Jaargang XXV Nr 1 - 2007
Beste lid,
Jaarprogramma 2007 Donderdag 22 maart *
Lezing door Prof. P. De Win “De Kroon op het werk? De Belgische adel in de 19de en 20ste eeuw”
Vrijdag 11 mei tot donderdag 21 juni
Tentoonstelling in het Erfgoedhuis (stadhuis) Grote Markt “Turnhouts Plantenboek” van Jos Aerts
Donderdag 24 mei *
Lezing door Ir. Bart Van der Veken “Jos Aerts’pentekeningen (in)gekaderd. De geschiedenis van het floraonderzoek in het Land van Turnhout”.
Zaterdag 2 juni
Uitstap naar Geldenaken (Jodoigne) en Tienen.
Zatderdag 22 en zondag 23 september
Tweedaagse uitstap naar Trier.
Dinsdag 9 oktober *
Lezing door Prof. E. Rooms “De onafhankelijkheid van België en de Orangisten”
Maandag 10 december *
Lezing door Dhr. Stefan Brijs “Korrels in Gods grote zandbak”
* in het Erfgoedhuis (stadhuis) Grote Markt - Turnhout
1
Verslag lezing 15 december 2006: Opstand en Reformatie in het 16de eeuwse Brabant met enige aandacht voor Turnhout en de Kempen Guido Marnef… Taxandria mocht zich gelukkig prijzen met zulk een eminente spreker. Marnef is professor aan de Universiteit Antwerpen en autoriteit op het vlak van de 16de eeuwse Reformatie. Hij begon zijn uiteenzetting met een kort overzicht van het al geleverde onderzoek en de trends daarin. Vooral de diverse herdenkingen van de verscheidene mijlpalen van de Reformatie in de laatste decennia hebben tot interessante publicaties geleid, zowel in de vorm van synthesewerken als op het vlak van regionale en lokale geschiedschrijving. Ongetwijfeld zal ook de 400ste verjaardag van het Twaalfjarig Bestand (1609) met nieuwe publicaties herdacht worden. Sociaal-economische en culturele context De sociaal-economische situatie in de 16de eeuw is behoorlijk goed gekend. Het is de eeuw van de grote vlucht van het handelskapitalisme die resulteerde in de gouden eeuw van Antwerpen en de opgang van de middengroepen. Ook op cultureel vlak is deze periode voor het hertogdom Brabant rijk en gevarieerd: rederijkerskamers (zoals het Heilbloempke te Turnhout) en drukkerijen bloeiden en het onderwijs was goed uitgebreid –zowel voor jongens als voor meisjes!-. Het basis- en voortgezet (Latijns) onderwijs waren veelal zelfs in lekenhanden. Door dit alles nam de geletterdheid van de Brabanders toe, werd hun geest kritischer en stelden ze naarmate de eeuw vorderde de zgn. “heilseconomie (de hemel is te koop) meer en meer in vraag. Hoewel in de 1ste helft van de 16de eeuw op sommige plaatsen tot 5 % van de bevolking tot de geestelijkheid behoorde (in Antwerpen: 1 inwoner op 52), bood dit grote aantal clerici toch geen garantie voor een doeltreffende zielszorg. Bisschoppen resideerden vaak in verafgelegen steden zoals Kamerijk zodat de controle op de plaatselijke geestelijken beperkt was. Over het algemeen hadden bv. kanunniken een behoorlijke vorming genoten en leidden ze een aanvaardbaar moreel leven maar er was echter te weinig aandacht voor de eerstelijns zielszorg. Die werd meestal overgelaten aan weinig opgeleide pastoors die dan vaak ook nog eens een zwakke band met hun parochianen hadden doordat in ca. één op de vier parochies de aangestelde pastoor (beneficiant, “rector ecclesiae” of “pastor”) zich liet vervangen door een zgn. “vicaris” of “coadjutor”. De niet-naleving van het celibaat werd door de parochianen wel dikwijls geduld op voorwaarde dat de pastoor zijn taak naar behoren invulde m.a.w. als pastoors ervoor zorgden dat hun inwoners toegang hadden tot de sacramenten. Zo had bv. de Turnhoutse priester Johannes Pauli 3 kinderen van 3 verschillende vrouwen. Het was zeker niet zo dat de massa van de Brabanders na de opkomst van het protestantisme voor eens en voor altijd een religieuze keuze maakte. De economische, culturele en religieuze factoren zorgden ervoor dat de grote vlottende middengroep, afhankelijk van de situatie van het ogenblik, meer naar het katholicisme dan wel naar het protestantisme overhelde. Protestantisme: vele gezichten Het protestantisme vormde hoegenaamd geen monolithische beweging. In de vroege 16de eeuw ging het vaak om losse groepjes van leken die open stonden voor nieuwe ideeën. Antwerpen kende wel duidelijk een Lutherse start door de aanwezigheid van Duitse kooplieden en een Augustijnenklooster dat banden had met Wittenberg. O.w.v. de economische belangen gedoogde de stad in het begin deze andersdenkenden nog. Vanaf ca. 1530 greep de hogere overheid echter in: de eerste protestanten belandden op de brandstapel, de Augustijnen werden
2
opgedoekt en er werd een 5de parochie opgericht. Ook in Turnhout was er sprake van “Lutherieën”. Een tweede protestantse strekking die professor Marnef kort besprak, waren de Wederdopers of Anabaptisten. Deze doken omstreeks 1533 in de Nederlanden op. Ze vormden een eerder radicale groep binnen het protestantisme (hoewel hun radicalisme onder invloed van Menno Simons wel verzachtte). Daarom was de repressie door de overheid ook harder. Anabaptisten verzetten zich vooral tegen de doop van kinderen; ze vinden dat enkel volwassenen daar rijp genoeg voor zijn. Ten slotte was ook het Calvinisme in Brabant vrij goed georganiseerd. Een belangrijke mijlpaal in het 16de eeuwse protestantisme was wel het Wonderjaar (1566 tot april 1567), resultaat van de onwrikbare houding van Filips II. Landvoogdes Margaretha van Parma leek de controle over de Nederlanden kwijt. Zoals bekend leidden hagenpreken tot plunderingen van kerken en vernielingen van heiligenbeelden. Marnef beklemtoonde echter dat de Beeldenstorm geen spontane uitbarsting van volkswoede was. Er zat organisatie en strategie achter. Zo wilde men o.a. de eis voor protestantse kerken in de steden kracht bijzetten. In Turnhout zien we dat de stadsmagistraat zo goed als niet optreedt tegen protestantse predikingen. Ook de reactie van de katholieke Kerk was vaak erg lauw. Margaretha van Parma wenste door een zachte aanpak de economische gevolgen te beperken. Vanaf augustus 1567 reageerde haar opvolger, de hertog van Alva, echter veel daadkrachtiger. Diens Raad van Beroerten vervolgde in het Kwartier van Turnhout 123 personen, wat vrij veel is vergeleken met andere streken van Brabant. In 1570 volgde dan een pauselijk en koninklijk pardon: in het bisdom Antwerpen verzoenden 17800 “ketters” zich met de roomskatholieke Kerk, waarvan 30 in Hoogstraten, 42 in Herentals en liefst 580 te Turnhout. Op ca. 7000 inwoners in deze laatste stad is dat toch wel een hoog aantal. Natuurlijk waren de écht overtuigde protestanten al naar het noorden gevlucht. Daar zouden ze, samen met nog duizenden zuiderlingen, na de Val van Antwerpen (1585) bijdragen tot de Gouden Eeuw van de Republiek der Verenigde Provinciën.
N.P. Kring Taxandria op het net Het is geen aprilgrap, maar vanaf begin april heeft de geschied- en oudheidkundige kring Taxandria zijn vaste stek op het internet. Al enkele maanden zijn enkele leden van het bestuur met een professional bezig om een website te ontwikkelen voor de historische kring. Het adres wordt www.taxandriavzw.be . Op de startpagina ziet u belangrijke nieuwtjes die we onder de aandacht willen brengen. Aan de linkerkant vindt u het navigatiemenu. Klikt u één van deze items aan dan krijgt u soms deelmenu’s waaruit u verder kan kiezen. Hieronder vindt u een voorlopige schematische voorstelling: Home Voorstelling Agenda
Nieuwsbrief Verslagen
Hiermee komt u (terug) op de startpagina Een woordje uitleg over de kring en zijn werking De komende activiteiten met keuze (“kies categorie”) tussen lezingen, excursies, tentoonstellingen en varia De laatste Nieuwsbrieven in PDF-formaat De verslagen van de laatste activiteiten, de lezingen en van de excursies 3
Jaarboek
Huidig jaarboek Vorige jaarboeken
Bestel jaarboek Contact
Lid worden
Ledenvoordelen Hoe lid worden Online inschrijving
Links
Een overzicht van de artikels verschenen in het laatste jaarboek In de toekomst verschijnt hier een index op de jaargangen. Voorlopig krijgt u de inhoudsopgaven (in PDF-formaat) van de verschillende jaarboeken. U kunt zoeken op woord of auteur naar de gewenste artikels. Aan deze inhoudsopgaven wordt nog gewerkt. Daarnaast vindt u een lijst van de jaargangen die nog beschikbaar zijn op het stadsarchief. Hiermee kunt u online beschikbare jaarboeken bestellen Hiermee kunt u een mail naar de kring sturen, voorstellen doen, vragen stellen. Via mail ontvangt u spoedig een antwoord Behoeft geen commentaar De voorwaarden om lid te worden Online inschrijven als lid De verwijzingen naar de sites van de verschillende musea en andere
Indien u graag elektronisch op de hoogte gebracht wordt wanneer de website officieel geopend wordt, kan u steeds een mailtje sturen naar
[email protected].
Het Plantenboek van Jos Aerts Vijf en twintig jaar geleden, in januari 1982, overleed Jos Aerts. Een belangrijk deel van zijn leven besteedde hij aan het observeren, bestuderen en inventariseren van het Turnhoutse dialect en van de ‘ Turnhoutse’ planten. Van elke plant die Jos Aerts op het grondgebied van de stad Turnhout vond, maakte hij nauwkeurige penen detailtekeningen. Tevens noteerde hij op elke fiche vindplaats en -datum. Bij testament maakte hij de twee wetenschappelijke studies over aan de koninklijke geschied- en oudheidkundige kring Taxandria. Beide imposante verzamelingen worden bewaard in het stadsarchief van Turnhout. Al in het jaar van zijn overlijden stelde een anonieme reporter van de Gazet van Antwerpen: “dat het toch spijtig zou zijn indien het levenswerk van deze rustige en minutieus toegewijde wetenschapsmens verloren zou gaan”.
4
De Kring Taxandria wil deze lacune opvullen en geeft dit “Turnhouts Plantenboek” uit. In samenwerking met Natuurpunt en prof. P. Van der Veken werd een selectie gemaakt voor de illustraties in het boek. Tevens wordt een CD gemaakt waarop alle tekeningen die door Jos Aerts werden gemaakt, zijn opgenomen. Technische gegevens: Het boek wordt voorgesteld op 20 mei 2007 Het boek verschijnt op 40x30, 248 bladzijden, met meer dan 220 illustraties. Een CD met de volledige collectie tekeningen van Jos Aerts wordt toegevoegd Bij voorintekening vóór 1 maart 2007: 32,00 Na 1 maart 2007: 38,00 Reserveren kan enkel door storting op rekening 230-0197250-69 van Taxandria Te verzenden vóór 1 maart 2007 Naam..................................................... Voornaam............................. Straat........................................................ Nr............. Postcode....................................Gemeente.......................................... Tekent in voor.... exemplaren van Plantenboek Jos Aerts * en betaalt .... x 32,00 op rekening 230-0197250-69 van Taxandria Handtekening * De reservatie geldt na betaling
Lezing Op donderdag 22 maart te 20 u. zal Prof De Win een lezing houden in de erfgoedzaal (bovenverdieping)van het stadhuis, Grote Markt te Turnhout met als thema “De Kroon op het werk. De Belgische adel in de 19° en 20ste eeuw”. Paul DE WIN (°Mechelen, 1952) studeerde achtereenvolgens rechten en geschiedenis aan de universiteiten van Antwerpen en Gent. In 1989 promoveerde hij te Gent met de grootste onderscheiding tot doctor in de rechten op een rechtshistorische en rechtsarcheologische studie betreffende de schandestraffen in de Zuidelijke Nederlanden en België van de middeleeuwen tot de 19de eeuw. Deze dissertatie werd bekroond en vervolgens in 5 delen uitgegeven door de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Op professioneel vlak was hij eerst assistent aan de Gentse Rijksuniversiteit (1980-1990) en nadien wetenschappelijk medewerker aan het Nationaal Biografisch Woordenboek (1991-1992). Als wetenschapper schreef hij tal van artikelen zowel op het gebied van het oude strafrecht en de rechtsarcheologie als op het vlak van de adel in de Bourgondische periode. Sinds 1992 is hij als ambtenaar werkzaam op de Dienst Adel (Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken), waarvan hij in 1993 diensthoofd werd; hij is tevens griffier van de Raad van Adel en secretaris van de Consultatieve Commissie voor het toekennen van adellijke gunsten en voor het verlenen van eretekens van hoge graad. In 1994 verzorgde hij mede de plechtige viering van de 150ste verjaardag van de Raad van Adel en was hij editor en medeauteur van de publicatie die bij die gelegenheid door leden van de Raad werd uitgebracht onder de titel Le droit nobiliaire et le Conseil Héraldique/Het adelsrecht en de Raad van Adel 1844-1994 (uitgeverij Larcier). In 2001 verscheen van zijn hand Adelbrieven - Lettres patentes de noblesse 1993-2000, een repertorium
5
van alle adelbrieven die door Koning Albert II waren verleend vanaf het begin van diens regeerperiode in augustus 1993 tot eind 2000 (uitgegeven door Lannoo-Racine). Sinds medio 2002 is hij tevens hoofd van de Dienst Ridderorden. Hij is daarnaast sinds begin 2002 voorzitter van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen. België is één van de weinige landen ter wereld waar de adel nog steeds een legaal statuut heeft én waar de Koning nog jaarlijks verdienstelijke personen in de adel opneemt. Dit gebeurt conform artikel 113 van de Grondwet, dat bepaalt dat de Koning het recht heeft adeldom te verlenen zonder ooit enig voorrecht daaraan te mogen verbinden. Na een kort historisch overzicht zal de spreker vooral aandacht hebben voor dit speciale statuut, waarvan hij de grote lijnen voor ons zal uit de doeken doen: wat verstaat men onder "adeldom" en adellijke titels in onze huidige samenleving ? Welke zijn de mechanismen van toetreding tot de Belgische adel en welke procedures kunnen/dienen er gevolgd te worden ? Welke instanties spelen daarbij een rol ? Hoe gebeurt de overgang van adeldom en adellijke titels in België?... Dr. Paul DE WIN (°1952) is jurist en historicus. Als directeur van de Dienst Adel, griffier van de Raad van Adel en secretaris van de Consultatieve Commissie voor het toekennen van adellijke gunsten en het verlenen van eretekens van hoge graad is hij het best geplaatst om een antwoord op deze, en tal van andere, vragen betreffende de Belgische adel te geven.
Tentoonstellingen Speelkaarten in Indië Ganjife, speelkaarten uit Indië zijn tentoongesteld in het Nationaal Museum van de Speelkaart, Druivenstraat 18, en dit tot 6 mei 2007. Albert en Freddy Van Dyck, samen thuis in Turnhout Van 17 februari tot 18 maart loopt er in de Warande te Turnhout een tentoonstelling over twee Turnhoutse kunstenaars Een gezamenlijke organisatie van de Warande en Tram 41. Beeldende kunst voor kinderen Van 24 maart tot 15 april 2007 in de Warande, verrassende prikkelende beeldende kunst voor kinderen in het kader van het kinderkunstenfestival in de Warande, dat loopt van 30 maart tot 3 april. Un -Touchable Van 19 februari tot 12 maart 2007 loopt in het Stadhuis/Erfgoedhuis de interactieve tentoonstelling UN-TOUCHABLE. Deze expositie richt zich vooral op jongeren en vertaalt op een interactieve manier de nieuwste conventie van UNESCO over de wereldwijde bescherming van het immateriële erfgoed. Een reuzengroot ganzenbordspel dompelt de bezoekers onder in een wereld vol couleur locale en laat hen nadenken over hoe we onze tradities kunnen bewaren voor het nageslacht. De tentoonstelling kan enkel bezocht worden via workshops, die overigens volledig gratis zijn. Van 19 februari tot 9 maart zijn de workshops voorbehouden voor scholengroepen en jeugdverenigingen (10-16 jaar). Op 10 en 11 maart zet TRAM 41 de deuren open voor individuele bezoekers
6
Reserveren is noodzakelijk en kan bij Kathleen Wijnen, TRAM 41, 014/44 33 98,
[email protected] Locatie: Stadhuis/Erfgoedhuis, Grote Markt 1, Turnhout Erfgoeddag: Niet te schatten! Op 22 april 2007 (tussen 10 en 18 uur) vindt de jaarlijkse Erfgoeddag plaats: het roerende en immateriële erfgoed staat hierbij centraal . Kortom de dingen én de verhalen. Veelal zijn die twee onlosmakelijk met elkaar verbonden, want elk voorwerp kan een boeiend, grappig of zelfs ontroerend verhaal vertellen. Dit jaar focussen we op de waarde(n) van erfgoed. Hierbij kunnen alle mogelijke waarden van erfgoed aan bod komen: emotionele, economische, esthetische, historische, de meerwaarde die erfgoed kan leveren voor de gemeenschap, voor de persoonlijke levenskwaliteit, erfgoed als generator van waarde zoals bij toerisme,… En veelal is zoiets ‘niet te schatten’… De activiteiten krijgen stilaan vorm en het beloofd weer een boeiende ontdekkingstocht te worden. Alle componenten van TRAM 41 zullen opnieuw van de partij zijn. Noteer alvast in uw agenda: zondag 22 april = ERFGOEDDAG. Meer informatie over de Erfgoeddag vindt u in de Turnhoutse stadskrant van april. Erfgoeddag in Turnhout is een samenwerking van de diensten cultuurcoördinatie, TRAM 41, toerisme, sport, communicatie, dienst publiciteit van de Warande, en kan rekenen op de logistieke ondersteuning van de stedelijke werkplaatsen. Vergankelijk papier 20 prenten, 20 restauraties Van 27 maart tot 2 september 2007 geeft TRAM 41 (Turnhoutse Route Archief en Musea) u een unieke inkijk achter de schermen. In de tentoonstelling “Vergankelijk papier” staan 20 onlangs gerestaureerde prenten centraal. Hoe zagen ze eruit vóór ze door de restauratrice onder handen genomen werden en hoe zien ze er nu uit. Naast deze “voor&na” brengt het museum u ook op de hoogte van het waarom van de restauratie en hoe collectiestukken het best beschermd kunnen worden tegen schadelijke invloeden van mensen, beestjes en klimatologische omstandigheden. Uiteraard krijgt u ook de nodige uitleg bij de inhoud van deze religieuze prenten. Tentoonstelling: Vergankelijk papier Periode: van 27 maart tot 2 september 2007 Locatie: Begijnhofmuseum Wat: Tentoonstelling over gerestaureerde prenten: inhoud en betekenis van het papierwerk + blik achter de schermen van de restauratie
7
