Ter inleiding De familie Van den Corput voor het voetlicht Hoofdstuk I: verhalen rond Hendrik van den Corput... 6

Brieven 1585-1612 INHOUD Ter inleiding .........................................................................................................................................................................5 De familie “Van den Corput “ voor het voetlicht...............................................................................................5 Hoofdstuk I: verhalen rond Hendrik van den Corput .........................................................................................6 ***Familiaire bemoeizucht ........................................................................................................................................6 ***Verglijdend taalgebruik ........................................................................................................................................7 ***De boze stiefmoeder ...............................................................................................................................................7 ***Het vroege sterven ..................................................................................................................................................7 Een nieuwe aangevulde geslachtslijst van Hendrik van den Corput (1536-1601): ...............................8 ***Verslaggeving van het incassobureau “ Hendrik & Co” ............................................................................9 ***Leidse universiteit, een broeinest van “ketterijen en atheïsme “..................................................... 10 ***Hendrik van den Corput onderneemt actie............................................................................................. 11 ***Bursalen ................................................................................................................................................................... 12 ***Hendrik, de kop van Jut ...................................................................................................................................... 13 ***Het opzetten van een nieuw systeem .......................................................................................................... 14 ***Hendrik versus zijn twee zonen en De Smet : terug naar huis of in Duitsland blijven ........ 14 ***Verweer van vader Hendrik in Latijnse brieven aan zijn zwager : ................................................ 15 ***Vriendschap en dankbaarheid ........................................................................................................................ 16 ***Van één vinger tot de hele hand..................................................................................................................... 17 ***Hendrik zet de aanval in.................................................................................................................................... 17 ***Rumoer rond de benoeming van Isaäc van den Corput tot predikant........................................... 18 ***Het verhaal in de brieven: ................................................................................................................................ 19 Hoofdstuk II: “opstand en onafhankelijkheid” .................................................................................................... 20 **Inleiding .......................................................................................................................................................................... 20

1

***Het turfschip van Breda ( 1590 ) ................................................................................................................... 21 ***De verovering van Steenwijk ( 5 juli 1592 ) ............................................................................................. 22 ***Het verraad van Coevorden ............................................................................................................................ 24 ***“Met schop en spa”:het beleg om Geertruidenberg ( 1593 ) ............................................................ 26 Hoofdstuk III: ( gegroepeerde) brieven over personen of zaken ................................................................ 27 ***Het overlijden van Johanna van den Corput ............................................................................................. 27 ***Een kort rouwbeklag van Bartholomeus ................................................................................................... 28 *** Een filosofisch rouwbeklag van Bombergen ............................................................................................ 29 ***Het overlijden van Hendrik van den Corput op 22 augustus 1601.................................................. 29 ***Het sterfhuis van Hendrik van den Corput ................................................................................................. 30 ***Het overlijden van Bartholomeus van den Corput ................................................................................. 33 ***De laatste dagen van kapitein Johan van Kornput .................................................................................. 34 ***Het overlijden van Johan van Kornput ......................................................................................................... 38 ***Wij dragen dezelfde naam “De Smet “ ( = De Smid ) ......................................................................... 39 ***Nostalgische terugblik op de schooltijd..................................................................................................... 40 ***Een toevallige ontmoeting................................................................................................................................ 42 ***Bloedige processie in Valenciennes ............................................................................................................. 43 ***Vrijgevigheid van Hendrik de Smet .............................................................................................................. 45 ***Het lijden ................................................................................................................................................................ 46 ***Franciscus Gomarus op vrijersvoeten ....................................................................................................... 48 ***Is het niet Gomarus, ook niet Coddaeus, dan wordt het Gruterus .................................................... 50 ***“u hebt een bruidegom gekregen “ ( huwelijk op 12 juni 1592 ) ................................................... 52 ***Hoogleraar op de vlucht .................................................................................................................................... 54 ***Het echtpaar keert Heidelberg de rug toe ................................................................................................ 55 ***Zorg om de Heidelbergse studenten ............................................................................................................ 56 ***Aanmelding van nieuwe studenten voor Heidelberg............................................................................ 57

2

***Het wordt Genève of Straatsburg .................................................................................................................. 58 ***Aanvallen van epilepsie ..................................................................................................................................... 59 ***Nogmaals Genève ................................................................................................................................................. 60 ***Hij voelt zich in Breda niet veilig .................................................................................................................. 61 ***De pennelikker contra de schoolmeester .................................................................................................. 62 ***Ambteloos burger ................................................................................................................................................ 63 *** Het 3e huwelijk van Hendrik de Smet ......................................................................................................... 64 ***De orthodoxie in gevaar .................................................................................................................................... 66 Hoofdstuk IV: Franciscus Junius sr en zijn verblijf in Leiden....................................................................... 67 ***Vergeefse tocht naar Frankrijk ( 1591 ) ..................................................................................................... 67 ***In 18 dagen van Frankfurt naar Amsterdam ( 22 juni 1592-9 juli 1592 ) .................................... 69 ***Zowel in kleding als in zeden valt mij de eenvoud van Leiden op ................................................... 72 ***Verdeling van de ouderlijke erfenis in een traag tempo...................................................................... 73 ***Jubel in Leiden en verdriet in Heidelberg .................................................................................................. 74 ***De boedelverdeling ............................................................................................................................................. 74 ***Frankrijk blijft trekken ...................................................................................................................................... 75 *** Liefdesverklaring via de ouders.................................................................................................................... 76 ***Henricus Smetius de cunctator ( = talmer ) ............................................................................................. 78 ***Paulus Coddaeus eindelijk in Leiden aangekomen ................................................................................ 79 ***Drinkgelagen .......................................................................................................................................................... 81 ***Gedogen in de 16e eeuw .................................................................................................................................... 82 ***Roep Paulus terug ............................................................................................................................................... 83 ***Ik houd het in Leiden niet langer uit ........................................................................................................... 84 ***Moge God mij van Paulus Coddaeus verlossen ......................................................................................... 85 ***Verloving met Maria Glaser ............................................................................................................................. 86 ***Het sluiten van een huwelijkscontract ........................................................................................................ 87

3

***Beleg om Geertruidenberg ( 1593 ) ............................................................................................................ 87 ***Veel verteren, niets betalen ............................................................................................................................. 88 ***Strippoker aan de universiteit van Leiden ................................................................................................ 89 ***Balans van de schulden ..................................................................................................................................... 90 ***Paulus op weg naar Franeker .......................................................................................................................... 92 Wat genealogische en andere gegevens over de familie Van den Corput: ....................................... 93

4

TER INLEIDING DE FAMILIE “VAN DEN CORPUT “ VOOR HET VOETLICHT Het 3de deel van de collectie “Hendrik de Smet “te vinden onder nummer 804, bestrijkt de jaren 1585 tot 1593. De bundel telt ongeveer 640 bladzijden, waarvan bijna een kwart voor adressering wordt gebruikt. Bij de keuze van de brieven ligt het accent, zoals ook bij de vorige twee delen het geval was, op de familie Van den Corput. Alle brieven en documenten zijn bestemd voor Hendrik de Smet, hoogleraar medicijnen aan de universiteit van Heidelberg. Van de geciteerde of volledig opgenomen brieven komt bijna 1/3 deel voor rekening van de Dordtse predikant Hendrik van den Corput ( 1535-1601 ). Het lezen van zijn brieven was niet altijd, om het eufemistisch uit te drukken, een boeiende bezigheid. Wat bijv. te denken van het volgende citaat: “daarom is dat ik deze aan u vernieuw om Excellentie te bidden dat gij bij u zelven zo veel u raadzaam dunkt en mogelijk is de zaak bevordert maar voornamelijk door Andries vanwege de classis aan Tossanus en Kimedoncius ( hoogleraren te Heidelberg ) doet bevorderen ten einde indien niets deze stand der Palts tegenwoordig ( de keurvorst van Palts die toestemming moet geven, is plotseling overleden ) geen absoluut antwoord vóór deze tijd verkregen zou kunnen worden dat immer verkregen wordt uitstel tot op nader antwoord ( mag Andries wat langer wegblijven ) en zo ik dan bij tijd door de post of anderszins door het leste middel indien bode Apollo niet zo haastig wederkeerde veradverteerd moge worden om de jongen derwaarts op te zenden” ( CPG 804, 265,266, Dordrecht 1 februari 1592 aan De Smet ). Zulke brieven zijn geen uitzondering. De schrijver raakt soms zelf het spoor in de doolhof van woorden kwijt. Dan wordt het wartaal. Zijn zus Johanna en broer Bartholomeus lijden aan dezelfde kwaal. Van de familie waren Johan en Anna de beste en waarschijnlijk ook de intelligentste schrijvers. In de litteratuur worden twee kwaliteiten van Hendrik geprezen: zijn kwaliteit van crisisbezweerder en die van onderhandelaar. Op het familiaire vlak demonstreerde hij menig maal deze hoedanigheden, als hij met zijn dominante zwager De Smet in discussie raakte. Zijn zwager Franciscus Junius lag overigens ook meer dan eens in niet mis te verstane bewoordingen , zij het in deftig Latijn neergeschreven, in de clinch met De Smet. Hendrik van den Corput wordt door sommigen “ één van de geleerdste mannen “van zijn tijd genoemd. De kwalificatie gaat mij te ver. Hendrik mist daarvoor de “ordening van gedachten”, een primaire eis voor een practizerende wetenschapper. 5

HOOFDSTUK I: VERHALEN ROND HENDRIK VAN DEN CORPUT ***FAMILIAIRE BEMOEIZUCHT Wat mij bij het doorlezen van zijn brieven opvalt en wat stellig niet met de heersende opvatting botste, is zijn familieziekte die naar de normen van onze tijd, tot bemoeizucht neigde. Huwelijken van nichten, niet die van neven, werden onderwerpen van familieoverleg. Candidaten werden op het matje geroepen en huwelijken ontraden. Of een dergelijke interventie iets uithaalde, is een andere zaak. Onze krijgsman Johan van den Corput keerde zich tegen het huwelijk van zijn nicht Elisabeth met de bekende Gerardus Vossius, omdat hij niet van adel was. In augustus 1607 werd het huwelijk gesloten. Hendrik ontraadde het huwelijk van een dochter van zijn broer Bartholomeus, omdat zij met de Engels- man Thomas Bull wilde trouwen. “Ik heb liever, dat zij iemand van onze natie neemt. Wij hebben nog niet besloten “ ( CPG 804, 465, Dordrecht 10 november 1588, aan De Smet ). De laatste dochter van Bartholomeus dreigde over te schieten. Zij was 31 jaar. Tot grote opluchting van haar ouders vroeg een messenmaker uit Mechelen, een weduwnaar zonder kinderen, om haar hand. Hij was 33 of 34 jaar. De familie vond het toch noodzakelijk haar oordeel uit te spreken. “Ik vind het nodig hem te ontbieden, met hem te spreken en te besluiten of het huwelijk mag doorgaan”, schreef Hendrik aan De Smet. Het huwelijk werd gesloten ( CPG 804,195 t/m198, 29 juni 1592 ). Bartholomeus gaf een groot feest. “Wij hebben een eerlijk bruiloftsmaal gehouden voor 36 personen. Het feest duurde drie dagen en kostte mij 170 gulden. Ik heb haar als bruidschat 150 gulden geschonken boven op de 50 gulden voor de kleding en 25 gulden voor lijnwaad. Mijn broer Hendrik gaf haar 35 gulden en mijn zwager De Smet 58 gulden. (CPG 804,151 t/m 154, Bartholomeus aan De Smet 22 augustus 1592 ). Om de getallen enig reliëf te geven: in 1592 verhuurde Bartholomeus zijn Bredase huis voor 40 gulden per jaar (CPG,804, 233, 234, brief van 16 maart 1592 ).

6

***VERGLIJDEND TAALGEBRUIK Bepaalde zinsneden in brieven kunnen onbedoeld bij de moderne lezer een ander beeld oproepen dan wat de auteur voor ogen stond. Hoe zou een oom die in onze tijd de hoge maatschappelijke positie van rectormagnificus van een universiteit bekleedt, reageren, als hij deze slotzin van de brief van zijn lieftallige nicht onder ogen zou krijgen:”wilt u toch schrijven ,oom, hoe oud u bent en hoeveel vrouwen u hebt gehad”( CPG 838 ii, 295, Londen, Hester van den Corput 14 februari 1613 ). Hij zou toch minstens wenkbrauwfronsend constateren, dat zijn nicht ondanks haar lieftalligheid de goede smaak had verloren. Niets van dit alles lag in de bedoeling van zijn nicht. Zij stelde de voor die tijd publieke vraag: hoeveel vrouwen in zijn huwelijksleven waren overleden. Hij had dan kunnen antwoorden: ik leef nu met mijn 3de gade. Om het rijtje van getrouwde familieleden te vervolgen:Hendrik van den Corput is driemaal getrouwd geweest en Franciscus Junius sr viermaal. De levensverwachting van de vrouw was tot in de 19de eeuw aanzienlijk lager dan die van de man, doordat zij kinderen ter wereld bracht. Het positieve gevolg was wel, om het zo uit te drukken, dat een vrouw die dreigde over te schieten, vrijwel altijd nog een weduwnaar vond. Een ongetrouwde vrouw was vóór de reformatie een kloosterzuster of werd al gauw voor een hoer versleten. ***DE BOZE STIEFMOEDER Huwelijken, gesloten op de valreep van jeugd naar ouderdom, kunnen wel eens verkeerd uitpakken. Dat merkte een zekere Jan Casteleyn aan den lijve, toen hij in 1592 een weduwe met drie jonge dochters huwde. Deze welgestelde koopman had bij zijn eerste vrouw een gelukkig leven gehad, weet Abraham van den Corput ons te melden. “Zij maakt hem met haar drie dochters bankroet. Ze zijn te lui om te werken, doen niets dan eten en drinken en gaan costelijk gekleed. Hij zelf heeft drie fijne dochters en één zoon. De stiefmoeder heeft zijn kinderen zó slecht behandeld dat één van de meisjes de benen heeft genomen. Hij wil zelf niet protestant worden maar zijn dochter doet het heimelijk” (een onsamenhangende brief van Abraham van den Corput aan De Smet en zijn nicht Amalia d.d.17 october 1592,137 t/139 ). ***HET VROEGE STERVEN Lief en leed hebben in elk tijdvak en in elke samenleving een plaats. Vrouwen sterven in het kraambed en zuigelingen halen het jaar niet. De uit het 2de huwelijk van Hendrik van den Corput geboren zoon Andries 7

overleed op zijn 20ste levensdag aan de gevolgen van de spruw. “Het ging de moeder niet weinig aan het hart maar het heeft God beliefd. Het had een heel leven voor zich maar Gods wil gaat voor “( CPG 804, 343,13 december 1590 ). Het kind heeft te kort geleefd om een plaats in de stamboom te krijgen. In de briefwisseling duikt verrassend een voor mij tot dan toe onbekende, volwassen zoon van Hendrik en Adriana op. Hij heet Johannes en wordt genoemd in de Nederlandse brief die Abraham van den Corput op17 juli 1592 aan zijn oom De Smet schrijft. Deze brief eindigt met een Latijnse slotzin:”si tibi non vacat rescribere, velim id Johannam/Johannem fre ( een afkorting voor “fratrem” ) ut saltem scire possim quo loco res meae sint”( CPG 804,187, 188 ). Vertaling:als je geen tijd hebt om terug te schrijven,dan zou ik willen, dat broer Johannes het doet, opdat ik ten minste zou kunnen weten waar mijn spullen zijn(Abraham verhuisde van Heidelberg naar Dordrecht ). Deze Johannes is waarschijnlijk dezelfde als degene die door Hendrik van den Corput in zijn brief van 13 augustus 1589 ( CPG 804, 415 ) “onser borgeren zoon”genoemd wordt, die zijn studie rechten in Heidelberg voortzet. Abraham en Isaäc kunnen het niet zijn. Zij studeerden in dat jaar aan dezelfde universiteit theologie. Abraham is in 1585 ingeschreven en Isaäc in1587.

EEN NIEUWE AANGEVULDE GESLACHTSLIJST VAN HENDRIK VAN DEN CORPUT (1536-1601): tr. 1) 1562 Adriana van Bregt , hierui t: Johanna ( 1565 – 1602 ), tr. Melchior van den Brouck Abraham ( 1567 – 1597 ), predikant Isaäc ( 1569 – 1599 ), predikant , tr. Alith de Witt Jacob ( 1574 – 1658), tr.1) Judith Ruysch, tr. 2 ) Judith Berck Elisabeth ( 1578 – 1606) tr. Gerardus Vossius Hierop aanvulling ( zie boven ): Johannes van den Corput, van volwassen leeftijd in 1592 en vermoedelijk in 1589 student rechten tr. tr. 2) Heylwich Heymans, hieruit : Andreas ( 1592 – 1656 ), tr. 1 ) 1621 Maria Stoutenberg, tr. 2 ) 1628 Cornelia Cool Anna ( 1593 – 1619 ), tr. Gerard Theus van Aken, hierop aanvulling : Andries van den Corput, geb./overl. 1590, Dordrecht ,20 dagen oud , Adriana die in 1592 een dochtertje had, genoemd naar grootmoeder Anthonina.( CPG 804,155 t/m 157 ).

8

***VERSLAGGEVING VAN HET INCASSOBUREAU “ HENDRIK & CO” “ Voor wat , hoort wat “,dachten Hendrik en zijn zonen, en zij gingen erop uit om wanbetalers die bij De Smet in de schuld stonden, achter de vodden te zitten. De zonen gingen meestal het eerst op karwei. Hielp het niet, dan trok vader erop uit om de onwillige met een Bijbelse vermaning tot inkeer te brengen. Latijnse brief van Isaäc van den Corput aan De Smet,15 sept.1592: vader heeft Hackius opnieuw over zijn schuld vermaand. Wij hebben tot nu toe geen antwoord gekregen. Wechius bevindt zich nu eens in Middelburg en dan weer in Den Haag. Het gevolg van de vele verhuizingen is wel, dat wij niet in staat zijn hem te spreken. Calwaert zwerft nog steeds rond. Ik heb er weinig fiducie in, dat we zullen slagen. Ik zal me intussen met alle kracht inspannen om de zaken tot een goed einde te brengen ( CPG 804, 149,150 ). Brief van neef Isaäc van den Corput aan De Smet 31 october 1592: oom, ik informeer u over de toestand van de zaken, die u aan mij hebt toevertrouwd. Ik heb hierover al aan uw vrouw geschreven. Ik ben in Leiden geweest en heb daar met Hackius gesproken. Hij verwees mij naar een koopman in Dordrecht. Hoewel ik nog niets heb ontvangen, heb ik goede hoop, dat het gebeuren zal. Wechius heb ik in Den Haag niet gevonden en Calwaert niet in Leiden. Hij is hofmeester van de princes van Chimay. Mijn vader is vorige week ook in Leiden geweest en kon Calwaert ook niet vinden. Wij zouden hem met brieven kunnen vermanen maar vrezen, dat brieven bij hem niets zullen uithalen, zoals ook in het geval van Hackius. Hij zal naar uitvluchten zoeken. Wij hebben daarom besloten hem persoonlijk bij de eerste de beste gelegenheid te vermanen. Ik hoop, dat vader a.s. week naar Leiden zal gaan om hem aldaar te vermanen. In de zaken van Zeeland heb ik niets kunnen uitrichten. Het zal op korte termijn ook niet verbeteren. Ik zou er heengegaan zijn, als het niet te gevaarlijk was geweest. Het scheelde niet veel of mijn zwager Melchior was bijna in handen van de vijand gevallen. Hij zag voor zijn ogen, hoe twee schepen werden leeggeplunderd (CPG 804, 129,130 ).

9

Op 1 december 1592 schreef Isaäc van den Corput een Latijnse brief aan zijn oom De Smet : ik betreur het, dat ik voor u zo weinig heb kunnen uitrichten. Hackius heeft beloofd te zullen betalen. Hij heeft mij ook de naam van de koopman gegeven, bij wie ik het geld moet halen. Of hij aan vader betaald heeft, weet ik niet. Ook aan Calwaert zal vader bij de eerste de beste gelegenheid om het geld vragen, als wij ten minste weten, waar hij woont ( CPG 804, 101,102 ). Brief van Hendrik van den Corput aan zijn zwager De Smet, Dordrecht 26 december 1592: ik heb Calwaert ten langen leste eind november in Leiden gesproken. Hij lag ziek in het huis van princes van Chimay. Hij stond bij haar in hoog aanzien. Hij is hofmeester. Toen ik hem over zijn schulden vermaande, bekende hij terstond. Zijn ziekte had de afbetaling verhinderd enz. .Ik stelde hem toen voor dominus Junius voor de afbetaling in te schakelen. Hij wilde daarvan niets weten. Hij staat nog bij twee anderen in de schuld enz. (CPG 804,115 t/m 118 ). ***LEIDSE UNIVERSITEIT, EEN BROEINEST VAN “KETTERIJEN EN ATHEÏSME “ Ik moet aan het axioma van Johan Cruijff denken “elk voordeel heeft zijn nadeel”, bij het lezen van de noodkreet van de classis van Dordt: ”door de succesrijke reductie ( lett. terugvoering ) der steden is er een tekort aan predikanten ontstaan, doordat vele steden op de Spanjaarden zijn veroverd. Onze classis heeft enige predikanten moeten uitlenen (CPG,804, 269, Hendrik van den Corput aan De Smet,11 januari 1592). De hoop was op de pas gestichte universiteit van Leiden gevestigd. De stichting van de universiteit van Leiden in1575 was bedoeld om in de behoeften aan predikanten te voorzien:”door de theologie te bevorderen en personen tot Hervormde predikanten op te leiden”, zoals in de stichtingsbrief omschreven is, dit alles in de opdracht van de katholieke koning van Spanje Philips II. Men hield nog steeds de fictie in stand niet tegen de koning maar tegen zijn slechte adviseurs in opstand te zijn. De ogen van de stichters van de Leidse academie hadden blinde vlekken. In de tempel van de theologie vonden wetenschappen zoals medicijnen en rechten, al gauw een plaats. De theologische opleiding kwam binnen twee decennia onder verdenking van onorthodoxie te staan.

10

***HENDRIK VAN DEN CORPUT

ONDERNEEMT ACTIE

In Dordrecht vertegenwoordigde Hendrik van den Corput de critici die zich tegen de geest en de sfeer in het corps van professoren keerden en ook tegen de in hun ogen onrechtzinnige theologische opleiding. Hendrik voegde de daad bij het woord en haalde op grond van deze negatieve ervaring zijn zoon, volgens mij Johannes, van de universiteit en stuurde hem naar Heidelberg om er zijn studie in de rechten voort te zetten,zoals in zijn brief van 13 augustus 1589 aan De Smet te lezen valt. Deze brief wordt gebracht door “onze borgeren ( burger ) zoon die van goede hand gerecommandeerd is om derwaerts gezonden te worden om de loop van zijn studie in de rechten te volbrengen. Wilt u op zijn studie toezicht houden maar ook op zijn gedrag, opdat hij beter naar huis zal terugkeren dan toen hij vertrok. Ik ben van oordeel, dat het bij zijn studie aan godsdienstige vorming heeft ontbroken. De faculteiten rechten en medicijnen zeggen, dat de predicatie van religie aan de theologen toekomt en dat het hun niet aangaat. Ik zeg, dat zij geen goede advocaten of artsen kunnen worden, als zij niet religieus zijn. Zij kunnen later hun ambt niet trouw uitoefenen, als zij niet de vrees des Heren hebben,van wie alle wijsheid komt. Wij missen de gewenste krachten voor onze academie. Dagelijks groeien de ketterijen. Wij weten niet, hoe dat te verbeteren. Wij missen de gewenste vruchten van onze academie en dagelijks wordt ons land vervuld van schadelijke ketterijen ,ja zelfs van atheïsme. We zien geen kans de zaak te verbeteren, wat we ook doen. Daarom sturen we de jongeren naar de universiteit van Heidelberg om er gezonde melk te krijgen en goede discipline. Het is daarom, dat ik u en de professoren niet alleen mijn zoon aanbeveel maar ook alle anderen die in Heidelberg studeren, opdat zij in vroomheid en in discipline worden opgevoed. Het is daarom nodig, dat alleen professoren lesgeven, die van de reine belijdenis zijn. Bij ons bezetten ketterijen en atheïsme professorale stoelen. De studenten moeten bij godvrezende mensen in de kost gedaan worden, dan kan niet in Leiden”( CPG 804, 415,416 ). Het bleef niet bij een eenmansactie. “Hoewel Hendrik door zijn gewone werk al een bezet man was en aan zoveel andere zaken dreigde te bezwijken” nam hij het op zich de uitzending van studenten naar Heidelberg te verzorgen ( over de zwaarte van zijn arbeid: Isaäc van den Corput in zijn Latijnse brief aan zijn oom De Smet 1 december 1592, CPG 804 ,101,102 ). Hij kreeg daarbij de onmisbare steun van zijn zwager Cornelis Fransz de Witt ( 1545-1622 ), burgemeester van Dordrecht.

11

***BURSALEN Hendrik van den Corput leidde de Dordtse wervingscampagne onder de jongeren die - om een verglijdend taalbeeld te gebruiken – naar het mekka van de orthodoxie, de universiteit van Heidelberg, uitgezonden werden. Zij zouden daar in allerlei wetenschappen onderwezen worden. Aan Hendrik viel de taak toe de candidaten te selecteren, brieven van aanbeveling te schrijven en last but not least voor het nodige geld te zorgen. Vele ouders konden de uitzending niet betalen. De financiële lijnen naar de stedelijke kas liepen via burgemeester en zwager Cornelis Fransz de Witt. Hendrik koesterde de band met zijn zwager en drukte zijn andere zwager De Smet op het hart de relatie met de Dordtse burgemeester goed te houden. Schrijf in hemelsnaam, zo interpreteer ik de teneur van Hendriks brief d.d.7 februari 1591, “een goed rapport over zijn zoon Andries, dat zou de band met mijn zwager maar ook de vriendschap tussen Dordrecht en de academie en de kerk van Heidelberg versterken” ( CPG 804, 341). Ik heb in de briefwisseling 13 studenten gevonden, die op kosten van hun ouders of de stad Dordrecht zijn uitgezonden. In het matrikel van Heidelberg kon ik er slechts drie terugvinden en in het album studiosorum geen enkele. De drie zijn: René van der Warck uit Antwerpen ( september 1587), Andreas Cornelii uit Holland ( mei 1590 ) en David Balthasarius uit Dordrecht ( maart 1591 ). Hij zou volgens het matrikel zijn studie medicijnen in 1592 te Leiden hebben voortgezet. Maar volgens de opgave in de briefwisseling studeerde deze David Balthasar theologie. Is hij, op welke wijze ook, soms verward met Balthasar Fransz ( zoon van de Dordtse burgemeester ) die volgens de correspondentie medicijnen studeerde? De namen van de uitgezonden studenten zijn:René van der Warck ( 1589 ),de zoon van Hendrik de Vorst ( 1589) Johannes van Mijlen(1590,theologie), Erasmus Putwaert ( 1590 ), Andries Cornelisz de Witt ( 1590, rechten ), Dyrck Adriaensz ( 1590 ), Michiel Hendrickxsz (1590, rechten ), David Balthasar (1590, theologie), Balthasar Fransz, broer van Andries Cornelisz ( 1590, medicijnen ), Michiel Wittensz ( 1590, rechten ), Adriaen Verstraten (1590 ), Theodoricus Adriaen( 1590, rechten ) en Michiel Dircksz (1590,rechten ).

12

***HENDRIK, DE KOP VAN JUT In de correspondentie van Hendrik van den Corput van die jaren is een overvloed van organisatorische en andere bezigheden te vinden, die slechts in verwijderde zin met zijn geestelijk ambt te maken hadden. Hendrik is door deze werkzaamheden het voorwerp van ouderlijke en professorale critiek en een brievenbus van appèls van bezorgde ouders en professorale klachten. De lezer moet wel weten, dat hoogleraren in die jaren slecht (en soms niet ) betaald werden. Het bijverdienen was een bittere noodzaak. Maar er werden grenzen aan het schnabbelen gesteld. De acte van benoeming van Junius tot hoogleraar theologie te Leiden bevat een artikel, dat professoren slechts op bescheiden schaal handel mochten drijven : “non magnam vacationem a negotiis “( geen grote vrijstelling van koopmanszaken ) (CPG 804,163,Franciscus Junius aan De Smet, 24 augustus 1592 ). Het was daarom een heel gewone zaak, dat studenten bij hun hoogleraren in de kost gingen. De ouders of de stad betaalde het kostgeld, rechtstreeks aan de student of aan de verzorger. Het was de taak van Hendrik ervoor te zorgen, dat het geld op tijd binnenkwam. Dat gaf meer dan eens problemen. De zoon van Hendrik de Vorst was, met achterlating van grote schulden en zonder zijn vader daarin te kennen, naar Italië vertrokken. Hendrik stelde zijn zwager gerust: het geld komt er heus wel maar het zal wel een tijdje duren. Een ander, Johan van den Mijlen, theologisch student, trouwde zonder zijn moeder, zijn kostbaas De Smet, Junius en mij om raad te vragen en als klap op de vuurpijl: hij was n.b. een armlastig student. Hendrik moest weer de zaak sussen: wij zullen er altijd voor zorgen, dat u het geld krijgt. Dan steekt de jaloezie de kop op. Een zekere Johan kreeg meer geld dan andere studenten: 108 gulden per jaar. Hij maakte meer op dan verantwoord was en raakte in grote schulden: “hij moet tering naar de nering zetten. Ik hoop, dat u geen stuiver aan hem verliest. Ik zal m’n best doen u financieel schadeloos te stellen”, schreef Hendrik aan zijn zwager. De verzoeken van ouders, aan hem gericht, speelde Hendrik door aan De Smet, in de trant van : kunt u hem somtijds eens bij u laten komen en hem vragen of hij het naar zijn zin heeft. Kunt u hem bij zijn studie niet begeleiden? Een ander: kunt u mijn zoon niet bij vrome mensen in de kost doen of bij een gastgezin, waar hij”en passant” Frans leert spreken of in een gezin, waar hij zijn platte uitspraak afleert. Het lijkt er af en toe op of de studenten op een kostschool zijn.

13

Voetnoten: CPG 804, 395 t/398, 25 juli 1589: de zoon van De Vorst; 343, 13 december 1590: Johan van den Mijlen; 395 t/m 398, 25 juli 1589: een zekere Johan. ***HET OPZETTEN VAN EEN NIEUW SYSTEEM Geldzaken, slechte studieresultaten, selectie, al dergelijke problemen kwamen op het bord van Hendrik. Op deze klachten reageerde hij in zijn brief van 13 december 1590 aan De Smet (CPG 804, 343 ): ik besteed zeer veel moeite en arbeid aan het opzetten van een ander systeem. Ik gruwel er intussen van. Ik kan het werk niet aan een ander overlaten. Ik ben de enige die het doen kan. Ik verwaarloos mijn werk als predikant. Dat vind ik erg. Ik ben in een moeilijke situatie beland. Het kost me te veel tijd om u alles uit te leggen. Klagen heeft geen zin. Ik zal worstelen, zolang het de Heer belieft. Wat aan de zoon van David Balthasar is beloofd, is uitgevoerd. Wat er precies met Jacob, zijn broer, is geregeld, weet ik niet. Van mijn kant zou ik hem een studie in Heidelberg ontraden. Al had ik het geld, zou ik het hem niet geven. De zaak “Van Mijlen” heeft mij geleerd aan de een niet meer te geven dan aan een ander. Hij kreeg 1/3 meer dan de rest. Dat geeft moeilijkheden. Hij kwam bovendien nog te kort!.De aanbevelingen van studenten theologie heb ik vanuit mijn beroep en mijn godsdienst gedaan. Ik betreur het, dat u door insolvente studenten in moeilijkheden bent gekomen. Ik voel me schuldig. ***HENDRIK VERSUS DUITSLAND BLIJVEN

ZIJN TWEE ZONEN EN DE SMET : TERUG NAAR HUIS OF IN

De door Hendrik van den Corput stellig verwoorde opvatting, dat zijn twee zonen het oordeel van hun vader in deze zaak hadden te volgen, zou in onze tijd met volslagen onbegrip ontvangen zijn maar niet door Abraham en Isaäc: zij keerden, zij het met vertraging, naar huis terug! Laten we reëel zijn:hun huis stond niet in Nederland maar in Duitsland, waar zij tot 1590, toen de kwestie ging spelen, de meeste tijd van hun leven hadden gewoond. Het was daarom te voorspellen, dat zij de gereformeerde gemeenten van Palts als predikanten wilden dienen. Deze voorkeur had voor de nabije toekomst consequenties. Zij werden een soort lijfeigenen van de “Heren”en de keurvorst, wat inhield, dat zij niet zonder toestemming tijdelijk of blijvend hun standplaats mochten verlaten. De broers tobden er niet over maar hun vader des te meer. Hij schreef aan zijn zonen en aan de zwager een brief op hoge poten, waarvan de essentie in een moderne toonzetting zou luiden: het is toch te gek van woorden, dat wij predikanten uit het buitenland importeren, ter14

wijl onze landgenoten hun ambt in het buitenland uitoefenen. Hendrik had van zijn zwager geen steun te verwachten. Deze koos de partij van zijn neven. De oudste zoon Abraham opteerde in het bijzonder voor een domicilie in de Palts. Hij had het voornemen er een huis te kopen en met een vrouw uit deze streek te trouwen. Het moet wel, schreef hij aan zijn vader, anders kan ik als predikant niet behoorlijk functioneren. Nonsens, was de reactie van vader. Je wilt mij voor een voldongen feit plaatsen, dat je niet meer kunt verhuizen. Zo is ongeveer de teneur van zijn reactie. ***VERWEER

VAN VADER HENDRIK IN LATIJNSE BRIEVEN AAN ZIJN ZWAGER :

(samenvatting van de brief d.d. december 1590): u schrijft mij, dat u overeenkomstig de wens van mijn twee zonen mij hebt geschreven. Ik heb van u en van Junius begrepen, dat zij in Heidelberg willen blijven. Mijn intentie is altijd geweest mijn kinderen volledig vrij te laten ondanks de jaarlijkse gift aan beiden ten bedrage van 34 florijnen. Het was wel zo, dat ik het niet elk jaar kon betalen. Geve God, dat ik het geld daarvoor ergens anders vandaan kan halen. Mijn mening is, dat de kinderen mijn wens zouden moeten volgen- zonder dat Palts het zou verhinderen- om hier te lande te werken, zodra zij ertoe bekwaam zouden zijn…….. .Me dunkt, dat ik en zij verplicht zijn het vaderland en de kerk te dienen. Zij zijn hier beter op hun plaats dan in de Palts. Er volgt hierna een wat duistere passage die als volgt samen te vatten is: wij zullen de Palts altijd dankbaar zijn voor wat men voor mijn kinderen heeft gedaan. Nu mijn zoon Abraham met zijn studie klaar is, zou ik willen, dat hij verlof krijgt zijn dienst te verlaten om zich in Nederland te vestigen. Anderen hebben ook toestemming gekregen, dat weet ik. Het zou mij zeer aangenaam zijn. Ik zou willen, dat Abraham zijn voornemen om te trouwen uitstelt, totdat hij met mij heeft gesproken. Hij heeft hier grote verwachtingen gewekt en achtergelaten. Het is beter, dat hij een Nederlands meisje huwt om de band met Nederland te behouden. U weet nu duidelijk, wat mijn standpunt is: de opkomst van de kerk hier te lande te bevorderen. Als hij daar blijft om de keurvorst te dienen, dan moet er over de kosten en schulden, die ik gemaakt heb, gesproken worden. Dat lijkt me billijk. Wilt u uw mening daarover geven. Spreek er met Junius over. ( CPG 804, 345 ).Mijn zonen mogen hiervan niets weten. In october 1590 schrijft hij: ik wil aan mijn commentaar op het kopen van een huis nu niets toevoegen. Ik heb wat meer tijd nodig om erover na te denken. Ik zou niet willen dat mijn zonen zich zelfs met een woord tegen mijn vrouw zouden keren. Ik heb uit de brief van Isaäc begrepen, dat dit niet zal gebeuren. Het is 15

geen ogenblik in mijn gedachten gekomen mijn zonen met geweld uit Duitsland weg te halen om zó te voorkomen, dat zij zich door het kopen van een huis blijvend in Duitsland zouden vestigen. Het gaat mij om bedienaren voor onze kerkelijke gemeenten. Ik wil onze kerkelijke gemeenten niet geheel en al aan anderen ( hij bedoelt buitenlandse predikanten) toevertrouwen en mijn zonen buiten schot laten. Maar ik heb geschreven, dat ik ruim de tijd wil nemen om over deze zaak na te denken. Het verheugt me, dat Abraham met zijn ambtsbediening is begonnen maar ik zou niet blij zijn, dat hij dit ambt voor altijd in Duitsland zou uitoefenen. Ik ben het met zijn trouwplannen ook niet eens, alsof het huwelijk voor het vervullen van zijn ambt noodzakelijk is. Wie zo denkt, is dom : “nisi alia causa subsit” ( als er geen andere reden achter deze motivering schuilgaat ). Als je denkt, dat ik me tegen dit huwelijk blijvend zal verzetten, dan vergis je je. Ik zal me tegen die tijd naar de toestand weten te schikken. Als hij wil trouwen en een huis wil kopen, dan is dat zijn zaak maar ik vind het jammer, dat hij er met mij niet over gesproken heeft. Hij heeft mij niet om raad en toestemming gevraagd. Ik heb dit als pijnlijk ervaren. Een zoon behoort dit niet te doen. Het is geen lichte zaak een huis te kopen. Laat hij eerst naar huis komen om met mij over een eventuele aankoop, een huwelijk en andere zaken te spreken. Nu de winter nadert en de Frankfurter messe voorbij is ( in gezelschap van velen te reizen is veiliger ), lijkt het mij beter de zaken te laten rusten. Ik vind het pijnlijk, dat hij zijn beschermheer Junius buiten de hele zaak gehouden heeft. Ik bezweer u en mijn vrienden mij uw standpunt over deze kerkelijke zaak mede te delen. Het ligt niet in mijn aard, zwager, om u te zijner tijd met de door mijn zoon gemaakte schulden op te zadelen. Geve God mij de middelen om mijn zonen met eer uit deze zaak los te trekken. Ik zal niet overijld te werk gaan. Ik hoop, dat mijn zonen zelf over deze zaak zullen nadenken en mijn poging om de zaak uit te stellen niet zullen dwarsbomen. Laat er snel duidelijkheid komen. Ik zal binnenkort mijn overweging verklaren. Uw brief, geachte zwager, en het plan van mijn zoon kwellen mij zó dat ik niet langer hierover kan schrijven. ***VRIENDSCHAP EN DANKBAARHEID Het vervolg van zijn brief is in het Nederlands: wat gij voor mijn kinderen gedaan hebt, zou ik in alle dankbaarheid willen terugdoen. Waaraan verdienen mijn kinderen en ik, dat gij dit alles dagelijks in vriendschap doet. Ik proef uit uw brief een zekere ontstemming jegens mij. Ik wil me niet in alles verontschuldigen. Ik heb inderdaad schulden bij u gemaakt. Ik zal in de toekomst spaarzamer en voorzichtiger zijn, hoewel ik al een goed eind met de afbetaling gevorderd ben. Schrijf mij, wat u nog van mij 16

krijgt. Spreek met mijn kinderen niet over deze zaak, en zeg ook, dat ik bij een eventuele aankoop van een huis zal bijdragen, al heb ik de middelen nog niet. Schrijf mij ook, welke schulden de kinderen hebben gemaakt. De bode staat te wachten. Ik moet tegen mijn wil eindigen. Wij moeten ondanks vele tumultueuze bezigheden eens met elkaar over de zaken praten. Ik heb uit uw brief begrepen, dat het weduwnaarschap u nu niet bezwaart. Het is een geluk, dat gij nog een dochter thuis hebt. Mijn advies is wederom te trouwen. H.v.C. ( CPG 804, 351 t/m 353 ) ***VAN ÉÉN VINGER TOT DE HELE HAND Wie macht ontbeert, moet slim zijn. Als een totale ontbinding van het contract er niet direct inzit, dan de weg van geleidelijkheid op, dacht Hendrik. Hij ontwikkelde voor deze tactiek dit scenario: eerst verzoeken om een tijdelijk verlof voor zijn twee zonen om hen in de gelegenheid te stellen de classis van Dordrecht te dienen. Wordt dit verlof gegeven, dan aan het einde van de termijn verlenging aanvragen. Het was aan Hendrik wel toevertrouwd in breedvoerige brieven zijn standpunt te formuleren. Hij richtte zich in hoofdzaak tot zijn zwager De Smet die als beschermheer bijna onvoorwaardelijk de kant van zijn neven had gekozen. Zijn stellingname en misschien ook de toonzetting hebben Hendrik diep geraakt, zoals het einde van de brief van october 1590 laat zien. Het valt me op, dat hun meningsverschillen niet tot een vete hebben geleid. Dat geldt ook voor de relatie tussen Junius en De Smet. Zowel Hendrik als Junius pakten hun zwager in hun correspondentie soms stevig maar beheerst aan. Hoewel Hendrik van den Corput bij zijn zwager geregeld in de schuld stond, gold voor hem niet het gezegde : ”wiens brood men eet, wiens woord men spreekt”. Hij schreef, wat hij dacht. Dit trio was in staat zaken en personen uiteen te houden, hoewel ze elkaars standpunten bestreden. Onder het gedram, om het volks uit te drukken, zouden de “Heren”en de keurvorst bezwijken. Het tijdstip is bij benadering vast te stellen : tussen 1 februari 1592, toen Isaäc zich nog in Heidelberg bevond en maart 1592, toen er van een benoeming van Isaäc tot predikant te Papendrecht of Breda sprake was (CPG 804, 265, 266,Hendrik van den Corput aan De Smet, 1 februari 1592 en CPG 804, 239, 240, Abraham aan De Smet maart 1592 ). ***HENDRIK ZET DE AANVAL IN Aan De Smet schrijft hij: “geef mij toch een weinig raad. Laat me toch weten, op welke manier en wanneer mijn zoon Abraham van zijn ver-

17

plichting ontslagen wordt .Wilt u mij ook laten weten, hoe lang Isaäc met toestemming in Dordt mag blijven? Of moet ik over deze zaak aan Kimedoncius schrijven ( 27 mei 1591 ) ? Op 24 augustus 1591 schrijft Hendrik: ik zal aan de “Heren”en desnoods aan de keurvorst schrijven of Abraham langer in Dordrecht mag blijven en wel tot en met de winter. Als de “Heren”een langer verblijf niet goedkeuren, zal ik hem onmiddellijk terugsturen. Ik begeer op alle manieren t.a.v. de keurvorst onderdanig en legitiem te handelen. Als het nodig is, zal ik me tot de keurvorst richten. Ik wil niet handelen zoals de jongeman ( de zoon van Hendrik de Vorst of Johannes van Mijlen ), die zonder verlof is weggegaan. Ik wil, dat mijn zoon in alle onderdanigheid zich aan de afspraken houdt. Ik kan me niet voorstellen, dat de door mij gevraagde verlenging bij deze of gene vriend ( bedoelt hij zijn zwager?) wrevel oproept. enz. . Op dezelfde datum schrijft Hendrik: ik kan niet begrijpen,wat voor kwaad erin steekt, als ik om verlenging vraag. Ik handel toch legitiem ! Ik vraag het toch! Mijn zoon Abraham heeft een contract, dat weet ik. Ik vraag alleen om opschorting ervan. Dit te weigeren is schadelijk voor de verhouding. Deze zaak raakt mij en de kerk van Dordrecht. Vergeef me, als ik met u van mening verschil. Ik heb de zaak geheel en al aan u toevertrouwd. Ik hoop, dat de Heer de oplossing zal geven ( CPG, 804, 317, 318, Hendrik aan De Smet, 27 mei 1591; 309, 24 augustus 1591 en 303, 304, 24 augustus 1591). ***RUMOER ROND DE BENOEMING VAN ISAÄC VAN DEN CORPUT

TOT PREDIKANT

Hij was 23 jaar, toen hij in 1592 tot predikant in Breda beroepen werd. Er waren aan deze benoeming heel wat discussies voorafgegaan. De Bredase geloofsgenoten hadden liever de terugkeer van zijn vader gewild, die in1579 predikant in deze stad was geweest maar vader Hendrik had na dat jaar voor Dordrecht gekozen. Het vasthouden aan het verleden ontlokte de andere zoon Abraham de schampere opmerking: “ het zou onbillijk zijn de beide zonen te weigeren, toen zij hun vader niet konden krijgen”( CPG 804 175, 176, 11september 1592 ). Het verschil van mening verdeelde de kerkelijke gemeente. Er ontstond een impasse. De “bedienaren”van de gereformeerde gemeente bleven unaniem op hun standpunt staan, dat Isaäc wegens zijn jonge leeftijd en gebrek aan ervaring ongeschikt was, maar een deel van de gemeente wenste de aanstelling van Isaäc. Zijn aanhang dacht erover opnieuw de zaak aan Maurits, baron van Breda, voor te leggen, die blijkbaar op het eerdere verzoek om interventie niet had gereageerd. Zij zagen van een nieuw appèl af, omdat het krijgsbedrijf of andere zaken volledig de aandacht van de prins opeisten. In beide kampen der kemphanen drong langzamerhand 18

het besef door, dat de Bredase kerkelijke gemeente zelf de zaak diende op te lossen. “Zij moeten tot een gemeenschappelijk besluit komen”, schreef Isaäc aan zijn oom De Smet ( CPG 804,149,150, 15 september 1592 ). Deze mogelijkheid zat erin, omdat er in het kamp van de tegenstanders tweespalt was ontstaan. Op 26 december kon Hendrik van den Corput aan zijn zwager De Smet schrijven:” mijn zoon Isaäc is nu, twee dagen geleden, te Breda wettig beroepen. Ik kon het niet langer tegenhouden. Ik had hem liever een tijdje bij me gehouden , om dagelijks naar mijn preken te kunnen luisteren en af en toe zelf een preek te houden” ( CPG, 804, 115 t/m 118, 26december 1592; 195 t/m198, 29 juni 1592 ) . ***HET VERHAAL IN DE BRIEVEN: Abraham aan zijn oom De Smet, maart 1592: ik heb naar mijn broer Isaäc geschreven, er wordt getwijfeld over zijn benoeming tot predikant te Papendrecht of Breda. Hij zelf geeft de voorkeur aan Papendrecht. Hendrik van den Corput aan De Smet, 29 juni 1592 ( deze samenvatting na exegese van de tekst ): ik heb u geschreven, dat mijn zoon Isaäc te Papendrecht , niet ver van Dordrecht, tot predikant is gepromoveerd. Hij zal nog een tijdje bij me wonen en dagelijks ( ! ) mijn preken kunnen aanhoren en soms zelf mogen preken om zo ervaring op te doen. Hoewel hij jong acht, zullen die van Breda spijt krijgen, dat zij hem niet genomen hebben. Zijn gaven zijn tamelijk hoog. Ik laat het aan de Heer over. Zo kan men beter en vrijmoediger in consciëntie de uitslag aanvaarden, daar de Heer ons zonder ons toedoen heeft geroepen. Van de andere kant heeft het als voordeel, dat ik hem bij me kan houden. Hij zal zonder twijfel, als hij wat ouder is en meer ervaren in het converseren promotie maken. Isaäc aan De Smet, 15 september 1592 : wat mij betreft, zouden mijn zaken op orde zijn, ware het niet, dat anderen mij door een nieuwe beroeping ( Breda ) in verwarring hebben gebracht. De Bredanaars zochten lange tijd naar een bedienaar. Toen zij er geen konden vinden, kwamen ze bij mij. Maar toen de tijd daar was, werd mijn benoeming met instemming van alle bedienaren afgewezen. Maar mijn supporters bleven op hun standpunt staan. Zij waren van plan om bij Maurits in twee brieven opnieuw een verzoek in te dienen, als de bezigheden van Maurits geen spaak in het wiel hadden gestoken. Zelfs als ik in deze zaak zou zien, wat voor mij nuttig zou zijn, had ik liever gewild, dat de zaak door andere broeders besloten zou worden- wat zij deden, was geoorloofd - in de plaats van degenen die voortdurend tegen mijn benoeming waren. Zij schijnen nu, om zo te zeggen, te wankelen. Wat de uitslag zal worden, is onzeker, omdat er in de groep van 19

tegenstanders tweespalt is ontstaan. Zij moeten elkaar in een gemeenschappelijk besluit zien te vinden. De Bredanaars kunnen een bedienaar niet missen. Te beweren, dat zij er geen kunnen vinden, gaat mijn verstand te boven. Van de andere kant word ik tegen mijn wil van verwanten losgeweekt ( zijn vader? ). Wat de afloop ook zal zijn, weet ik niet. Ik zou aan de Bredanaars een uitzicht op een oplossing willen bieden door me terug te trekken. Ik zie namelijk allang, dat zij dit van mij eisen.Abraham aan zijn oom en nicht Amalia , 21 september 1592 : mijn broer Isaäc wordt naar Breda gevorderd. “Ik weet niet of hem zal laten volgen”( ik weet niet of hij het zal doen ?). Abraham aan De Smet, 12 november 1592 : mijn broer is andermaal heftig naar Breda gevorderd en zal volgen, tenzij vader wegens vele zaken eerst naar Breda zal gaan. Isaäc aan zijn oom, 1 december 1592 : vader zou nu in Breda zijn, als hij niet door ziekte van zijn broer Bartholomeus en bezigheden i.v.m. de synode in Dordrecht was gebleven . Ik ben in dienst van de Heer buiten maar niet tegen mijn wil naar Breda verdreven. Ik ben bereid de kerk op elke plaats te dienen en om God te volgen, als hij roept. De kerk is hier (Breda ) zoals ook de stad, volledig ingestort, overal is de aanblik ellendig. Bedoelde Isaäc met het Latijnse woord “ecclesia” het kerkgebouw of de godsdienst ? Ik denk,gezien het vervolg, het eerste. Hendrik aan zijn zwager, 26 december 1592 : Mijn zoon Isaäc is nu, twee dagen geleden, te Breda wettig beroepen. Ik kon het niet langer tegenhouden enz. . Maar omdat het de Heer beliefde, moet ik me schikken. Ik bid de Heer hem met de hulp van de h.Geest te regeren en te sturen en zijn arbeid te zegenen enz. . ( CPG 804, 239, 240 Latijnse brief; 195 t/m 198; 175, 176; 149,150 Latijnse brief vanuit Keulen; 141 t/m 145; 131, 132, half Latijn en half Nederlands; 101, 102, Latijnse brief; 115 t/m 118 )

HOOFDSTUK II: “OPSTAND EN ONAFHANKELIJKHEID” **INLEIDING Het waren internationale gebeurtenissen, waarmee de periode van militaire successen tegen de Spaanse overheid werd ingeleid. In Frankrijk veranderde de politieke constellatie door het aantreden van de protestantse koning Hendrik IV die in 1589 de vermoorde katholieke vorst Hendrik III had opgevolgd. Deze godsdienstige kanteling werd een 20

schrikbeeld voor de Spaanse koning Philips II, tegen wie de Nederlanden in opstand waren gekomen. Philips verlegde daardoor zijn militaire aandacht van de Nederlanden naar het Franse koninkrijk, met als consequentie dat hertog van Parma met een deel van de troepen naar Frankrijk werd gezonden. Deze interventie bood de opstandige gewesten onverwachte kansen. De verrassende verovering van Breda in 1590 middels het turfschip staat aan het begin van een reeks militaire successen. In 1592 volgden Steenwijk en Coevorden en in 1593 Geertruidenberg. De briefschrijvers uit die dagen waren zó onder de indruk van deze successen dat zij daarover hun relaas schreven. ***HET TURFSCHIP VAN BREDA ( 1590 ) In de Heidelbergse collectie is een drietal brieven te vinden, dat van de heldendaad van turfschipper Adriaan van den Berg en van commandant Héraugière met zijn soldaten verslag doet. Hun namen zijn overigens niet in de brieven vermeld,evenmin die van officier Heldt die zijn makkers vroeg hem te doden, als hij zijn dreigende hoestbui niet kon bedwingen. Op 5 maart schreef Hendrik van den Corput heet van de naald aan zijn zwager De Smet het volgende: de oorzaak van dit schrijven is om u te laten weten, dat zijne excellentie prins Maurits tussen 11 en 12 uur het kasteel middels het turfschip heeft genomen, zo men zegt. Onder de lading turf hadden zich 80 soldaten verborgen. We zullen later wel de bijzonderheden horen. In de nacht of gistermiddag verliet het garnizoen volgens afspraak de stad op voorwaarde van lijf en goed en twee maanden soldij ( CPG 804,381,Dordrecht 5 maart 1590, ontvangen 24 maart ). De Smet werd ook door de in Frankfurt woonachtige Hans van Durste over de Bredase gebeurtenissen geïnformeerd. Het innemen van Breda is geschied door 50 gewapende mannen, onder turf verborgen. De schipper had met de proviandeur van het kasteel een verstandhouding . Hij heeft hem geld gegeven en een afspraak gemaakt over de manier van ontladen van de last. Hij moest ervoor zorgen, dat er door de arbeiders haastig werd gewerkt. Zelf heeft hij de arbeiders afgeleid door te zeggen, dat hij grote dorst had. Zoals u wel vernomen zult hebben, zijn de soldaten uit het schip gekomen. Ze hebben de wacht van het kasteel gedood met allen die er binnen waren. Zij hebben daarna de poorten voor Maurits en zijn soldaten geopend. Zij hebben met de Spaanse en Italiaanse soldaten, vier vendels groot, een accoord gesloten. Prins van Parma heeft later de vier kapiteins in Brussel laten onthoofden, zoals 21

men in brieven die de Neurenbergse bode uit Antwerpen bracht, kon lezen. De bode heeft verteld, dat er in de buurt van Antwerpen veel krijgsvolk is samengetrokken. Stukken geschut zijn uit het Antwerpse kasteel weggehaald om Breda daarmee te kunnen bestoken. Breda is goed voorzien van proviand . Zij hebben veel beesten uit de streek rond Den Bosch aangevoerd. Men zegt hier, dat ze te Breda de religievrede houden en dat de papisten twee kerken of kapellen hebben gekregen om hun godsdienstvieringen te kunnen houden ( CPG 804,383, Frankfurt 21 maart 159 ) Op 8 april 1590 gaf Hendrik van den Corput een aanvulling op zijn brief van 5 maart. Ik ontving op 19 februari je brief en ook die van mijn zoon Isaäc. Ik heb op 5 maart geschreven, dat door Gods hulp op 4 maart Breda door een turfschip met 70 soldaten is genomen. Zij hebben het kasteel en de stad bezet. De wegtrekkende soldaten hebben twee maanden soldij gekregen dat zij niet hadden ontvangen, ten bedrage van 87 gulden om plundering en losgeld te voorkomen. Er is daardoor geen bloedbad ontstaan. Aan onze zijde vielen één dode en twee gewonden. Aan de kant van de vijand sneuvelden 40 soldaten. De kerken zijn nog gesloten. Maurits wil eerst met de Staten-Generaal overleggen ( Hij is baron van de baronie van Breda ) . Een duizendtal soldaten is tussen Breda en Zevenbergen gelegerd. Dat is tien dagen geleden gebeurd. De verbreiding van de reformatie wordt daardoor verhinderd. Wij hopen, dat zij vertrekken of door ons krijgsvolk worden verdreven. Wij zijn voor Breda niet bang. Tijdens de Spaanse bezetting is het duchtig versterkt. Er is voor één jaar voedsel binnengebracht. Wij hopen, dat lutheranen en papisten hun godsdienst niet mogen uitoefenen en dat alleen de gereformeerde religie wordt toegestaan. Onze broer Bartholomeus kan zijn oude functie van stadssecretaris weer opnemen en de zaken van de sterfhuizen van onze ouders en onze schoonouders gaan regelen. Hij woont nu in Alkmaar en zal naar Breda overkomen. Hij heeft tegen mei een huis gehuurd. ***DE VEROVERING VAN STEENWIJK ( 5 JULI 1592 ) De aanval werd op 13 juli volgens de krijgstactiek van prins Maurits met een beschieting van de stad ingezet . Zij bleef zonder succes. Er werd grote schade aan huizen en aan de kerk aangericht. De kerk werd met de grond toe gelijkgemaakt. Na dit fiasco koos Maurits voor de technische en arbeidsintensieve aanpak van de stadhouder van Friesland 22

graaf Willem Lodewijk. Dit aanvalsplan behelsde de aanleg van” oprukkende”loopgraven tot de slotgracht. Deze werd met stenen en ander materiaal dichtgegooid. Het leger van de Staten-Generaal kon daardoor de stadsmuren bereiken. In vier brieven wordt er over de strijd om het vestingstadje geschreven. Het verslag van Hendrik van den Corput ( 29 juni 1592 aan De Smet ) is fragmentarisch en lijkt op een belangrijk punt van de traditie af te wijken (noot 1) Zijn zoon Abraham schrijft uitvoerig over wat er zich toen heeft afgespeeld. Hij heeft drie brieven over Steenwijk geschreven: op 24 juni, 17 juli en 7 augustus. Het verslag van 17 juli, na de overwinning geschreven, is het uitvoerigst. Men kan zich afvragen, waarom de Staten, vooral de Staten van Holland, zich zo druk maakten over het bezit van dit stadje. Steenwijk was door zijn nabije ligging aan de Zuiderzee van strategisch belang. De handel op Amsterdam vanuit Noord-Duitse havens ging via de Zuiderzee. Deze werd vanuit Steenwijk permanent bedreigd. Dat het bezit van deze stad door Holland van belang werd geacht, bleek in 1593 toen er tussen Holland en Maurits een geschil over het legeren van soldaten ontstond. De Hollanders wilden, zo schreef Abraham op 11 april 1593 aan De Smet, oom Johan ( van den Corput ) met zijn soldaten uit de stad weg hebben en hun eigen garnizoen daarvoor in de plaats stellen. Oom Jan heeft het niet gewild. Hij handhaafde het Friese garnizoen in de stad. Ik weet niet, hoe het afgelopen is. “Het is een kwaad zich tussen” Heren en vorsten te leggen”is Abrahams commentaar ( CPG 804, 75, 76 ) . Het verslag van Abraham van den Corput : zij hebben zonder ophouden met 80 stukken geschut, groot en klein,vele duizenden schoten gelost ( 8000 schoten in 3,5 dag, brief van 24 juni ). Zij waren niet goed gericht. Alle grote huizen en de kerk, alles werd met de grond toe gelijkgemaakt. Toen dat niet hielp, hebben zij enige malen de stad bestorm. Zij slaagden erin een stuk muur neer te halen. Zij werden teruggeslagen. Men heeft toen een “instrument”gemaakt. Men noemt het “leymstange”. Het lijkt op een groot huis met vier zolders. Het staat op raderen. Het is zo doorvlochten dat men er met klein kaliber veldgeschut niet doorheen komt. Men kan de zolders zo hoog opwenden, als men wil. Zij hebben het instrument bij de muren geplaatst. Zij schoten vanuit de zolders op de wachtposten die op de muren gestationeerd waren. Men zegt, dat Hans van den Corput (= Johan ) uit Breda dit instrument heeft gemaakt. In de litteratuur wordt dit instrument “Kornputtoren “ genoemd. Zij hadden gehoopt, dat men zo het stadje zou ontzetten. Dat was het doel maar onze soldaten en ruiters werden teruggeslagen. De vijand heeft uiteinde23

lijk onder zekere voorwaarden de stad opgegeven en is weggetrokken. De Staten hebben niet zonder schade de stad genomen. Als het met andere te veroveren steden ook zo gaat, dan zullen ze het wel uit hun hoofd laten. Alle gasthuizen van heel Holland liggen vol gewonden. De Staten hebben in alle steden de victorie gevierd. Na de verovering van Steenwijk is Maurits naar Coevorden ,een sterkte in Friesland (Drenthe ), opgerukt. Het gerucht wil, dat hij Coevorden wil afgrendelen en voor de rest met rust laten( CPG 804,181,182, Abraham aan De Smet, 7 augustus 1592 ) ( noot 1 : In de brief van Hendrik is te lezen, dat kapitein Haensberg een houten toren heeft opgericht om vandaar de wachtposten op de muur met musketten onder vuur te nemen). ***HET VERRAAD VAN COEVORDEN Daar ik weet, lieve oom dat u belangstelling hebt voor wat er in Nederland gebeurt, schrijf ik u het volgende: het is twee weken geleden, dat de Spanjaarden op een verre afstand van Coevorden een kleine nederlaag hebben geleden. Zij waren met 300 man op weg naar Coevorden om deze plaats te ontzetten. Zij hebben niet ver van Coevorden hun kamp opgeslagen. Toen zij de belegerden te hulp schoten, verdween onze hoop deze stad te nemen, te meer omdat de grond drassig van de vele regen werd. De Staten (de troepen van de gewesten, bestuurd door de Staten-Generaal ) hielden vol maar de belegerden ook. “Daarop was hier ( Coevorden ) zo een onlijdelijke hoogmoed der Spanjaarden,Italianen en papisten dat het kwalijk te dragen was”. Zij hebben neerstig ( vlijtig ) gebeden en hielden vol. De Spanjaarden hebben een bekende bode in Maurits leger omgekocht. Hij was door “practijken”binnen de stad gekomen. Hij vertelde hun, wat voor handen was en hoe die van Coevorden vannacht met de hele macht zouden uitbreken, zo gauw het schieten begon. Zij hebben zich gereed gemaakt. Graaf Maurits heeft 2 of 3 dagen geleden, uit angst voor verraad, zijn tent verlaten en zijn intrek in het huis van jonker Jan van Steenwijk genomen. Graaf Philips ( van Hohenlohe ) zette zijn tent ergens anders op. De jonker hoorde tot de kring van Maurits . Zijn bezittingen en het vee werden door de genade van Maurits ontzien. Daar deze edelman bij Maurits in een goed blaadje stond, vroeg hij om een paspoort voor zijn vrouw en kinderen. Hij wilde ze naar Groningen sturen, waar hij een neef had. Deze neef, zo zei hij, was doodziek. Hij verwachtte van hem een erfenis. Hij kreeg er één. Hij vroeg er later ook één voor zich zelf om in geval van nood te kunnen verdwijnen. De Spanjolen hebben met hem een verraderlijk complot gesmeed. Hij moest in het legerkamp van Maurits, waar hij als jonker geen toegang had, een kapitein zien te vinden om deze om te kopen. Hij stond daardoor buiten verdenking. Deze kapi24

tein lichtte de jonker in, waar Maurits was, waar hij sliep, hoe groot zijn lijfwacht was enz..Uit angst dat Maurits weer een andere slaapplaats zou kiezen, lieten zij terstond de Spanjaarden door een bode weten, dat het de volgende dag of de dag daarop moest gebeuren, het liefst nog vannacht. Toen er op last van Hohenlohe een avondlijke inspectie werd gehouden of alles wel paraat was, zagen zij een jongen van 15 jaar door het moeras kruipen. Zij gingen hem met een ”dunckelen” achterna en toen ze bij hem waren, vroegen zij, waar hij heenging. “Ik ben verdwaald” zei hij. Nu had hij zeer lang haar. Zij trokken hem bij de haren uit het moeras en voelden iets oneffens”, waarin een briefje verborgen was. Zij brachten het onmiddellijk naar Maurits. Hij las het briefje. Er stond te lezen, dat de koning ( Philips II ) een grote beloning “voor deze handel”had uitgeloofd. Hij liet terstond de kapitein gevangennemen en dwong de jonker het volgende aan de Spanjaarden te schrijven : “alles is klaar. Ik zal u Maurits levend in handen spelen. Kom vannacht maar slaat de eerste wacht niet dood, totdat gij bij de tweede komt, opdat niemand gealarmeerd wordt”. Maurits liet deze brief terstond overbrengen. Hij maakte een “plan de campagne”. Hij plaatste 6 soldaten in de eerste wacht ,waar de Spanjaarden zouden komen, met 3 stukken geschut. De Spanjaarden zouden niemand van hen sparen. De tweede wacht bleef onbemand. Hij bezette de 3de wacht met veel stukken geschut met “eijster en kloten”. Moesten zij wijken, dan was er nog een 4d en 5de wacht. Maurits hield wat krijgslieden achter de hand om “die van Coevorden” in de gaten te houden. De Spanjaarden kwamen die nacht in witte hemden over hun kleding om elkaar in het donker te kunnen herkennen. Zij kwamen in”dunckelen”. Toen zij bij de eerste wacht kwamen, sloegen zij, tegen het bevel in, de 6 wachtposten dood. Zij gingen roekeloos voort en kwamen bij de 2de wacht en vonden bij de schans niemand. Zij gingen dan zonder enige ordening rennen, omdat ieder een prijs wilde. Sommigen struikelden in het geduw en in de haast. Op “uno momento”gingen alle stukken geschut met “ eijster en kloten”af. Het leken geen mensen meer die daar liepen, de witte hemden waren rood van het bloed. De onzen achtervolgden de vluchtende Spanjaarden maar niet te lang, omdat het nacht was. Het was door de donkerte niet geraden hen te lang te achtervolgen,omdat de Spanjaarden over 800 man konden beschikken. Velen van hen waren gekwetst, zij hadden armen of benen verloren. Die van Coevorden deden bij het horen van het schieten een uitval maar zij werden teruggeslagen. Op 12 september, acht dagen na de slag, hebben de Spanjaarden de “sloot” gegraven en zijn in genade aangenomen. Van de 800 man die binnen Coevorden waren gelegerd, trokken er 400 weg na de 25

eed te hebben afgelegd in de komende 9 maanden niet in het Spaanse leger te dienen. Het schijnt, dat sommigen zich naar Straatsburg hebben bege- ven. ( Er volgt dan een Latijns stuk, dat door de vele afkortingen door mij niet letterlijk te vertalen is. De inhoud is echter duidelijk). De vijand huilt, omdat hij een zo grote buit heeft verloren. Hij geloofde de stad in handen te kunnen houden. Zij die tot dan toe tamelijk machtig waren, namen maatregelen om Maurits door middel van verraad in handen te kunnen krijgen. Hun legerkamp lag in het graafschap Bentheim ( bij Odenzaal ). Ik heb u over deze wonderlijke victorie willen informeren ( CPG 804, 143,144, Abraham van den Corput, 21 september 159 ). ***“MET SCHOP EN SPA”:HET BELEG OM GEERTRUIDENBERG ( 1593 ) Op aandrang van Zeeland en Holland werd in verband met de scheepvaart in1593 besloten tot de verovering van de enige stad van Holland, die nog in Spaanse handen was. In de vaderlandse geschiedenis ( bij velen tegenwoordig een besmette naamgeving) wordt het beleg van Geertruidenberg één van de beroemdste wapenfeiten van Maurits genoemd. Het leger werd zó sterk verschanst dat het een aanval van buiten gemakkelijk kon afslaan. Het maken van die verschansing kostte de grootste moeite in het moerassige land, te meer omdat men de kring zeer ruim moest nemen om niet onder het bereik van het geschut der belegerden te komen. Na de omsingeling van de vestingstad begon het delven van de loopgraven in de drassige grond. Langzaam en zeker naderde Maurits de stad die zich na een beleg van drie maanden ( op 24 juni ) moest overgeven. Franciscus Junius, hoogleraar te Leiden, beschreef in zijn Latijnse brief aan zijn zwager De Smet een deel van het beleg: om de aan het water gelegen stad tot overgave te dwingen werd er tot een beleg besloten. Wie binnen zijn, verdedigen zich hardnekkig, wie buiten zijn, gaan bij het belegeren zeer zorgvuldig te werk. De vijand spant zich in om hulp aan te voeren. De onzen hebben door aarde en water immers de toegang tot de stad afgesloten. Zij hebben immers bij de burcht Creuec…(?) met aarde de beek afgedamd, waardoor het hele land, dat toegang tot de stad gaf, onder water wordt gezet. Er is over water een gewapend schip bij de muur van Geertruidenberg naar deze toegang gebracht, waarlangs proviand wordt binnengebracht ( vanaf het water wordt elke aanvoer onmogelijk gemaakt door een gordel van aan elkaar gebonden schepen ). Het vestingstadje kon noch met geweld noch met werktuigen het overbrengen van dit schip verhinderen. Zelfs niet één van de bemanningsleden van het schip of van de soldaten is gewond geraakt. Er wordt aan beide zijden zeer hard gevochten. God zal de zijnen zijn zegen geven. In Friesland construeren de onzen bij de 26

strijd om Steenwijk ook zo iets nieuws ( de z.g. Kornputtoren). Hier in Lei- den is, God zij dank, alles rustig. Ik, mijn echtgenote en de kinderen doen jullie de groeten, ook namens de Heer(!), collega’s en vrienden. ( Op 24 juni in1593 gaf de Spaanse commandant de stad over Leiden, woensdag 26 mei 1593, uw Franciscus Junius. ( CPG 804,51, Franciscus Junius aan De Smet ) Holland Grauw is uw hemel en stormig uw strand, naakt zijn uw duinen en effen uw velden, U schiep natuur met een stiefmoeders hand, toch heb ik innig u lief, o mijn land!. Al wat gij zijt, is der vad’ren werk; uit een moeras wrocht de vlijt van die helden, Beide de zee en de dwing’land te sterk vrijheid een tempel en Godsvrucht een kerk. Blijf,wat gij waart, toen ge blonk als een bloem: zorg dat Europa de zetel der orde, dat de verdrukte zijn wijkplaats u noem, land mijner vad’ren, mijn lust en mijn roem! En wat de donkere toekomst bewaart, wat uit haar zwangere wolken ook worde, lauw’ren behoren aan ’t vlekloze zwaard, land, eens het vrijst en gezegendst der aard E.J.Potgieter ( 1808-1875 )

HOOFDSTUK III: ( GEGROEPEERDE) BRIEVEN OVER PERSONEN OF ZAKEN ***HET OVERLIJDEN VAN JOHANNA VAN DEN CORPUT, ECHTGENOTE VAN HENDRIK DE SMET OMSTREEKS MEI VAN HET JAAR 1589 CPG 804, 417,418 “ik had nog zo graag met haar willen praten” Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht, 30 juni 1589 27

ontvangen 12 augustus Reacties Eerzame lieve broeder, ik heb gisteren met grote droefheid in uw brief van 15 mei gelezen over de ziekte en het overlijden van onze beminde zuster die als enige zuster was overgebleven. Zij was uw tweede vrouw. Het is vijf jaar en vier maanden geleden,dat mij hetzelfde overkwam. Ik kan begrijpen, hoe zwaar het scheiden valt. Uw tweede huwelijk met mijn zuster was in 1561 ( Hendrik vergist zich in het jaar: het moet 1562 zijn). In de 38 jaar hebt u veel liefs en leed met elkaar gedeeld en kinderen voortgebracht .Ik had zo graag nog een keer met haar willen praten, dat zou mij het liefst geweest zijn. Dit gebeurde niet bij mijn moeder en ook niet bij mijn andere zuster,(Elisabeth gestorven in 1587).Wij moeten weer moed scheppen in den Heer. Ik twijfel er niet aan, dat u dat zal doen gezien uw wijsheid, discretie en gehoorzaamheid aan God. We moeten ons schikken naar de wil van God. Daarom vind ik het niet nodig allerlei zaken aan de orde te stellen om u te troosten. Het missen van mijn zuster valt me zwaar maar u nog zwaarder, en ook uw kinderen. De een verloor zijn vrouw en de anderen hun lieve moeder. Twee van uw kinderen zijn tot volle verstand gekomen , en de derde begint ook. U moet vader en moeder zijn, zolang het den Heer belieft. Wij zijn in deze wereld, God dank, allen tezamen: Johan in Hasselt ( Overijssel ) en Niclaes in Engeland. Mijn neef Jan Anthonisz zal door de overgang van de stad in Breda gaan wonen ( Dat kan pas in 1590! ). Ik hoop, dat Jan door vermaningen en conversatie de waarheid zal aannemen.Tante Mengiaert is ook in den Heer overleden. Zij was met haar man Antwerpen ontvlucht, dat in 1585 door Parma was veroverd. Haar man was toen 87 jaar. Hendrik tekent daarbij aan, dat zijn vader 77 was, toen hij Breda moest verlaten. Na de dood van zijn vrouw had haar man het voornemen zich met zijn dochter en haar drie kinderen in Hamburg te vestigen (CPG 804, 413, Hendrik van den Corput aan De Smet, Dordrecht, 22 augustus 1589, ontv. 23 september ). De bode moet weg,ik moet eindigen, Hendrik. ***EEN KORT ROUWBEKLAG VAN BARTHOLOMEUS : ik heb vernomen, dat uw vrouw en onze zuster is overleden. Alle kinderen ( drie dochters ) zijn nog ongehuwd. 28

De stad Geertruidenberg is door domheid en moedwil van onze soldaten genomen, hoewel de vijand zich slechts op twee mijl van de stad bevond. De Spanjaarden liggen nu voor Heusden en Berch. Ik heb aan mijn zoon in Frankfur t om de boeken gevraagd enz. .( CPG 804, 399 t/m 401,Dordrecht 6 juli 1589, ontvangen 8 october ). *** EEN FILOSOFISCH ROUWBEKLAG VAN BOMBERGEN Bij de zeer zware lasten en uw bezigheden als rector bleef u toch ook aan ons denken! Wij zijn u hiervoor enorm dankbaar. Wij treuren vanuit het diepst van ons hart om uw terechte smart over de dood van uw zeer lieve vrouw. Wij beleven samen met u die smart. Wij zijn tot wederzijdse troost verplicht. Toen gij uw wederhelft verloor, werden wij van een heel lief familielid beroofd, dat voor elke soort plicht klaar stond. Wij kunnen slechts voor een klein deel in uw smart delen. Maar wat te doen? Het lijkt erop alsof u ons de volgende woorden hebt ingegeven:God heeft mij niet de onsterfelijkheid geschonken maar de sterfelijkheid. Hij heeft aan de duur van ons leven een onfeilbare grens gesteld. Wanneer onze levensbaan in dit absoluut aardse leven is voltooid, zal de Verlosser ons een beter en eeuwig leven geven. Uw vrouw zal daarvan nu al genieten enz. enz. ( CPG 804, 423, 27 mei 1589 ) ***HET OVERLIJDEN VAN HENDRIK VAN DEN CORPUT

OP 22 AUGUSTUS 1601

Bartholomeus van den Corput aan De Smet “ik kwam te laat” Alkmaar, 27 augustus 1601 ontvangen 1 september Eerzame,lieve,weerde broeder, ik gebied mij tot uwe Excellentie en uw huisvrouw, die ik niet ken ( na het overlijden van Johanna is De Smet voor de derde keer getrouwd ) en al uw kinderen. Ik heb u een lange tijd niet geschreven maar ik word door droevige omstandigheden met grote droefheid wel gedwongen, omdat ik mijn lieve broeder Hendrik heb verloren. Hij is nu in den Heer slapende. Hij stierf op 22 augustus aan buikloop. Deze leek op 12 augustus bedwongen door de medicijnen die doctor Baten hem op 9 augustus had gegeven. Hij had hem voor deze ziekte de gebruikelijke medicamenten gegeven. Zij gaven hem verlichting en vermindering van koorts. Hij was op een keer in staat ten stoele te gaan. 29

De afspraak was, dat men mij, als de toestand zou verslechteren, het langs de kortste weg - via Amsterdam naar Alkmaar – zou laten weten. Op 17 augustus is een burger uit Dordrecht bij mij in Alkmaar op bezoek geweest. Hij vertelde mij, dat hij goede hoop op beterschap had. Hij putte deze hoop uit het afscheid dat hij op 16 augustus van mijn broer had genomen. Toen mijn broer mij na mijn afscheid niet schreef, hij wilde niet, dat men mij daarna wegens mijn ouderdom en grote ongevalligheid zou schrijven, meenden en hoopten ik en mijn vrouw, dat hij beter zou worden. ( als ik de tekst goed begrepen heb, kwam ook Franciscus Junius te laat). Hij stierf omtrent 11 uur in de avond van 22 augustus. Toen ik hoorde, dat zijn toestand verslechterd was, heb ik op de ochtend van vrijdag 24 augustus een reiswagen voor mij en Casimier Junius gehuurd ( het lijkt me, dat hij Casimier in Leiden heeft opgepikt ). Hoewel ik ongevallig ben in gaan en reizen, zijn we naar Den Haag gereisd. De volgende dag, de 25ste, huurde ik in Den Haag weer een reiswagen. We reden tot IJsselmonde en namen daar het veer ( het Kralingse veer ). Aan de overkant huurde ik weer een wagen voor het laatste traject naar Dordrecht. We kwamen daar op 25 augustus om1 uur in de middag aan. Al onze kosten en inspanningen waren vergeefs geweest want ik hoorde dat mijn broer in de avond van 22 augustus was gestorven. Zijn dood was een slag voor mij, te meer omdat ik bij wijze van spreken mijn enige en laatste broer en vriend heb verloren. Broer Johan komt, diensthalve denk ik, nooit bij mij op bezoek. Ik kan nergens heen of het moet een noodgeval betreffen. ***HET STERFHUIS VAN HENDRIK VAN DEN CORPUT CPG 838i, 217 t/m 221 “zijn administratie was een puinhoop” Bartholomeus van den Corput aan De Smet Dordrecht, 24 november 1602 ontvangen 8 december Het notariële werk werd aan zijn broer Bartholomeus toevertrouwd .Hij was een man van grote en soms pietluttige zorgvuldigheid, die zijn langdradige rapporten onder verzuchtingen over zijn gezondheid in een kriebelig handschrift schreef. In theorie zou Bartholomeus door vier executeurs testamentair geholpen worden. Van hen waren er intussen twee 30

overleden,t.w. twee zonen van Hendrik van den Corput : Abraham en Isaäc. Zij werden door de andere zoon van hem,Jacob opgevolgd. De overige secondanten waren :de broer van Bartholomeus,Johan, van wie geen hulp maar alleen tegenwerking te verwachten was én de zoon van zijn overleden broer : Jan Anthonisz van den Corput. Na de nodige verzuchtingen: “ ik meende in mijn ouderdom in rust en stilte te kunnen leven en ik zou me op grond van mijn ouderdom en mijn lichamelijke zwakte kunnen excuseren “, trok hij de conclusie, dat hij de enige in de familie was, die dit werk kon doen. “Ik doe het zonder profijt. Het heeft de Heer beliefd mij in het laatst van mijn leven deze taak op te leggen”.Na een korte terugblik op het zwaarste werk, dat hij ten dienste van de familie als boedelberedderaar van het ouderlijke sterfhuis had verricht, nam hij zijn ganzeveer ter hand en begon te schrijven. Ik gebiede me aan u, uw huisvrouw en kinderen. Het gaat met mij en mijn huisvrouw redelijk.Ik heb uw brief van 12 augustus op 18 september ontvangen. Ik verbleef toen in Alkmaar. Ik kreeg de brief door toedoen van neef Junius( Johan Casimier ). Ik had allang geantwoord maar ik had de stukken van het sterfhuis van mijn broer Hendrik niet bij me om daarmee voor u de staat van rekeningen op te maken. Ik moest eerst nog met de anderen erover spreken, zoals het behoort. Ik heb tot mijn groot verdriet meer dan drie maanden niet aan het sterfhuis kunnen werken, doordat neef Jacob met zijn vrouw en neef Johannes Casimier Junius bij oom Johan verbleven. Zij zijn acht weken bij hem geweest, omdat Johan hen niet wilde laten gaan, hoewel ik nochtans “heselijk”geschreven had, dat Johan hen hoogstens omtrent 10 dagen en ten langste 14 dagen bij hem mocht houden. Hij moest bovendien rekening houden met de koopmanszaken en andere bezigheden van zijn neef Jacob. Zijn aanwezigheid in Dordrecht was nodig om de zaken van het sterfhuis van zijn vader verder af te wikkelen, anders zou het sterfhuis schade lijden. Ik wilde aan de zaken liever terstond beginnen, omdat de winter er aankomt. Ik kan door mijn ouderdom en traagheid niet veel doen. Daar komt nog bij, dat ik door al het zitten, voorover bukken, droefheid en melancholie of anderszins hevige maagpijn heb gekregen. Het heeft alles met de spijsvertering te maken. Als mijn spijzen verteerd of bijna verteerd zijn, dan krijg ik hevige maagpijnen en somtijds ook wel er vóór en er na maar vooral, als de spijzen verteerd of bijna verteerd zijn, en dan gaat het weer, God lof .Ik weet, dat ik snel verteerbare spijzen moet eten en me moet hoeden voor het niet te veel 31

eten. Ik heb van een verkoper van kruidenzaad een bepaald kruid gekregen om te gebruiken maar het heeft me niet geholpen. Ik heb’ s avonds na het eten het meeste baat bij drie of vier lepeltjes gesuikerde, geharde wijn, met wat gekruimeld tarwebrood, te gebruiken met Franse wijn die ik heb. Hoewel zij acht weken bij elkaar zaten, zijn ze er niet toe gekomen de stukken te tekenen en naar mij toe te sturen. De Heer weet, hoelang ik nog te leven heb. Het is kort. Dit wetende, hebben Johan en zijn bezoek niets gedaan met de door mij met grote arbeid opgemaakte rekeningen van het sterfhuis. Zij hadden alle gelegenheid hun deel van de zaak af te handelen of af te sluiten. Ik kan nergens heen. Jacob moet weten, dat hij ook executeur testamentair en voogd van de kinderen is. Broer Hendrik heeft mij deerlijk beladen, hoewel hij wist, dat ik een oud en krachteloos man was en ook dat zijn twee zonen, Isaäc en Abraham, en zijn zuster Elisabeth gestorven waren en dat Johan niet zou willen overkomen om mij te helpen en dat onze neef Johan( =Jan Anthonisz van den Corput), rentmeester van Hoog-en Laag-Zwaluwe, door zijn besognes en ambtsbezigheden geen tijd heeft om zich met het sterfhuis bezig te houden en dat neef Jacob in dergelijke zaken onervaren is. Het is niet zo dat hij hulp geweigerd heeft. Ja,Hendrik wist wat voor zwarigheden mij door het sterfhuis in mijn ouderdom op mijn schouders is gelegd. Hij wist ook, dat er niemand te vinden zou zijn, uitgezonderd mijn zwager De Smet, die deze last op zich wilde nemen .Zonder hulp van anderen is het mij niet mogelijk vast te stellen, hoe de zaken er financieel voorliggen. Hij heeft zijn financiële administratie in “boekkens”en “briefkens”door elkaar, ordeloos en zonder enig verband vastgelegd. Het is niet vast te stellen, welke bedragen het predikambt betreffen of de school of de alumni ( uitgezonden studenten naar Heidelberg ). Financiële zaken van vreemden en familieleden worden door elkaar gehaald. Mijn broer was een verstandig man. Hij heeft vast begrepen, dat het anders moest. Hij heeft het, geloof ik, ook overwogen het anders te gaan doen. Ik had hem daarbij kunnen helpen maar de dood is er tot mijn grote last tussen gekomen. Ik kan niet anders doen dan proberen de posten te scheiden. Bartholomeus eindigt zijn notariële klaagzang met “maar het opbrengen van de goederen is mij niet mogelijk”.Nu bereikt mij ook de tijding, dat de man van mijn natuurlijke dochter Maria is overleden. Hij laat drie kinderen na en het vierde is op komst. Zo komt het ene sterfhuis na het andere. De afhandeling van het ouderlijke sterfhuis is zwaar geweest maar 32

dat van mijn dochter wordt nog zwaarder. Ik heb niet één maar vijf of zes sterfhuizen in zeven of acht jaar gehad: Abraham, Isaäc, nicht Jenneken, Melich (?),en neef Jan Severijnsz van den Corput. Johan is mijn broer. Hij wil zich met geen andere zaken bemoeien dan met krijgszaken. Het zou voor hem beter zijn die te laten schieten (de rest is voor mij niet te lezen ). Neef Jan en neef Jacob zijn nog jong, de beide zonen Isaäc en Abraham zijn gestorven zoals ook Jan Severijnsz en mr.Mercelis van den Corput die ook een fijn geschikt man was geweest om me te helpen. De vrouw van neef Jacob is zwanger, nicht Elisabeth, de vrouw van Vossius, rector van de Latijnse school in Dordrecht, is hoogzwanger. Zij zullen ons geslacht vermeerderen. Het gaat met hen beiden goed. Het zijn goede huwelijken. Onze overleden broer Hendrik zou verheugd geweest zijn. De rector is een zeer geleerd en een fijn man, “magnus philosophus et poeta “, ook wel door jarenlange studie van de theologie.( Terugkomend op het sterfhuis van zijn broer Hendrik schrijft hij het volgende ) : ik heb heel wat geduld met hem moeten hebben. Er zijn tussen hem en mij de meeste zware woorden gevallen. Ik moest hem bij sterfhuizen, waarmee hij te maken had, dwingen tot het maken van staten van rekeningen. Had ik het niet gedaan, dan zouden de zaken door mij niet geklaard zijn. Bartholomeus van den Corput besteedt de laatste drie folio’s in een klein handschrift aan de verschillende sterfhuizen die hij gehad heeft. Toen ik het gekriebel zag, ben ik er niet aan begonnen. ***HET OVERLIJDEN VAN BARTHOLOMEUS VAN DEN CORPUT , geboren op 24 augustus in 1533 en gestorven omstreeks mei 1611 CPG 838i, 505,506 “de man op de achtergrond” Jacob van den Corput aan De Smet Dordrecht, 2 juni 1611 ontvangen 21 juni Geen “in memoriam” maar slechts een terloops bericht maakt melding van zijn overlijden. Hij was een man op de achtergrond, altijd bezig met ganzeveer en papier, een administratieve sloof van de familie. Hij volstond in zijn briefwisseling nooit met een enkele bladzijde. Het moesten er altijd veel zijn. Zijn kriebelig handschrift stelt de lezer herhaaldelijk op 33

de proef. Op de feestdag van apostel Bartholomeus ( 24 augustus ) geboren ( CPG 838i, 25 vlg, Bartholomeus aan De Smet 3 juni 1607 ) overleed hij op 77-jarige leeftijd omstreeks mei 1611, enkele maanden vóór het sterven van zijn egocentrische broer Johan. In zijn brief van 2 juni 1611 schreef Jacob van den Corput : ik meen, dat ik u in de voorgaande brieven over het overlijden van oom Bartholomeus geschreven heb. Hij heeft per testament - na het overlijden van zijn vrouw en zijn dochter Antonina - al zijn bezittingen aan de kinderen van zijn zoon Hans van den Corput en van zijn dochter Mayken nagelaten. Hij heeft aan ieder van ons een rozenoobel ( een muntstuk ) vermaakt, waarmee ik blij ben want het zou voor ons allen niet veel geweest zijn maar wel voor de kinderen en in het bijzonder voor die van Mayken, omdat zij niet veel penningen heeft. Aan neef Hans heb ik geschreven over de inhoud van het testament tot de daartoe geschikte tijd te zwijgen. Hij moet zich niet laten ontvallen het van mij gehoord te hebben. Hans van den Corput voegde het testament toe aan het verslag over zijn bezoek aan zijn oom Johan in de zomer van 1611 ( CPG 838i, 529 t/m 532, 4 september 1611 ). Het testament werd in Engeland voor Thomas Bull, echtgenoot van de overleden Antonina, en eventuele kinderen gecopieerd. Het telde wel 20 bladzijden. Het viel, zoals Jacob vreesde, niet bij hem in de smaak. Jacob en Jean ( = Jan Anthonisz van den Corput ) lieten aan Hans weten,dat de man van Antonina zich tegen de regeling zou verzetten. “Het is ik en de kinderen tegen de man van mijn zuster”,zijn de woorden van Hans samen te vatten. ***DE LAATSTE DAGEN VAN KAPITEIN JOHAN VAN KORNPUT CPG 838i, 529 t/m 532 Hans van den Corput aan De Smet Hanau, 4 september 1611 ontvangen 10 september Inleiding Vreemde toestanden ten huize van Johan van Kornput ! Johan van Kornput, woonachtig in Groningen, is in de zomer van1611, waarschijnlijk in augustus, door een ( volgens mij ) hersenbloeding getroffen. Thuisgekomen, doet Hans van den Corput in zijn brief aan oom De Smet verslag van zijn bezoek aan oom Johan. Het is een curieus ver34

slag geworden. Het heeft trekken van een drakerig toneelstuk. De indeling van de brief is even merkwaardig als verwarrend. De schrijver begint met het verhaal over het ziekbed van oom Johan en zijn vertrek naar huis en eindigt zijn brief met het eerste contact met zijn oom die hem een gouden toekomst beloofde. Tussen het einde en het begin wordt Hans van den Corput met een anticlimax geconfronteerd. In chronologische fases uitgedrukt, begint de schrijver met fase III, het ziekbed, gevolgd door fase II, de ontgoocheling ( tijdens het tweede bezoek ) en eindigt met fase I, “de beloofde gouden bergen” ( bij zijn eerste bezoek ). Het geplande bezoek aan zijn oom is een onderdeel van een zakenreis geweest, die hem naar Antwerpen en Amsterdam bracht. Hij onderbreekt zijn reis in Dordrecht om zijn neef Jacob te bezoeken. Hij vertelde hem over zijn plan oom Johan over te halen hem op zijn terugreis naar Duitsland te vergezellen ( CPG 838i, 515, 516, Jacob aan De Smet, 2 augustus 1611). Het scenario van gebeurtenissen speelde zich min of meer in augustus 1611 af. Van Dordrecht ging de reis naar Amsterdam. De afwikkeling van zaken kostte hem daar meer tijd dan hij had gedacht. Hij besloot daarom eerst zijn oom in Groningen te bezoeken en daarna naar Amsterdam terug te keren. Fase I begint hoopvol, omdat oom Johan hem een gouden toekomst beloofde, als hij zich met zijn gezin in Groningen zou vestigen. Het kan verkeren, en heel snel ! Hans beloofde zijn oom op diens verzoek na een korte zakenreis naar Amsterdam, terug te komen. Fase II werd voor hem een ontgoocheling. Kort na zijn terugkeer werd hij door zijn neef Johan Casimier en de andere aanwezigen als een paria behandeld .Hij kreeg uit de mond van Johan Casimier te horen, dat oom Johan hem niet wenste te ontvangen. Zou de onverwachte vijandige ontvangst te maken hebben gehad met de plotseling verslechterde gezondheidstoestand van Johan met de angstige verwachting, dat de erfenis aan neef Hans zou toevallen? Het was bekend, dat oom Johan goed in zijn slappe was zat. Dat was zelfs tot Londen doorgedrongen, waar Hester van den Corput woonde . Zij was getrouwd met de historieschrijver Van Meteren. Zij had haar oom Johan om financiële steun gesmeekt ( CPG 838ii, 295,296, Hester aan De Smet,14 februari 1613) . Deze fase sluit af met een vreemd verhaal over de ontmoeting van Hans met zijn niet bij name genoemde zuster. De lezer krijgt de indruk, dat zij

35

tegen haar wil in het huis van haar oom verbleef. Het bezoek eindigt met fase III. Samenvatting U zult wel begrepen hebben, schreef Hans aan zijn oom De Smet, dat ik op 4 september gezond van mijn Nederlandse reis ben thuisgekomen . De reis is zwaar en gevaarlijk geweest. Anderen die deze reis ook hebben gemaakt, zijn beroofd, zoals Abraham Hamers( ? ) en Jan de la Court, die mij op mijn reis naar Amsterdam zou vergezellen. Wij zijn aan alle kanten gehinderd en opgehouden. Dat is de oorzaak geweest, dat ik zo lang ben weggebleven. Ik moest eerst met Jan de la Court naar Amsterdam om enige zaken te kopen en te doen “pnaecke” dingen die wij hier behoeven om ……………op te stellen wat ons acht dagen kostte. Ik reisde daarom eerst naar Groningen om vervolgens naar Holland terug te keren en dan naar Breda en ten slotte naar Antwerpen om vandaar de wagen naar Keulen te nemen en zo naar huis. Dit reisplan werd door oom Johan verhinderd, toen ik in Groningen aankwam om hem te bezoeken. Hij woonde in de Bottengas. Wij hebben twee of drie stonden met elkaar gesproken over dingen van kleine importantiën. Het belangrijkste deel van de conversatie was, dat hij met mi j naar Duitsland zou reizen. Hij was blij, dat ik hem had opgezocht om hem eens te doen”rutsen”, zo zei hij (lekker met de wagen hotsend en botsend er op uitgaan). Hij beval mij de zaken in Holland en elders af te wikkelen en mijn weg weder over Groningen te nemen. Hij zou met mij “herts”verder reizen,hoe-wel ik dat bezwaarlijk vond, omdat ik dan de kans liep de Frankfurter messe te verzuimen. Ik twijfelde eraan of alles wel voor de reis gereed was. De reiswagen moest gerepareerd worden en een paard gekocht. Hij antwoordde mij, dat hij genoeg geld had om de eventuele schade te vergoeden. Ik kon zijn verzoek niet afwijzen om hem niet te vergrammen. Fase III: het ziekbed Dit is alles. Ik ging weg en toen ik even later terugkeerde, vond ik hem in bed “zonder spraak of teken want hij was in de linkerzij geraakt en met ook te tonge”, zodat de doctoren kleine moed gaven, dat de man zo iets zou kunnen overwinnen maar dat hij eraan zou sterven. Dan opkomende, nam hij mij bij de hand en de ander daarmede. Ik zei, dat zijn Duitse reis in een hemelse reis scheen te verkeren. Dan vertrok hij zijn mond en 36

lachte raar want van de dood hoorde hij niet graag. Dat had hij nooit gedaan, zei mijn neef Casimier. Ik vroeg hem of ik nog moest blijven, zo het hem beliefde. Zo niet, dan zou ik afscheid nemen om de messe niet te verzuimen. Folio 530: Mij dacht, dat hij binnensmonds zei:”ik wil wat zeggen”maar Casimier verstond het niet. Sanderdaags ging ik hem weer bezoeken, zei hem goede nacht met de wens, dat de Heer hem weer gezondheid wilde geven maar hij gaf “spraak of teken “. Zo verreisde ik op Emden, Bremen en zo door Brunswijk en Hessenland, …….naar Hanau. Het kostte mij moeite en arbeid want ik moest veel te voet doen bij gebrek aan gezelschap ( een wagen voor één persoon te huren was te duur ). Fase II: het tweede bezoek inleiding: het blijft voor de lezer verwarrend, als de chronologische volgorde van gebeurtenissen niet wordt gehandhaafd. Hans van den Corput doet het voorkomen, alsof het al bij de eerste kennismaking is misgegaan. Integendeel, het ging pas fout bij zijn tweede bezoek, niet direct maar enkele dagen later, toen oom Johan ineens niet meer normaal reageerde. Wat de medische oorzaak van deze ommekeer is geweest, laat zich raden. Neef Johannes Casimier Junius, ook wel Johannes Casimier du Jon genoemd, nam de regie over. Hij liet zijn neef Hans duidelijk merken, dat er op een langere aanwezigheid van hem geen prijs werd gesteld. Samenvatting: op een keer ( in het begin van zijn tweede bezoek ), toen ik oom Johan wilde spreken, werd ik door Casimier namens mijn oom vermaand, dat ik me in diens huis als een vreemde gedroeg. Oom stoorde zich hieraan.(Spottend vervolgt Hans zijn brief door zijn gewichtig doende neef Casimier onder zijn drie namen te vermelden ): Casimirus, Mons ( = monsieur ) du Jon ( = Junius ), mijn zuster, juffrouw van Dyck, gelijk oom en Casimier, stoorden zich er ook aan. “Ja, ik zou mijn zuster niet aanspreken, hoewel dat mij op het laatst vergund (!) was haar alleen in een kamer te spreken”. Ik werd daarna naar een herberg geleid, waar ik mijn maaltijd en nachtleger had, hoewel zonder mijn kost ( hij hoefde dus niet te betalen ). Toen ik weder uit Holland kwam ( nog steeds fase II ), maakte Casimier grote zwarigheden om mij bij oom Johan toe te laten. Hij vreesde, dat het oom zou verstoren,als hij me bij oom op bezoek liet gaan. Ik antwoord37

de,dat hij door deze weigering zijn respect bij zijn vrienden ( meestal in de zin van verwanten gebruikt ) zou verliezen. Hij bekende, dat dit waar was en liet me bij hem toe. Ik werd daarna als een vreemdeling naar mijn logement teruggebracht, Oom ( De Smet),u moet zich eens voorstellen, wat voor narigheid ik heb moeten doorstaan. Ik heb tweemaal de zware reis van Holland naar Groningen gemaakt en mijn tijd verspild. “Zo onthalen als boven, omdat ik aan oom Johan had moeten beloven terug te komen ! “. Fase I: de beloofde gouden bergen ofwel zijn eerste kennismaking met oom Johan in augustus 1611. Om met hem naar Duitsland af te reizen gaf hij mij 30 rijksdaalders met de belofte, dat hij mij van alles zou voorzien, als ik bij hem kwam wonen.hebbe gelts genouch voor u en uw kinderen”, zei hij.”Zonder de handel te laten schieten”,zei ik. “ In de andere dagen zou ik me geen zorgen meer hoeven te maken”, zei hij. “” Niets dan goede getuigenissen had hij over mij gehoord zowel van zijn zwager als van anderen”, zei hij. Ik antwoordde: laten we op weg naar Duitsland hierover verder praten. Het slot van het bezoek eindigde met de woorden:” de Heer geve hem in zijn ziekte geduld bij leven en sterven en wat nodig is voor zijn zaligheid . Casimier heeft de vrienden ( = verwanten ) ontboden enz. . Aan het einde van de brief geeft Hans van den Corput in het kort de inhoud van het testament van zijn vader Bartholomeus. Samenvatting: Bartholomeus die omstreeks mei 1611 was overleden, had zijn geld aan zijn kleinkinderen vermaakt, om precies te zijn aan de kinderen van zijn zoon Hans en zijn dochter Mayken. Het testament werd in Engeland ten behoeve van weduwnaar Thomas Bull en diens eventuele kinderen gecopieerd.Deze regeling werd door Thomas betwist wat uit de brief van Jacob en Jean ( = Jan Anthonisz van den Corput ) zou blijken.

***HET OVERLIJDEN VAN JOHAN VAN KORNPUT CPG 838i, 539, 540 Jacob van den Corput aan De Smet Dordrecht, 6 october 1611 ontvangen 8 october 38

Wijze, voorzienige heer en beminde oom. Ik moet u de tijding laten weten,welke mij heden van neef Johannes Casimirus heeft bereikt, dat oom Johan op 27 september des dinsdags ’s nachts in den Heer is overleden, nadat Gerardus Vossius met zijn vrouw acht dagen eerder vandaar vertrokken was. Ik heb dezelfde bode naar Breda doorgestuurd om dit bericht door te geven aan neef Jan Anthonisz van den Corput en aan neef Diamantius. Wij moeten overleggen, wie naar Groningen zal afreizen. Het zal er wel op uitdraaien, dat neef Johan( =Jan ) en ik zullen gaan, hoewel het mij zelf ongelegen uitkomt. Maar wat zal men in zulke zaken moeten doen! Het zwaarst moet het meest wegen ! Men moet elkaar ten slotte helpen. Ik heb heden een pakket brieven van u ontvangen. Ik zal ermee doen, wat u gevraagd hebt. Tot mijn terugkeer blijft het liggen. ***WIJ DRAGEN DEZELFDE NAAM “DE SMET “ ( = DE SMID ) CPG 804, 227, 228 Erasmus noemde je vader naar de God van het vuur “Vulcanius “ Vulcanius ( hoogleraar klassieke talen te Leiden ) aan De Smet Lugdunum Batavorum( = LB ), 18 maart 1592 ontvangen 15 april Latijnse brief Je handelt correct, voorname Smetius, jij, die voorgoed uw landgenoot Vulcanius die dezelfde naam draagt als jij, en die je van kindsbeen af, zoals men zegt, kent en die in dezelfde school bent onderwezen, in je liefde omvat. Jij doet het en je blijft het doen, stel eveneens vertrouwen in mij want door de glans van ons geslacht kan het gebeuren, dat de roetige Vulcanius voor je zal onderdoen maar nooit en op generlei wijze in de liefde. Mijn vader was Petrus de Smet uit Brugge, met wie Erasmus vroeger heel vertrouwelijk omging - wat ik heb opgemaakt uit zijn brieven, geschreven door hem zelf en door mij terecht bewaard – en aan wie Erasmus de bijnaam “Vulcanius “heeft gegeven. Hij was eerst advocaat. Hij keerde daarna naar Leuven terug en werd vervolgens naar Zeeland geroepen om in Middelburg stadsadvocaat te worden. Er staat over mijn geslacht weinig vast, daar ik immers met mijn vader op 7-jarige leeftijd 39

het vaderland verliet. Ik heb vanaf die tijd nooit meer daar gewoond en er nooit langer dan twee dagen vertoefd. Ik hoor,dat er bij de Vlamingen een zekere adellijke familie “De Smet “ bestaat, waaruit uw geslacht voortkomt. Ik feliciteer u ermee. Wonen er nog familieleden van u in Brugge? Zo ja, waar dan ! Ik zou ook graag meer bijzonderheden over uw oorsprong en familiewapens willen weten! Ik ben in juli 1538 geboren. De leeftijd van ons beiden stemt goed overeen, ik hoop hetzelfde voor het sterrenbeeld. Wat het overlijden van uw keurvorst Johan Casimier aangaat, heeft een onheilspellend gerucht ons geschokt . (opmerking: Johan Casimier werd door zijn minderjarige neef Friedrich IV opgevolgd. Diens lutheraanse oom Reichard maakte, overigens zonder succes, ook aanspraak op de troon ). Ik heb Meliscus over deze zaak geschreven. Ik had waarlijk gehoopt, dat Pindaricus ( ! )ten slotte de macht had overgenomen. Maar omdat ik over deze zaak uitvoerig met Meliscus heb gecorrespondeerd, laat ik een herhaling achterwege. Je zendt me de spreuken van Dousa om deze te lezen. Als ik dat gedaan heb, zal ik het boek dan terugsturen? Of mag ik het houden! Ik heb Meliscus over Scaliger geschreven.Cochlinus die als regent nog in het praesidium van de Leidse universiteit aan de Hollandse werkwijze moet wennen, heeft ons enige vrome en geleerde mannen aanbevolen. Zij komen van de inmiddels verdwenen academie van Saksen. Ik zal u waarschuwen, als er een besluit wordt genomen. Waarschuw mij, als er iets over Junius bekend wordt. Ik beschouw hem als mijn intieme vriend. Gegroet, 18 maart 1592 L.B., de zeer toegewijde Vulcanius ***NOSTALGISCHE TERUGBLIK

OP DE SCHOOLTIJD

CPG 804, 259, 260 Laten we de band herstellen Bonaventura Vulcanius aan De Smet L.B., 24 december 1591 ontvangen 5 februari 1592 Latijnse brief Uw zeer aangename brief met vele namen, geschreven op 8 november en aan mij op 18 december overhandigd, heeft mij getroffen, ten eerste 40

omdat de brief een zeer aangename herinnering oproept van de tijd,dat wij onder de roede van Otho , rector van het Brugse gymnasium, leefden en vervolgens, omdat de brief zinspeelt op alle dingen betreffende de zeer bekende Junius en Neliscus , die ik ten zeerste begeer te weten. Ik had van jouw kant vóór deze tijd geen voor mij aangename dingen gehoord. Ik moest ze van anderen vernemen. Ik had ook niet eenmaal van jou een groet ontvangen. Ik had ook niet vernomen, dat je mijn vleiende beoordeling van de lofdichten van Dousa hebt geciteerd. Bij deze getuigenissen van een welwillende vriend jegens mij komt nu je zeer belangrijk briefje, dat van dezelfde welwillendheid getuigde. Ik zal waarlijk niet nalaten dit briefje te koesteren en er bekendheid aan te geven. Wij moeten zeker niet toelaten, dat de vriendschap, gegrondvest op buitengewone voortekenen, door onze schuld en waanzin te gronde gaat. Herinner je je nog ,dat wij vroeger op het gymnasium onder leiding van onze gemeenschappelijke leermeester in een grote litteraire kring verkeerden! Er waren maar weinigen die zich in het legerkamp van de Muzen voortdurend en dikwijls op niveau konden handhaven of in een ander opzicht op het gebied van de letteren wisten te praesteren . Ik kan me alleen nog de zonen van de familie “Utenhove “ herinneren; over de rest ligt een wade van stilzwijgen ( volgens de litteratuur studeerde ook de twee jaar oudere Hendrik van den Corput aan dit gymnasium ). Ik spoor je derhalve aan, mijn Smetius, om de oude vriendschap te vernieuwen, die van kindsbeen bestaat, zoals men zegt, en die door lange ongewoonte en dislocatie onderbroken is. Wij moeten deze vriendschap voor de toekomst onaantastbaar in ere houden. De samenleving en onze geestelijke verwantschap eisen dit met recht: in naam van het vaderland, van de Latijnse school en van de wetenschap. Ons sterrenbeeld stemt , om met Horatius te spreken, duidelijk overeen. Laten we elkaar niet in de steek laten, ik vraag je het telkens weer. De oude en bijna te gronde gerichte vriendschap zal, zoals ik gezegd heb, door een frequente briefwisseling gemakkelijk hernieuwd worden. En deze brieven, dagelijks de een na de ander aan elkaar gestuurd, moeten toereikend zijn . Daarover hoeft niet gediscussieerd te worden. Ik heb uw jamben, waarover Dousa niet eenmaal met mij gesproken heeft en waarin ik genoemd word, nog niet onder ogen gehad, wat ik betreur. Het kan gebeuren, dat ook ik eens van mijn juvenale dartelheid afscheid moet nemen om mij aan de alledaagse grillen van beoordelaars te onderwerpen.

41

Wat betreft Junius, zijn er die bij ons de verwachting oproepen, dat hij naar Leiden zal komen. Och geef, dat ik de gelukkige universitaire gemeenschap niet teleurstel, als ik er niet in zal slagen zo’n groot man binnen te halen. Maar ik vrees, dat de keurvorst van Palts ( Junius is theologisch hoogleraar te Heidelberg ) ) nooit zal dulden, dat hij aan de toekomst en top van de academie onttrokken wordt maar ook dit vindt tegenwoordig bij velen plaats om met Horatius te spreken ( bedoeld: het is niet tegen te houden ). Men mag hem niet wegens zijn trots karakter. Maar wij vragen om hem met schele ogen van jaloersheid. Hoe jullie theologen over hem oordelen, daarvan weet ik onvoldoende. Hij is om die reden voor mij een groot man, omdat hij door zijn prikkelende en polemische theologie in de kring van theologen een vreemdeling schijnt te zijn. Er is weinig hoop, dat Scaliger komt. Hij verblijft tot nu toe in Frankrijk. Wij hebben onze Tuningus samen met Basidius naar Frankrijk gestuurd om hem te halen. Ik verheug me erop, dat de catalogus van de boeken en handschriften die zich in de Palatijnse bibliotheek van Heidelberg bevinden, a.s .jaarmarkt van Frankfurt ( begin october ) zal verschijnen. Ik verbaas me erover, dat er in bibliotheek een oude historische Griekse catalogus is gevonden, deels nieuw( ! ) en deels een verbeterde en vergrote uitgave. Neliscus weet er meer van. De rest is in het Nederlands. Ik heb je iets over Obsopaeris te vertellen. Waar is hij mee bezig ! Toen hij hier ( in Leiden) was, liet hij mij allerlei manuscripten zien die hij bij zich had. Sommige waren beschadigd, andere waren publiceerbaar. Het zijn gedichten en epigrammen van oude dichters. De groeten, Leiden 24 december 1591, Vulcanius ***EEN TOEVALLIGE ONTMOETING CPG 804, 165 Johannes Lamotius aan De Smet Londen, 19 juli 1592 ontvangen 22 september Latijnse brief Inleiding: Johannes Lamot, geboren in Londen omstreeks 1570 en over leden in 1627 in Den Haag. Zijn vader was predikant in Heidelberg. Naargelang 42

van de omstandigheden verbleef Johannes nu eens in Engeland en dan weer in de zuidelijke en noordelijke Nederlanden. In vele plaatsen is hij als predikant opgetreden. Zeer bekende Heer, het was de bedoeling, dat ik de brieven zou bezorgen, die de bestellers mij hadden gegeven. Het is er niet van gekomen.U moet niet denken, dat ik uw weldaden ben vergeten. Het kwam deels door de droefenis over de ziekte van een vriend maar deels ook, omdat ik de brievenbestellers ter wille wilde zijn. Zij waren door verwantschap met u verbonden. Zij hebben het mij gevraagd. Ik zal het u in weinig woorden uitleggen. Toen ik uit Heidelberg naar Engeland terugkeerde, had ik hun verteld, zoals het tussen huisvrienden gewoon is,- wij zijn immers van jongs af tegelijk opgevoed en hebben dezelfde leermeesters gehad – dat ik op de terugreis naar Engeland door een ernstige ziekte was getroffen. Ik ben dank zij de inspanning van de heer Henricus Smetius van een ernstige en gevaarlijke ziekte genezen. Ik had hun o.a. ook verteld, dat u met een vrouw van de Bredase familie Van den Corput was getrouwd en drie dochters had opgevoed. Toen zij hoorden, dat zij familie van u waren – één van hen was uw Jacobus Cool , de ander was Abraham van der Kinderen die met de dochter van Emanuel van Meteren was getrouwd, die op zijn beurt als echtgenote had de dochter van Niclaes van den Corput , de broer van Hendrik van den Corput die als bedienaar van Gods woord in Dordrecht werkt- wilden zij u in Heidelberg bezoeken. Toen zij zich voor hun reis naar Duitsland voorbereidden en van plan waren u en de overige verwanten te groeten, hebben ze mij gevraagd aan u uit te leggen, dat zij met de familie Van den Corput verwant waren. Ik kon, buiten u om, niet weigeren. Ik verklaarde me daartoe bereid. Bij het schrijven van deze brief riep uw Dordtse zaak me weg. Ik moest daarvoor naar Holland reizen. Het speelde zich op hetzelfde uur af, toen ik bezig was deze brief te schrijven. Ik vraag u excuus, dat ik zo’n korte brief heb geschreven. In haast, Londen 19 juli 1592, uw toegewijde Johannes Lamotius ***BLOEDIGE PROCESSIE IN VALENCIENNES CPG 804, 219, 220 Pa lustte de vrijer niet Hans van den Corput aan De Smet Frankfurt, 22 april 1592 43

ontvangen 27 april Lieve oom, ik heb uw brief van 16 april 1592 ontvangen. Ik heb eruit begrepen, dat het met u allen goed gaat, zoals ook met ons. Ik heb de brief van Isaäc van den Corput ontvangen. Ik las erin, dat u het geld van Lommelen ( eerste letter onzeker ) hebt ontvangen en dat u daarover tevreden bent. Dat is mij lief om te horen. Ik heb verder ook naar de personen geïnformeerd, over wie u had geschreven. Zijn broer, Christoffel, “een caillere”( caillou:steen ), een steenbakker , is hier( in Frankfurt ) één van de principalen onder de Walen. Hij is bij alle mensen en bij de magistraat (stadsbestuur) zeer aangenaam en geliefd, en christelijk van leven en wandel. Hij is met de dochter van Jean Gouverneur getrouwd. Hij is één van mijn beste vrienden en heeft mij dikwijls grote diensten bewezen. Hij is eenvoudig en goed, gaat sjofel gekleed, meestal in een zemen wambuis. Hij heeft handel in passementen gedreven ( smal weefsel tot versiering van kleding). Hij heeft nu vele en rijke opdrachten. Hij had enige jaren daarbij ook een steenbakkerijen een kalkbranderij, waarmee hij de hele stad moest voorzien. Hij heeft een mooi, geweldig huis, gelegen aan de paardenmarkt. Het door hem gebouwde huis gaat de”nieuwe bouw “te boven. Bij het beleg van Valenciennes ( 1566) was hij aldaar vaandrig. Hij moest daarna vertrekken. Zijn vader heet Jean le Caillier, een burgerlijk man ( in de betekenis van : hij hoorde tot de gegoede burgerij ) ,hij had het goed, naar ik hoorde. Hij heeft altijd onberispelijk geleefd. Ik hoorde dit van andere lieden die in Valenciennes hebben gewoond. Hij was aldaar houtverkoper en had buiten de stad een steenbakkerij. Hij is in de tijd van de religie goed geweest en heeft het met de onzen gehouden. Hoewel hij niet van onze kerk was, is hij toch gevangengezet, omdat hij wat over de religie der papen had gezegd. Hij zal geschiedenis schrijven, omdat hij op een goed ogenblik een speelwagen voor de ommegang heeft gemaakt. Op de wagen stond een beeld van Christus die zijn hand in de wonde hield. Vanuit de wond vloeide bloed. Die in de speelwagen waren, werden met het bloed besprenkeld, waarmee hij de wereld heeft verlost. Hij heeft daarmee een prijs gewonnen. Pa met de knuppel: ik hoorde, dat Christoffel met de zuster van zijn eerste vrouw die non was, is getrouwd. Die zuster had een dochter die op een jongen verliefd 44

was. De vader lustte hem niet. Op een avond , toen haar vader niet thuis was, kwam de jongen voor de deur. Hoewel de dochter vreesde, dat de vader het door de ramen of anderszins zou merken, liet ze hem toch binnen en deed de deur dicht. Toen de vader merkte, dat de jongen in huis was, wilde hij hem met een knuppel welkom heten. Zij verstopte hem in de kelder, daar zij de toorn van haar vader vreesde. Zij verstopte zich ook. De vader kon geen van beiden vinden ( !).Toen de vader haar de volgende dag zag, sloeg hij haar het huis uit. Hij beschuldigde haar van ontucht. Zij antwoordde:”laat hij het voor de overheid brengen. ik ben bij God onschuldig. Ik hou alleen van de jongen”. Het is bekend, dat de jongen vroom is en goed van leven. Toen de zaak voor de Raad van State werd gebracht, werd de vader bevolen zijn toestemming niet te weigeren. Velen hebben dit verhaal van de vader zelf gehoord, net als ik. De vader is papist en de zoon heeft de papisterijen verlaten en is tot de gemeente toegetreden. Het slot van het verhaal is verward. Ik kon er geen touw aan vastknopen! ***VRIJGEVIGHEID

VAN HENDRIK DE SMET

CPG 804, 103 Het huwelijk van Johanna de Smet neef Carolus Battus ( = Jan Baten ) aan De Smet Dordrecht, 12 december 1592 ontvangen 10 januari 1593 inleiding : Jan Baten was een vluchteling uit Vlaanderen, die in Dordrecht als stadsarts van 1588 tot 1601 werkzaam was. Hij schreef ook een boek over medicijnen en kwalen. Neef, ik heb uw brief van14 september ontvangen. Ik heb gelezen, dat het met u en de kinderen goed gaat. Het is goed te lezen, dat uw 2de dochter ( Johanna ) met Janus Gruterus getrouwd is. Ik ken zijn vader Wouter heel goed. Hij woonde in Antwerpen. God wil dit jonge echtpaar liefde en voorspoed geven. Ik hoop zo lang te mogen leven, dat ik het kan meemaken één van mijn kinderen te zien trouwen. Uw brief die voor Aalst was bestemd, ligt nog hier. Ik wacht op een bezorger.

45

Cornelis de Smet woont in Gent. Hij is daar gaan wonen om volgens zijn geweten te kunnen leven. Hij is met Romeijn de Visser in een proces over geldzaken gewikkeld. Deze man schijnt in geldzaken niet christelijk te handelen. Romeijn is de zoon van meester Visser die hier in Aalst griffier is. Ik heb aan Cornelis twee maanden geleden 50 gulden overgemaakt. Ik heb hierover nog steeds geen antwoord ontvangen. Hij schreef me wel, dat hij met veel moeite van Bastiaen van Sassenghem de 10 gulden heeft losgekregen. Zo’n iemand moet je geen geld in handen geven. Gabriël van Dijcke uit Aalst doet u de groeten. Hendrik van den Corput heeft aan Gabriël voor nicht Maeyke 3 gulden gegeven. Familie Van den Corput en ik, wij wensen, dat u eens hoogleraar in Leiden wordt. Het is hier nu veilig wonen. Wij hebben een voortreffelijk bestuur, in handen van de Staten van Holland.( Staten= standen :geestelijkheid, adel en burgerij. In het waterrijke Holland, waar de mogelijkheid tot grootgrondbezit ontbrak, kon de adel niet tot een machtsfactor van betekenis uitgroeien.) Was het maar 10 jaar geleden zo geweest, dan woonden we nog in Brabant of in Vlaanderen! Hertog van Parma is op 2 december 1592 in Atrecht overleden. ***HET

LIJDEN

CPG 804, 339, 340 Parels van vrouwen Carolus Batten aan De Smet Dordrecht, 6 februari 1591 ontvangen 17 maart Eerzame cosijn, ik heb uw brief van 21 december 1590 ontvangen. Het verbaast me te horen, dat u mijn brief die ik 8 à 10 maanden geleden aan Hans Durste heb gestuurd met het verzoek de brief naar u door te sturen, niet ontvangen hebt. Wij maken het met de kinderen tamelijk goed. Het is voor mij een bitter afscheid van mijn vrouw geweest. Naar menselijk oordeel had zij geen enkel gebrek in godzaligheid en deugdzaamheid. Ik hoef daarover niet verder uit te weiden. U kent de droefheid uit eigen ervaring. Zij stierf aan dysenterie. Zij lag zeven weken in bed, in zo’n ellende die ik nooit gezien heb, ondanks alle middelen die we toepasten, zoals pijnstillende middelen en consoliderende klisma’s die ik haar zelve gezet heb. Ik heb alle adviezen opgevolgd. Ze hebben niet ge- holpen, met als gevolg dat zij ten langen leste niet alleen de ramenta 46

( letterlijk “stukjes ) intestinorum ( ingewanden ) verloor maar ook de interiores membranas ( de binnenste vliezen ) en ook de inferiorum intestinorum ( ook de vliezen van de laagste ingewanden ). Ik heb met haar de grote trooster in de wereld verloren. Wie kan een man in de wereld meer troosten dan een godzalige, vriendelijke en deugdzame vrouw. Ik heb haar moeder nog steeds bij mij. Zij is een stokoude vrouw van 77 jaar. Zij hoopte bij haar dochter te zullen sterven. Zij heeft ook haar trooster verloren. Zij zal in mei naar haar zoon Symon de Bock in Stade ( ten westen van Hamburg ) vertrekken. Zij heeft 20 jaar geleden ook in Stade gewoond. Het was hem liever geweest, als zij vóór de winter was gekomen. Ik heb Cornelis de Smet, onze goede ,oude cosijn, het afgelopen jaar 50 gulden gegeven. Ik zal hem opnieuw 50 of 60 gulden geven om een koe te kunnen kopen. Mocht zijn vrouw sterven, dan mag hij bij mij intrekken. Wij mogen zeggen, dat wij beiden parels van vrouwen hebben gehad. Mijn heren hebben mijn loon verdubbeld, toen zij hoorden, dat Bergen op Zoom mij wilde hebben. Ik heb besloten toch in Aalst te blijven, totdat Antwerpen weer vrij zal zijn. Ik kreeg ook een aanbod van Wismare. Ik heb het tot woede van mijn broer Johannes afgewezen .Het is mij aangenaam te horen, dat uw dochter met een vrome,goede en geleerde man is getrouwd .Ik zou u aanraden, daar u 54 of 55 jaar bent. naar een godzalige en vriendelijke vrouw uit te kijken. Je zult zo’n vrouw zeker in Frankfurt of in de omliggende steden vinden, waar vele gevluchte landslieden zich hebben gevestigd. Wat betreft de kinderen van mijn broers en zusters, weet ik niet veel te vertellen. Ik weet niet, hoeveel kinderen ze hebben en hoe ze heten. Ik ben daar ( in Antwerpen?) 12 jaar niet geweest. Ik ken wel de kinderen van broer Jan. Maria is getrouwd geweest en is nu weduwe. Ik ken ook Martina, Abraham, Bartholomeus en Johannes. Mijn zuster Maria heeft geen kinderen. Zij is getrouwd met Cornelis Kerckhof . Hij was 40 jaar geleden pastoor te Baserode. Hij is nu 70 jaar en is een godzalige man. Hij is predikant in de buurt van Stade. Mijn zus heeft een zeer goed huwelijk gesloten. Hij is tweemaal getrouwd geweest. Daar hij geen familie heeft, heeft hij al zijn bezittingen aan haar vermaakt. Ik heb niets meer te schrijven. Ik wou, dat we elkaar eens zouden zien en met elkaar zouden kunnen praten. Dat zal in deze wereld niet gebeuren. Wij troosten ons ermee, dat wij een onsterfelijke ziel hebben, die met Christus eeu-

47

wig zal leven. We zullen elkaar dan van aangezicht tot aangezicht zien maar ook de verheerlijkte Christus en alle heiligen. Gegroet, ook de groeten van moeder die zit te spinnen. ***FRANCISCUS GOMARUS

OP VRIJERSVOETEN

CPG 804, 209,210 Hij loopt een blauwtje Johannes Parronus aan De Smet Frankfurt, 27 mei 1592 ontvangen 4 juni Latijnse brief

Inleiding Franciscus Gomarus ( 1563 – 1641 ) is in Brugge geboren. Hij vertrok in 1578 naar de Palts, waar hij met De Smet in contact kwam. Hij werd in 1594 theologisch hoogleraar in Leiden. Hij is bekend geworden om zijn leer over de praedestinatie Gods ( voorbeschikking Gods ), door Vondel genoemd een “decretum horribile ( “het vreselijke besluit”Gods,Vondel wilde er niets van weten).Tijdens het twaalfjarige bestand ( 1609 – 1621) raakte het protestantse kamp verdeeld in de rekkelijke Armenianen en de precieze Gomaristen. De richtingenstrijd werd soms ook in de kerk tijdens de preek letterlijk uitgevochten. Men kwam met een pistool de kerk in en dreigde bij een onwelgevallige preek de predikant van de kansel te schieten. Gomarus huwde in 1593 Maria l ‘Hermite uit Antwerpen, nadat hij eerst om de hand van Johanna de Smet had gevraagd. De vader wees het aanzoek af. Hij had de buik vol van insolvente predikanten die hij ten dele moest onderhouden, zoals zijn zwager Hendrik van den Corput en diens zonen Abraham en Isaäc, van wie hij de theologische studie betaald had. In deze brief springt Johannes Paronus in de bres voor zijn vriend en bloedverwant Franciscus Gomarus. Samenvatting: wij hebben het, Franciscus en ik, in onze brieven aan elkaar geregeld over deze afwijzing gehad. Ik ben een bloedverwant van deze zeer bekende heer die door mij zeer hooggeacht wordt. Ik vind deze afwijzing ten onrechte. Ik heb herhaaldelijk vurig gehoopt, dat er zich een gelegenheid zou voordoen om deze zaak bij u aan te kaarten. Ik zou mijn 48

langdurig stilzwijgen ten opzichte van u niet willen wijten aan vergeetachtigheid, geringschatting of verwaarlozing maar liever aan gebrek aan argumenten. Ik heb het eindelijk op me genomen u over deze zaak te schrijven. Ik beschouw dit als een plicht van mij aan een vriend , een man van goede geboorte en die niet strijdig is met uw belang. Ik heb het eindelijk op me genomen u over deze zaak te schrijven. Of het oprakelen van deze affaire u bevalt of niet, dat is mij onbekend. Wij moeten de gelegenheid aangrijpen om ons stilzwijgen op krachtige wijze te doorbreken. Ik heb op uw humaniteit gerekend. Ik beschouw het als mijn plicht ten aanzien van mijn intieme vriend. Ik meen ook, dat een dergelijke interventie in deze aangelegenheid ten aanzien van een man van goede afkomst niet misplaatst is. De zaak moet opnieuw overwogen worden! Er is nu hier bij ons ene Franciscus Gomarus, een vroom en geleerd man een bedienaar bij de Duitse en Vlaamse kerkelijke gemeenten. Hij is, naar ik meen, bij u goed bekend. Het is enkele maanden geleden, dat zijn vrouw op een zaterdag is overleden. Zij laat één zoon achter. Zijn vrienden hebben hem toen aangeraden een nieuw huwelijk niet te lang uit te stellen. Toen hij daarover één dezer dagen met ons vertrouwelijk sprak,viel de naam van uw edele dochter, van wie hij al eerder wenste, dat zij zijn vrouw zou worden. Hij vreesde weer een blauwtje te zullen lopen, als hij haar opnieuw zou vragen. Als dit meisje door haar nog ongehuwd zijn door God voor hem is voorbestemd, laat het dan tot een afspraak komen om volgens het goddelijk recht het huwelijk te sluiten. Inderdaad, hij ziet hoog tegen u op. Hij heeft grote achting voor de verwantschap met u. Hij houdt buitengewoon veel van je dochter, zoals ik goed heb opgemerkt. Hij bemint haar om haar vroomheid en karakter. Hij zelf schijnt door zijn verwantschap met aanzienlijke personen geen onwaardige partij te zijn. Hij is immers met vroomheid en met niet-alledaagse kennis begiftigd. Hij is ijverig, nauwgezet en zeer gehecht aan de kerkelijke gemeente die zich juist ten opzichte van hem, als het om stipendium gaat, tamelijk vrijgevig is. Hij heeft ook beperkte geldmiddelen, nagelaten door zijn vrouw, die door haar dood aan hem als langstlevende zijn toegevallen. Hij verwacht veel geld in de kruiken te zullen vinden. Ik feliciteer u graag met Gomarus als schoonzoon. Of het moet zijn, dat u onze Paulus Coddaeus prefereert ( de stiefzoon van De Smet, over hem later veel

49

meer ).De verwantschap eist, dat ik voor hem partij kies. Ik zou daarom niet willen, dat deze brief hem in enig opzicht schade zou berokkenen. Als u het niet beneden uw waardigheid acht op een vertrouwelijke wijze naar mij te willen luisteren, zal ik deze zaak met een maximum aan prudentie aan de orde stellen, als ik ten minste van uw kant geen tegen zin opmerk. Hoe de uitslag ook zal zijn, vertrouw ik de zaak aan uw stilzwijgen toe. De schrijver van deze brief snijdt in het vervolg een ander onderwerp aan: de gezondheidstoestand van zijn vrouw. Mijn vrouw heeft bijna altijd last van haar nieren. Als zij een aanval krijgt, gaat zij naar bed. Zij voelt zich dan even later al beter. Zij blijft toch last van de nieren houden. Ik ben bang voor een langzame en moe makende ziekte, waardoor zij langzaam zal wegkwijnen. Bij onze Rivius is de balans van de lichaamssappen, z.g.cacochymia, verstoord. Het komt door obstructie van belangrijke organen, zoals de lever, de milt en de nieren. Medicijnen helpen niet. Er volgt dan een opsomming van allerlei kwalen, waaraan zijn vrouw lijdt. Zij heeft overal pijnen: in het hoofd, de buik, maag, borsten, armen, vingers en voeten. Hij vraagt De Smet om raad. Door de opsomming van al die pijntjes raakt de schrijver zó van streek dat zijn handschrift voor mij geleidelijk onleesbaar wordt. ***IS HET NIET GOMARUS, OOK NIET CODDAEUS, DAN WORDT HET GRUTERUS CPG 804, 155 t/m 157 Een wissel op de toekomst Hendrik van den Corput aan de Smet Dordrecht, 16 september 1592 ontvangen 28 september Lieve broeder ( =zwager), ik heb uw brief van 8 juni ontvangen en daaruit begrepen, dat uw tweede dochter, onze nicht ( Johanna de Smet ) met een geleerd man ( Janus Gruterus ) getrouwd is. Zijn vader en moeder hebben les in Grieks en Latijn gehad . God geve haar met deze partner geluk. De vooruitzichten zijn goed, omdat het huwelijk in vreze des Heren is gesloten. Ik heb, dat is waar, met goedvinden van één van onze trouwe vrienden, die het met uw dochter goed meende ( Franciscus Junius ? ) een waarschuwing gegeven betreffende zaken, waarvan wij op de hoogte waren gesteld. Uwe Exc zal deze waarschuwing wel duidelijk 50

begrepen hebben, of het moet zó zijn,dat uw oordeel of verstand door de veelheid van vrijers geturbeerd (in verwarring raken) is geworden. Maar ja, het huwelijk heeft ten leste plaatsgevonden. ( Dan volgt er een kryptische zin, waarin hij de zaak voor de buitenwereld versluiert) : van de waarheid van deze zaak weet ik niet dan dat het een schade is, al is uwe Exc verhelen gebleven ( verhelen= verbergen : je hebt geprobeerd de schadelijke gevolgen te verbergen??). Maria, de dochter van mijn broer ( Bartholomeus ) is ook getrouwd. Ik heb u hiervan bericht. Als jongelui vader en moeder gaan verlaten, dan is dat een aanwijzing, waarvoor wij onze ogen niet mogen sluiten, dat onze jaren”beginnen te gaan “ en dat wij door de Heer opgeroepen zullen worden, zodra het de Heer belieft. Mijn dochter heeft drie kleintjes van wie er al twee kunnen lopen en die voor mijn ogen aan het spelen zijn. Junius is gezond en wel bij ons aangekomen. Wij hopen, dat hij hier blijft. Het helpt, dat hij “gewoon professor” in Leiden is geworden, maar dat weet u. Zijn afscheid was voor u een droevige zaak, terwijl zijn komst voor ons lieflijk en aangenaam is geweest. Wij hadden hem in 14 jaar niet gezien, sinds de dag dat wij Heidelberg verlaten hebben en ons in Dordrecht hebben gevestigd. Johan Casimier ( 1582 – 1624 ), de zoon van Junius is hier bij ons en hij woont in der schole . Wij hopen, dat deze school met een nieuwe start zal gaan bloeien. Wij werken ervoor, dat onze school de andere particuliere scholen in Holland zal overtreffen. Wij wensen, dat het met de Leidse scholen ook dagelijks beter mag gaan. Door de aankomst van Junius moge Leiden, wat betreft de theologische faculteit , de andere academies, zo niet overtreffen, dan toch evenaren. De theologische faculteit is voor ons het belangrijkste. Wij zijn tamelijk goed voorzien in juristen en wat de medici aangaat, gaan de meesten van hen naar Italië ( volgens mij naar Bologna ). Johannes,de zoon van Severijn van den Corput, volgt tegenwoordig een theologische opleiding in Leiden en woont in het collegio theologico. Zo is nu het geslacht van onze voor- ouders allen tezamen hier verzameld uitgezonderd mijn zoon en de zoon van Bartholomeus ( Hans ) die in Frankfurt woont. Me dunkt, ik zie het nog gebeuren, dat jullie ooit naar Nederland zullen terugkeren. Ik meen, dat u uw practijk als medicus op dezelfde voet in Antwerpen, Middelburg of Amsterdam kunt voortzetten. Naar deze twee steden is sinds de verovering van Antwerpen door de Spanjaarden in 1585 het leeuwedeel van de vluchtelingen uitgeweken. Ik ontraad mijn zwager niet herwaarts te ko51

men. De tijd zal het leren. Ik heb van de zoon van uw tweede vrouw, Paulus Coddaeus lang niets vernomen. Als hij komt, zal ik hem met raad en daad bijstaan, als het nodig is. Wij hebben het koffertje met brieven ontvangen. Wij wilden het naar de notaris in Breda brengen maar mijn broer Bartholomeus wilde dat niet. Hij heeft geschreven, dat hij de boedelverdeling van het ouderlijk huis wil afhandelen in aanwezigheid van de notaris en vrienden ( = verwanten) die als getuigen zijn opgeroepen om tot verdeling van de erfenis over te gaan ( Jan van den Corput, oud-burgemeester van Breda is in 1569 overleden ). Dit gebeurde op 10 juli 1592. Uw kinderen krijgen van de eerste kavel o.a. de helft van het huis in Breda en neef Jan Anthonisz van den Corput krijgt de andere helft. Ik heb uw brief d.d. 19 juli 1592 ontvangen. Ik kon het huwelijk van Johanna en Janus niet bijwonen. Het was te ver en we hadden bovendien op 6 juli de bruiloft van Maria ( de dochter van Bartholomeus ). Zij trouwde met Hans van den Dijck, messenmaker van beroep. Zij hebben zich in Den Briel gevestigd. De andere brief ontvingen we veel te laat en wel op 21 augustus. Ik wens uw dochter Catharina met de geboorte van een dochter geluk. Zij is naar haar grootmoeder Johanna genoemd. Mijn dochter Adriana noemde haar dochter naar haar grootmoeder Anthonina ( deze was met de oudburgemeester van Breda getrouwd ). Bartholomeus zal de rekeningen klaarmaken. Het gaat om de financiële afwikkeling van de ouderlijke erfenis. In de rest van de brief geeft Hendrik een verslag van zijn pogingen het geleende geld aan zijn zwager terug te betalen. ***“U HEBT EEN BRUIDEGOM GEKREGEN “ ( HUWELIJK OP 12 JUNI 1592 ) CPG 804, 149,150 “leg hem in de watten “ Isaäc van den Corput aan De Smet Keulen, 15 september 1592 ontvangen 28 september Latijnse brief “U hebt een bruidegom gekregen, leg hem in de watten “.Ik ben blij voor Johanna, de nieuwe bruid. Ik wens voor haar zelf, dat er een gelukkig, voorspoedig en degelijk huwelijk geboren wordt. ( Janus Gruterus = Jan de Gruter,1560 – 1627, geboren te Antwerpen, werd in 1592 tot hoogleraar geschiedenis te Heidelberg benoemd. Hij werd later bibliothecaris 52

van de universiteitsbibliotheek ). Er was nog een andere huwelijkscandidaat, een ondoorgrondelijke steile man. Een huwelijk zat er niet in ( hij bedoelt Franciscus Gomarus ). Hij was ongetwijfeld een goede man maar er waren vele dingen die niet bij het karakter van het meisje pasten. Wij hebben met een groot verlangen de komst van hem zelf tegemoet gezien. Wij hebben zo zeer naar zijn komst verlangd en verlangen er nog steeds naar. Als hij komt, zal ik hem nooit in de steek laten. Ik zal hem in alle dingen, voor zover mogelijk, ten dienste staan. IK ben blij, dat uw dochter Catharina een dochter heeft gekregen. Moge God haar leidsman zijn tot haar volwassenheid en haar in het dal van ellenden leiden door zijn geest, opdat zij nooit van het ware pad zal afwijken en eens voor haar ouders een vreugde en troost zal zijn. Laten we haar ook nu voor lange tijd op zijn Vergiliaans dit toedrinken:”incipe, parve puer, risu cognoscere matrem” ( begin, kleine knaap, met lachen uw moeder leren kennen ). Aan het slot van zijn brief schrijft hij over de spullen die hij bij zijn vertrek naar Dordrecht bij zijn oom De Smet heeft achtergelaten. Verkoop alle meubels maar niet de boeken, zoals de Parijse uitgave ( 1529 ) van de Organus van Terentius die ik als geschenk heb gekregen, het boekje over de ziel, de Griekse, Latijnse en Franse woordenboeken, de officiis van Cicero. Scripta dialectica et rhetorica, de confessio van Beza enz.. Hij hoopt, dat zijn broer Abraham de boeken naar huis zal meenemen. Hij wil over wat hij zal meenemen, niet te veel te schrijven uit angst dat dieven het lezen. ( kennen die Latijn ?) .Hij doet de groeten aan Jacobus Kimedoncius ( 1550- 1596 ), overleden te Heidelberg, dogmaticus en rector van het college Sapientiae, Daniel Tossanus ( 1541- 1602 ), theologisch hoogleraar, in 1584 rector van de universiteit, David Paraeus ( 1548 – 1622 ) en Quirinus. Gegroet, 15 september 1592, uw zeer gehoorzame verwant, Isaäc van den Corput In een andere brief lezen we: ik ben vergeten u in mijn brief te vragen of u mijn boeken en kleren die ik voor een deel bij u gebracht heb en die zich voor een ander deel in het college Sapientiae bevinden, met de bagage van Junius wilt meesturen of doorsturen naar onze bekende vriend in Keulen. Ik heb in de lessenaar de catalogus van mijn boeken en kleren gedaan. Ik heb de lessenaar naar uw huis gebracht. Ik heb de parrallela van Junius aan mijn gezel Surgo gegeven als dank voor de Fran53

se lessen en mijn grote pult (lat.:pulpitum= bureau ) in de Sapientia aan Coppio mijn goede vriend. De rest van mijn spullen zal wel naar uw huis gebracht worden Mijn pult is met een maalslot gesloten. De sleutel ligt in uw huis. Ik heb met Willem van Franckendaal aan u, nicht Janneken, Amalia ( dochter van De Smet ) en anderen geschreven. Ik twijfel er niet aan of de brieven zijn bezorgd. Vader is nog in Breda. Hij zou anders ook geschreven hebben. Ik was van plan nu te schrijven aan Parenus en Kimedoncius om hen voor al hun weldaden te bedanken maar omdat vader niet hier is ( in Dordrecht ), zal ik het uitstellen ( CPG 804, 235, 236, Isaäc aan De Smet, 5 april1592 ).Op dezelfde dag schreef Isaäc een gezwollen Latijnse lofrede aan zijn oom, waarin hij diens aangeboren plichtsgevoel prees en waarin hij zijn oom bedankte voor de gunsten, hem bewezen ( CPG 804,229 t /232, 5 ). Ook de stadarts van Dordrecht, Carolus Battus, gaf zijn reactie op het huwelijk van Johanna : het is goed te lezen, dat uw tweede dochter met Janus Gruterus is getrouwd. Ik kende zijn vader Wouter heel goed. Hij woonde in Antwerpen. God wil het echtpaar liefde en voorspoed geven. Ik hoop zo lang te leven, dat ik kan beleven, dat één van mijn kinderen trouwt ( 12 december 1592, f. 103 ). ***HOOGLERAAR OP DE VLUCHT CPG 804, 169 het echtpaar uit huis gezet Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 3 september 1592 ontvangen 22 september Latijnse brief Is het niet verwonderlijk, aldus Junius , dat het echtpaar al na twee maanden moet verhuizen! Je zult ten minste op één van mijn twee zeer ernstige brieven moeten antwoorden. ( De volgende zin is niet met zekerheid te vertalen. Ik doe een poging ): jij bent inderdaad eigenaar van het huis en daarom staat het je vrij het aan je andere dochter (Catharina die pas een kind heeft gekregen) te verhuren. Of heb je soms een “Johannatje achter de hand ! ( voegt Junius er spottend aan toe ). De Latijnse tekst is :”qui habes certas aedes, et cui plus vacat elocata filia altera: nisi forte Joannulam habeas “.

54

***HET ECHTPAAR KEERT HEIDELBERG DE RUG TOE CPG 804, 127 Junius aan De Smet Leiden, woensdag 28 october 1592 ontvangen 20 (?) december Ik ontving drie dagen geleden de brief waarin stond, dat Janus Gruterus hierheen wordt geroepen om een professoraat in de geschiedenis te vervullen. Hoe wijs is dit ! Als je mij wilt geloven, heel wijs. Hij zal hier op een eervolle plaats zijn. Hij is dankbaar voor al het goede, maar ik die niet in de gratie van velen sta, wil niet, dat je denkt , dat de zaak door mij geregeld is. God geve jou en hun raad! Wat betreft Janus Gruterus, ben ik van oordeel, dat hij bij ons hoort, toen jij van hem “het zijne”( het huis ?) afnam. Hij wordt door ons gevraagd en wordt daardoor uit zijn moeilijkheden gered. Help hem en bevorder zijn carrière. Ik weet, dat dit voor jou nuttiger zal zijn, wel is waar niet zonder verdriet. Je moest uit twee kwaden kiezen: hem als schoonzoon of als hoogleraar verliezen! Welke keuze prefereer je! ( CPG 804, 105, donderdag 3 december 1592 ) Het echtpaar is niet lang in Leiden gebleven. In de brief van juni 1593 doet Junius hem de groeten: “op de eerste plaats groet ik onze Gruterus, ik beveel hem eerstdaags naar ons te komen” . Er is meer voorgevallen tussen het echtpaar en De Smet maar de correspondentie zwijgt erover. Daardoor blijft de volgende ontboezeming van Junius in het duister :”ik heb stellig medelijden met jouw toestand, jij die gedwongen wordt op deze leeftijd onwaardige lasten te dragen als God deze niet door een bijzondere weldaad van jou zal wegnemen en je zal sterken “( juli 1593 ). Het zou me niet verbazen, dat de slechte relatie tussen vader en dochter de oorzaak was van hun kortstondige verhuizing naar Leiden, met als dramatisch slot de zelfmoord in 1594, toen zij volgens Van der Aa ( biogr. woordenboek ) in1594 van het dak sprong. Ook Abraham van den Corput , de zoon van Hendrik, leverde, zij het bedekt, commentaar op het lot dat Janus Gruterus had getroffen: (vertaald uit het Latijn ) ik betreur ten zeerste het lot van Gruterus. Als ik aan hem denk, krijg ik tranen in de ogen ( 3 december 1592, f.119 t/m 121 ).

55

***ZORG OM DE HEIDELBERGSE STUDENTEN CPG 804, 359 t/m 363 geef hun advies Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht, 20 mei 1590 ontvangen 12 juni Wij zijn verblijd te horen, dat onze studenten in gezondheid zijn aangekomen. Hun ouders bidden u en de professoren, dat zij op hun studie, waarvoor zij uitgezonden zijn, willen letten. Zij vragen de professoren ervoor te zorgen, dat zij zich niet aan oneerlijk en ongebonden leven overgeven en niet al te veel geld verteren. Wilt u ons secretelijk over hun gedrag informeren! Wij zullen uw inlichtingen secretelijk gebruiken. Wij vragen u en de andere heren hen volgens hun plicht zorgvuldig tot geleerdheid op te voeden, op hun levensgedrag te letten en hen zo nodig te vermanen, wanneer hun gedrag daartoe aanleiding geeft. De ouders van Andries Cornelisz en David Balthasar zijn vanaf het begin van de troebelen de ware religie toegedaan en nemen in Dordrecht onder de gelovigen de eerste en voornaamste plaats in bij het bevorderen van de religie. Zij bidden u, Junius en de andere theologische professoren, zoals Tossanus ook in zijn brief beloofd heeft, dat zij als vaders op hen zouden letten. Ik bedank u, dat u met de ouders als hun vriend omgaat!. Ik had wel gewild, dat Andries, de zoon van de Dordtse burgemeester, bij Junius in de kost was gedaan ( Blijkens de brief van 27 augustus 1590 is hij bij zijn oom De Smet in de kost gegaan, f.355 ). Hij had zich over zijn huisstijl geen zorgen hoeven te maken. Mijn zoon is door mij en mijn vrouw burgerlijk opgevoed. We zullen de weigering voor lief moeten nemen. Wij willen niet, dat hij in een herberg maar bij particulieren wordt ondergebracht. Ik krijg, schrijft Hendrik van den Corput, anders ruzie met de ouders! David heeft geschreven, dat Neustadt ( bij Heidelberg ) zo duur is en dat hij daar niemand kent en dat hij liever bij u zou willen blijven. Ik heb van u begrepen, dat een verblijf in Neustadt voor hem van voordeel is. Hij kan mogelijk een kamer in het college Paedagogiae krijgen. Wilt u een advies geven! Het is nodig, dat hij onder discipline blijft. Wat betreft het geld, krijgt Andries 75 florijnen en David 50 florijnen. De betaling gebeurt vanuit Frankfurt. De zonen mogen geen schulden maken, zoals de

56

zoon van Hendrik de Vorst. Anders komt u in financiële problemen. Wij zullen er altijd voor zorgen, dat u uw geld krijgt. ***AANMELDING VAN NIEUWE STUDENTEN VOOR HEIDELBERG CPG 804, 367 t/m 369 de vader hoopt op uw toezicht Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht, 15 april 1590 ontvangen 5 mei Ik heb op verzoek van de ouders vier studenten gerecommandeerd voor een studie aan de universiteit van Heidelberg. Hun ouders zijn vanaf het begin de nieuwe godsdienst toegedaan. Andries Cornelisz , de zoon van de burgemeester van Dordrecht, is één van de vier. Zijn moeder ( Johanna Heymans ) is de zus van mijn vrouw ( Heylwig ). Hij is 1,5 tot 2 jaar bij ons thuis geweest. Hij heeft zich goed gedragen. Hij is laat tot de leringe gekomen. Hij mag wel eens diepgaander worden. Zijn vader zou hem niet graag langer dan twee jaar willen missen. Hij moet aan één van de drie faculteiten gaan studeren. Zijn vader denkt aan een studie in de rechten. Hij moet zich ook op de bonis litteris ( lett. de goede letteren: Latijn en Grieks )) toeleggen: hij moet Latijn leren spreken en schrijven. Hij moet zich ook op de studie van dialectiek, rhetorica en historica toeleggen, opdat hij in de toekomst een ambt in het bestuur kan verwerven. Hij moet, zoals in onze familie de gewoonte is, ook Frans leren. Het zou daarom beter zijn, aldus zijn vader, dat hij voor het Frans een deel van de twee jaar in Genève zou doorbrengen. ( Het volgende is weer een typisch voorbeeld van onzorgvuldig formuleren, zo kenmerkend voor Hendriks briefstijl. Ik denk, dat hij het volgende bedoelt ). Ik geloof niet, dat het ervan komt, zolang Junius in Heidelberg blijft. Maar mocht de toestand in Frankrijk veranderen, waardoor Junius naar dit land zou kunnen vertrekken, dan ligt de zaak anders! De vader hoopt, dat u hem in uw gezin opneemt. Uw lieve vrouw hoeft heus niet bang te zijn, dat mijn zoon hoge eisen stelt. Hij is burgerkost gewend en heeft geleerd daarmee tevreden te zijn. Wat betreft David Balthasar : hij is tot nu toe op onze school geweest ( het Dordtse gymnasium ) en is in strakke discipline gehouden, dat moet zo blijven. Hij wil theologie gaan studeren, als hij daarvoor de gave heeft. Zijn vader zou willen, dat hij in Neustadt zou worden onderge57

bracht. Een andere mogelijkheid is hem in het college Sapientiae onder te brengen. Zijn vader is raadpensionaris van Dordrecht geweest. Hij heeft nu een ambt in de Admiraliteit. Hij is een oude man, 67 of 68 jaar oud. Hij kan zo sterven. Hij kan het eigenlijk niet betalen. De heren van Dordrecht hebben hem daarom een stipendium van 108 gulden per jaar verstrekt. Laat de praeceptor ( leraar ) op zijn vlijt letten en hem corrigeren, als hij eigenzinnig is. Wij zijn allen jong geweest. Wij zullen ervoor zorgen, dat de studiekosten altijd door ons betaald zullen worden. U zult er niets bij inschieten. Het kan wel eens een tijdje duren, voordat u uw geld krijgt. Wij hebben voor Andries 75 gulden overgemaakt en voor David 50 gulden. ***HET WORDT GENÈVE OF STRAATSBURG CPG 804, 317,318 vrijheidsdrang Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht, 27 mei 1591 ontvangen 1 juni Wij bidden u de zorg voor de zoon van de burgemeester Andries te continueren en hem ten beste in alles te vermanen, alsof het uw zoon is. Als hij niet wil luisteren, laat het ons dan secretelijk weten. Ik vertrouw erop, dat hij naar uw advies zal luisteren. U zult het studiegeld intussen wel ontvangen hebben. De zoon wil zijn studie in Straatsburg voortzetten. Hij heeft dat aan zijn vader geschreven. Heeft het wel nut ? Wij vrezen, dat er dan minder op de studie en zijn gedrag gelet zal worden. We hebben het hem ontraden. Wilt u hem vragen, waarom hij zo graag naar Straatsburg wil? Wij zouden niet willen, dat hij op eigen gezag zou gaan. Wat de zoon van Balthasar aangaat, heb ik gehoord, dat hij een tijdje in Nieuwstad blijft om meer kennis van ziekten op te doen. Is hij nog wel in Nieuwstad ? Wij hebben lange tijd niets van hem gehoord. Onze neef Van der Warck is van plan het geld over te maken. Ik dacht, dat hij het al gedaan had. Ik zal hem, wanneer ik in Den Haag ben, daarover aanspreken.

58

***AANVALLEN VAN EPILEPSIE CPG 804, 263,264 dan maar Genève Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht, 17 januari 1592 ontvangen 4 februari De ouders willen weten, hoe het met de studie van hun zoon Andries voorstaat. Schiet hij wel op? Ik had het beter gevonden, als hij zich op de studie van talen en de artes had toegelegd. ( De korte studie van de “vrije kunsten” hield in: grammatica, rhetorica en dialectiek. De drie “vrije kunsten”werden aangevuld met: rekenkunde, meetkunde, muziek en astronomie ). Daar heeft hij later meer aan. Hij heeft aan zijn ouders geschreven, dat hij tegen de zomer naar Genève wil gaan en dat u het goedvindt. U kent Genève beter dan wij. Wat raadt u zijn vader aan? U kunt ook aan mij schrijven, wat u van zijn plannen denkt. Wilt u ons ook vertellen, hoe het met David gaat ? Ik heb u over zijn buien van melancholie geschreven. Hij heeft die buien enige jaren geleden op ons internaat gekregen. De ziekte kenmerkte zich door “trekkingen”. Hij wist naderhand niets van zo’n aanval. Dergelijke aanvallen hebben zich daarna niet meer voorgedaan. Zijn vader vraagt gedienstelijk of u hem somtijds bij u wilt roepen om te informeren of hij het wel naar zijn zin heeft. Schrijf hem een remedie voor, als het nodig is. Laat ons uw advies weten. U kent de vader niet. Hij is in Dordrecht lange tijd schepen geweest. Hij dient het land nu in de Admiraliteit. Hij heeft onze bemiddeling gevraagd. Hij is bereid uit zijn klein vermogen u te betalen. Alle inspanningen zijn voor niets geweest, zoals blijkt uit de brief die Hendrik op1 februari 1592 aan zijn zwager schreef ( f. 265, 266 ): ik heb in mijn laatste brieven de zaak van David Balthasar onder ogen gebracht. De vader is daarna bij mij geweest. Hij gaf te kennen, dat hem verteld is, dat het beter was zijn zoon wegens indispositie thuis te halen. De goede vader is daarover zeer bedroefd. Hij bidt u hem te laten weten, hoe het met zijn zoon gesteld is, opdat zijn vader en moeder zouden weten, hoe met hun zoon te handelen. En passant vertelt Hendrik zijn zwager, dat het met de kraamvrouw en de jonge Andries tamelijk goed gaat.

59

***NOGMAALS GENÈVE CPG 804, 251, 252 hij zal in Genève niet aan Gods oog kunnen ontsnappen! Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht, 8 februari 1592 ontvangen 15 februari Eerzame,zeer waarde, lieve broeder. Ik wil u namens mijn zwager Cornelis Fransz bedanken voor de gunsten en zorg, aan Andries bewezen. Hij zal met toestemming van zijn vader en volgens uw raad naar Genève vertrekken. Zijn er onderweg geen gevaren te duchten? Geef hem goede raad en vermaningen, hem bevelende in de vreze des Heren te wandelen, alsof zijn vader alleszins bij hem was, bedenkende dat hij aan Gods ogen niet kan ontsnappen. Het gaat met mij, mijn vrouw en jongste zoon goed. Het gaat ook redelijk met al de onzen en met de zaak van ons land. Wij waren zeer bedroefd van u en mijn zoon te horen, dat onze genadige vorst, hertog Casimier van Palts, in den Heer is ontslapen. God wil de jonge keurvorst en zijn regering sterken en bijstaan, zoals hij ook Salomon wijsheid beloofd en vervuld heeft. Het is acht jaar geleden, dat de vorige keurvorst uit het leven werd weggerukt. ( bondige samenvatting van het vervolg ) Ik maak me zorgen, dat door het overlijden van de keurvorst de voortgang van de studie van mijn zoon ( Isaäc ) gehinderd wordt. De tijd zal het leren. Laat hij, hoe dan ook, ervoor zorgen, dat hij door zijn gedrag geen verontwaardiging wekt. Ik heb aan mijn neef Andries geschreven, dat hij op antwoord van Tossanus en Kimedoncius moet wachten. Zij moeten hem ook eens vermanen. Ik heb geen tijd om hem te schrijven. Ik heb uw brief van 6 januari 1592 ontvangen. Ik heb daarop al geantwoord. Wat betreft het ouderlijke sterfhuis, ben ik van plan tegen maart naar Breda te gaan, als de Heer het wil. Hendrik noemt vervolgens een aantal erfgenamen, o.w.De Smet, broer Johan, Jan Anthonisz van den Corput en ook de zoon van Severijn. Er is rumoer over de verdeling van de vaderlijke erfenis ontstaan, berichtte Hendrik aan zijn zwager De Smet . Ik wil de zaak nog tijdens mijn leven regelen. Ik wou, dat het al gebeurd was. Wij werden in de afwikkeling niet alleen gehinderd door Junius ( door het overlijden van zijn echtgenote Elisabeth van den Corput in 1587 is de zaak vertraagd. Wij ont60

vingen pas in 1590 de schriftelijke volmacht om namens de kinderen op te treden ) maar ook door andere zaken. Ik hoop in deze winter aan de zaak te kunnen werken, voordat ik naar Breda afreis. Het spijt me, dat ik er niet eerder aan kon beginnen. Ik had u de uitkomst van de hele boedelverdeling willen toesturen maar ik kon de papieren niet van mijn zoon Jacob krijgen. De helft van het ouderlijke huis is aan uw kinderen toegevallen. Wat moet ermee gebeuren? Verkopen of houden ? Wij hebben veel problemen gehad. Eigendomsbewijzen ontbreken en schulden gaan tot het jaar 1567 terug, toen wij Breda moesten ontvluchten. Mensen die kennis van de oude toestand hadden, zijn overleden. Mensen die bij ons in de schuld staan, zijn gestorven, verjaagd of bankroet. Om de afwikkeling te bevorderen heb ik voorgesteld de schulden te halveren. Maar het is eigenlijk mijn zaak niet. Mijn broer Bartholomeus en mijn zoon Jacob zijn met deze zaak belast. Zij wonen bovendien in Breda. Zij moeten beslissen. Wat mij betreft, ben ik al tevreden met de helft, een kwart of met een totale kwijtschelding. Dan zijn we van de zaak af. Mijn broer Bartholomeus is met de afwikkeling belast. Hij heeft op uw brieven geantwoord. Hij is zeer bedroefd over uw reactie. Hij leest volgens mij uw brieven verkeerd. U bedoelde het goed, dat heb ik hem verteld. Hij denkt er anders over. Hij wil door u gewaardeerd worden. Ik doe op beide partijen een beroep om de liefde te betrachten. Om op Jacob terug te komen : het is een jonge man, aan wie men zulke netelige zaken niet mag toevertrouwen. Hij heeft bovendien ook andere besognes. De zoon van Severijn van den Corput studeert in Leiden theologie. Ik maak me over zijn studieresultaten zorgen. Is het nog zinvol de studie voort te zetten? Hij heeft nog minder vooruitgang geboekt dan ik had gedacht. Ik heb met zijn oom Daniël gesproken. Hij heeft voorgesteld hem bij Junius in de kost te doen. Wat denkt u ervan? ( CPG 804,111 t/m 113, 28 december, ontvangen 3 januari 1593 ). ***HIJ VOELT

ZICH IN BREDA NIET VEILIG

CPG 804, 233,234 Ouderdomskwalen Bartholomeus van den Corput aan De Smet 16 maart 1592 ontvangen 14 april

61

Na het opsommen van wat klachten die met zijn ouderdom te maken hadden, zoals zijn indispositie in het lopen, deelde hij zijn zwager mede, dat de benoeming van een plaatsvervanger bij het uitoefenen van zijn stedelijke functies niet bij iedereen in de smaak was gevallen. Hij kwam uit de bekende Bredase familie Montens. Het werd mr. Hendrik Montens onze neef, licentiaat in de beide rechten. Zijn vader heette Hendrik en was zeepzieder van beroep. Zijn grootvader was mr. Willem Montens, onze oom. Ik heb het voornemen opnieuw in Dordrecht te gaan wonen. Ik heb daarom mijn huis voor 40 gulden per jaar verhuurd. Ik hoop in Dordrecht me wat veiliger te voelen dan in Breda. Hij heeft het vervolgens over de boedelverdeling van het ouderlijke huis. Hij krijgt daarbij hulp van Jan Anthonisz van den Corput , zoon van onze overleden broeder. Hij is ouder dan 29 jaar. Het innen van achterstallige huur- en pachtsommen lukt nauwelijks. De boeren werken niet mee. We moeten een rentmeester benoemen. Ik kan nauwelijks uit de voeten en ik ga verhuizen. Ik ga tegen mei in het huis wonen van weduwe Mathijs bij de Augustijnen. ***DE PENNELIKKER CONTRA DE SCHOOLMEESTER CPG 804, 199, 200 Bartholomeus contra De Smet Barthomeus van den Corput aan De Smet Dordrecht, 8 juni 1592 ontvangen 8 of 18 juli De overgeleverde correspondentie demonstreert een stroefheid in de contacten tussen beide scribenten. De man van de wetenschap en litterator keek, zo is mijn indruk, wat neerbuigend neer op de ijverige boekhouder die zijn dagen grotendeels in zijn werkvertrek doorbracht, lezend, tellend en schrijvend. Dagen achtereen verdiepte hij zich in de voor hem liggende papieren. Hij is sober en onkreukbaar van leven, zij het dat hij een buitenechtelijke dochter had. Op de critiek van deze , om het op z’n Engels te zeggen, overpowering personality, reageerde hij als een brave cijferaar in plaats van hem stevig van repliek te dienen. Waarde broeder, ik heb uw schrijven ontvangen en wil daarop met een klein briefje reageren. Het verbaast me, dat u schrijft, dat u in vele jaren geen brief van mij gezien hebt. Ik moet toegeven, dat ik niet zeer dikwijls geschreven heb. Dat kwam door het dikwijls vertrekken en verhuizen van 62

de ene naar de andere plaats, door gebrek aan stof en door allerlei occupatiën. Ik verzeker u, dat ik u ten minste viermaal geschreven heb. Ik heb ook naar Junius ,ja ik heb ook brieven naar mijn broer Hendrik gestuurd, en ook naar mijn zoon Jan ( = Hans ), andermaal naar mijn zwager (Junius ) in Hamburg en eens n.a.v. de bruiloft van mijn dochter. Ik heb u toen uitgenodigd. Ik heb u ook geschreven n.a.v. het overlijden van uw vrouw en mijn zuster en ook aan Junius geschreven bij zijn huwelijk, toen hij hertrouwde ( in 1587 ). Het verbaast me zeer, dat deze brieven u niet ter hand gesteld zijn( voor het familie-archief ). Het gaat met ons goed. De Here zij lof. Wij zijn wederom in Dordrecht gaan wonen ten huize van juffrouw Berch bij de Augustijnen. Ik hoop hier wat gerustiger te zijn dan in Breda. Wij hebben geen Spaanse overval of troepenbewegingen te duchten, zoals in Breda. Het laat zich overigens aanzien, dat Breda geen belegeringen te verwachten heeft. De omgeving van Breda wordt door de aanwezigheid van ruiters en voetknechten onveilig gemaakt. Geen stad heeft daarvan zoveel schade ondervonden als Breda. Aangaande het ouderlijke sterfhuis, doe ik, wat ik kan. Een complicerende factor is geweest, dat de familiegoederen geconfisceerd zijn geweest. Ik heb gelukkig de hulp van neef Jan ( Anthonisz van den Corput ).Wat betreft mijn broer Jan: hij moet zich door graaf Maurits bij de belegering van Steenwijk laten gebruiken. Hij kent de stad van binnen. Hij heeft daar in garnizoen gelegen. p.s. Onze neef Cornelis van den Corput is in Breda overleden. Ik ben nu de oudste manspersoon van de familie aan moeders- en vaderskant. ***AMBTELOOS BURGER CPG 838i, 25 t/m 31 ( minus 29 en 30 wegens een foutieve nummering) een bejaard afscheid van zijn maatschappelijke functies Bartholomeus van den Corput aan De Smet Alkmaar, 3 juni 1607 ontvangen 16 juni In het jaar 1607 nam Bartholomeus op 73-jarige leeftijd definitief afscheid van zijn stedelijke functies. Ik ben kort geleden in Breda geweest. Ik moest er vanwege mijn verschillende functies zijn. Ik ben nu al mijn ambten kwijt, zoals het griffierschap en het ambt van stadssecretaris. Ik heb ook afscheid van de weeskamer genomen.( Dergelijke functies vielen in de 17e en 18e eeuw 63

toe aan de gesloten kaste van regenten.) Ik heb het griffierschap zelf nog in persoon vier maanden lang bediend, voordat ik daarvan afstand deed. Ik bekleedde het ambt zo lang ter wille van mijn plaatsvervanger om hem de kans te geven mij op te volgen. Ik heb hem in het ambt gekregen tegen de wil van de helft van het stadsbestuur ( = de magistraat ). Hij was namelijk paapsgezind. Hij was een geleerd man. Hij heeft mij toen verlaten om de vijand te gaan dienen. Na een tijdje verzocht hij mij ootmoedig of hij in het ambt mocht terugkeren. Ik stond voor de keuze hem te aanvaarden of niet. Ik heb hem in zijn oude baan benoemd. Hij deed, alsof hij met mij “6 contracten”heeft gehad. Hij voldeed niet. Hij maakte wel eens de spottende opmerking, dat hij op mijn dood moest wachten om mij op te volgen. Ik heb hem zonder “practijken “kunnen wegwerken. Ik heb voor hem een jonge geleerde man gevonden, doctor in de beide rechten. Hij is van onze religie tot tevredenheid van de magistraat en de burgerij. *** HET 3E HUWELIJK VAN HENDRIK DE SMET CPG 804, 349,350 en 343 verdriet en vreugde Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht 18 october 1590 en 13 december 1590 ontvangen resp. 29 october en 30 december Mijn kleine Andries is ziek. Hij was de eerste vijf of zes dagen gezond, en toen kreeg hij de spruw. De spruw duurde tien dagen. Hij werd zó zwak en was zó vel over been dat wij dachten, dat hij eraan zou sterven. Maar nu zuigt hij weer. Laten we er het beste van hopen. Alleen de Heer kan hem in leven houden. Mijn dochter ( Johanna of Elisabeth ) is op 5 october ziek geworden. Zij is door de jonge doctor ( Carolus Batten ) geholpen. Bartholomeus is acht dagen geleden naar Breda afgereisd om te zien, hoe het met zijn officie ( bedoeld: het ambt van stadssecretaris ) is gesteld ( Breda was in maart 1590 door middel van het turfschip op de Spanjaarden veroverd ). Hij wilde ook onderzoeken, hoe het met het ouderlijke sterfhuis gesteld was. Zijn vrouw is ook ziek geweest. Ze is nu wat beter. Zijn schoonzoon Thomas Bull en zijn dochter Antonina zijn uit Engeland overgekomen. ( Deze Thomas is blijkbaar koopman van beroep. Hij kocht in opdracht van het Engelse hof allerlei wollen lakens( CPG 804, 355, 27 augustus 1590 ). Broer Jan is in Friesland. Hij 64

is sinds 15 april bij graaf Willem ( Willem Lodewijk, stadhouder van Friesland ). Zijn krijgsvolk ligt in Hasselt ( Drenthe ). Mijn neef Anthonisz van den Corput woont tegenwoordig in Breda en vertegenwoordigt daar ons geslacht. Wij wachten nog steeds op berichten, hoe het met onze bezittingen gesteld is. Wij willen graag weten, hoe het met u allen gaat en in het bijzonder met de jong gehuwden ( Catharina en …). Brief van 13 december : Ik heb uw brief van 31 october op 27 november ontvangen. Uw laatste brief was van 4 september. Mijn kind is op zijn 20ste levensdag aan de spruw gestorven. Het ging de moeder niet weinig aan het hart maar het heeft God beliefd. Het had een leven voor zich maar Gods wil gaat voor. Dank God, dat hij aan u en uw kinderen een vrouw en een moeder heeft gegeven. Ik heb gelezen, dat het testament van uw vorige vrouw Johanna is veranderd. Als ik het voor het zeggen had gehad, zou uw deel groter zijn geweest ( Had het iets met haar dochter Johanna te maken ?) Laat het een troost zijn, dat de kinderen geen schade hebben opgelopen. Moge de Heer ervoor zorgen, dat gij in de rest van uw leven genoeg geld zult hebben.( Dan volgt er een lastig Latijns stuk). Moge u iets uit het tweede huwelijk ten deel vallen! Ik bid, dat dit huwelijk voor u gunstig zal uitpakken. U moet bedenken, dat de Heer u en uw kinderen een goede partuur wil geven. Ge moet in uw 2de huwelijk ( eigenlijk het 3de ) voorzichtig opereren, voorzichtiger dan in een eerste huwelijk. U moet in het tweede huwelijk de stiefkinderen ( mijn vertaling van necessitudines ) respecteren. De brief van 27 mei 1591 heb ik op 1 juni ontvangen, f. 317, 318 : ik wens u met uw nieuwe vrouw veel geluk. U hebt een nieuwe hulp gekregen en de kinderen een nieuwe moeder. Ik vertrouw erop, dat uw kinderen zich ten opzichte van haar in acht zullen nemen en in haar hun moeder zien, opdat er zo meer vrede en eenheid zullen ontstaan. Ik ken haar van vroeger, ook haar eerste man. Hij kwam bij ons thuis over de vloer. De nieuwe kennismaking met haar en haar eigen kinderen zal ons contact hernieuwen.( Was de meisjesnaam van zijn nieuwe vrouw Merchier of Pergens?, CPG 804, 121, Abraham van den Corput aan De Smet 3 december 1592 ). Zij is een Waalse en haar overleden man was een Vlaming, schrijft Hendrik. Hij was hoogleraar ( Hendrik van den Corput aan De Smet, Dordrecht, 26 december 1592, f.115 t/m 118 ).

65

***DE ORTHODOXIE IN GEVAAR CPG 804, 395 t/m 398 conflict tussen Heidelbergse hoogleraren Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht, 20 (?) juli 1589 ontvangen 8 october 1589 De dwalingen van Caspar Swenckfeld en de boeken van Sebastiaen Franck zijn in het algemeen bij de leraren niet bekend, doordat de boeken in het Duits geschreven zijn.( Maar in de brief van 29 october 1588, f.147, is te lezen, dat zij door vertalingen veel gelezen worden. ) Zij gaan uit van een verkeerde interpretatie van de Schrift, waarop ons geloof gegrondvest is. Tossanus heeft beloofd ertegen te schrijven. Ik heb er ook aan gedacht maar hun boeken zijn zo vol dwalingen en onjuiste verklaringen. Ik begrijp het niet allemaal. Er is toch een reactie nodig. Ik heb onlangs gehoord, dat Aldegondius ( Marnix van Sint-Aldegone 15401598 ) een boek tegen alle geestdrijvers zal schrijven. Is het wel verstandig zoveel aandacht aan dwalingen te besteden, waardoor ze bekend worden! Laat Tossanus het doen, nadat hij tegen Swenckfeld heeft geageerd. Ik ben bedroefd , dat er tussen twee hoogleraren twist is ontstaan. Hoogleraren hebben tot schade van de opleiding de academie verlaten, terwijl er geen nieuwe te vinden zijn. Het gebeurt juist in de tijd, dat de ene na de andere academie door oorlogshandelingen verdwijnt. Het was beter geweest die twee hoogleraren weg te sturen om zo het hele lichaam te redden. Het bedroeft mij, dat het sluimerende conflict tijdens uw rectoraat is losgebarsten,te meer omdat uw vrouw pas overleden is. U hebt gelukkig een christelijke vorst die zonder twijfel vrede wil en die ervoor zal zorgen, dat de goede zaak bevorderd wordt. Geertruidenberg is verloren gegaan, het verlies is te wijten aan gebrek aan wijsheid en het ontbreken van gezag in ons land. De vromen slaat de schrik om het hart en de vijand krijgt hoop. De regering is verdeeld. De komst van Leicester heeft niet geholpen. Hij is intussen naar Engeland teruggekeerd. Er is in ons land geen eenheid van godsdienst, geen liefde tot het vaderland en één en al particularisme. Ook Junius mengde zich in de strijd om de orthodoxie maar dan op een ironisch-spottende wijze, uiteraard in het Latijn. Je moet me niet vragen, schrijft hij aan De Smet, hoeveel verschillende theologische meningen 66

hier circuleren: “ zoveel als er dieren in Afrika zijn”.Elk jaar worden in Holland nieuwe opvattingen geboren. Eén monster heeft intussen Leiden verlaten: Franciscus Porcius Florentinus. Een ander heeft zich in Utrecht gevestigd. Hij is de oudste in leeftijd en heet Fregevillanus, voor wie de naam Antipas is uitgedacht, niet de trouwe dienaar van Christus, van wie de apokalyps melding maakt ( CPG 804, 3 september 1592, f.169 ).

HOOFDSTUK IV: FRANCISCUS JUNIUS SR EN ZIJN VERBLIJF IN LEIDEN ***VERGEEFSE TOCHT NAAR FRANKRIJK ( 1591 ) CPG 804, 307 een gefrustreerde droom Franciscus Junius aan De Smet Lembach ( =Limbacum ), 14 augustus 1591 ontvangen 25 augustus Latijnse brief Het was lange tijd een wens van Junius geweest professor in Frankrijk te worden. In de zomer van 1592 kwam hij tot het besef, dat de godsdienstoorlog in Frankrijk zijn ideaal in de weg stond. “Er is in deze tijd in Frankrijk nauwelijks een plaats, waar ik me veilig kan ophouden”( brief aan De Smet,1 augustus 1592, f.183 t/m185). Leiden was voor hem een tweede keuze. Wat betreft de toekomst, hield hij een slag om de arm. Gepakt en gezakt vertrok Junius omstreeks 10 augustus uit Heidelberg. Hij had veiligheidshalve zijn gezin achtergelaten. “Een verstandig besluit”, vond Hendrik van den Corput. “ De wegen zijn niet meer zo veilig als in 1578, toen ik van Heidelberg naar Dordrecht reisde. Ik had liever gewild, dat hij met zijn kinderkens naar Nederland was afgereisd. ” ( f.303, 304, 29 augustus aan De Smet ). Hij reisde natuurlijk niet alleen, zoals in het vervolg zou blijken. De tocht verliep gemakkelijk maar met mijn gezondheid ging het niet goed, schreef hij. Toen ik vier dagen geleden vertrok, had ik al een zweer( een blaar ) onder één van mijn voeten. Met de dag krijg ik er steeds meer last van. Ik heb er nu ook één onder mijn andere voet. De Heer zal me genezen. De Heer heerst over ons in 67

waarheid en in de kracht van de h.Geest. We bereikten vandaag Limbacum ( =Lembach, ze hebben dan ongeveer 100 km erop zitten. ). Als God het wil, steken we morgen de rivier de Saar over ( de brug over de Saar= Saarbrücken ). Op een of andere manier heeft hem een brief van de Franse koning bereikt ( over een baan in Frankrijk ? ). Hij moet hem nog bestuderen. Het volgende nieuws moet hem verontrust hebben: er wordt in Lotharingen tussen hugenoten en katholieken gevochten. En hun tocht voert door dat gebied heen! “Niets is in Lotharingen nog zeker tot nu toe, laat de Heer ons zegenen, de tijd is kort. Een andere taak staat me te wachten. Er liggen moeilijkheden op ons pad maar er zijn toch zekere bewijzen van de goddelijke aanwezigheid. Bid broeders en collega’s tot den Heer, dat wij onze taak tot een goed einde kunnen brengen. ……”. Gegroet, zaterdag 14 augustus 1591, je Franciscus Junius ,ontvangen 25 augustus vervolg van het Latijnse reisverslag, Saint-Arbor, 18 augustus 1591: ik heb u vijf dagen geleden, mijn broeder, over onze tocht geschreven. Wij hebben vijf dagen geleden in de vroege zondagmorgen Limbacum verlaten op weg naar de brug over de Saar. De brug is bij het kasteel van graaf Philips van Nassau te vinden. Wij zijn de rivier overgestoken en hebben aan de overkant ons kamp opgeslagen, onze voorraden volledig aangevuld en in deze plaats voor het eerst, dat moet je weten, een gat in de dag geslapen. We zijn heerlijk uitgerust. In dezelfde nacht heeft het stadje Pforbach ( zo’n 70 km ten oosten van Metz) zich overgegeven. Het is met vakmanschap bezet. Wij zijn de volgende dag verder getrokken en hebben ergens een dag doorgebracht. Ik heb woensdag in de avond deze brief geschreven. We hebben in een niet onaardig stadje geslapen. Het heet Saint –Arbor, vijf mijl van Metz. Wij zijn van plan hier een tijdje te blijven…..De vijand heeft nog niets geprobeerd. Er is, zoals er gezegd wordt, geen soldaat binnen vier mijl te vinden. Enz. Je ziet, dat ik zorgvuldig alles volg, zoals je mij gevraagd hebt. Mijn benen doen pijn. Voor de rest gaat het wel. We zijn over twee dagen in Metz, als God het wil. De groeten aan mijn zuster, collega’s en vrienden, Saint-Arbor, woensdag 18 augustus 1591, je Fr. Junius ( f. 305 ). vervolg van het Latijnse reisverslag, Metz, 24 augustus 1591 :

68

ik heb vóór deze brief al twee brieven over onze reis naar je gestuurd, waarde broeder. Ik heb Metz bereikt ( de afstand Heidelberg- Metz is ongeveer 200 km ). Ik ben daar bijna acht dagen om mijn gezondheid te verzorgen door middel van purgatie, aderlaten en een zweetkuur. De Heer zal het overige geven, omdat ik namelijk de tijd er niet voor heb om meer te doen. We vertrekken morgen. Ik ben gewoon over zaken te schrijven, waarvan ik weet, dat ze waar zijn. Wij zullen zien, dat alles in Frankrijk binnenkort door de komst van een nieuwe vorst onzeker zal worden. Ik hoop het ook.( de nieuwe protestantse vorst Hendrik IV kwam overigens al in 1589 aan het bewind. Hij zal niet de door Junius gehoopte protestantse overwinning brengen. Hij gaf in 1593 het beleg van het katholieke Parijs op door katholiek te worden onder het motto “Parijs is me wel een misje waard”. Met misje bedoelde hij de katholieke kerk. Met deze “bekering “was het met Junius droom definitief gedaan. Hij zou in Nederland blijven ). Er is in het gezelschap van de “heer van Geiselbach “( 50 km ten oosten van Frankfurt ), mijn buurman, een adolescent. Hij is de zoon van de “heer van Allibourg”. Zijn vader is als medicus in dienst van de ( Franse ) koning. Ik heb aan de adolescent vóór mijn vertrek 27 florijnen gegeven ofwel in hun munt uitgedrukt zoveel “batzonii”.Ik heb hier voor hem 40 Gallische kronen aanvaard. Ik verzoek u om- nadat het bedrag ervan afgetrokken is- datgene wat over is, voor zijn verzorging te bestemmen en een klein beetje ervan aan hem bij zijn terugkeer te geven voor persoonlijk gebruik. De geldsom bedraagt ongeveer 69 florijnen. Als je hiervan 27 aftrekt, houd je 42 over. Dit bedrag moet aan hem uitbetaald worden. Ik zal het meerdere, naar ik hoop, ten bate van de jongen zelf bij zijn vader weghalen, wanneer ik terug ben( het is me niet erg duidelijk .). De zoon houdt zich kranig. Dat komt, doordat hij veel reist. Hoe langer de reis duurt, des te meer staat dit soort leven me tegen. Ik hoop binnenkort bij u terug te zijn. Ik beloof dat ook aan mijn familie. Ik doe de groeten aan mijn zuster Maria met de kinderen en aan mijn zuster die vandaag van hier vertrokken is. Metz, 24 augustus 1591, ontvangen 14 october ( f.291 ) ***IN 18 DAGEN VAN FRANKFURT NAAR AMSTERDAM ( 22 JUNI 1592-9 JULI 1592 ) CPG 804, 183 t/m 185 per koets, boot en te voet Franciscus Junius aan De Smet 69

Dordrecht, 1 augustus 1592 ontvangen 3 augustus Latijnse brief Franciscus Junius heeft het professoraat in de theologie aan de universiteit van Leiden aanvaard. Dat betekent een lange tocht die niet zonder gevaar is. Hij vraagt om advies over de veiligste en kortste route. Volgens de briefwisseling van die dagen telde het gezin twee zonen en vier dochters in de leeftijd van ongeveer 3 tot 10 jaar ( Hendrik van den Corput aan De Smet, 26 december 1592, f.115 t/m 118). Ik vraag me af of ze op hun reis alle kinderen hebben meegenomen. In zijn reisverslag van 16 september spreekt Junius alleen van familie. Abraham van den Corput reageerde op zijn verzoek als volgt : Abraham van den Corput aan De Smet CPG 804, 225 april 1592 ontvangen 19 april Nu de zaken er zo voorstaan lijkt het me beter en zonder gevaar om vanuit Heidelberg over land via Worms naar Keulen te reizen. Een zekere Fransz zal daar op je wachten. Hij weet ervan. Vervolgens naar Arnhem, vanuit Arnhem gaat er tweemaal in de week een convooi naar Emmerik en Düsseldorf. Mijn vader vindt deze route zekerder dan naar Hamburg te varen, omdat men er soms 5 of 6 dagen wegens tegenwind moet wachten. Het reisverslag van Junius : toen ik op mijn reis in Frankfurt was aangekomen, heb ik je over mijn reisplan geschreven. We hebben ons aan dit plan gehouden. God heeft ons met zijn gunsten gezegend.( nog even een briefje vóór mijn vertrek. Wij staan op het punt van vertrek naar Bremen. Wij reizen in convooi met anderen die we niet kennen om molest te voorkomen, 22 juni, f.202, 203).Toen wij op woensdag 22 juni uit Frankfurt vertrokken, zijn we per koets in zes dagen naar Marburg gereden, vervolgens naar Masberg, Lippenspring, Minda en ten slotte naar Bremen. Wij zaten de hele tocht dicht op elkaar gepakt in de koets. Ik had het te laat in de gaten. Het bracht veel overlast met zich mee ( 22 juni 1592, f. 203 ). Toen ik tot mijn verdriet daar door een ongunstige wind vijf dagen werd opgehouden, 70

heb ik me bij het zeer betrouwbare gezelschap van twee kooplui aangesloten: de een, Arnold Verbeken , komt uit Antwerpen en de ander uit Emden. We gingen te voet naar Oldenburg en Emden. Wij hebben zondag tegen de avond Emden bereikt. Het was een tocht die een dag en een nacht duurde. Ik was heel moe. Ik heb daar bijna twee dagen bij de heren Mensonis en Polyander doorgebracht. Zij hebben me zeer humaan ontvangen. Ze maken het goed en vroegen me zeer dringend u de groeten te doen. Toen we ten slotte zagen, dat de wind wegbleef en de windstilte eindeloos voortduurde, zijn we ’s middags tegen 4 uur vertrokken en zijn over land naar Friesland gelopen, waar we in de nacht van de volgende dag het Friese plaatsje Dokkum bereikten. We zijn vandaar met de boot ( trekschuit ? ) onafgebroken in één dag naar Leeuwarden, Franeker en Harlingen gevaren. We hebben in Harlingen ontbeten en daar de vloed afgewacht. We vertrokken in de vroege namiddag uit Harlingen. Het ging heel langzaam. We konden tegen de avond Harlingen nog zien liggen. We zagen in de vroege morgen van de volgende dag Enkhuizen. Daar er geen hoop was om nog op dezelfde dag Amsterdam te bereiken, heb ik de familie achtergelaten en zelf een bootje naar Enkhuizen genomen. Ik ging vandaar met de koets naar Hoorn en Purmerend en bereikte vrijdag ten slotte Amsterdam. Het was 9 juli. De drie dagen in Amsterdam vlogen voorbij. Op dinsdag kwam ik in Leiden aan. Na de aankomst van mijn achtergebleven familie op woensdag ging ik naar ’s -Gravenhage om er de legaat ( gezant ) van de ( Franse ) koning over mijn zaken te spreken( Volgens Abraham van den Corput heette de legaat Van Buysenval 181, 182. Junius had blijkbaar in verband met een eventuele baan een toezegging gedaan. ). Ik ben zeer humaan ontvangen zowel door de legaat als door vader Dousa. Ik zal over de zoon die mij naar zijn vader heeft begeleid, niets zeggen. Ik werd ook door andere mensen begeleid, van wie ik een zeer sympathieke genegenheid jegens mij ervaren heb. De legaat gaf mij de raad om in deze contreien te blijven. Er was dan een gelegenheid om mijn “geloofsbieven” te onderzoeken. Hij vertelde hetzelfde duidelijk in aanwezigheid van de Leidenaren die mij eershalve hadden begeleid, natuurlijk ( ironisch) ook aan de zoon van Dousa en Bonaventura Vulcanius. Vervolgens maakt mijn Junius een sprong naar Frankrijk,waar hij een jaar geleden nog een professoraat had begeerd. Zo staat het bestuur in Frankrijk er voor. Het land verkeert in opperste verwarring. Er is nauwelijks een plaats te vinden, waar je veilig voor verraad bent. De toestand in 71

Normandië en Campanië laat dat zien. Er is een groot verschil tussen hier en Frankrijk: hier een en al veiligheid en daar onveilige wegen als nooit te voren. Ik heb een groot verlangen hier een tijdje te gaan werken en me voor de koning dienstbaar te maken. Ik bedoel ermee: het dienen van de beste vrienden van de koning. Ik dien de situatie door aan de koning en anderen brieven te schrijven. Ik zal mijn brieven en die van anderen, dat beloof ik, aan de koning overhandigen. Ik heb naar Frankrijk geschreven en naar de legaat brieven gestuurd met het verzoek ervoor te zorgen. Ik hoop, dat de brieven aankomen. Na mijn terugkeer in Leiden ben ik dinsdag volgens de wens van het curatorium van de universiteit door het stadsbestuur, d.w.z. door de vier “consules “, naar een burgerhuis geroepen. Zij hebben daar de wens uitgesproken, dat ik voor een tijdje het professoraat in Leiden zou willen aannemen, daarin begrepen de zorg voor de Franse kerk. Het universitaire bestuur bood mij een gage aan van 1200 florijnen en als reisgeld 200 keizerlijke daalders. Ik heb de voorgestelde condities aangenomen en ben onder dankbetuiging vertrokken. De volgende dag reisde ik naar Dordrecht. Abraham van den Corput laat zijn oom De Smet weten, dat Junius met zijn vrouw, kinderen en zijn zuster in het huis van zijn vader Hendrik een tijdelijk onderdak heeft gevonden ( 7 augustus 1592, f. 181, 182 ). ***ZOWEL IN KLEDING ALS IN ZEDEN VALT MIJ DE EENVOUD VAN LEIDEN OP CPG 804, 183 t/ 185 ik weet niet wat te beginnen zonder mijn spullen Franciscus Junius aan De Smet Dordrecht,1 augustus 1592 ontvangen 3 augustus vervolg van de brief: ik heb in Dordrecht Bartholomeus en Hendrik van den Corput met de familie in goede gezondheid aangetroffen, hoewel Bartholomeus, de oudste van de familie, erg met zijn gezondheid tobt. Hij kan niet zonder stok lopen. Ik heb hun het kistje dat je mij gegeven hebt, overhandigd. Je bezit het verslag van mijn reis. Ik wist, dat je dat van mij verwachtte. Je hebt de aangelegenheden van de familie Van den Corput uit hun brieven leren kennen. Ik heb nog heel wat te regelen. Ik denk erover om mijn zoon Casimier hier in Dordrecht op het internaat achter te laten. Met de 72

meisjes zie ik het nog wel, als ik thuis ben. Het oudste meisje zou naar een Franse kostschool in Delft kunnen gaan,de andere drie zouden bij vader en moeder blijven ( Hendrik aan De Smet, 26 december 1592, f.115 t/m 119 ). Ik vind het jammer, dat ik het wijnvat en mijn bagage nog niet ontvangen heb. Ik weet niet wat te beginnen zonder deze spullen. Ik hoop, dat ze over 15 dagen aankomen. Abraham aan De Smet: het huisraad van Junius is eergisteren ( 15 juli ) aangekomen. Ik heb ervoor gezorgd, dat de inboedel zonder “pikel “naar Dordrecht verzonden wordt ( f. 187,188 , volgens mij bevond Abraham zich in Keulen ). Junius besteedt vervolgens enige aandacht aan de oorlogvoering binnen en buiten Nederland. Uit het slot licht ik één zin: “zowel in kleding als in zeden valt mij de eenvoud van Leiden op “.Vale, je Fr. Junius In zijn brief van 3 september 1592 ( f. 169 ) is het volgende te lezen: wij maken het hier in Leiden goed. De kinderen zijn van de schurft genezen, ik nog niet helemaal. Ik heb Casimirus, om hem aan de hoede van zijn zusters te onttrekken, in Dordrecht op het internaat gedaan. Ik heb vier dochters bij mij thuis onder de hoede van mijn zuster ( zijn vrouw is in 1591 overleden). Ik hou op met schrijven. Ik kan mijn ogen niet openhouden van de slaap. Ik kan deze slaap door te schrijven niet verdrijven. ***VERDELING VAN DE OUDERLIJKE ERFENIS IN EEN TRAAG TEMPO CPG 804, 179 het is duur wonen in Leiden Franciscus Junius aan De Smet Dordrecht, 3 augustus 1592 ontvangen 23 augustus Latijnse brief Je zult de brieven die ik vier dagen geleden verstuurd heb, wel ontvangen hebben. Ik had het in mijn brieven over mijn zaken. Ik heb sindsdien geen nieuws te vertellen. Ik heb met broer Bartholomeus lang over de verdeling van de ouderlijke erfenis gesproken. Hij heeft, zegt hij, meerdere malen tegen de trage afhandeling geprotesteerd. Het had zonder enige vertraging kunnen gebeuren, als broer Hendrik had meegewerkt. Hij schoof de hele schuld op zijn broer. ( Dan volgt er een heel juridisch verhaal over de verdeling van de erfenis .) Ik heb mijn zoon Casimier in Dordrecht op het internaat gedaan. De kosten van huisvesting zijn in 73

Leiden erg hoog( vergeleken met die in Heidelberg ?) en de overige kosten van levensonderhoud zijn ten dele hoger. Verkoop de spullen die we in Heidelberg hebben achtergelaten. We kunnen later de kosten, die je hebt gemaakt, verrekenen, met hartelijke groeten Franciscus Junius ***JUBEL IN LEIDEN EN VERDRIET IN HEIDELBERG CPG 804, 155 t/m 157 ik hoop,dat hij blijft Hendrik van den Corput aan De Smet Dordrecht, 16 september 1592 ontvangen 28 september Junius is gezond en wel bij ons aangekomen. God dank. Hij heeft enige dagen met zijn gezin bij ons gelogeerd. Wij hopen, dat hij in Nederland blijft en dat hij “gewoon” ( = ordinarius ) professor in Leiden wordt, maar dat weet u. Zijn afscheid was voor u een droevige zaak, terwijl zijn komst voor ons lieflijk en aangenaam was. Wij hadden hem sinds mijn vertrek in 1578 naar Dordrecht in14 jaar niet gezien Zijn zoon Johan Casimier is hier bij ons. Hij woont in de schole. Wij hopen, dat deze school een nieuwe start zal maken, zal gaan bloeien en de andere particuliere scholen in Holland zal gaan overtreffen. Wij wensen, dat het met de Leidse scholen ook dagelijks beter zal worden. Door de komst van Junius moge de theologische faculteit van de Leidse academie de andere theologische faculteiten zo niet overtreffen dan toch evenaren. De theologische faculteit is voor mij het belangrijkste. We zijn tamelijk goed voorzien van juristen. De medici gaan meestal naar Italië ( Bologna ). ***DE BOEDELVERDELING CPG 804, 163 ik mag niet veel bijverdienen Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 24 augustus, 1592 ontvangen 22 september Latijnse brief Wij genieten,dank zij Gods genade, tot nu toe van een behoorlijke gezondheid. Het weer gaat nu betrekken. Er steekt voor de kinderen een 74

gevaarlijke wind op. Mijn zoontje Franciscus heeft een brandende huidontsteking in de mond en op de tong. Het gaat al wat beter. Mijn dochter Elisabeth lijdt erg aan een ontstoken linkeroog. Het komt door de wind. Ik twijfel er niet aan. Het waait zelfs in ons huis. Wij hebben onze spullen, God dank, ontvangen. Een kistje is erg beschadigd, de andere dingen zijn ongeschonden gebleven. Ik geloof, dat je door de familie over de verdeling van de goederen beter bent geïnformeerd dan ik. Laten we de zaken aan God overlaten. Jij kunt je aandeel al door je zwagers laten regelen. Ik kan het niet door de kinderen. Ik denk erover de zaken te verkopen of anders te verhuren. Ik heb de afgelopen dagen een zeer heftige aanval van darmkramp gekregen. Ik heb twee dagen of langer diarrhee gehad. Ik voel me nu in alle opzichten beter. Als er wat is, zal ik het jullie schrijven. Ik zie, dat de vrijstelling van handel voor mij niet erg groot is ( hij mag er niet veel bijverdienen ). Over de publieke zaken heb ik weinig te vertellen. Coevorden wordt belegerd. De vijand heeft het plan opgegeven de stad te ontzetten door elders een gevecht in open veld uit te lokken. Prins Maurits had de vestingen gewaarschuwd. Ik verbaas me erover, dat Paulus Coddaeus nog steeds niet bij ons is aangekomen. Dit wilde ik je laten weten. De bode heeft haast, hij staat te wachten. Gegroet in de Heer, 24 augustus 1592 je Franciscus Junius. Het kwam goed uit, dat Junius zo snel van zijn darmklachten hersteld was. Hij zou namelijk in de eerste helft van september als pas benoemd hoogleraar zijn oratie houden. ( Abraham van den Corput, 11 september 1592, f. 175 ). ***FRANKRIJK BLIJFT TREKKEN CPG 804, 109 maar de vrouwen willen niet Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 5 november 1592 Latijnse brief Ik bedank je maximaal voor uw plichtsbetrachting. Ik heb je de vorige week tweemaal geschreven. Ik had je niets anders te schrijven dan dat mijn omgeving nog steeds vreest, dat ik naar Frankrijk zal vertrekken. Men heeft liever, dat ik met de vrouwen van de vrede in Holland geniet dan risico te lopen door naar Frankrijk te vertrekken. Als God het wil, ga 75

ik natuurlijk om zo tot de vrede bij te dragen. De rest weet je. Ik beloof je niets te zullen doen, wat mijn roeping of huiselijke vrede kan schaden. Hij heeft het vervolgens over twee personen, van wie hij nog steeds een brief verwacht, t.w. Commellinus en Durantius. Ik ga vandaag verhuizen. De tijd ontbreekt me om verder te schrijven. Ik vraag hiervoor excuus, mijn zuster en de kinderen groeten u, ook de groeten aan de rector van de academie Heurnius je Franciscus Junius *** LIEFDESVERKLARING VIA DE OUDERS CPG, 279 t/m 281 ik ben haar waard Paulus Coddaeus aan De Smet Wetzflar ( ten noorden van Heidelberg ), 17 mei 1591 Franse brief inleiding : Paulus Coddaeus is een boemelstudent in optima forma. Hij liet zich in 1584 aan de universiteit van Heidelberg inschrijven. Wat hij ging studeren, weet ik niet. Dat is ook niet relevant, omdat hij aan studeren nauwelijks toekwam. In 1592 zette hij onder toezicht van Franciscus Junius zijn “studie “ in Leiden voort. Hij werd daar ingeschreven als theologisch student. Hij wordt in Franeker in1593 als student gesignaleerd ( matrikel van de universiteit ) en in1601 hernieuwde hij zijn inschrijving aan de academie van Heidelberg. Hij liep toen naar mijn schatting tegen de veertig. Hij was de zoon van een Vlaams en Waals echtpaar uit Goch. Zijn vader was een Vlaming en hoogleraar en zijn moeder een Waalse. Toen haar man overleed, hertrouwde zij in1590 met Hendrik de Smet. Het oordeel van Hendrik van den Corput en zijn zonen over Paulus is niet gunstig. Legio waren de klachten van zijn toezichthouder Junius: hij volgt nauwelijks colleges,maakt langdurige reizen zonder enig overleg en houdt zich met zaken bezig, die men van een aanstaande predikant niet zou verwachten. Het is wel amusant in de brieven kennis te nemen van het afwijkende en soms duistere leven in de universitaire gemeenschap in die dagen. Bij het drukke leven van Paulus kwamen nog liefdesperikelen, doordat hij verliefd werd op zijn stiefzuster Johanna, door hem Jeanne genoemd. Het gaat om de bekende Johanna die ook door

76

Franciscus Gomarus en later met succes door Gruterus werd begeerd. De brief: zeer eerbiedwaardige vader, ik was heel verbaasd en onthutst bij het lezen van het bericht dat mijn zeer dierbare moeder mij met opzet had toegestuurd. Ik vreesde, dat “hij” ( de keurvorst ? ), u of een ander lid van de familie een gevaarlijke en ernstige ziekte niet had overleefd. Maar ik ben van de schok bekomen, toen het mij duidelijk werd, dat er met uw gezondheid niets aan de hand was. Moge de Heer u genadelijk bewaren. U hebt overeenkomstig onze afspraak mij middels mijn moeder willen waarschuwen, dat mijn zeer beminde en bevallige stiefzuster Jeanne door enige vrijers werd gevraagd. Zo zou mijn echte vader ook gedaan hebben. Van mijn kant heb ik toen beloofd in alles een zeer gehoorzame zoon te zijn en voor u te doen, wat in mijn vermogen ligt. Na het lezen van de brief van mijn goede moeder stel ik een korte ontmoeting voor op 18 januari 1592 in Frankenthal, waar we uitvoerig en to the point met elkaar kunnen spreken. U moet weten, zeer eerbiedwaardige vader, dat ik mijn zeer beminde zuster Jeanne ,sinds ik haar heb leren kennen, steeds bijzonder heb bemind, wat ik in de tijd dat we in Heidelberg gingen wonen, voor mijn moeder niet altijd verborgen heb kunnen houden. Ik voelde me tot haar aangetrokken, niet door haar charmante verschijning of andere uiterlijke eigenschappen maar door haar unieke deugdzaamheid die ik gedurende de hele tijd in haar heb zien stralen, zoals haar nederigheid, die bij mij een heilige en niet geveinsde genegenheid jegens haar heeft opgeroepen. Deze affectie is sinds het huwelijk tussen u en moeder toegenomen. Ik weet zeker, dat ik me in mijn oordeel over haar niet vergist heb. Mijn hart zegt, dat God wil voltooien, wat hij eertijds in mijn hart heeft gelegd. Geloof me, de voornaamste en enige reden, dat ik Winand Zonsius niet naar Engeland en Schotland heb gevolgd, was, om het ronduit te zeggen, dat God eens alles naar mijn hartewens zou leiden. Had ik dit geloof niet gehad, dan zou ik meegegaan zijn. Geloof me, als ik niet geheel en al opening van zaken heb gegeven, dan heeft dat niets met een gebrek aan goede wil te maken. Het komt deels hierdoor, dat ik mijn studie niet tot een gewenst einde heb gebracht en deels door het feit, dat nog niemand om haar hand had gevraagd. Ik was zó overtuigd van uw genegenheid jegens mij dat ik zonder meer aannam, dat u mij vooraf zou inlichten, zoals ook gebeurd is. Nu de zaken er zo voorstaan, heb ik in alle oprechtheid en hartelijkheid er geen moeite mee te verklaren, dat 77

het mijn wens was eens met mijn stiefzuster te trouwen, als mijn aanzoek u behaagd had. Ik vertrouw daarbij volledig op de goede natuur van mijn zuster en het verlangen en de heilige affectie die God lang geleden in mijn hart heeft geplant, waardoor ik er zeker van ben mij jegens haar volgens Gods wil , volgens het recht en de rede te hebben gedragen, opdat alles eens tot glorie van God en tot stichting van zijn kerk en tot tevredenheid en troost van u zal slagen. Wat betreft mijn studie, volg ik de raad op, die u mij per brief hebt gegeven. Ik studeer in gelijke mate zowel Frans als Duits. Ik oefen me tot Pasen in het Frans – zonder het Duits te verwaarlozen - en daarna in het Duits. Ik heb besloten om dan naar een plaats te gaan, waar ik me op deze taal kan toeleggen. Ik hoop, dat een eventueel huwelijk van mij met haar niet belet wordt uit onvrede over mijn kwaliteit en over de condities die ik haar na een eventueel huwelijk te bieden heb. Mocht ik als avonturier ten opzichte van de vrijers de mindere zijn, in levensstijl, gratie,in constante oprechtheid en degelijkheid van mijn liefde jegens haar en in onverschillig welke andere kwaliteit ook,zal ik de anderen overtreffen, daarvan ben ik zeker. Ik beroep mij op getuigenissen van …….en van mijn moeder . Zij heeft uit de gesprekken die ik met Jeanne had, mijn gevoelens voor haar kunnen opmerken. Ik drukte mijn gevoelens niet uit in woorden die in onze tijd bij veel verliefde personen gangbaar zijn. Zij tonen zich kwistig in beloften, die naderhand niets voorstellen. Uit vrees voor dergelijke types gehouden te worden, bied ik u aan de nederige “recommandatie “van de keurvorst van Palts, van mij en de mijnen en aan mijn dierbare zuster. Uw zeer nederige, gehoorzame en dienstbare zoon, Wetzflar 17 mei 1591 ***HENRICUS SMETIUS

DE CUNCTATOR ( = TALMER )

CPG 804, 241, 242 een klip klaar antwoord Paulus Coddaeus aan De Smet Wetzflar, 2 februari 1592 ontvangen 2 maart Franse brief U hebt mij een week geleden duidelijk uw wil en affectie jegens mijn zuster Jeanne verklaard en getoond. Ik wil van uw kant een klip klaar en 78

absoluut antwoord. Ik heb uit de brief van moeder begrepen, dat u met mijn brief hebt ingestemd maar u hebt mijzelf geen antwoord op mijn brief gegeven, geen absoluut, duidelijk antwoord. Uw antwoord toont twijfel en onzekerheid. Ik bid u om een klip klaar, simpel antwoord, opdat ik in verband met mijn toekomst stappen betreffende mijn studie en woonplaats kan ondernemen. Als ik een bevestigend, simpel antwoord krijg, dan kan ik me in de Palts voor één jaar op het Duits toeleggen, op het Engels, als ik naar Engeland zou gaan of op het Frans om de kerk in Nederland te dienen. Als ik me op het Duits toeleg, wil ik voor practische conversatie voor één jaar naar Neustad gaan, waar een vriend van mij woont: Aäron, een kerkelijke dienaar die vroeger leerling van mijn vader is geweest. Ik zou graag willen weten, hoe de toestand in Palts is. Het gerucht gaat, dat hertog Richard, een lutheraan, aan de macht zal komen. Ik hoop, dat de richting van Johan Casimier wordt voortgezet. ***PAULUS CODDAEUS EINDELIJK IN LEIDEN AANGEKOMEN CPG 804,127 Gruterus volgde hem Franciscus Junius aan De Smet Leiden, woensdag 28 october 1592 ontvangen 20 december ( ? ) Latijnse brief Broeder, ik zie, dat mijn brief u eindelijk bereikt heeft. Ik ben er blij om. De brieven die u mij gestuurd hebt, zijn in deze tijd als vogels, ronddwalend van hot naar her, bij de juiste personen terechtgekomen. Het is een geluk, dat zij niet als weggelopen slaven verdwenen zijn. De gezondheid van ons allen is, God dank, behoorlijk, ook de gezondheid van mijn heen en weer lopende en brabbelende Franciscus die als een heerser in Leiden de “vette”hemel dankt. Sinds ik over de officiële stukken geschreven heb, kom ik door het overlijden van deze uitstekende man ( wie?), die een verwant is, nauwelijks aan werk toe. De broeders in Duitsland hebben mij de raad gegeven naar Holland te vertrekken, waar ik, zo is hun oordeel, van meer nut zou zijn. Je zou op deze wijze van een last bevrijd worden. De last is van Heidelberg naar Leiden verplaatst. Er is geen reden om over mij bezorgd te zijn. Ik heb met genoegen vernomen, dat de verwanten uit Italië zijn teruggekeerd. Je schrijft, dat Vulcanius een brief gestuurd heeft. Ik heb Vulcanius nog 79

niet gezien. Ik verwacht hem ook niet eerstdaags, tenzij God de wind in een andere richting laat waaien. Eindelijk, eindelijk is na een geringe inspanning maar met grote vertraging uw Paulus aangekomen, schrijft een getergde Junius aan zijn zwager De Smet . De aanwezigheid van Junius heeft de keuze voor Leiden bepaald. Hij gaat onder toeziend oog van zijn oom theologie studeren, althans dat is de bedoeling. Zijn komst was min of meer door Abraham van den Corput aangekondigd: Paulus is drie dagen bij mij ( ik denk in Keulen ) op bezoek geweest. Hij is op15 october naar Nederland vertrokken ( f.137 t/m 139, 17 october 1592 ). Hij zal wat brieven voor de familie in Dordt meenemen ( f. 141 ). Ik heb hem voor het eerst zondag gezien. Het gaat goed met hem. Hij toont zich heel bereidwillig. Ik heb hem mijn hulp toegezegd. Als hij die nodig heeft, zal ik hem die geven. Ik zou graag willen, dat u mijn woorden aan zijn moeder doorgeeft ! Hij heeft het vervolgens over de verdeling van de ouderlijke erfenis. Ik ontving drie dagen geleden de brief, waarin stond, dat Janus Gruterus naar Leiden wordt geroepen om professor te worden. Hoe wijs is dit ! Als je mij geloven wilt, heel wijs. Hij zal op een eervolle plaats zijn. Hij is dankbaar voor al het goede. Maar ik die niet in de gratie van velen sta, wil niet ,dat je denkt, dat ik er de hand in heb gehad. Er is in Heidelberg geklaagd, dat ik zonder afscheid te nemen, ben vertrokken. Het spijt me, dat ik hen beledigd heb. Het was niet de bedoeling. Zij hadden geen weet van mijn landelijke eenvoud. Zij hebben geen besef van een zekere onredzaamheid, die sommige wetenschappers in hun gedragingen tonen. “Herinner je je niet, toen ik bij jullie was, hoe het daags vóór mijn vertrek chaotisch toeging ! Ik heb toch publiekelijk met zeer veel liefde van de universiteit afscheid genomen, omdat ik het niet persoonlijk met ieder apart kon doen. Als ik in de toekomst te maken krijg met mensen die van mij een strikt formele plichtsvervulling eisen, dan zal ik mijn oren gesloten houden. Toen Steenwijk en Coevorden eindelijk in handen van de Staten waren, gingen de onzen weg ( Toen Rennenberg, stadhouder van de noordelijke gewesten,in 1580 partij voor Spanje koos, wist Johan van den Corput Steenwijk voorlopig te behouden, maar in november 1582 viel het weer in Spaanse handen ). Ik zou des te standvastiger worden, als men mij aangevallen zou hebben. Mijn goede geweten is bij wijze van spreken

80

een onneembare harnas. Moge de Heer het geweten in mij en in allen bevestigen, versterken en bewaren. De groeten, je Fr. Junius p.s. Ik heb de boeken van Commellinus niet ontvangen, ook geen brief. ***DRINKGELAGEN CPG 804, 105 onmin in de familie Franciscus Junius aan De Smet Leiden, donderdag 3 december 1592 Latijnse brief Wat ik ( tot nu toe ) schreef had weinig te betekenen maar ik wilde het niet zó ver laten komen dat je naar een brief van mij zou snakken. Maar ik twijfelde of ik wel zou schrijven. Wij danken God om zijn weldaden maar de hele familie heeft de schurft. Hij heeft het vervolgens over een boek dat hij over zijn vroegere leven heeft geschreven. Paulus Coddaeus, je stiefzoon, och wat een droefheid. Vanaf de eerste samenkomst zijn we het niet eens. Van iemand met wie hij omgaat, hoor ik allerlei betreurenswaardige zaken, zoals platte manieren bij het eten en frequente drinkgelagen. Hij verkondigt, dat de mens, hij dus, niet hier is gekomen met de bedoeling zich aan de studie te wijden maar om de omgeving te verkennen. Hij is zonder mij te raadplegen naar Dordrecht gegaan en is weken weggebleven. Hij bezocht tijdens zijn reis zijn neven Abraham en Isaäc en zijn oom Hendrik. “Op die reis zal hij grote kosten maken en schade aan zijn studie toebrengen”, schreef de aanstaande predikant van Breda Isaäc aan zijn oom ( 1 december 1592 f.101, 102 ). “Uw Paulus behaagt me niet erg. Ik heb hem dringend gevraagd om zich eindelijk aan een of andere zaak te wijden. Ik heb hem mezelf en al mijn bezittingen aangeboden. Ik heb hem gevraagd een tijdje hier ( ik denk in Keulen ) te blijven maar hij wilde niet. Ik kreeg het gevoel dat mijn woorden niet tot hem doordrongen. Ik moest dikwijls herhalen, wat ik gezegd had, voordat hij het begreep. Hoewel aanwezig, was hij toch afwezig. Hoe dan ook, wens ik hem het allerbeste toe ( Abraham, 3 december 1592, f. 119 t/m 121 ). Uw zoon is onlangs bij mij geweest, schreef Hendrik aan zijn zwager De Smet. Hij heeft één keer bij mij gegeten. Ik heb hem logement aangeboden maar Polyander, een Waalse kerkelijke bedienaar, is mij voor 81

geweest. Hij heeft een paar dagen bij hem gelogeerd. Ik had gedacht, dat hij nog even langs zou komen om mij te spreken. Ik heb hem niet gezien. Wat hem bezielde zo haastig te vertrekken, dat weet ik niet. Hij is misschien wel aan huis geweest en heeft mij niet getroffen. Ik ben door het vele werk vaak niet aanwezig. Ik heb ettelijke malen aangeboden hem Nederlands te leren. Hij zou het in korte tijd onder de knie hebben gekregen. Ik heb hem dit aangeraden om zo ook de Vlamingen te kunnen dienen, zoals predikant Bollius. Zijn moeder was een Waalse en zijn vader een Vlaming. Ik vertrouw erop, dat hij in zijn theologische studie voortgang zal boeken. Ik heb hem aangeraden bij Bastingius lessen in het Nederlands te nemen of een tijdje bij mij te gaan wonen. Ik zou hem dagelijks een stuk Nederlands voorlezen, zoals ik vroeger in Duitsland Hoogduits leerde door dagelijks een stuk Duits te lezen. Wat denkt uw lieve vrouw hiervan ? Ik zou van u willen weten, waarom u erop tegen bent, dat hij zich bij zijn theologische studie ook op het Nederlands toelegt. Wij hebben trouwe dienaren nodig! CPG 804, 115 t/m 118, 26 december 1592 ) ***GEDOGEN IN DE 16E EEUW CPG 804, 107 Paulus ziet me niet staan Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 4 januari 1593 ontvangen 20 (?) januari Latijnse brief Wij maken het ondanks de koude goed, maar de kinderen hebben de schurft. We leven nog. Ik ben hongerig, het is in huis en in mijn studeerkamer koud. Over je stiefzoon Paulus: wat zal ik zeggen. Hij heeft me vanaf onze eerste ontmoeting niet meer gegroet. Mij ontbreekt de zin veel over hem te schrijven! Ik zal hem de komende dagen aanspreken, als God het wil. Ik wilde het gisteren doen maar Vulcanius raadde het me af. Hij woont namelijk in hetzelfde logement als Paulus. Hij wilde niet de indruk wekken, dat hij over hem met mij gesproken heeft. Goed bedoeld maar op het verkeerde moment. De rest weet je uit mijn brieven. Wat nog te herhalen !. Ik heb geen zin mijn werklust te verspillen en mijn ongunstig oordeel over hem nog verder aan te scherpen. Je velt uit de weinige brieven die je ontvangen hebt, een oordeel dat voor hem gunstig 82

uitpakt. Ik heb vele brieven, ook aan anderen, geschreven: naar Frankfurt, Heidelberg en andere plaatsen. De vijf brieven naar Frankfurt zijn zoekgeraakt. Ik heb daarom met Daniel van Mijle die hier woont, afgesproken, dat hij voor mijn brieven zou zorgen. Je zult mijn stilzwijgen niet excuseren maar wel willen aanvaarden, dat het geen kwestie van nalatigheid was. Wij allen doen u en de vrienden de groeten. Leiden, maandag 4 januari 1593, je Franciscus Junius ***ROEP PAULUS

TERUG

CPG 804, 83 ik laat het hierbij Franciscus Junius aan D Smet Leiden, 4 februari 1593 Latijnse brief Er is een oplossing voor de ouderlijk erfenis gevonden. Hun oplossing, een andere dan de uwe, bespaart u een hoop last. Het college van de universiteit, door de ordines ingesteld, vordert langzaam. De ordines hebben besloten Kuchlinus ( = Cuchlinus, over hem : Ottenspeer, dl. I ) , een kerkelijke bedienaar uit Amsterdam, om zekere redenen, waarover het niet veilig is te schrijven, van deze taak te ontheffen en door Bastingius te vervangen. De zaak is hiermee gesloten. Het bestuur van de stad is de vrome en toegewijde Kuchlinus zeer genegen, zoals ik merk. Enz. Over uw Paulus, wat te zeggen ! Ik ben van oordeel, dat hij teruggeroepen moet worden, en zo gauw mogelijk. Als dit niet gebeurt, dan laat ik het hierbij. Ik heb hem enige malen door zijn vrienden bij mij laten roepen,hij is nooit gekomen. Ik zie duidelijk, dat hij niet studeert. Ik zie, dat hij dag en nacht met twee of drie verdorven Duitsers gesprekken voert en omgang heeft. Vulcanius die in hetzelfde logement woont, verbaast zich over zijn gedrag ten zeerste. Hij is zeer verontwaardigd. Ik zou hem helpen, als ik kon maar voor iemand die niet wil en mij mijdt, kan ik niets doen. Ik hoop, dat de gave van liefde en gebed hem ten deel zal vallen. Ik bid om geluk van Godswege voor de nieuwe rector en prorector. Leiden, donderdag 4 februari 1593, Franciscus Junius p.s. wat betreft Kruchius, het is, zoals hij het verteld heeft. Het moet onderzocht worden, omdat het om de zaak van een ander gaat.

83

***IK HOUD HET

IN LEIDEN NIET LANGER UIT

CPG 804, 77, 78 ik doe alles om slechte gezelschappen te mijden Paulus Coddaeus aan zijn betaalheer De Smet Leiden, maart 1593 ontvangen 12 april in het Frans ik ben in Leiden aangekomen ( hij was al vijf maanden in Leiden! ). Ik heb niet eerder willen schrijven, voordat ik de stad heb leren kennen om te zien, welke commoditeiten ( commodité= gemak ) Leiden te bieden heeft. Ik kan niets naar mijn smaak vinden. Ik heb daarom besloten over twee nachten naar Franeker te verhuizen( daar was sinds 1585 een universiteit). Men heeft mij dat aanbevolen. Er zijn daar genoeg commoditeiten te vinden. Ik heb de reis wegens de ingevallen winter moeten uitstellen. Ik heb nu de tijd gevonden om u te schrijven. De wijze van leven verschilt sterk van die in Duitsland. Ik vergiste me, toen ik zei, dat Duitsland het goedkoopste land was. Duitsland is duurder dan Nederland. De gewone “tafel”kost hier 25 tot 30 gulden. Het diner en souper ( = avondeten ) stellen hier weinig voor. Ik hoop het beter in Franeker te treffen. Ik heb nog geen fatsoenlijke tafelgenoot gevonden, geen honnête ( = fatsoenlijk ) gezelschap, niet van mijn sorte. Ik trek soms met een gezelschap op, je kunt je niet helemaal aan het studentenleven onttrekken. Het eist een constante behoedzaamheid om slechte gezelschappen te mijden. Je moet zorgvuldig zoeken. Ik leg me erop toe gezelschap van mijn niveau te zoeken. Op een keer dacht ik daarin geslaagd te zijn maar ik had me vergist ( opm: Paul reageert op een brief van zijn bezorgde stiefvader en moeder ). Het is te laat, het heeft geen zin meer. Ik ga naar Franeker. Zij geven daar ook goede theologie. Ik ga hier vooral met buitenlandse studenten om. Zij zijn hier welkom en geacht. De kwaliteit van de universiteit is sterk teruggelopen sinds het vertrek van Donellus in 1587 ( een befaamd rechtsgeleerde, Otterspeer, universiteit van Leiden,dl.2, 409 ) en van Bertius in 1591 of 1592, die o.a. theologie doceerde. Ik heb voor de achterblijvers een geringe achting. Gegroet enz. opm.: het was niet eenvoudig een volledige samenvatting van deze brief te geven. De combinatie van handschrift en het 17de-eeuwse Frans bleek een moeilijk te nemen hindernis. Daarbij kwam nog, dat op f. 78

84

aan rechterzijde een deel van de tekst is weggevallen. E zit meer in de brief dan ik eruit gehaald heb. De lezer moet het hiermee doen. ***MOGE GOD MIJ VAN PAULUS CODDAEUS VERLOSSEN CPG 804, 53 ik ben weer verliefd Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 23 maart 1593 ontvangen 15 april Latijnse brief ik heb vele malen over Paulus geschreven, over wat ik zie en hoe de zaken ervoor staan. In één woord : hij maakt een maximum aan verteringen, hij betaalt in het logement geen cent en ook niet in de wijnzaak. Wat ik ook deed: hij heeft zich niet eenmaal bij mij laten zien. Wat te doen? Ik heb aan Taffinus in Amsterdam geschreven of hij geen deel van mijn taak op zich wil nemen. Het maakt eigenlijk niets uit : Paulus zal dezelfde blijven! Moge de almachtige God ons en Leiden van deze last verlossen. Als de goede instelling en lust tot studie bij hem ontbreken, wie of wat kan hem dan nog helpen? Als vredesgroet zend ik je vijf exemplaren van mijn boek Eirenicum ( het Griekse woord “eirene betekent vrede ), waarvan er één, als je het goedvindt, voor Gryvadius bestemd is, het tweede exemplaar voor de keurvorst, twee zijn er voor de zeer eerwaardige heren en collega’s Tossanus en Kimedoncius en het laatste exemplaar is voor jou. Ik had graag aan de mensen die naar Heidelberg gingen, meer exemplaren willen meegeven maar zij hadden hun bagage vooruitgestuurd. Bezigheden riepen mij vervolgens naar Den Haag. Publieke zaken ? Oh,neen, ik zeg heel weinig. Het zijn familiezaken. Er is daar een zeer eerzaam meisje van bijna 40 jaar met wie ik een gesprek zal hebben. Moge God onze kennismaking zegenen. Ik zal je op de hoogte houden. Hij heeft het vervolgens weer over de verdeling van de ouderlijke erfenis. Er worden daarbij verschillende geldsommen genoemd. Johan van den Corput en een zekere Malapart worden in dit verband vermeld. In margine staat te lezen, dat Johan van den Corput in Heidelberg een zeker bedrag zal ontvangen. Leiden, dinsdag 23 maart 1593

85

***VERLOVING MET MARIA GLASER CPG 804, 81 de affaire “Gruterus en Johanna” , Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 27 maart 1593 Latijnse brief Ik heb me twee dagen geleden met de bijna 40-jarige Maria Glaser verloofd. Zij is de dochter van Johannes Glaser, een Antwerpse juwelier. Zij is zeer aantrekkelijk door haar vroomheid, bescheidenheid, zeer geëerd en met practische ervaring ten aanzien van de huishouding. Het huwelijk zal, Deo volente, op 1 april gesloten worden ( zijn vorige vrouw Johanna l’Hermite was in 1591 overleden, niet in 1593, zoals Rademaker vermeldt. Over uw Paulus weet ik niets meer te zeggen. Hem is gisteren in Amsterdam een door u geschreven brief ter hand gesteld. Aan mij hebt u geen brief geschreven! Ik heb me daarover verbaasd, toen ik uit ‘s Gravenhage terugkwam. Ik heb alles voor hem gedaan, wat ik kon. Hij is nooit bij mij gekomen en liet geen enkele keer zijn gezicht zien. Hij mist een “hart”. Je zult geen Orpheus nodig hebben maar een Croesus ( een schatrijke koning in de 6e eeuw vóór Chr.), als je niet op korte termijn maatregelen zult nemen. Jij moet hier zijn en zo gauw mogelijk ! Graaf Maurits is juist vandaag uit ’s Gravenhage voor een expeditie naar het zuiden gegaan. Waarheen precies, weet ik niet ( verovering van Geertruidenberg in 1593 ). Als ik het wel wist, zou ik het niet schrijven. Gegroet allen, onder de eersten Gruterus, beveel hem eerstdaags naar ons te komen, als je daartoe ten minste bereid bent. Leiden, zaterdag 27 maart 1593, Fr. Junius In de brief van 23 maart 1593 ,f. 53 komt de volgende kryptische zinsnede voor:” laat ik in weinig woorden het zeer haastige vertrek van onze mensen meedelen, die acht dagen geleden eerder dan zij van plan waren en eerder dan in hun bedoeling lag, gedwongen werden te vertrekken". Ik acht het zeer waarschijnlijk, dat deze vage mededeling op het echtpaar Janus en Johanna betrekking heeft. Het geduld dat De Smet ten aanzien van het losbandig leven van zijn stiefzoon toont , staat in schril contrast met zijn inhumaan optreden tegen zijn dochter Johanna en zijn schoonzoon.

86

***HET SLUITEN VAN EEN HUWELIJKSCONTRACT CPG 838i, 51 t/m 53 de notabelen bij de notaris Junius aan De Smet Leiden, dagtekening van de registratie: 25 maart 1593 Op 25 maart 1593 zijn voor mij verschenen Franciscus Junius, professor in de theologie te Leiden en predikant, geassisteerd door Godevaert Montens , oud-burgemeester van Breda en juffrouw Maria Glasers, geassisteerd door haar moeder en Lazarus Papenborch enz. Junius heeft vijf kinderen, alle nog in leven, waarvan drie kinderen door zijn eerste vrouw Elisabeth van den Corput ter wereld zijn gebracht en de andere twee door Johanna l’Hermite . Vervolgens worden de bezittingen van elke partij beschreven. Zo blijkt, dat zijn vrouw een huis in de Venusstraat had ter waarde van 3000 gulden. Junius had landerijen in Frankrijk. Enz enz. . ***BELEG OM GEERTRUIDENBERG ( 1593 ) CPG 804, 51 Vulcanius gruwt van zijn gedrag Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 26 mei 1593 ontvangen 29 mei Latijnse brief Waarde broeder, ik heb twee brieven van u ontvangen. Het staat me tegen zoveel brieven te moeten schrijven, waarvan zovele zoekraken. Ik zeg niet, dat u me verwaarloost. Enz. U weet, dat een kistje, een onderdeel van mijn bagage, is zoekgeraakt. Ik verlang van de vervoerders niet slechts het kistje maar ook een beetje waarheid of eergevoel of wijsheid. Junius gaat vervolgens deze drie begrippen op het zoekraken van het kistje toepassen. Wat zal ik over deze knaap schrijven ? Moge God de zaak ten goede keren ! Vulcanius is wanhopig en gruwt van zijn gedrag. Tossanus heeft mij tweemaal geschreven. Hij heeft zeer menselijk op mijn vraag geantwoord maar de inhoud van zijn antwoord strookt niet met de feiten. Mijn Isaäc heeft enige malen geschreven ( naar wie ? Paulus ? ) maar hij 87

wordt niet serieus genomen. Ik heb ervoor gezorgd, dat Paulus door enige bekende en rechtschapen adolescenten, o.w. Nielius ,vermaand wordt. Genoeg erover. Enz. Dan volgt het verhaal over het beleg van Geertruidenberg, te vinden in hoofdstuk II. ***VEEL VERTEREN, NIETS BETALEN CPG 804, 49 Maria Glaser, een juweel van een vrouw Franciscus Junius aan De Smet Leiden, op de dag van “Pasebalae” ontvangen juni 1593 Latijnse brief opm.: de kwaliteit van het Latijn heeft ernstig onder zijn verontwaardiging geleden, wat de vertaling bemoeilijkt heeft. Het is vandaag acht dagen geleden, dat ik mijn vrouw Maria Glaser, dochter van een Antwerpse juwelier, uit Den Haag gevoerd heb. Zij is bijna veertig jaar, zeer aantrekkelijk door haar vroomheid, rechtschapenheid, bescheidenheid en eerbaarheid. Zij houdt heel veel van kinderen, wat u graag wilde weten. Zij wordt door de kinderen, ieder afzonderlijk, geaccepteerd. Ik bid God, dat hij zijn instelling ( het huwelijk ) en onze dag zal zegenen. Ik ben tot gisteren in Den Haag gebleven. Ik ben vandaar wegens het feest van Pasebalae ( een studentenfeest? ) naar Leiden teruggekeerd. Ik zal overmorgen mijn echtgenote naar mijn huis brengen. Ik ben, zo gauw ik kon, hierheen teruggekeerd. Ik hoorde ongeloofwaardige klachten over deze student, als je dat woord mag gebruiken. Hij komt dag en nacht in het logement niet opdagen. Hij heeft tot nu toe zelfs geen kleinigheid betaald. Men kan hem zelfs geen cent ontwringen. Hij verkondigt eens in de vijf dagen, dat hij Leiden zal verlaten en alsmaar verzet bieden en alsmaar met luide stem het uitschreeuwen, dat hij vertrekt. ( Dan volgt er een stuk onbegrijpelijk Latijn. ) Het is sedert lang, dat hij dit pad van verderf is opgegaan. Ik heb het te laat ( of later ) gehoord. Als je het had geweten, zou je wellicht gehandeld hebben ( de zin ontspoort ). Ik had zelfs gewild, dat Gruterus om deze reden naar Leiden zou verhuizen, hoewel er andere redenen zijn, die men beter kan negeren(??). Ik heb echt medelijden met je die door je stiefzoon in deze toestand bent gebracht. Jij wordt gedwongen op jouw leeftijd onwaardige lasten te dragen, als God deze niet door een 88

bijzondere weldaad van jou zou wegnemen en jou zou sterken. ( ik had liever vertaald:je zou eraan bezweken zijn, als God deze lasten niet door een bijzondere weldaad van jou had weggenomen en je had gesterkt.) Als ik iets te weten kom, wat je lasten kan verminderen, laat ik je het onmiddellijk weten. Ik zend je vier exemplaren toe van mijn boek over de praedestinatie en uitverkiezing. Eén exemplaar is voor jou bestemd en de overige drie voor Zonsius, Tossanus en Kimedoncius. Moge deze quasi student ooit het verlangen krijgen iets in zijn leven tot stand te brengen. Het ligt in de toekomst. Gegroet ***STRIPPOKER AAN DE UNIVERSITEIT VAN LEIDEN CPG 804, 41 Paulus Coddaeus pakt zijn biezen Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 24 juli 1593 ontvangen 9 (?) augustus Latijnse brief Je brief, mijn broeder, gedateerd 15 juni, heb ik een maand, nadat hij geschreven is, ontvangen. In deze brief gaf je mij de opdracht de student op te zoeken. Ik heb enige malen naar hem gezocht. Ik kon hem niet vinden. Ik heb door middel van Nielius hem opdracht gegeven met mij contact te zoeken. Hij had, zouden we zeggen, altijd uitvluchten. Ik heb door middel van Nielius deze smoesjes laten controleren. Er is met de hospita overlegd, hoe ik hem te pakken kon krijgen. De bedoeling was hem onverhoeds te overvallen. Op een afgesproken uur stond ik op de loer. Ik heb met hem in de vroege morgen om 8 uur gesproken. Ik heb hem een deel van de brieven ( van zijn stiefvader en Junius ? ) voorgelezen. Hij gaf toe, dat zij aan hem gericht waren. Hij beklaagde zich over de studentengemeenschap, waarin hij niets vermoedend was terechtgekomen. Ik herinnerde hem eraan, dat hij gemakkelijk het gelijk van zijn mening had kunnen aantonen door al de keren, dat ik hem riep, naar mij toe te komen. Als hij dan in mijn aanwezigheid naar de studenten hard had uitgehaald, dan was er wel een oplossing gekomen. Daar de colleges intussen al voorbij waren – hij had er geen enkele gevolgd – moest er ter wille van zijn vader en moeder een oplossing gevonden worden. Juist op die dag – hoe is het mogelijk ( ironisch )- zou 89

hij met de schuldeisers afrekenen en de hele zaak aan mij overdragen om zo gauw mogelijk en zonder belemmering uit Leiden te verdwijnen. Hij heeft beloofd dat te zullen doen en na het gesprek ( met de schuldeisers ) terstond naar mij te zullen komen. Vanaf die tijd heb ik hem nog niet gezien. Ik zal je intussen opening van zaken geven. Het gaat over zijn verteringen. Hij heeft een schuld van 322 florijnen ondanks het geld dat u hem bij zijn vertrek uit Heidelberg hebt gegeven en ondanks de 200 florijnen die hij in Amsterdam heeft ontvangen. Het geld dat de hospita kreeg, is te verwaarlozen maar in het ene wijnhuis heeft hij een schuld van 109 florijnen en in het andere wijnhuis 67 florijnen. Wat hij in het spel verloren heeft, weet ik niet. Dit weet ik wel: toen hij onlangs met anderen die hij had overgehaald, een spel speelde, heeft het hele gezelschap haar kleding uitgetrokken. Zij hielden slechts hun hoed op. Hij heeft dit voorval met verve verteld. Hij herhaalde in geuren en kleuren ook in de werkplaats van een schoenmaker het verhaal aan de aanwezigen. Hij had van dit spel genoten. Wat nu te beginnen ? Hij heeft niet het minste benul, dat hij het wezen van een vertrouwelijke vriendschap schendt door het aan anderen te vertellen. Ik zal me best doen ervoor te zorgen, dat hij in zijn omgeving geen plaatsen van verleiding zal vinden. Het is uw plicht elkaar in Frankfurt te ontmoeten. Het is niet voor te stellen, hoe ik in deze hele affaire om hem en om u bezorgd ben geweest. Mijn zuster Maria is ( geloof ik ) van de hele zaak op de hoogte. Ik vertrouw erop, dat zij veilig ( naar Frankfurt ? ) begeleid wordt. Ik heb haar in Utrecht aan vrienden uit de kring van verwanten toevertrouwd. De volgende dag bereikte mij van Paulus een schriftelijk bericht, dat er nog een schuld was van 53 pond. De hospita moet minstens 24 pond krijgen, de wijnhuizen resp. nog 18 en 11 pond. Ik heb hem aan het slot laten zien, hoeveel kwaad hij zich heeft berokkend door schulden te maken en mij niet te groeten, die hem had kunnen helpen, als hij het had gevraagd. Hij vroeg als reisgeld 5 of 6 ponden. Ik heb hem 8 keizerlijke daalders gegeven, opdat hij regelrecht en zonder omwegen naar u zou gaan. Zo is hij op donderdag 22 juli te voet van hier vertrokken. Ik ben van oordeel, dat alle schuld betaald moet worden. Enz. ***BALANS VAN DE SCHULDEN CPG 804, 27 hij kwam vóór 10 uur zijn bed niet uit Franciscus Junius aan De Smet 90

Leiden, 1 september 1593 ontvangen 15 september Latijnse brief Gegroet, ik ben niet zó accuraat dat ik bijhoud, hoeveel brieven ik je gestuurd heb, ik ben ook niet zó zonder werkzaamheden dat ik dezelfde woorden ( ipv het niet-bestaande Latijnse woord “cramber”) zou kunnen herhalen over het doen en laten van deze zeer luie en inerte jongeling ten gevolge van melancholie. Ik schaam me voor zijn daden. Het staat me tegen erover te schrijven. Ik twijfel er niet aan, dat je ten minste één brief van mij over hem ontvangen hebt. Ik heb je over de totale administratie en alle rekeningen geschreven. De administratie betreft het slapen, de spelletjes en het drinken. Hij kwam ’s morgens vóór 8 uur en dikwijls vóór 10 uur zijn bed niet uit. Hij beoefent het spel met een of andere lolbroek. Aan het logement “Eenhoorn “was hij 109 florijnen verschuldigd. Ik heb aan de eigenaar van de “Gouden Hoorn “ voor zijn verteringen 67 florijnen beloofd. Van het geld dat hij van huis had meegekregen en wat hij in Amsterdam heeft gehad, heeft hij slechts een deeltje gebruikt om zijn hospita te betalen. Ik heb haar 144 florijnen gegeven en aan hem als reisgeld 8 daalders. Ik had meer gegeven, als ik niet van zijn tafelgenoot had gehoord, dat hij niet van plan was naar huis te gaan. Dan heb ik nog uit mijn hoofd gerekend, 68 daalders uitgegeven. Ik heb de mensen gezegd, dat zij mij als borg hebben voor de betaling van de uitstaande schulden. Wat betreft de 68 daalders: deze moeten aan Johan van den Corput ( hij bedoelt Hans van den Corput, zoon van Bartholomeus ) in Frankfurt terugbetaald worden. Hij moet ze gebruiken, zoals het afgesproken is. Je zult over de rest een ruimere opdracht moeten geven. In vage bewoordingen vervolgt hij : ik wilde immers niet deze koopman in moeilijkheden brengen, voordat de zaak door u bekend zou zijn gemaakt. Het is nodig, dat alles betaald wordt. Ik moet van u nog 20 florijnen ontvangen, waarmee ik mensen van kosthuizen en andere gelegenheden tevreden moet stellen. Je krijgt nog de rekeningen. Nogmaals, ik schaam me voor zijn gedrag en zo’n wijze van leven. Over die Scotus, over wie je schrijft : hij zou naar mijn beste weten de door hem begeerde positie hebben bereikt, maar we konden niet langer wachten. Als hij ooit naar Leiden komt, dan moet er wat gebeuren. Scaliger is nu bij ons. Ik ga naar gewoonte met mijn studie en andere bezig91

heden verder. We zijn gezond. Ik heb in deze dagen een thesis geschreven over het “opeisen van goederen “( erfrecht ?) en ook een boekje over de wetten van Mozes in de rechtspraak. Het is nog niet persklaar. Het wordt misschien op de komende jaarmarkt van Frankfurt ( october ) aangeboden. Ik zal over de dingen die zich hier afspelen, niet schrijven. Het is hier bijna rustig. Over de Franse zaken heb ik niets te schrijven want alles loopt tegen. Vale, 1 september 1593 , van harte Fr. Junius ***PAULUS OP WEG NAAR FRANEKER CPG 804, 25 Hij blijft in het vizier Franciscus Junius aan De Smet Leiden, 11 september 1593 ontvangen 23 september Ik heb je, mijn broeder, over de zaken van deze student genoeg geschreven. Ik stuur je toe de brief van Sibrandus, die aan mij gericht was. Hij is rector van de universiteit van Franeker. Ik had hem over de hele zaak ingelicht. Je moet weten, dat Paulus al in Franeker is. De rector heeft mij als volgt geantwoord: hij is blij de gelegenheid te krijgen mij ter wille te zijn. Nadat hij mijn brief had ontvangen, heeft hij een ander besluit genomen. Hij heeft aan deze student uw wil bekend gemaakt en hem vermaand u ter wille te zijn. Hij heeft hem verteld, dat hij zolang mag blijven. De afspraak is, dat hij zich aan mijn orders houdt. Ik heb opdracht gegeven hem namens mij reisgeld te geven, mocht hij naar huis gaan. Ik wilde je dit laten weten, opdat je maatregelen kunt nemen, als hij niet naar huis terugkeert. Ik zal gaarne doen, wat ik kan. Gegroet, Leiden, zaterdag 11 september 1593, je Fr. Junius ps Volgens het matrikel van Franeker is Paulus al op 15 juli (!) als theologisch student ingeschreven.

92

WAT GENEALOGISCHE EN ANDERE

GEGEVENS OVER DE FAMILIE VAN DEN

CORPUT:

Bartholomeus van den Corput, geboren op 24 augustus 1533, overleden in het jaar 1611 omstreeks mei ( 838i, 25 en 505, 506, resp. Bartholomeus aan De Smet, 3 juni 1607 en Jacob van den Corput aan De Smet, 2 juni 1611 ). Door het overlijden van neef Cornelis van den Corput ben ik van vadersen moederszijde de oudste ( CPG 804, 199, 200, Bartholomeus aan De Smet, 8 juni 1592 ). Ik was in Dordrecht tot griffier van de weeskamer benoemd maar door zekere “practijken” van bepaalde lieden ben ik afgedankt . Ik heb nog 300 gulden te goed ( berichtgeving uit de tijd van zijn armoede :Breda moest nog veroverd worden door middel van het turfschip in 1590 ) ( CPG 804, 457, 458, Bartholoeus aan De Smet, 28 juli 1588 ) Zijn kinderen: 1) Hans, koopman van beroep, wonend in Frankfurt of Hanau 2)Mayken Beiden werden in het testament van hun vader, tot verontwaardiging van Thomas Bull, als enige erfgenamen aangewezen ( CPG 838i, 529 t/m 532, Jacob van dn Corput aan De Smet, 4 september 1611 ) . 3) Antonina x Thomas Bull uit Londen, koopman in wollen stoffen (?) . Haar oom Hendrik zag het huwelijk niet zo zitten:” waarom neem zij niet iemand van de eigen natie?” ( CPG 804, 355 en 465, resp. 27 augustus 1590 en 10 november 1588, Hendrik aan De Smet ) 4) de buitenechtelijke dochter Maria. Zij huwde op 31-jarige leeftijd tot grote opluchting van haar ouders , al waren ze niet gelukkig met de keuze, op 31 juli 1592 Hans van Dyck uit Mechelen, een godvrezende messenmaker, weduwnaar zonder kinderen, in de leeftijd van 33 of 34 jaar. De vader was zo blij met het huwelijk, dat hij een voor die tijd grote som geld uitgaf, 170 gulden, voor een bruiloftsfeest van drie dagen voor 36 personen . Zij verloor in 1602 haar man en bleef met drie kinderen achter en met de 4de op komst ten laste van de familie ( CPG 804, 151 t/m 154, Bartholomeus aan de Smet, 22 augustus 1592; 804, 155 t/m 157, 16 september 1592, Hendrik aan De Smet; CPG 838i,529 t/m 532, Bartholomeus aan De Smet, 24 november 1602 ). Op blz. 403-407 is een catalogus van zijn boekenschat te vinden. Zijn huisbibliotheek telde 85 boeken. Zijn belangstelling ging o.a. uit naar natuurgeneeskunde, apotheekkunde, het disteleren van alcohol enz. .

93

Hendrik van den Corput ( 1536-1601 ), overleden op 22 augustus om 11 uur in de avond,( CPG 838i, 251 t/m 254, Bartholomeus aan De Smet 27 augustus 1601 ). De kinderen: van geen van de kinderen wordt, op één na, hun sterven in de correspondentie uitdrukkelijk vermeld. 1) Johannes, zijn bestaan wordt door zijn broer Abraham in zijn brief van 17 juli 1592 ( CPG 804, 187, 188 ) onthuld; in 1589 verliet hij als student rechten Leiden en vervolgde in Heidelberg zijn studie ( CPG 804, 415, Hendrik aan De Smet, 13 augustus 1589 ). Daarna horen we niets meer van hem. 2) Johanna ( 1565-1602 ), in 1588 beviel zij van een dochter ( CPG 804, 467, Hendrik aan De Smet, 29 october 1588. Zij noemde haar dochter naar haar moeder Adriaenken. In 1592 werd zij moeder van een 3e dochter ( CPG 804, 175, Hendrik aan De Smet, 11 september 1592 ). 3) Abraham van den Corput ( 1567-1599 ), predikant 4) Isaäc van den Corput ( 1569-1599 ), predikant 5) Jacob van den Corput ( 1574-1658 ), 1e huwelijk met Judith Ruyss en 2e huwelijk met Judith Berck 6) Elisabeth ( 1578-1606 ) x Gerardus Vossius Na het overlijden van zijn 1e vrouw Adriana van Bregt ( huwelijk gesloten in1562) huwde hij in1585 Heymans . 7)Andries die na 20 dagen aan de spruw overleed ( CPG 804, 343, Hendrik aan De Smet 13 december 1590 ) 8) Andries ( 1592- 1656 ), die na het overlijden van zijn ouders aan de zorg van zijn oudere broer Jacob werd toevertrouwd. 9) Anna ( 1593-1619 ) 10 ) Adriana die in1592 haar dochter vernoemde naar haar grootmoeder Anthonia ( CPG 804, 155 t/m 157, Hendrik aan De Smet, 16 september 1592 ). 11) Jenneken, die in 1588 moeder werd ( CPG 804, 465, Hendrik aan De Smet, 12 november 1588 ) . Zij is vóór 1601 overleden. Zij stond op de lijst van sterfhuizen, door Bartholomeus samengesteld ( CPG 838i, 217 t/m 221, 24 november 1601 ). Andere berichten: Johannes Severijn, zoon van Severijn van den Corput, studeerde in 1592 theologie in Leiden. Hij vond huisvesting in het collegio theologico. Hendrik vroeg zich later af of een voortzetting van de studie nog zin had 94

( CPG 804,155 t/m 157, Hendrik aan De Smet, 16 september 1592; f. 111 t/m 113, 28 december 1592 ). Hester van den Corput, dochter van Niclaes, die met de historieschrijver Van Meteren was getrouwd, had een dochter die gehuwd was met Abraham van der Kinderen ( CPG 804, 165, Johannes Lamotius aan De Smet, 19 juli 1592 )

95