
12 Tenminste, als ze het tevens terecht vinden dat vervoer goedkoop is. Want zonder goedkoop vervoer ontstaat er een heel andere wereld, die nog steeds kapitalistisch kan zijn, maar waarbij het probleem met de lll's niet ontstaat doordat vervoer de producten domweg te duur zou maken. Op de achtergrond speelt de volgende simpele macro-ekonomische gedachtengang. Kapitalisme over de wereld exporteren maakt van de wereld één grote markt: zijn er op die markt streken met verschillende levensstandaarden (en die verschillen zijn er voorlopig nog volop), dan veroorzaken lage vervoerskosten dat uit de rijke streken arbeid verdwijnt en dat dus in die rijke streken in feite een probleem binnenkomt, geïmporteerd wordt, werkloosheid namelijk. Volautomatisch, hoef je niets voor te doen, er hoeven alleen enkele concurrentiebelusten rond te lopen, en die zijn er helaas meer dan genoeg. Zelfs degenen die voor het kapitalisme zijn, zouden het eens moeten zijn met de volgende redenering: een vrije markt is prachtig, maar prachtiger is als de markten zo klein mogelijk gemaakt worden doordat vervoer erg duur gemaakt wordt; in alle andere gevallen hebben rijke(re) streken misschien wel voordelen van een wereldmarkt, maar zeker ook enige nadelen; want vóór de vrije kapitalistische wereldmarkt met goedkoop vervoer zijn, komt zoals gezegd neer op: leve de werkloosheid hier. (Dit alles geldt uiteraard niet als de rijke landen nieuwe vormen van kolonialisme weten te verzinnen en door te drukken. Ook laat ik onuitgewerkt dat het exporteren van het kapitalistisch denken in Verweghistan naast arbeid een hoop problemen doet ontstaan, ondermeer de gewone kapitalistische klassentoestanden: weinig mensen met heel veel geld, en heel veel mensen met nauwelijks bestaansmogelijkheden.)
13 Het duur maken van vervoer is een mogelijkheid om de markten te verkleinen, en daarmee de import van problemen te verminderen, maar er is nog een andere mogelijkheid: zèlf een lll worden! Hoe dat zou kunnen verlopen volgt nu. Zoals vermeld zit het probleem in de verschillende levensstandaarden van Verweghistan en hier, waarbij het niet gaat, lijkt mij, om dat er hier meer spullen gekocht kunnen worden dan daar. Het punt is dat in Verweghistan allerlei dingen, diensten vooral, helemaal niet in de geldekonomie zitten en dus domweg niet op de lonen kunnen drukken. (Ik zal verderop nog wat meer speculeren rond dit punt.) De beste methode om een lll te worden is dan ook om die diensten veel en veel lager te gaan betalen. Hoe dat gaat? Allerlei diensten heten eerst onbetaalbaar te zijn geworden (kapotte spullen repareren), of er moet voortdurend op bezuinigd worden (onderwijs, gezondheidszorg, ouderenzorg), in beide gevallen kalven dit soort diensten een beetje of een beetje meer af. Zo gaat een rijk land een tikje op een lll lijken. En wat gebeurt er vervolgens, dan worden er nieuwe banen geschapen, dat wil zeggen dat werklozen gepressed worden om voor iets meer dan een uitkering die diensten te gaan doen die aan het uitsterven waren.
Uitmelkertbanen dus. Dezelfde banen als eerst, maar nu voor een loon dat zo sterk verlaagd is als met geen enkele cao-onderhandeling voor elkaar te krijgen is. Hoewel er dan voor bepaalde klusjes loon wordt betaald, wat anders is dan in een lll, zijn het weer wel zulke lage lonen dat ze lijken op die in een lll. (Je kunt je intussen natuurlijk afvragen of zoiets als hoge lonen wel nodig zijn of soberheid niet veel beter is voor de wereld.) Dit klinkt allemaal nogal cynisch, maar het is niet mijn cynisme, het is een eenvoudige beschrijving van huidig overheidscynisme. Zij willen een goed draaiende ekonomie, maar blijkbaar wel eentje waar zo veel mogelijk banen zo weinig mogelijk geld kosten. Of zij cynisch met voorbedachten rade zijn of dat ze alleen maar op onnozele wijze achter zoiets als de wereldekonomie aanhobbelen, dat is de vraag. Voor een antwoord moet je in de koppen van de overheidsdienaars kunnen kijken, een kunst die ik niet machtig ben.
14 Maar nu zit er iets aardigs onder het gras, een addertje dus. Want zoals ik net zei, al die regelingen als de banenpool en de uitmelkertbanen maken dat er meer banen komen, wat goed is voor lagere werkloosheidscijfers, maar ze maken ook dat er wat extra geld gaat naar sectoren die kort daarvoor in feite uit de geldekonomie waren verdwenen. Er wordt volop gekreten dat er in de dienstenhoek nog volop gegroeid kan worden, maar juist het scheppen van banen in die hoek maakt de kloof met de lll's weer wat groter, en is dus op de lange termijn in de verste verte niet gunstig voor de ekonomie. Wat op de korte termijn goed is voor dalende werkloosheidscijfers is op de lange termijn juist goed voor stijgende werkloosheidscijfers! Waarom wordt dit zo weinig ingezien? Het antwoord is eenvoudig en tweeledig: kapitalisme is over het algemeen heel erg gespitst op de korte termijn, èn ekonomen zijn niet gewend om op wereldschaal te denken. Terwijl na het exporteren van het kapitalistisch gedachtengoed niets méér voor de hand ligt dan alleen nog maar wereldwijd ekonomisch te denken. Dit geldt dus ook voor pro-kapitalistische ekonomen, dat ze wereldwijd zouden moeten gaan denken, wat hier èen daar wellicht al een probleempje zou schelen. Intussen dachten onbaatzuchtiger mensen al lang aan de wereld schaal, maar dan natuurlijk niet op kapitalistische wijze. (In dit verhaal gaat het over dat het stom is om zorg in de geldekonomie te stoppen. Een bekend feministisch strijdpunt is daarentegen juist om zorg eens echt te gaan waarderen, maar als dat met geld gebeurt èn binnen een kapitalistische ekonomie, dan pakt de waardering echt verkeerd uit. Dan komt, of je dat nou leuk vindt of niet, voor zorg meer betalen neer op: leve de werkloosheid. Intussen blijft de inhoud van de feministische kritiek onverlet: het is bezopen dat allerlei betaald werk hogelijk gewaardeerd wordt, ook al is het vervuilend ofzo, alleen maar omdat het echt betaald wordt. Een andere kwestie die hier mee samenhangt is waarom het repareren van een fiets eigenlijk geen zorgarbeid zou zijn - omdat vooral mannen met fietsen repareren bezig zijn geweest? En tenslotte lijkt het me ook goed feministisch om te zeggen dat er zo veel mogelijk werkloosheid moet komen, want dan heeft iedereen tenminste tijd om voor elkaar te zorgen.)
15 Nog een addertje. Het uitvoeren van de regelingen om de werkloosheid te verminderen bestaat uit heel wat werk, en je begrijpt al waar ik heen wil: dat werk is werk dat in de lll's helemaal niet bestaat en al dit werk is dus goed voor stijgende werkloosheidscijfers. Ik hoorde laatst een cijfer noemen, dat er zo'n 150.000 (het precieze aantal doet er niet toe) mensen leven van de werkloosheidsindustrie, dus van het registreren, kontroleren enzovoorts van de werklozen. Dat is niet niks. Het is nog 'erger'. Er zijn door de bank genomen zo'n 500.000 werklozen, althans dat zegt het officiële werkloosheidscijfer, terwijl er minder dan 50.000 vacatures zijn. Dat wil zeggen dat de mensen op de arbeidsbureau's eigenlijk voor pakweg 90 procent zinloos werk zitten te doen. Ze proberen 450.000 mensen op te zwepen om op gebakken lucht te solliciteren! En waarom doen ze dat? Omdat ze anders zelf merendeels werkloos zouden worden, vanzelfsprekend. Het lijkt me niet onaardig om de ambtenaren dit onder de neus te wrijven, dat zij zelf in feite voor 90 procent werkloos zitten te zijn. Ze zouden een daad van groot sociaal belang verrichten door hun eigen banen op te heffen, en minstens door te gaan met het opheffen van die banen totdat
zoveel mensen uit de werklozenregelingenambtenarij leukere dingen zijn gaan doen dat de arbeidsbureau's en sociale diensten efficiënte instellingen zijn geworden. Dat zullen ze vast en zeker niet doen, en dus zeggen al die ambtenaren: leve de werkloosheid. Edoch, ze zullen het niet hardop zeggen, zo slim zijn ze wel.
16 Dat getal van die 500.000 werklozen is waarschijnlijk aan de lage kant, aangezien er daarnaast ook veel WA0-ers zijn die best wel een baan zouden willen hebben, en veel huisvrouwen (die bestaan toch nog?) die, als er niet zoveel werkloosheid was, wel richting arbeidsbureau zouden stappen. Daarnaast is het cijfer van 50.000 vacatures waarschijnlijk aan de hoge kant. Alles bij elkaar zijn de ambtenaren waar ik het net over had eerder voor, noem eens wat, 97 dan voor 90 procent feitelijk werkloos. Een fraaiere illustratie van de stelling dat overheden niet op efficiëntie uit zijn, is nauwelijks mogelijk. Ik ben er wel voor dat al die baantjes die toch grotendeels uit niks bestaan gauw opgeheven worden: leve de werkloosheid. Immers, het gedoe van bezwaarschriften en hoorzittingen, omdat werklozen terecht protesteren tegen wat hun soms aangedaan wordt, en al die werkverschaffing aan ambtenaren door steeds een nieuw soort gebakken lucht te verzinnen ('individuele trajectbegeleiding' en dergelijke bezigheden), dat is allemaal kapitaalvernietiging, waar ook een rechtgeaarde kapitalist van zou moeten gruwen. Maak van AB en SD maar simpele sociaal werkende instellingen. (De letters AB staan voor arbeidsbureau, en SD staat voor sociale dienst, dus niet voor de Sicherheitsdienst uit de oorlog, hoewel die twee sinds de identificatieplicht wel weer iets meer op elkaar zijn gaan lijken.)
17 Er zijn van die mensen die tegen werklozen roepen dat ze niet hard genoeg zoeken naar een baan, want als je heel hard zoekt dan vind je er vroeg of laat wel eentje. Daar zitten heel wat haken en ogen aan, aan dat geroep. Hier komt er een: als er jaren achter elkaar blijkbaar niet genoeg banen zijn dan kan je wel via veel gezoek aan een baantje komen, maar dan is de kans groot dat een ander op ongeveer hetzelfde moment werkloos wordt. Vergelijk het met het vullen van een grote schaal met kleine knikkers. Je kan er als de schaal vol is nog wel een knikker induwen, maar elders floept er dan vanzelf een knikker over de rand. Met de arbeidsmarkt evenzo - als werklozen zich niet vervelen, dan is het een sociale daad als ze niet naar een baantje gaan zoeken, want een andere werkloze, eentje die zich ongelukkig voelt bij het werklozenbestaan, krijgt daardoor meer kans op een baan.
18 Nog een van die haken en ogen. waar het geroep dat de werklozen harder hun best moeten doen geen rekening mee houdt. Het schijnt, heb ik wel eens horen vertellen, dat het bij kapitalisme gaat om het zoeken naar een gat in de markt, en dat je dan door dat gat te vullen niet alleen zelf rijk kunt worden, maar dat dan ook het nationaal product stijgt, en dat dat weer goed voor iedereen is. Als dat echt zo is, dan kan je er van uitgaan dat alle gaten in de markt wel zo ongeveer gevonden zijn. In ieder geval moet je er van uitgaan dat het niet aan de arbeidsmarkt ligt als een gat in de markt niet gevuld wordt, want er is zat arbeidskracht voorhanden. Andersom geredeneerd krijg je: omdat er zoveel werklozen zijn, en omdat er kapitalisme is, moet het zo zijn dat er domweg geen banen zijn. Kapitalisme kickt er juist op om banen te maken (en ja, ook om die zo mogelijk weer snel door machines overbodig te maken), als het zelfs kapitalisten niet lukt om ze te verzinnen dan zijn ze er echt niet, en is het minstens schandalig om tegen werklozen te roepen dat ze harder hun best moeten doen. (Vervang 'schandalig' door je favoriete scheldwoorden!)
19 Toch nog een extra zwiepje aan de kwestie van het vorige punt. Er zijn van die mensen die het hebben over het verlagen van de uitkeringen, dat dat moet omdat de financiële prikkels om te gaan werken niet hoog genoeg zijn. Het is natuurlijk goed mogelijk om de uitkeringen zo laag te
maken dat het hebben van een echte baan inderdaad financieel veel aantrekkelijker is, maar als die banen er echt niet zijn, dan veroorzaakt het verlagen van de uitkeringen wel dat iedereen manieren vindt om in het levensonderhoud te voorzien, maar dat gaat dan op de manier die in erg arme streken gebruikelijk is. Met sloppenwijken (want sloppen zijn de enige betaalbare huizen dan), met zwarte markten (want de echte markt is slechts toegankelijk voor de mensen met geld), met een schaduwekonomie, enzovoorts. Het lijkt me dat het echt niet anders kan verlopen: zodra de uitkeringen omlaag gaan, gaat de gelijkenis met een lll omhoog, met als uiteindelijke uitkomst genoemde sloppenwijken en wat dies meer zij. (Een zwerver hier in Utrecht liep eens over straat te roepen: 'en wàt zei Dies dan nog meer??') Dit alles geldt zolang het kapitalisme niet meer banen weet te verzinnen, die als inhoud hebben dat er snel verouderende of stukgaande dingen gemaakt worden.
20 Ik had gezegd nog wat te willen speculeren naar aanleiding van de verschillende levensstandaarden in Verweghistan en Hiertelanden. Laat ik met de conclusie beginnen: het komt mij voor dat het oerstom is om diensten, basisbehoeften en luxegoederen in een en dezelfde geldekonomie te stoppen. Dus, als er geld bestaat, dan is het onnozel om maar één soort geld voor alles te hebben. (Twee soorten geld, of drie, of brood op de bon, wonen gratis, plus goud om luxe te betalen?? Bedenk maar iets!) De achterliggende gedachte is eenvoudig. Het kapitalisme is goed in het op de markt brengen (of kwakken) van zeer veel, zeer verschillende, en almaar zeer veranderende dingen. Het kapitalisme heeft daarnaast, zo wordt beweerd, groei nodig, en mijn intuïtie zegt dat slechts een deel van de ekonomie echt kan groeien. De rest kan niet groepen en moet dus wel problemen gaan ondervinden van het in een en dezelfde kapitalistische ekonomie zitten met wel groeiende sectoren. Daarover straks meer. (De problemen van de groei zelf laat ik hier onbehandeld.) Kijk naar de basisbehoeften: er is meer brood ofzo nodig als er meer mensen zijn, en minder als er minder mensen zijn. Groei, ekonomische groei op kapitalistische wijze is gewoon niet aan de orde. Daarentegen zie je bij zoiets als computers het omgekeerde, daar is het zelfs zo dat een ding al verouderd is, overbodig als het ware, op het moment dat je er de winkel mee uitloopt. De computerindustrie groeit dan ook voortdurend, niet alleen wanneer nieuwe markten worden aangeboord of nieuwe snufjes worden bedacht, maar ook doordat de dingen kunstmatig bliksemsnel verouderen. (Een computer is een sport luxe ding (want zonder kan het leven heus waardevol zijn), heeft soms wel enig nut (ik zit er nu ook achter te tiepen, heel handig), dus hoort zo'n ding niet bij wat je de echte luxe-goederen kan noemen. Platina sieraden en zeldzame schilderijen, dat soort echte luxe-goederen laat ik verder buiten beschouwing, na de opmerking dat je daar weer heel andere ekonomische trekjes ziet, bij voorbeeld dat iets meer waard is naarmate het zeldzamer is.) Voor diensten geldt hetzelfde als voor basisbehoeften (en heel wat diensten, zoals verzorging van zieken, hebben ook te maken met basisbehoeften). Er zijn altijd bejaarden, maar die verouderen niet kunstmatig, er is duidelijk ook geen sprake van een groeimarkt, en als het zo geregeld is dat oude mensen in bejaardentehuizen terechtkomen, dan kan het aantal bejaardentehuizen niet op goed kapitalistische wijze groeien. Ik kan me daarom niet aan de indruk onttrekken dat het volkomen logisch is dat het met de bejaardenindustrie spaak loopt, die kan nooit concurreren met zoiets als de computerindustrie, en dat er daarom voortdurend bezuinigingsrondes moeten komen. ('Ik kan me niet aan de indruk onttrekken' staat erbij omdat ik over dit punt nog nooit iets gelezen heb, wat aan mij kan liggen natuurlijk. Graag zag ik dat werkloze ekonomen of ekonometristen dit alles eens haarfijn gingen uizoeken!) Als een bedrijf jaar in jaar uit moet bezuinigen, dan wordt er achter de oren gekrabd over of er wel deskundig gebedrijfd wordt, maar als een overheid jaar in jaar uit moet bezuinigen, dan gebeurt dat gewoon want de staat kan nou eenmaal niet failliet gaan. Doordat de (luxe)goederenindustrie aldoor aan het groeien is, moeten de bejaarden- en ziekenindustrie voortdurend inleveren. Bezuinigingen helpen dan maar eventjes, en dat is in ieder geval wat je al een kwart eeuw ziet gebeuren. Als mijn intuïtie gelijk heeft dat het in één geldekonomie stoppen van basisbehoeften, diensten, computers en luxe-goederen stom is, dan komt het in stand houden van die ene geldekonomie neer op de kreet: leve de werkloosheid onder degenen die bij voorbeeld bejaarden en zieken willen verzorgen. Terwijl diensten, het woord zegt het al, er voor het lekkere gevoel
van welzijn zijn.
21 Blijft de interessante vraag waarom het gesodemieter met al die bezuinigingen pas een kwart eeuw aan de gang is. Een speculatie: de globalisering van het kapitalisme is toen pas op gang gekomen. Daarvoor was er wel een soort globale wereldekonomie, maar die was kolonialistisch op de meest botte uitbuitende manier, een soort slavensysteem (kijk maar naar de ekonomie van Nederlandsch Indië van vlak voor de oorlog). Na de dekolonisatie was er nog steeds van alles mis, maar het was een tikje minder bot, en daardoor kon het probleem van de lll's gaan ontstaan - een kolonialistische (slaven)ekonomie was uitsluitend voordelig voor de rijke werelddelen, een lll daarentegen kan toch een klein beetje concurreren met een rijk land, wat voor laatstgenoemde enigszins nadelig uitpakt. Dat probleem kan niet echt opgelost worden met groei in de sectoren waar dat (voorlopig) kan want dan ontstaan er, zoals vermeld, problemen in de sectoren die domweg niet kunnen groeien. Dus pakweg vanaf 1970 veroorzaakte het kapitalisme zelf dat er op onder andere diensten bezuinigd moest gaan worden. En dat gaat, voorspel ik, tot in eeuwigheid door, als er niet drastisch aan het kapitalisme gemorreld gaat worden. Ik kan nog wel even verder gaan met uitvaren tegen het kapitalistische groeidenken. Groei zal over het algemeen ten koste van iets anders moeten gaan. Kolonialisme is daar een fraaie illustratie van, maar ook produceren zonder op het milieu te letten is een duidelijk voorbeeld het schijnt inderdaad zo te zijn dat de groei van het nationaal product voor het overgrote deel bij de meest vervuilende industrieën vandaan komt. Groei ten koste van welzijn, dus ten koste van ziekenverzorgenden en dergelijke, zou je ook een vorm van kolonialisme kunnen noemen, binnenlands kolonialisme. Armoede is hier het van toepassing zijnde woord. Het verhaal over de krantenjongen die miljonair wordt gaat natuurlijk niet op. Dat wil zeggen, er kan heus wel een krantenmeisje miljonaire worden, maar per miljonair moeten er erg veel krantenjongens en -meisjes zijn. Dat hardop zeggen komt neer op toegeven dat rijk worden van de een samengaat met het vergroten van armoede elders - dat kan dan in de armste streken zijn, maar ook een beetje in de rijke streken. Soms gaat het heel sluipend: de door de overheid vastgestelde huurverhogingen zijn steevast groter dan de door de overheid vastgestelde uitkeringsverhogingen, en zo worden mensen heel langzaam hun huis uit en de goot in getreiterd.
22 Problemen rijzen vanzelf als alles in een en dezelfde geldekonomie gepropt wordt, en dan kan het ook nooit een oplossing voor de werkloosheid zijn als er banen in de dienstensector worden geschapen. Hier gelden allerlei dingen die al eerder aan bod gekomen zijn. Ten eerste geldt weer dat als die diensten banen kapitalistisch gezien in orde waren, dan waren ze allang door het kapitalisme geschapen. Als ze niet kapitalistisch in orde zijn, dan kan je ze wel scheppen, maar dan vergroot je de kloof met de lll's, waar ze dat soort banen immers niet hebben, en zoals ik al schreef is dat op de lange termijn juist slecht voor de ekonomie, dus goed voor stijgende werkloosheidscijfers. En er geldt ook dat je die banen wel kunt scheppen, maar ze zullen altijd onder druk van de echt kapitalistische industrie staan, en dus voortdurend weer wegbezuinigd worden, of het werk moet voor steeds lagere lonen gedaan worden. 0verigens vind ik het verre van mooi als steeds meer menselijke gedragingen (zorg en zo) geëkonomiseerd worden. Dus dat ze niet gedaan worden omdat ze leuk en belangrijk zijn, maar omdat er geld mee te verdienen valt.
23 Ik kan me goed heugen dat enige tijd geleden, laten we zeggen ergens in de zestiger jaren of wat later, dat door sommigen toen zeer uit de hoogte werd gedaan over de ekonomieën van de sovjetstaten. Die sovjeten zeiden immers: haha dat domme kapitalisme, bij ons is er geen werkloosheid hoor. Waarop de echte aanhangers van het kapitalisme terug zeiden: ja moet je zien hoe ze dat doen, ze verzinnen gewoon baantjes die niks om het lijf hebben en dat noemen ze dan werk, maar
eigenlijk is het een uitkering met een soort dwangarbeid erbij. En wat, beste kapitalisten, krijg je nu hier? Er worden allerlei baantjes verzonnen, zoals in een schoon uniformpje door de stad kuieren, en daar geef je dan een uitkering plus een extraatje voor. Weigeren van zo'n baantje, het heet Melkert-1 als ik het goed onthouden heb, kan op stevige strafkortingen uitdraaien. Dwangarbeid lijkt een voor de hand liggende benaming van dit gedoe. Nog een tikje gekker is dat er zelfs sprake van is, en dat heet dan Melkert-3 dat mensen vrijwilligerswerk móeten gaan doen, want anders gaat de sociale dienst ze korten. Qnvrijwillig vrijwilligerswerk, zouden ze het in een sovjetsysteem ook zo stompzinnig bedacht hebben? En al die regelingen ter verlaging van de werkloosheidscijfers (op de lange termijn werken ze averechts, heb ik beweerd) worden natuurlijk met allerlei mooie reclamespreuken omlijst. Bij dat vrijwilligerswerk heet het bij voorbeeld om 'sociale activering' te gaan, want werklozen die kunnen heel erg verpieteren immers, dus als ze als vrijwilliger actief worden is dat harstikke goed voor ze. Gek is dan dat ze dat vrijwilligerswerk maar een tijdje mogen doen, en dat er al gauw door overheidsdiensten gevraagd wordt naar wat voor ervaring met echt werken het eigenlijk opgeleverd heeft! Dat heet dan weer met mooie woorden dat het belangrijk is dat 'de afstand tot de arbeidsmarkt verkleind moet worden'.
24 En wat er dan ook nog gaande is: heel wat werklozen moeten zich nu verplicht bij uitzendbureaus inschrijven. Afgezien van het feit dat uitzendbureaus niet bekend staan vanwege fraaie praktijken, is het toch wel heel zielig voor die uitzendbureaus dat die stapels cliënten krijgen waar ze toch geen banen voor hebben. Want dan bestonden die banen allang. Ik kan me nu weer een dialoogje voorstellen, over 'niet willen collaboreren' als mening aan de ene kant, en een onwillige ambtenaar aan de andere kant, zie hoofdstukje 2, maar dan niet een werkloze doch de directrice van een uitzendbureau tegenover de ambtenarij. Maar dat kan je zelf wel verzinnen verder.
25 Het lijkt nu misschien dat de ambtenarij de schuld van alles krijgt, maar dat is natuurlijk niet echt het geval. Want de samenleving krijgt de ambtenarij en de overheid die ze verdient. Ik heb er al het een en ander over naar voren gebracht, maar wil nog even benadrukken dat het echt nergens op slaat om de werklozen achter de vodden te zitten met de calvinistische arbeidsmoraal en wat daar op lijkt. Als iemand werkloos is blijkt die zich te moeten verantwoorden, terwijl mensen met een betaalde baan zich zelden hoeven te verantwoorden voor wat ze allemaal doen. Terwijl het milieu toch echt vooral naar de knoppen geholpen is door het werkende deel der natie, maar omdat dat gewerk, dat genereren van inkomens goed heet te zijn voor de ekonomie, kan milieuonvriendelijke productie zeer zeer zeer lang in stand gehouden worden. Werklozen worden tegenwoordig in elke brief aangesproken alsof ze een soort gangsters zijn (de ambtenarij schrijft alleen nog maar zeer dreigende briefjes, ook naar mensen waar de eerlijkheid van afstraalt), terwijl milieumisdaad en dat soort dingen gewoon lijken te mogen. Krom, en nooit recht te praten. Het wordt tijd dat uitsluitend gekeken wordt naar wat een bepaald werkje inhoudt, en niet naar of het betaald is of niet. Dan ontstaat er langzamerhand een samenleving waarin een bepaalde berg mensen een bepaalde berg werk nuttig en mooi vindt om te doen. Dikke kans dat die berg heel anders is dan de berg werk die nu verzet wordt, en dikke kans dat het niet eens veel werk is ook nog!
26 Een variant van hetzelfde: zodra de overheid bezuinigingen of zoiets onsympathieks wil bewerkstelligen, wordt er gewezen naar 'de wereldekonomie' en dergelijke. Zo van: we kunnen niet anders, zielig hè?! Maar als mensen werkloos zijn worden ze ineens als individu aangesproken, telt de hele wereldekonomie niet meer mee, moeten ze snel vlug veel solliciteren, en sollicitatiecursussen volgen, en zich beter verkopen enzovoorts. 'Kom bij de sollicitatieclub' zo zegt het arbeidsbureau - gevolg is dat iedereen even goede sollicitatiebrieven gaat schrijven en dat de spoeling op de arbeidsmarkt vanzelfsprekend precies even dun blijkt te zijn als
tevoren, alleen zijn degenen die de club begeleiden zogenaamd niet werkloos, althans ze krijgen dik betaald. De werkenden weten ook vaak goed hoe ze een werkloze op het schuldgevoel moeten werken. Of ze doen zelfs aan echt met de nek aankijken. Ook hier weer zie ik de zaak graag omgedraaid: werklozen hoeven zich echt nooit te schamen voor dat de kapitalistische ekonomie ze buitensluit, zouden zich nooit moeten hoeven verantwoorden. De wereldekonomie, de aanhangers van het kapitalistisch denken, en de aanhangers van de werkwerkwerkmoraal, die moeten zich verantwoorden! Het is niet slecht voor de ekonomie dat er zo veel werkloosheid is ('de uitkeringen drukken te zwaar' en dat soort uitspraken), het is omgekeerd: de ekonomie, deze ekonomie is slecht voor de mens, en veel individuen worden door deze ekonomie de werkloosheid ingeduwd. Of de mensen laten zich rotklussen en rotzooi veroorzakende klussen aanpraten. (Zou de arbeidsmoraal echt aangekaart worden, dan zouden mensen met rotbanen waarschijnlijk snel op het idee komen om iets anders te gaan doen met hun leven. Misschien dat daarom overheden veel liever onzinnge regelingen bedenken, dan iets wat lijkt op het belonen van het geen baan hebben, zoals een basisinkomen.) Zeg je dan hardop dat je om je al die redenen pas weer met de sociale dienst of het arbeidsbureau te maken wilt hebben als de werkloosheid onder de 100.000 is gedaald, dan levert dat direct een strafkorting op!
27 Het maakt mij niet zo uit op welke manieren mensen alle problemen rond werkloosheid aan gaan pakken. Alles tegelijk aanpakken is misschien wel zo mooi. Dus de een kaart overal de al dan niet calvinistische werkmoraal aan, de ander vindt het leuker om de inefficiëntie van de overheid naar voren te brengen, weer een ander richt zich op het duur laten worden van vervoer, dan zijn er mensen die pleiten voor een basisinkomen (dat bestaat goeddeels al, alleen heet het uitkering; iemand die voor 40 uur werk 600 gulden meer krijgt dan een uitkering, die werkt in feite 40 uur voor die 600 gulden en de rest is basisinkomen), er zijn mensen die de scheve verhoudingen op de wereld als ingang nemen, of ekonomen die proberen modellen voor de hele wereld te maken, er zijn er die nutteloze overheidsbaantjes willen afschaffen, je kunt pleiten voor het erkennen van gewetensbezwaren, voor kortere werkweken, voor het ontekonomiseren van het menselijk bestaan, tegen het bestaan van rente, voor nivellering van inkomens, voor afschaffing van de belachelijke sollicitatieplicht, en van de effectenbeurs, mensen kunnen milieuvriendelijker worden, een bepaalde vorm van sober leven bedenken, zorgen dat het milieu in alle overwegingen wordt betrokken, ze kunnen de ekonomie helemaal anders proberen te maken, je kunt proberen om de robotachtigheid van bij voorbeeld overheden te veranderen in logika, en er kan uitgezocht worden hoe een ekonomie met meer dan één soort geld er uit zou kunnen zien, enzovoorts enzoverder enzomeer en dat allemaal tegelijkertijd met zo veel mogelijk mensen en op zo veel mogelijk plaatsen. Ik hoop in dit verre van volledige pamflet bekende en minder bekende argumenten zodanig bij elkaar gezet te hebben dat het zicht op problemen rond werkloosheid verruimd wordt. Argumenten om te gebruiken in contacten met AB en SD, als je daar mee te maken krijgt (werkloosheid is als griep: iedereen kan het krijgen!), en sowieso hoop ik dat uiteindelijk de samenleving een stukje logischer èn socialer wordt.
28 Kortom, alles bij elkaar, conclusie, er waart een spook door de wereld, het spook van het kapitalisme. Dat kapitalisme is goed in het maken en verkopen en vervangen en niet repareren van allerlei dingetjes, maar dat kapitalisme is ook erg goed in het veroorzaken van allerlei problemen zodra het niet over dingetjes gaat, doch over mensen en hun onderlinge verhoudingen. Aanhangen van het kapitalistische denken komt vroeg of laat neer op zeggen: leve de werkloosheid!
Deze tekst werd geschreven in 1996, en is nog steeds bij Atalanta als brochure verkrijgbaar. In juli 2010 is in bovenstaande versie de spelling iets gewijzigd, aan de inhoud van de tekst is echter niets veranderd. Voor de herdruk van de brochure in 2003 schreef Weia Reinboud: 'De
gulden bestaat weliswaar niet meer, maar met euro's worden dezelfde streken uitgehaald als vanouds. De AB en SD heten misschien ook anders, maar de ambtenaren doen nog steeds goeddeels dezelfde niksigheden. De werkloosheidscijfers zijn eerst fors omlaag gegaan (de WAO natuurlijk niet), maar stijgen nu weer. Er is namelijk een wereldwijde recessie, wat betekent dat er gewoon milioenen auto's over de weg scheuren en dat er geld zat is om een oorlog voor te bereiden.'
Atalanta
