Tentoonstelling 35m3 jonge architectuur Maur Dessauvage & Afagh Mohammadi
01.12.2005 - 15.01.2006
Inleiding deSingel en het VAi (Vlaams Architectuurinstituut) lanceerden vanaf augustus 2005 gezamenlijk het initiatief ‘35m3 jonge architectuur’ dat tot 2008 jaarlijks vijf tentoonstellingen bundelt. De titel verwijst naar het volume (283 x 408 x 303 cm), waarbinnen de actuele productie of de papieren visie van een nieuwe generatie architecten gepresenteerd wordt. De zwarte monoliet, die binnenin afgewerkt is als een ‘white cube’, is in de wandelgangen van deSingel geplaatst, in dialoog met het spiegelvolume dat de bibliotheek van de lezingenreeks ‘Curating the Library’ bevat (zie ook www. curatingthelibrary.be). Beide kamers werden ontworpen door de Belgische kunstenaar Richard Venlet. De uitgenodigde architecten worden uitgedaagd creatief om te springen met de beperkingen van deze tentoonstellingsruimte en het hoofd te bieden aan de (on)zekerheden die eigen zijn aan het presenteren van architectuur. Aan de hand van één of meerdere realisaties, een statement, een theoretische reflectie of een installatie, portretteren ze hun drijfveren, hun aanpak en praktijk. Het VAi en deSingel lanceren hiermee een permanent en vitaal een platform, een forum en een prospectieruimte voor de architectuurgeïnteresseerde. Moritz Küng / Katrien Vandermarliere
1
Introduction
Introduction
À l’automne 2005, deSingel et le VAi
et avec les aléas inhérents à la
deSingel and the VAi (Flanders
basis of one or more built projects,
(Institut d’Architecture Flamande)
présentation de projets architecturaux.
Architecture Institute) launched in
a statement, a vision, a theoretical
ont donné le coup d’envoi de ‘35m3
Le but est qu’ils nous fassent part
August 2005 the new initiative ‘35m3
reflection or question, an installation
architecture jeune’, une initiative
de leurs motivations, approche et
young architecture’ which will until
or whatever they like. The VAi and
conjointe qui, jusqu’en 2008, réunira
pratique à travers une ou plusieurs
2008 be presenting five exhibitions
deSingel are thereby launching an
chaque année cinq expositions. Le
réalisations, un manifeste, une vision,
every year. The title refers to the room
ongoing and lively mouthpiece, a
titre de cette initiative s’inspire du
une réflexion ou question théorique,
(283 x 408 x 303 cm) in which a new
platform, a forum and a place for
conteneur (de 283 x 408 x 303 cm)
une installation, etc. Par le biais de
generation of architects will show
prospecting for those interested in
dans lequel le spectateur est invité
cette initiative, le VAi et deSingel
their actual built designs or visions on
architecture.
à découvrir les projets et visions sur
proposent désormais à tous ceux qui
paper. This black monolith, finished
papier d’une nouvelle génération
s’intéressent à l’architecture, un canal
like a white cube inside, is placed in
d’architectes. Ce conteneur aux allures
d’information, une plate-forme, un
the corridors of deSingel, in dialogue
de monolithe noir à l’extérieur et de
forum et un espace de prospection à
with the mirrored container that
cube blanc à l’intérieur est installé
la fois permanents et indispensables.
holds the collection of the ‘Curating
dans le foyer du théâtre deSingel, où il engage un dialogue avec une
the Library’ talk series (see www. Moritz Küng / Katrien Vandermarliere
curatingthelibrary.be). Both rooms
bibliothèque miroitante qui abrite les
were designed by the artist Richard
livres d’une série de conférences sur
Venlet. The invited architects will
le thème de ‘Curating the Library’ (cf.
be challenged to respond creatively
www.curatingthelibrary.be). Ces deux
to the limitations of this exhibition
conteneurs sont l’oeuvre de l’artiste
space and to cope with the certainties
belge Richard Venlet. Les architectes
and uncertainties inherent in the
invités ont pour défi de composer de
presentation of architecture. They
façon créative avec l’environnement
will portray their motivations, their
restrictif de cet espace d’exposition
approach and their practice on the
2
Moritz Küng / Katrien Vandermarliere
3
Integriteit en zwijgzaamheid, geloof en verlangen
in vinden om aan het spreken te slaan, gedreven door andere
De architectuur van Dessauvage en Mohammadi
verlangens, naar classificatie en duiding bijvoorbeeld, maar dus ook
Christophe Van Gerrewey
naar stilstand. Geert Bekaert schreef al over de eerste huizen van Dessauvage en Mohammadi. Deze twee huizen (House One en House Two), in suburbane villawijken die Bekaert van een ‘bedroevende banaliteit’ heeft genoemd, roepen heel wat tegenstrijdige reflecties in het leven over de Vlaamse realiteit waarvan ze deel zijn gaan uitmaken. “Die woningen verzetten zich niet tegen het bestaande, ze verwijzen er gewoon niet naar, tenzij dan door de keuze in die wijk tussen de andere villa’s te gaan staan,” 1 schreef Bekaert. Men
I.
zou zich de vraag kunnen stellen: waarom al die moeite? Als de
De traditionele architectuur – het voorzien in materiële beschutting
suburbane conditie werkelijk zo troosteloos is, moet men maar in
die onderdak en betekenis geeft – gaat vooraf aan het spreken.
de stad of op het platteland gaan wonen, en niet in die vreemde
Hedendaagse tendensen die afstand nemen van het eigenlijke
tussenvorm waar Vlaanderen zo rijk aan is. En toch zouden deze
bouwen, en opschuiven in de richting van literatuur, film,
huizen zich nergens anders kunnen bevinden dan op die precieze
mediatheorie, branding, fotografie, video-installaties, reflectie of
plaats, en zou alles verloren gaan mochten er vergelijkbare huizen
beeldende kunst, nemen telkens ook afstand van deze architectuur.
rondom staan. Dit wordt nergens duidelijker dan op het terras op
Het zijn verschijnselen waarvoor eigenlijk nieuwe termen bedacht
de eerste verdieping van House Two. Er is waarschijnlijk geen plek
moeten worden.
denkbaar van waarop een tegelijk zo betoverende en ontluisterende
Het werk van Dessauvage en Mohammadi is wel nog architectuur in
blik op het typisch Vlaamse landschap wordt geworpen, die meer
de klassieke zin van het woord: er wordt gebouwd, of het bouwen
over de suburbane conditie te zeggen heeft, enkel en alleen door
wordt nauwkeurig voorbereid, en dan houdt het ogenschijnlijk op
te bestaan. Dit terras is omgeven door een hoge houten palissade,
– of liever: de oneindige verscheidenheid die daarna een aanvang
die de omgeving zowel naar binnen haalt als op een afstand houdt.
neemt, daar hebben de architecten niets meer mee te maken. Ze
De willekeurig in het rond gestrooide fermettes maken plots deel
spreken er met enige tegenzin over, en nemen zelf al helemaal
uit van een vreemd en enigszins unheimisch tableau, gefilterd en
afstand van het noteren van verhalen omtrent die architectuur. Een
ingevuld door het raster van het houten scherm. Het is misschien
interview beschouwen ze niet als een noodzakelijk kwaad, maar als
niet zo vanzelfsprekend om hier te wonen, maar tegelijkertijd heeft
een leugen die vermeden kan worden. Ze maken hun handen niet
het iets zeer feestelijks en glorieus, op een ingehouden manier.
vuil aan dat veelkleurige en vrijblijvende gebabbel; hun handen zijn
Deze revelatie van de ondanks alles joyeuze mogelijkheden van het
te druk in de weer met het bouwen en het voorbereiden ervan. Van
wonen in Vlaanderen, daarvan is het gehele huis doortrokken. Het
zodra er drukdoenerige woorden en theorieën worden bijgehaald,
rechtvaardigt probleemloos de brutale en grandioze klap die het
zijn zij alweer elders een ontwerp aan het maken, dat alleen maar
gebouw de omgeving toedient. De drie kavels waarop het huis is
verlangt naar de eigen uitvoering. Het is de paradox van dit soort
opgericht, grenzen langs twee kanten aan een doodlopende straat
klassieke architectuur, dat anderen, die minder bedeeld zijn met
– dat neurotische motief van de Vlaamse verkaveling. De architecten
vastberadenheid en daadkracht, er toch aanleiding op aanleiding
hebben met dit dubbele eindpunt, via een eenvoudige ingreep, een
4
5
onvermoede gebruiksmogelijkheid gerealiseerd. Door de oprijlaan
jonge architecten een platform te geven in de installatie van Richard
aan beide straten te laten aantakken, kunnen de bewoners letterlijk
Venlet, heeft Maarten Delbeke het begrip filiatie geïntroduceerd
voorbij en onder hun woning rijden. Het is een gebruik dat meestal
in de Belgische architectuurkritiek 3. Het stageconcept en de
is voorbehouden voor grootstedelijke hotels, maar nu plots een
jarenlange opleiding tot architect die eigenlijk pas begint na het
wezenlijk onderdeel uitmaakt van het wonen in een verkaveling,
verlaten van de school, roept een intense samenwerking in het leven
en niet alleen voor de bewoners. Langs de rand van de oprijlaan
met ‘meesters’ van een vorige generatie. De aanwezigheid van een
zijn namelijk een drietal gele lichtkegels geplaatst, die de notie van
verleden en van indrukwekkende voorgangers maakt het nieuwe
publiek verkeer wekken, waardoor wandelaars met kinderwagens,
bestaan van architectuur zeker tot een steeds werkelijker onderdeel
op een lome zondagmiddag, zich van geen kwaad bewust, de
van het leven in Vlaanderen. Om de zwijgzaamheid van architectuur
doorsteek maken. Het illustreert wat ook later nog tot uiting zal
voor even op te heffen, kan men ook hier die oefening van filiatie
komen: het onaantastbare geloof van de architecten dat zelfs de
maken. De techniek van het groeperen van ruimtes zonder een
meest doodverklaarde situaties nog tot onvermoede kwaliteiten
centrum, van het aaneenrijgen van programma in een eenvoudige
kunnen leiden.
geometrie, zonder het in te kapselen in een groot verhaal, is niet
Onder meer door deze oprijlaan is House Two al vergeleken
alleen de techniek van House Two, maar ook van vele hedendaagse
met de Villa Savoye van Le Corbusier. Het is geen onbescheiden
moderne architectuur. De basisstructuur van de woning in Sint-Kruis
referentiepunt, maar de architecten hebben er weinig boodschap
van Dessauvage en Mohammadi bezit echter een zelden geziene
aan. Waar de invloed zit, dat moeten anderen maar zeggen – wat
autonomie. De structuur is hier vereenvoudigd tot een geometrisch
hen betreft, hebben die anderen altijd gelijk. Maar wie gelijk
basisvolume in beton, waardoor tegelijkertijd de plaatsing en het
heeft, die heeft niets, zei Willem Frederik Hermans al 2, terwijl de
functioneren van het eigenlijke woonprogramma aan kracht wint.
architecten altijd het voordeel van het bouwen hebben. Het is de
Het is, zeker in de architectuur, noodzakelijk dat nieuwe generaties
noodzaak en de functionaliteit van architectuur die, als het spel
met andere woorden hetzelfde proberen te zeggen, en toch een
goed gespeeld wordt, elke twijfel wegneemt. Ook de structuur van
stap verder gaan. Net daarom wordt de vraag naar beïnvloeding
House Two verwijst naar die beroemde voorganger: een betonnen
– die uiteindelijk toch een vraag is naar de legitimiteit van een
plateau op vier pijlers vormt de basisconstructie, en maakt door
ontwerp – grotendeels overbodig. Zolang de steeds wisselende
zijn vreemde aanwezigheid de rest van de woning mogelijk. Onder
randvoorwaarden van een ontwerp een gevolg krijgen en resulteren
en boven worden er, afhankelijk van het gebruik, losse volumes
in een krachtig bouwen dat tegemoetkomt aan de aanwezige
toegevoegd, die slechts met elkaar in verbinding staan door enkele
verlangens en behoeften, zijn alle a posteriori reflecties weliswaar
eenvoudige verticale elementen, en door de structuur waartegen ze
zinvol maar tegelijkertijd voorlopig. Het zijn krijttekeningen op de
aanleunen. Maar de verwijzing naar die emblematische villa bestaat
wanden van de architectuur, die vervagen en vervangen worden,
nauwelijks in het hoofd van de architecten – het is misschien niet
terwijl het gebouw en het gebruik ervan dagdagelijks overeind
meer dan een kunsthistorische onhebbelijkheid: als de geschiedenis
blijven.
van de architectuur al wordt ingeschakeld, dan is dat alleen
Zo is het ook met House One in Sint-Andries, dat ontegensprekelijk
maar om het programma beter te laten functioneren, en niet om
van dezelfde familie is als House Two: het staat in een gelijkaardige
culturele, literaire of ironische verwijzingen te maken. Hier primeert
verkaveling, waarmee het dezelfde ambigue relatie aangaat.
het bouwen, en is al de rest een van de zovele verzinsels.
Toch reserveert het op een bescheidener en meer teruggetrokken
Naar aanleiding van het initiatief van deSingel en het VAi om
manier een plaats. Dat is niet verwonderlijk: de bouwheer is een
6
7
rolstoelgebruiker, en vroeg uitdrukkelijk om een beschuttende,
zelfbouwers. Het huis kan zich ongeremd ontplooien – net als de
veilige woning. Slechts twee keer wordt ingegrepen in het
opdrachtgever trouwens, die het ontwerp zag als een nieuwe kans,
basisvolume: links vooraan is de voorgevel namelijk maar half
als een ommekeer, als het begin van een feestelijker leven. Het
zo hoog, waardoor er een patio ontstaat en het huis zich deels
schuine dak van dit ontwerp heeft dan ook niets te maken met het
blootgeeft; links achteraan is er een rechthoekig terras. De
klassieke Vlaamse zadeldak: in plaats van een opgaande nok in
ontsluiting van de woning gebeurt langs een onopvallende
het midden, hellen de daken aan de randen naar boven. Het is een
ingang aan de rechterkant: een teruggetrokken voordeur
ontwerp waarin de architecten alle vooroordelen over het wonen
voorziet de gang, van waaruit het gehele huis toegankelijk is,
achterwege probeerden te laten, en zelf ook een avontuur op het
van royaal binnenvallend daglicht. Deze ruggengraat van de
gebied van vormentaal en programma-uitwerking aangingen. Het
woning is uitgevoerd in licht hout, wat van een materiaalkeuze
zou een expansie van het wonen betekend hebben, een loslaten van
getuigt die vrij zeldzaam is in de Vlaamse architectuur. De gevel
alle vormelijke belemmeringen, ten voordele van het programma.
is dan weer bekleed met elementen in zink, die lichtjes bol staan,
Desondanks is de samenwerking afgesprongen: er werd een
maar doorlopen zonder dat de geometrie van het huis het ritme
tweede versie van het ontwerp gemaakt, die mogelijkheid bood
oplegt. Er ontstaat een soort van harnas, een schild zoals bij
tot een realisatie in fasen. Maar het avontuur van het wonen in een
een schildpad. Het is een ontwerpbeslissing van dezelfde aard
eigenzinnige, auctoriale architectuur, eist natuurlijk nog steeds een
als de oprijlaan van House Two: men kan zich er eindeloos over
persoonlijk engagement, en een eigen invulling, en dat is niet voor
verwonderen, en er theorieën over beschutting en afschrikking
iedereen weggelegd.
in zien – of men kan er verwijzingen in herkennen naar de
House Four is op dezelfde manier met dit derde huis verbonden,
architecture parlante van Ledoux. Maar het blijft architectuur
als de eerste twee huizen met elkaar. In hun ontwerpvoorstel
die zich onderdanig schikt naar de specifieke wensen van de
maakten de architecten een catalogus van alle randvoorwaarden:
gebruikers, die trouwens helemaal geen onvoorwaardelijke
de oriëntatie, de bezonning, het natuurlandschap in de
pleitbezorgers zijn van de moderne architectuur, maar er
omgeving, de zichten, de oppervlakken, de bestaande situatie,
desondanks de basis van hun leven in hebben gevonden.
het programma en de wensen van de bouwheer. Het resulteerde in een complexe woning, met een geknikt grondplan en opnieuw
II.
met hellende vlakken. Het zicht op de omgeving wordt bijvoorbeeld
De ontwerpen voor House Three en House Four vormen op het eerste
niet gemaximaliseerd door een zo groot mogelijk perspectief, maar
zicht een breuk met de eerste huizen. De strenge geometrieën zijn
gekadreerd en geïntensifieerd door een minder hoge raampartij
verdwenen, net als het dogma van de rechte hoek. Maar ook de
– vergelijkbaar met wat in House Two gebeurde naar aanleiding van
randvoorwaarden zijn gewijzigd: de omringende bebouwing zit de
de betonnen structuur. Het doet denken aan recente ontwerpen
huizen niet meer op de huid – er is weidsheid aanwezig, en een veel
van OMA, zoals de bibliotheek in Seattle bijvoorbeeld, waarbij het
opener natuurlandschap. Ook de wensen van de bouwheren zijn
programma is ingebed in vreemde, uitwaaierende vormen, die
van totaal andere aard. House Three is bijvoorbeeld een wispelturige
desondanks als onaanvechtbaar en legitiem ervaren worden. Wat
en veelhoekige woning. De omgeving wordt binnengelaten
doet de vorm of het uitzicht van de woning ertoe, als alles op zijn
en de organisatie van het huis wordt er onvoorwaardelijk op
juiste plaats lijkt te staan? Er zijn geen a-priori’s in deze architectuur,
toegepast. Hier zijn geen verkavelingen aanwezig en is er geen
of het zou het geloof moeten zijn in het belang van de steeds
beladen lappendeken vol met de twijfelachtige dromen van
wisselende situatie, per ontwerp.
8
9
Daarom ook wordt het plots zeer begrijpelijk dat de architecten
van architectuur: des te meer aspecten van het ontwerp worden
hun ontwerpen nummeren, en niet zomaar een naam meegeven,
overgedragen aan de computer, des te minder de eigenschappen van
afgeleid van de omgeving of de bouwheer. Het plaatst de projecten
het proces – en dus de kwaliteiten – nog controleerbaar zijn. Natuurlijk
in een tijd en in een culturele context: er wordt gebouwd voor een
is dit vaak een geval van overmacht: in een concurrentiële samenleving
tijdelijke eeuwigheid, die haar oorsprong vindt in het startpunt van
wordt snelheid en efficiëntie door reproduceerbaarheid (het copy-
de samenwerking en de specifieke redenen en kenmerken ervan.
paste-syndroom) hoger ingeschat dan kwaliteit en degelijkheid. Hoe
Tegelijkertijd opent het een deur naar de ontwikkeling van een
groot het verlangen naar bouwen van Dessauvage en Mohammadi ook
œuvre, dat kan evolueren en plaats kan bieden aan de groei en de
is, ze geven niet toe aan deze vervlakking, maar blijven vasthouden aan
wijzigingen van de architectuurbenadering.
haast premoderne noties van integriteit en materialiteit.
Natuurlijk zijn er eigenschappen van het werk van Dessauvage
Het bouwen wordt op geen enkele manier gecompromitteerd, zelfs
en Mohammadi die zij altijd met zich mee zullen dragen, hoezeer
als dit uiteindelijk de realisatie onmogelijk maakt. Zoals rechtgeaarde
dat de zaken ook kan compliceren. Zo is er bijvoorbeeld hun
romantici dat doen, wordt het glorieuze vrijgezellenbestaan verkozen
aandacht voor details, die als middelen tot ruimtelijkheid worden
boven een verwaterde en cynische relatie.
ingezet, en niet als een doel op zichzelf worden beschouwd. In House Four wordt dit op een sprekende manier duidelijk: de
III.
details helpen niet zomaar de materialiteit van het ontwerp
En steeds blijft de inzet hoog, ook als Dessauvage en
totstandkomen, maar maken er een essentieel onderdeel van
Mohammadi deelnemen aan wedstrijden. Dat zijn voor hen
uit. Net als in het Rietveld-Schröderhuis wordt deze woning
niet zomaar vingeroefeningen om aan de gang te blijven, maar
doorkruist door schuifwanden, maar hier glijden de panelen
architectuurontwerpen waarin het werkelijkheidseffect steeds op
naar buiten, weg uit het grondplan en de woning, waardoor ze
de spits wordt gedreven. Van papieren architectuur is nooit sprake,
het exterieur – en het gebruik – van het huis op een verantwoorde
hoewel ze, zoals gezegd, dat papier nog steeds verkiezen boven een
manier mee bepalen. De bouwheren vroegen namelijk expliciet om
weergave in pixels. Dit is slechts op het eerste zicht een paradox:
een woning die meervoudig gebruik toeliet, en dus opgebouwd was
omdat architectuur voor hen een uitermate materiële en fysieke
uit ruimtes die van het ene op het andere moment van aanzien en
aangelegenheid is, zien ze elke voortijdige representatie ervan
karakter veranderen.
alleen maar als een aanloop naar de realisatie – die dus, net omdat
Het is exemplarisch voor hun werkwijze dat elk onderdeel van een
het om architectuur gaat, niet in beelden kan vervallen maar steeds
ontwerp door de handen van de architecten passeert – letterlijk in dit
aansluiting moet vinden bij de werkelijkheid.
geval. Dessauvage en Mohammadi ontwerpen namelijk zelden met
De inzending voor de wedstrijd voor een kiosk in Londen, in 2003,
de computer, maar tekenen elk detail uit met potlood. De taalkundige
grijpt terug op historische voorbeelden van transparantie en
Noam Chomsky heeft ooit geschreven dat het creatief schrijven met
geslotenheid. De kleine winkel zou gerealiseerd worden langs
behulp van elektronica een rampzalige verschraling van de taal met
de oever van de Thames, in een probleembuurt bovendien, die
zich zou meebrengen: het zuiver neurobiologische contact tussen
nog eens dagelijks overstroomd wordt door toeristen. Realisaties
vingertoppen, papier, pen en hersenen, zou niet langer bestaan, wat
van Dan Graham, Larry Bell en Marchel Duchamp worden
de zogenaamde ‘programmatie van de taal’ volledig zou overlaten aan
ingeschakeld in een studie, die geen reflecterende uitspraken
4
de computer . Los van fetisjistische neigingen, die natuurlijk ook een
wil doen over noties als publieke representatie of de amorele
zekere legitimiteit hebben, is dit eveneens toepasbaar op het maken
eigenschappen van het mondiale toerisme, maar simpelweg op
10
11
zoek wil gaan naar de beste materialisatie voor dit specifieke
Via hooggelegen ramen valt telkens op een andere manier licht naar
gebouw, en het gebruik ervan niet wil problematiseren.
binnen in de verschillende zalen. De wereld (en haar geschiedenis)
Een andere wedstrijd waaraan Dessauvage en Mohammadi
heeft aan zichzelf genoeg, en architectuur kan er alleen maar op
deelnamen was die voor het Holocaust Human Rights Center
een opbouwende manier toegang toe verlenen.
of Maine, in 2004. Het ging om een uitbreiding van een
Dat blijkt ook uit een laatste wedstrijdontwerp dat, op een
universiteitsbibliotheek in de Verenigde Staten, die zich tot doel
andere manier, niet minder ambitieus is. Het betreft een
had gesteld te informeren over de gruwelen van de holocaust,
ideeënwedstrijd voor een hotel in Peru, op een hoogte van 2500
om zo de rechten van de mens en de diversiteit te verdedigen.
meter, vanwaarop men een subliem zicht heeft op de citadel
In deze anti-Amerikaanse tijden springt elke theoreticus dan
van Machu Picchu van de Inca’s. De morele bezwaren zijn hier
natuurlijk overeind: een dergelijk nobel opzet verzandt al snel in
van een andere aard: waarom zou men een dergelijk intacte en
propaganda, die een gekleurde kijk op de geschiedenis biedt, en
ongerepte omgeving willen aantasten met architectuur? Hieruit
bijvoorbeeld het niet altijd zo fraaie aandeel van de Verenigde
blijkt hoezeer het bouwen voor Dessauvage en Mohammadi een
Staten verdonkeremaant. De toenmalige Amerikaanse regering
noodzakelijk onderdeel van de werkelijkheid is: het geloof in
heeft in die periode geen vluchtelingen toegelaten, omdat joden
architectuur, dat in deze tentoonstellingsreeks al door Kersten
meestal ook rabiate communisten waren. Is het dan wel moreel
Geers en David Van Severen, of door Van Belle & Medina werd
verantwoord om een tentoonstellingsruimte te ontwerpen, die
uitgedrukt, is voor hen zo vanzelfsprekend dat het zich slechts
uiteindelijk een licht negationisme in gang zou kunnen zetten?
door architectuur kan laten affirmeren. Hoewel de ingreep bij
Het doet denken aan de controverse rond het ontwerp van OMA
voorbaat niet gerealiseerd zou worden en men er eigenlijk niet
voor de CCTV in Beijing, wat toch ook een propagandamachine
eens zou mogen bouwen, toch is het ontwerp opgebouwd als
zonder voorgaande van het communistische regime zou kunnen
een aanloop tot fysiek ingrijpen. Dat blijkt nog het meest uit
worden. De architectuur heeft echter maar een moraal, zowel
de samenwerking met ingenieur Laurent Ney, die net als bij
bij Dessauvage en Mohammadi als bij Koolhaas, en dat is het
vorige ontwerpen van de architecten, heeft bijgedragen tot de
geloof in de goede uitkomst. Men moet het beste verwachten,
structuur. Twee eenvoudige palen, ingebed in de rotsen, houden
men moet geloven tegen beter weten in, “men moet de moed
het langgerekte gebouw overeind, en verankeren het op een
en ook de kracht hebben om aanspraak te maken op die treurige
onschadelijke manier. Ook hier is de wereld genoeg: het gebouw
erfenis,” 5 schreef Nobelprijswinnaar Imre Kertész.
is een letterlijke verklanking van het programma – architectuur
Dit ongeloof in onmogelijkheden blijkt niet alleen uit de beslissing
is er alleen maar om dat uitzicht mogelijk te maken, en het
tot het ontwerp, maar ook uit het ontwerp zelf. Vele architecten
verblijf op die uitzonderlijke plek. De architecten verwezen
hebben, naar aanleiding van deze delicate kwestie, een soort van
naar een condor met gestrekte vleugels, en zoals in andere
non-architectuur ontworpen, in de overtuiging dat men niet meer
ontwerpen streven ze inderdaad naar een indrukwekkende maar
kon bouwen na Auschwitz, en al zeker niet wanneer de architectuur
vanzelfsprekende aanwezigheid.
Auschwitz als ‘onderwerp’ had. De architectuur van dit ontwerp is ontegensprekelijk beschadigd, maar ze blijft wel architectuur.
IV.
Een aaneenschakeling van ruimtes – “de gebroken ruggengraat
Even intrigerend, zelfs als ze toch bekeken worden als objecten
van de geschiedenis,” noemen de architecten het – leidt via
die op zichzelf staan, zijn de gevelzichten die zijn gemaakt met
samengevoegde trajecten naar een doodlopende expositieruimte.
acrylaatverf, naar aanleiding van verschillende ontwerpen. Het
12
13
is al gezegd, maar deze tactiele representatie-technieken vinden
Mohammadi maken zeker geen deel meer uit van die generatie
eerst en vooral aansluiting bij de manuele bezigheid die het
naoorlogse modernen, maar desondanks zijn er veel eigenschappen
bouwen voor hen nog steeds is. Heel wat documenten die te zien
in hun werk die vasthouden aan oneigentijdse, premoderne noties.
zijn op de tentoonstelling in de 35m3, zijn trouwens speciaal voor
Ze geloven niet in beelden, ze geloven niet in het virtuele werken
deze gelegenheid gemaakt – waarom zouden zij iets maken uit
met een computer, ze maken materiële en stevig begrensde plaatsen
eigen beweging, als de eerste aanleiding ertoe niet het ontwerp
in een steeds vluchtiger wordende wereld, ze geven zich niet over
zelf is, en de aansprakelijkheid ervan voor de bouwheer?
aan promotalk en getheoretiseer en ironische kwinkslagen, ze
Ook de buitenvlakken van de installatie in de Singel worden met
bereiden slechts het bouwen voor en leggen daarbij een steeds
een tijdelijke ingreep aangepakt: de kinderen van de architecten
zeldzamer wordende architecturale integriteit aan de dag. Ze maken
tekenen met krijt een hele reeks denkbeeldige dieren, met
architectuur die weerspannig genoeg is om weerstand te bieden
zelfverzonnen namen. Het is een prachtige samenvatting van
aan de wereld. “Architectuur is het wreedste van alle beroepen,”
alles waar hun werk totnogtoe model voor heeft gestaan. Het
zei architectuurcriticus Deyan Sudjic onlangs – “Ofwel verhonger je
relativeert enigszins het belang van architectuur en het duidt aan
omdat je geen werk hebt, ofwel word je een karikatuur omdat je te
dat, op een verstrekkende manier, de gebruikers altijd het laatste
veel werk hebt” 8. De tentoongestelde ontwerpen van Dessauvage
woord hebben. En eigenlijk hebben ze ook het enige woord, dat ze
en Mohammadi doen hartstochtelijk geloven dat er een derde weg
vorm geven door hun leven en het gebruik dat het maakt van de
bestaat tussen deze twee uitersten.
architectuur – “A chaque être, plusieurs autres vies me semblaient dues,” citeerde Geert Bekaert ooit Arthur Rimbaud 6. Bovendien zal niemand de kwaliteit van een kindertekening in vraag stellen,
1
Bekaert, Geert, ‘Two houses in Brugge’, in: A+U, Driving through
en al zeker niet als ze zich bevinden op oppervlakken die daarvoor
Belgium I, nr. 392, mei 2003, pp. 30-35
bestemd zijn. Want waarom zou men wanden met bordverf niet
2
met krijttekeningen bekleden? Het is een ijzersterke logica die in
Amsterdam, 1951.
de architectuurontwerpen van Dessauvage en Mohammadi ook
3
aanwezig is: als er ergens een beslissing toe genomen wordt, laat
2005, p.23
die dan gerechtvaardigd zijn door het gebruik, en door het gebruik
4
Chomsky, Noam, ‘Language and mind’, Harcourt, New York, 1968.
alleen.
5
Kertész, Imre, ‘De verbannen taal’, De Bezige Bij, 2004.
Het geleidelijk aan vervagen van de tekeningen, gedurende de loop
6
Bekaert, Geert, ‘Leven met architectuur’, in: Stéphane Beel Architect,
van de tentoonstelling, weerspiegelt ook de verwerkende rol van
Ludion, Gent/Amsterdam, 1999.
deze eerste grote publieke weergave van het werk van Dessauvage
7
Hermans, Willem Frederik, ‘Ik heb altijd gelijk’, De Bezige Bij, Delbeke, Maarten, ‘Jong of vers?’, in: A+, nr.196, oktober-november
Verschaffel, Bart, ‘Mon lieu commun. Over de betekenis van het ‘werk’
en Mohammadi. Hun werk zal onderworpen worden aan meningen
in het moderne’, in: De Witte Raaf, nr.83, januari-februari 2000, pp.8-9.
en gepraat – deze tekst is daar een eerste voorbeeld van – en
8
daarna zal hun œuvre weer verder evolueren en groeien. In welke
vrijdag 14 oktober 2005, pp.8-9.
Sudjic, Deyan, ‘Faust aan de tekentafel’, in: Standaard der Letteren,
richting dat zal gebeuren, dat valt uiteraard moeilijk te zeggen. Bart Verschaffel heeft zich, in zijn tekst over de moderne architectuur in Vlaanderen, afgevraagd wat er, wanneer het ‘moderne’ de zaak is van een generatie, ná het moderne komt 7. Dessauvage en 14
15
Intégrité et mutisme, conviction et
creux et incantatoires. Dès qu’il en est
secret. On ne tarde pourtant pas à
et dont les architectes ont ici tiré
passion
question, ils tournent les talons pour
se rendre compte que ces maisons
profit par une intervention simple
L’architecture de Dessauvage et
retourner à leur table de dessin qui
ne seraient pas à leur place ailleurs et
mais géniale. Grâce à l’allée qu’ils ont
Mohammadi
n’en appelle qu’à leur créativité. Le
perdraient de leur cachet si elles étaient
aménagée entre ces deux rues, les
Christophe Van Gerrewey
paradoxe de ce genre d’architecture
entourées de maisons de la même
habitants peuvent carrément court-
classique est que d’autres, qui n’ont
trempe. Cette constatation acquiert
circuiter leur demeure en passant sous
I.
pas cette même détermination et ce
toutes ses lettres de noblesse sur la
elle. Ils importent ainsi un usage qui
L’architecture traditionnelle – dont le
même dynamisme, y trouvent toujours
terrasse de la Maison 2 : un endroit
est généralement réservé aux hôtels
but est d’offrir protection et orientation
matière à en parler, dans un souci
qui offre une vue, à la fois fascinante
métropolitains pour le décliner dans
à travers une abri – est précède à la
de classification, par exemple, ou
et déroutante, sur le paysage
un lotissement résidentiel auquel
parole. Les tendances actuelles, qui se
d’interprétation qui suppose cependant
typiquement flamand et qui, par sa
il s’identifie au point de confondre
distancient de la construction à l’état
une stagnation.
seule présence, en dit long sur les
les passants. Cette allée est en effet
pur pour participer au débat littéraire,
Les premières maisons que Dessauvage
conditions suburbaines. Cette terrasse
ponctuée de trois cônes lumineux. Ce
cinématographique, photographique,
et Mohammadi ont construites au
est comme un écrin pour la maison et
détail lui donne un caractère public
médiatique, philosophique ou
début de ce siècle dans la périphérie de
qui redessine à la fois l’environnement
qui explique pourquoi, le dimanche,
artistique, s’écartent de plus en plus
Bruges ont déjà fait l’objet d’un article
et le garde à distance. Grâce à elle, la
plus d’un promeneur l’emprunte par
de cette architecture. Elles sont un
de la plume de Geert Bekaert . Ces
maison est à la fois superbe dans son
mégarde. Ce projet de Dessauvage et
phénomène qui en appelle à un
deux maisons (baptisées Maison 1 et
écrin et tournée vers monde. Vues
Mohammadi est annonciateur de leur
nouveau vocabulaire.
Maison 2), situées dans des quartiers
à travers les ouvertures de cet écran
conviction profonde selon laquelle
Dessauvage et Mohammadi sont
résidentiels suburbains dont Bekaert
en bois, les fermettes environnantes,
même le contexte le plus stérile recèle
encore des architectes au sens
dénonce la triste banalité, inspirent
éparpillées au hasard, semblent
des possibilités inattendues : une
traditionnel du terme, c. -à-d. des
des réflexions contradictoires sur
soudain faire partie d’un étrange
théorie dont ils apporteront largement
bâtisseurs dont la tâche se résume à
la réalité flamande à laquelle elles
tableau, plutôt perturbant. Vivre dans
la preuve ultérieurement.
concevoir le parti d’un bâtiment et à en
appartiennent. « Ces maisons ne
un tel endroit n’est pas inné, mais a
Cette allée a valu à leur Maison 2
diriger l’exécution. Tout ce qui gravite
dénoncent pas la situation actuelle »,
néanmoins quelque chose de festif et
d’être comparée à la Villa Savoye
autour de leurs œuvres ne les intéresse
précise Bekaert. « Elles n’y font tout
de merveilleux.
du Corbusier. Cette référence
pas. Ils rechignent à en parler et surtout
simplement aucune allusion, si ce n’est
Cette révélation quant à la compati-
prestigieuse n’est cependant pas pour
refusent d’échafauder la moindre
que par le choix de leur emplacement
bilité d’une heureuse habitation avec le
impressionner ses auteurs, qui refusent
théorie à leur sujet. À leurs yeux, une
parmi d’autres maisons. » On pourrait
contexte ingrat de la Flandre, se reflète
de se mêler au débat et laissent aux
interview n’est pas un mal nécessaire,
dès lors se demander pourquoi se
dans toute la maison. Elle justifie la
autres le soin de commenter leur
mais un mensonge que l’on peut éviter.
donner tant de mal. Si les conditions
gifle brutale et magistrale que cette
travail, estimant que de toute façon,
Ils estiment avoir mieux à faire que
suburbaines sont effectivement aussi
dernière assène à son environnement.
les autres ont toujours raison. Or,
s’occuper de bavardage qui ne font
déplorables, pourquoi ne pas aller
Le terrain sur lequel elle est érigée est
contrairement à l’énoncé de Willem
finalement le bonheur que de ceux qui
habiter en ville ou à la campagne,
situé entre deux rues sans issue : un
Frederik Hermans qui a dit que « qui
sont à l’affût de l’une ou l’autre théorie
plutôt que dans ces étranges zones
motif névrotique dont les urbanistes
a raison, n’a rien » , les architectes
evasive. Ils sont insensibles aux discours
intermédiaires dont la Flandre a le
flamands sont particulièrement friands
ont toujours le fruit de leur travail.
16
17
La nécessité et le fonctionnalisme de
l’on quitte les bancs de l’école – au
tant que les conditions contextuelles
s’ouvre sur un couloir qui dessert toute
l’architecture pratiquée selon les règles
cours desquels les architectes sont
en perpétuel mouvement n’ont pas un
la maison ouverte à la lumière du jour.
de l’art effacent le moindre doute.
forcément confrontés aux “anciens
effet paralysant et inspirent des projets
La colonne vertébrale de cette maison
La structure de leur Maison 2 est un
maîtres”. L’existence de ce passé et
puissants qui répondent aux besoins
est réalisée en bois, un matériau plutôt
autre élément qui force l’association
d’illustres prédécesseurs permet aux
et desideratas du maître de l’ouvrage,
rare dans le paysage architectural
avec Le Corbusier. Cette structure
architectes de la nouvelle génération
toutes les réflexions a posteriori sont
flamand. La façade est revêtue
s’articule entièrement autour d’un
de se tailler une place de plus en plus
permises, même s’il est clair qu’elles
d’éléments en zinc qui bien qu’étant
plateau en béton reposant sur quatre
concrète dans le paysage flamand.
auront un caractère provisoire.
légèrement bombés, ne perturbent en
piliers sous lequel ou sur lequel
Pour briser brièvement le silence qui
Contrairement à l’édifice immuable,
rien la géométrie qui dicte le rythme de
peuvent venir se greffer, au gré des
plane dans les milieux de l’architecture,
ces réflexions sont au tableau de
l’ensemble. Ces éléments font penser à
besoins, des volumes qui ne sont reliés
on peut tenter de lui appliquer cette
l’architecture autant d’annotations à
la carapace protectrice d’une tortue. Ce
entre eux que par quelques éléments
théorie de la filiation. La technique
la craie qui s’estompent avec le temps
choix a le même effet que l’allée de la
verticaux d’une grande simplicité ou
qui consiste à grouper une série de
et peuvent être effacées au profit de
Maison 2 : il crée la surprise, en appelle
par la paroi contre laquelle ils sont
volumes en l’absence de tout épicentre,
nouvelles visions.
à leur cadre de vie toutes sortes de
adossés. Mais une fois de plus, cette
de couler un programme dans un
Tout ceci vaut également pour la
théories sur les mécanismes de défense
référence ne joue guère dans la tête
moule géométrique d’une grande
Maison 1 de Sint-Andries, qui est
et de dissuasion... ou fait penser à
de nos deux architectes. Ils auraient
simplicité sans l’emballer dans une
clairement apparentée à la Maison
l’architecture parlante de Ledoux.
même tendance à la considérer comme
quelconque histoire n’est pas l’apanage
2, ne serait-ce que du fait qu’elle est
Cette architecture n’en demeure pas
une incongruité de l’histoire de l’art,
de la Maison 2, mais une technique
située dans un lotissement analogue
moins subordonnée aux exigences
estimant que si l’on se réfère à l’histoire
que l’on rencontre fréquemment dans
avec lequel elle engage le même
des habitants qui, bien que n’étant
de l’architecture, c’est tout simplement
l’architecture moderne contemporaine.
dialogue ambigu. Cette maison est
pas vraiment des inconditionnels de
dans le but de mieux faire fonctionner
La structure de base de la maison
cependant plus modeste et repliée sur
l’architecture moderne, y ont trouvé un
le programme et non dans celui de
que Dessauvage et Mohammadi
elle-même du fait que son propriétaire,
havre de paix.
multiplier les références culturelles,
ont réalisée à Sint-Kruis se distingue
un homme handicapé, en avait
littéraires ou ironiques. Ce qui compte,
cependant par une autonomie peu
explicitement émis le souhait pour s’y
II.
c’est de construire. Tout le reste n’est
commune. Elle se résume à un maître
sentir à l’abri et en sécurité. Le volume
Les maisons 3 et 4 ne semblent au
que blabla et affabulations.
volume en béton, grâce auquel la
principal n’a fait l’objet que de deux
premier abord ne plus avoir aucune
Dans le cadre de l’initiative du Singel
disposition et le fonctionnement des
interventions. La première se situe
commune mesure avec les deux
et du VAi, qui se proposent d’offrir
espaces privatifs gagnent en puissance.
au niveau de la façade qui, du côté
premières. La géométrie rigoureuse a
aux jeunes architectes une plate-forme
Surtout dans l’architecture, il importe
gauche, est deux fois moins haute. Elle
disparu au même titre que le dogme
conçue par Richard Venlet, Maarten
que les nouvelles générations tentent
abrite un patio et dévoile une partie
de l’angle droit. Les conditions
Delbeke a introduit la notion de filiation
de dire la même chose en d’autres
de la maison. La seconde, située à
contextuelles sont également
dans la critique de l’architecture belge.
mots, tout en allant de l’avant. C’est
l’arrière, consiste en une terrasse carrée
différentes puisque ces maisons
Devenir architecte implique des stages
ce qui rend la question de l’influence
excentrée. La porte d’entrée, quasiment
s’inscrivent dans un paysage nettement
et un long apprentissage – qui ne
– qui est en réalité une question de
invisible puisque située sur le côté
plus ouvert, dont l’horizon n’est pas
commence en fait qu’au moment où
légitimité – en grande partie superflue:
et en retrait par rapport à la façade,
barré par d’autres constructions.
18
19
Cette différence se manifeste aussi
maison pas comme les autres, dont
On comprend dès lors pourquoi les
Les maîtres de l’ouvrage avaient
au niveau des exigences des maîtres
le concept est entièrement laissé au
architectes préfèrent numéroter leurs
en effet insisté sur le fait qu’ils
de l’ouvrage. La Maison 3 est par
libre arbitre des architectes, requiert
projets, plutôt que de leur attribuer un
souhaitaient une maison à géométrie
exemple une maison capricieuse
cependant un engagement personnel
nom faisant allusion à l’environnement
variable se pliant aux divers usages
aux multiples coins et recoins, dont
et une propre interprétation qui ne
ou au maître de l’ouvrage. Cette
qu’ils comptaient en faire.
l’organisation est entièrement dictée
sont pas donnés à tout le monde.
numérotation inscrit leurs projets dans
Dessauvage et Mohammadi prennent
par une volonté de contact étroit avec
La Maison 4 est à la troisième maison,
un contexte temporel et culturel:
chaque détail personnellement en
la nature environnante. Ici, il n’est pas
ce que la deuxième était à la première.
ils sont construits pour une éternité
main, au sens propre du terme puisque,
question de lotissements qui, à force
Avant de se lancer dans l’aventure, les
temporaire dont le point de départ
la plupart du temps, ils les élaborent
d’alimenter les rêves débridés du Belge
architectes ont répertorié l’ensemble
se recoupe avec celui du partenariat
eux-mêmes au crayon, plutôt que de
moyen qui, comme chacun sait, a
des conditions contextuelles:
et le moment où les parties en
s’en remettre à l’ordinateur. Selon le
une brique dans le ventre, brillent par
orientation, ensoleillement,
définissent les objectifs et spécificités.
philologue Noam Chomsky, l’écriture
leurs allures anarchiques. La maison
environnement, vues, superficies,
Ce partenariat ouvre simultanément
créative sur ordinateur se traduit par
peut s’y épanouir en toute liberté, au
situation actuelle, programme et
la porte à l’élaboration d’une œuvre
un appauvrissement considérable
même titre que son propriétaire par
exigences du maître de l’ouvrage.
qui est encore susceptible d’évoluer en
du langage car, en l’absence de tout
ailleurs pour qui cette construction
Cet exercice a donné naissance à une
cours de route.
contact neurobiologique entre le
a marqué une renaissance, le début
maison complexe, articulée et dotée de
Il est clair que les projets de
bout des doigts, le papier, la plume
d’une vie plus agréable. Le toit de ce
plans inclinés. La vue sur les environs
Dessauvage et Mohammadi
et le cerveau, c’est l’ordinateur qui
projet est à l’image de ce revirement:
n’est pas maximisée, mais cadrée et
porteront toujours en eux certaines
prend le dessus pour ce qui est de la
au lieu de former une pointe au
intensifiée par des baies vitrées moins
caractéristiques dont ils ne se déferont
programmation du langage . Il est
centre de la maison comme c’est
hautes, comparables à celles de la
jamais, même si elles ne sont pas pour
clair que, abstraction faite de certaines
traditionnellement le cas, les pans
Maison 2 dont les dimensions ont
simplifier les choses. Nous pensons par
tendances fétichistes (parfaitement
de la toiture sont disposés en V. Dans
été dictées par la structure en béton.
exemple à cet éternel souci du détail
concevables), ceci est également
ce projet, les architectes ont tenté de
Cette architecture n’est pas sans
qu’ils considèrent, non pas comme
applicable à l’architecture : plus les
se débarrasser de tous les préjugés
rappeler les projets récents d’OMA,
un objectif en soi, mais comme un
aspects du projet que l’on confie à
en matière d’habitat pour partir à la
comme la bibliothèque de Seattle,
outil nécessaire à la création d’un
l’ordinateur sont nombreux, moins
recherche d’un vocabulaire et d’un
dont le programme est décliné en une
espace. Les détails de la Maison 4
on en maîtrisera l’élaboration et
programme inédits. Cette aventure
série de formes qui, bien qu’étranges,
en sont un bel exemple : ils ne sont
par conséquent la qualité. C’est vrai
se serait soldée par une expansion de
paraissent inattaquables et légitimes.
pas indispensables à la matérialité
qu’il s’agit souvent d’un cas de force
l’habitat doublée de l’élimination de
Comment pourrait-on trébucher sur la
du projet, mais en sont un élément
majeure. Dans une société comme
tous les obstacles architectoniques au
forme ou l’aspect d’un bâtiment quand
essentiel. À l’instar de la maison
la nôtre, dont les acteurs se livrent
profit du programme, si ce n’était que
toutes les pièces du puzzle s’emboîtent
Rietveld-Schröder, la Maison 4 est
une concurrence acharnée, la rapidité
le maître de l’ouvrage s’y soit opposé.
parfaitement ? Dans cette architecture,
traversée de parois coulissantes qui
et l’efficacité rendues possibles par
Les architectes ont alors proposé une
il n’y a aucun a priori, si ce n’est que
coulissent vers l’extérieur, contribuant
les techniques de reproduction (le
alternative permettant une réalisation
l’importance qu’il y a lieu d’accorder au
ainsi aussi bien à l’organisation
syndrome du copier-coller) tendent à
en plusieurs phases. Vivre dans une
contexte, qui diffère de projet à projet.
intérieure qu’extérieure des espaces.
l’emporter sur la qualité et la créativité.
20
21
Dessauvage et Mohammadi ont beau
chaque jour des milliers de touristes.
communistes rabiques, on pourrait se
une salle d’exposition sans issue. La
avoir le feu sacré et vouloir construire
Dessauvage et Mohammadi se sont
demander si la construction d’un tel
lumière qui pénètre par des fenêtres
le plus possible, ils ne cèdent pas à
penchés sur des projets de Dan
centre qui risque de déclencher une
situées en hauteur éclaire chaque
ce nivellement, mais restent fidèles à
Graham, Larry Bell et Marcel Duchamp
légère forme de négationnisme est
salle différemment. Le monde (et
des notions prémodernes telles que
dans le cadre d’une étude dans laquelle
éthiquement justifiée. Cela fait penser
son histoire) se suffisant à lui-même,
l’intégrité et la matérialité.
ils ne prétendent pas aborder le
à la controverse qu’a provoqué le projet
l’architecture ne peut y donner accès
Ils ne font aucun compromis, même
problème de la représentation publique
de l’OMA pour le CCTV de Beijing –
que d’une manière constructive.
si cette rigueur leur coûte un projet.
ni l’amoralité du tourisme mondial,
projet qui, lui aussi, risquait de devenir
Cela ressort également de leur dernier
Comme tout célibataire romantique qui
mais qui doit tout simplement les
pour le parti communiste une machine
projet de concours qui est différent,
se respecte, ils préfèrent le parcours
aider à trouver la meilleure solution
de propagande sans précédents. Pour
mais non moins ambitieux. Ce concours
du combattant à une relation en demi-
esthétique et pratique pour ce
Dessauvage en Mohammadi tout
en est un de pure créativité car portant
teinte, empreinte de cynisme.
bâtiment très particulier.
comme pour Koolhaas, l’architecture
sur un hôtel qui ne sera jamais réalisé,
Dessauvage et Mohammadi ont
n’obéit qu’à une seule éthique : la
situé au Pérou à 2500 m d’altitude
III.
également participé au concours
foi dans le résultat. Il faut espérer le
et offrant une vue imprenable sur le
Même lorsqu’ils participent à des
pour l’Holocaust Human Rights
meilleur et y croire faute de mieux ou,
sur le site inca du Machu Picchu. Les
concours, Dessauvage et Mohammadi
Center of Maine en 2004. Ce projet
pour reprendre les mots du prix Nobel
objections morales sont ici d’un tout
s’engagent à fond. Ils considèrent
portait sur la construction d’un
de littérature 2002 Imre Kertész, « il
autre ordre puisque que ce projet fait
ces projets comme des exercices
bâtiment annexe à une bibliothèque
faut avoir de la force et du courage
surgir la question de savoir si on a ou
non seulement de doigté, mais aussi
universitaire américaine qui s’était
pour revendiquer ce triste héritage » .
non le droit de polluer la nature encore
et surtout de confrontation avec la
fixée pour objectif d’informer le public
Ce reniement de l’impossible ressort
intacte d’un tel endroit en y érigeant
réalité. C’est vrai que pour eux – aussi
des atrocités de la Shoah pour se
non seulement des prémisses, mais
un édifice ? Leur participation à ce
paradoxal que cela puisse paraître
poser ainsi en défenseur des droits
aussi du projet proprement dit.
concours montre à quel point bâtir est
– l’architecture est avant tout un
de l’homme et détracteur du racisme.
Nombreux sont les architectes qui,
pour eux une nécessité faisant partie
processus concret et physique, dont la
À cette époque déjà marquée par
suite à cette question épineuse,
intégrante de la réalité. Cette foi dans
représentation abstraite ne constitue
un anti-américanisme farouche, ce
ont développé une sorte de non-
l’architecture, qu’ils partagent avec
que la phase préliminaire et qui, en
projet a bien entendu fait sursauter
architecture, dans la conviction
d’autres architectes participant à cette
raison de son objectif final, ne peut se
plus d’un théoricien. C’est vrai qu’un
qu’après Auschwitz, il n’y avait
série d’expositions (cf. Kersten Geers
résumer à des images, mais doit faire
discours aussi noble risque de tourner
plus d’architecture possible et
et David Van Severen ou Van Belle &
écho à la réalité.
rapidement à de la propagande, qui
certainement plus d’architecture qui
Medina) leur paraît à ce point évidente
Leur projet de concours pour un
déforme l’histoire et serait par exemple
l’évoque. Cette architecture est certes
qu’elle ne peut s’exprimer qu’à travers
kiosque à Londres en 2003 se
capable de passer sous silence le rôle,
endommagée, mais n’en demeure
leur travail. Même s’il était clair dès
nourrit de projets historiques tout en
pas toujours très édifiant, des États-
pas moins de l’architecture. Une
le départ que cet hôtel ne verrait
transparence et intimité. Cette petite
Unis. Quand on sait qu’à l’époque, le
série d’espaces en enfilade – que les
jamais le jour, qu’on ne pourrait jamais
boutique était appelée à se miroiter
gouvernement américain repoussait les
architectes appellent “l’échine brisée
construire sur ce site, leur projet est
dans les eaux de la Tamise, dans un
demandeurs d’asile juifs sous prétexte
de l’histoire” – débouche, quel que
conçu comme s’il devait être un jour
quartier difficile où déferlent en plus
que la plupart d’entre eux sont des
soit le parcours que l’on suive, sur
mis à exécution. Pour la structure, ils
22
23
ont par exemple fait appel à l’ingénieur
l’occasion par les enfants des
Dans un article sur l’architecture
1
Laurent Ney tout comme lors de leurs
architectes qui y ont dessiné à la craie
moderne en Flandre, Bart Verschaffel
Brugge”, dans A+U, Driving through
projets concrets. Leur hôtel consiste en
des animaux fabuleux auxquels ils ont
s’est demandé ce qui viendra après
Belgium I, n° 392, mai 2003, pp. 30-35.
un volume tout en longueur monté
donné des noms de leur invention.
l’art moderne, si ce dernier n’est
2
sur deux piliers enchâssés dans la
Ces dessins résument à merveille tout
l’affaire que d’une génération. Bien
altijd gelijk”, De Bezige Bij, Amsterdam,
roche qui n’altèrent en rien le site. Ici
ce leurs œuvres représentent jusqu’à
que Dessauvage et Mohammadi
1951.
aussi, la nature se suffit à elle-même:
présent. Ils relativisent l’importance
n’appartiennent plus à cette génération
3
le bâtiment se contente de satisfaire
de l’architecture et montrent que le
moderne de l’après-guerre, leur
dans A+, n°196, octobre-novembre
au programme, l’architecture servant
“client” a toujours le dernier mot, un
approche est à de nombreux égards
2005, p.23.
uniquement à rendre possible cette
mot qu’ils concrétisent en fonction
prémoderne. Ils ne croient pas aux
4
vue imprenable et un séjour sur ce site
de leur vie et de l’usage qu’ils font
images, rechignent à avoir recours à
mind”, Harcourt, New York, 1968.
d’exception. Les architectes se sont
de l’architecture. « À chaque être,
la CAD, réalisent des ouvrages d’art
5
inspirés du condor aux ailes largement
plusieurs autres vies me semblaient
immuables et clairement circonscrits
De Bezige Bij, 2004.
déployées, un oiseau impressionnant
dues », disait Arthur Rimbaud . En
dans un monde où les choses sont de
6
mais qui est parfaitement à sa place
plus, personne ne remettra jamais
plus en plus éphémères, ils s’opposent
architectuur”, dans Stéphane Beel
dans ce biotope.
en question la qualité d’un dessin
à tout battage publicitaire, théories
Architect, Ludion, Gand/Amsterdam,
d’enfant, surtout lorsqu’il figure sur
ronflantes et plaisanteries cyniques, se
1999.
IV.
un support ad hoc. Car pourquoi ne
concentrent uniquement sur le résultat
7
Même hors contexte, les fresques
pourrait-on pas dessiner à la craie sur
de leur travail faisant en ce preuve
commun. Over de betekenis van het
de façade réalisées avec de la
une paroi spécialement traitée à cet
d’une intégrité qui se fait de plus en
‘werk’ in het moderne”, dans De
peinture acrylique sont également
effet ? Les projets de Dessauvage et
plus rare de nos jours, et proposent
Witte Raaf, n° 83, janvier-février 2000,
impressionnantes. Comme nous
Mohammadi obéissent à cette même
une architecture qui est malgré tout
pp.8-9.
l’avons déjà signalé, ces techniques
logique implacable : toute décision y
assez récalcitrante que pour tenir
8
de représentation tactiles s’inscrivent
est uniquement et purement dictée par
tête au monde. « L’architecture est la
tekentafel”, dans Standaard der
avant tout dans la prolongation de
l’usage que l’on veut en faire.
plus ingrate des professions », dixit
Letteren, vendredi 14 octobre 2005,
la construction qui est pour eux une
Ces dessins, qui s’estompent avec le
récemment le critique Deyan Sudjic. «
pp.8-9.
activité essentiellement manuelle.
temps, sont à l’image des changements
Soit vous mourrez de faim parce que
Nombre de plans exposés ici ont
que cette première confrontation
vous n’avez pas de travail, soit vous
d’ailleurs été conçus spécialement pour
avec le grand public est susceptible
devenez une caricature parce que
35m3 – pourquoi prendraient-ils une
d’engendrer. À l’issue de cette
vous en avez trop ». Les projets de
quelconque initiative alors que qu’ils
exposition, où elles auront mises sous
Dessauvage et Mohammadi exposés ici
ne sont pas directement concernés par
le feu des projecteurs et commentées
nous donnent fermement à penser qu’il
le projet et que la responsabilité en
(le présent article en est la première
existe une troisième voie entre ces deux
incombe au maître de l’ouvrage ?
preuve), leurs œuvres continueront à
extrêmes.
Les parois extérieures de l’installation
évoluer. Dans quel sens elles évolueront
ont été également décorées pour
est bien entendu difficile à prévoir.
24
Bekaert, Geert, “Two houses in
Hermans, Willem Frederik, “Ik heb
Delbeke, Maarten, “Jong of vers?”,
Chomsky, Noam, “Language and Kertész, Imre, “De verbannen taal”, Cité par Bekaert, Geert, “Leven met
Verschaffel, Bart, “Mon lieu
Sudjic, Deyan, “Faust aan de
25
Integrity and taciturnity, faith and
and preparing for it. As soon as fussy
but exactly here, and all would be
the drive connect up to both streets,
longing
words and theories are introduced,
lost if comparable houses were built
the owners can literally drive past and
The architecture of Dessauvage and
they are already off elsewhere creating
around them. Nowhere is this clearer
under their house. This is something
Mohammadi
a design, whose only wish is to be
than on the first-floor terrace in House
usually reserved for hotels in the
Christophe Van Gerrewey
carried out. It is the paradox of this
Two – one can probably not imagine
metropolis, but now it suddenly
sort of classic architecture that others
any place from which one has a view
becomes an essential part of a house
I.
who are less well-endowed with
of the typical Flemish landscape that is
on an estate, and not only for the
Traditional architecture – the
determination and vigour nevertheless
both so enchanting and so shocking,
occupants. Three illuminated yellow
provision of material shelter that
find in it one reason after another
and which says more about the
cones that evoke the sense of public
offers accommodation and purpose
to start talking, driven by different
suburban condition simply by its very
traffic have been set alongside the
– precedes speech. Contemporary
desires, such as for classification
existence. This terrace is surrounded
drive, so that on a languid Sunday
trends that distance themselves
or interpretation, but therefore for
by a high wooden palisade, which
afternoon walkers with their prams
from actual building, and shift in
standstill too.
both draws the surroundings in
unsuspectingly take this short cut. It
the direction of literature, film,
Geert Bekaert has already written
and keeps them at a distance. The
illustrates what will later also turn out
media theory, photography, video
about the first houses by Dessauvage
imitation farmhouses scattered
to be true: the architects’ unassailable
installations, reflection or art, also
and Mohammadi, which were
randomly around suddenly become
belief that even situations that have
distance themselves from this
completed on the outskirts of Bruges
part of a strange and unsettling scene,
been pronounced utterly dead can still
architecture. They are phenomena for
at the start of this century. 1 These
filtered and filled in by the grid of
give rise to unexpected qualities.
which new terms have to be coined.
two houses (House One and House
the wooden screen. It may not be so
This drive is one of the reasons House
The work of Dessauvage and
Two) on suburban residential estates
natural to live here, but at the same
Two has already been compared to
Mohammadi though, is still
that Bekaert described as ‘lamentably
time there is something very festive
Le Corbusier’s Villa Savoye. It is an
architecture in the classic sense of
banal’, arouse a great many
and glorious about it, in a restrained
immodest reference, but it means little
the word: building takes place, or is
contradictory reflections on the reality
way.
to the architects. It’s up to others to
meticulously prepared for, and then
of Flanders of which they are a part.
This revelation of the joyous
say where the influences come from;
ostensibly it stops, or rather, the
‘These houses do not react against
possibilities of living in Flanders,
as far as the architects are concerned,
infinite variety which then commences
what already exists, they simply do not
in spite of everything, permeates
these others are always right. But,
no longer involves the architects. They
refer to it, except perhaps by choosing
this whole house. It effortlessly
as Willem Frederik Hermans said,
talk about it with some reluctance,
to be located on this estate amongst
justifies the brutal and mighty slap it
‘Those who are right have nothing’,2
and already distance themselves
all the other houses,’ wrote Bekaert.
administers to its surroundings. The
whereas the architects always have
entirely from the recording of stories
One might ask oneself ‘why all this
plots the house faces are bordered
the advantage of building. If the
concerning this architecture. They do
trouble?’ If the suburban condition is
on two sides by a cul-de-sac – that
game is played well, it is the necessity
not consider an interior as a necessary
truly so cheerless, one ought to live
neurotic motif of the Flemish housing
and functionality of architecture that
evil, but as a lie that can be avoided.
in the town or the countryside, and
estate. By means of a simple act,
removes any doubt. The structure
They do not dirty their hands with this
not in this odd in-between form so
the architects have used this double
of House Two also refers to that
multicoloured noncommittal chatter;
abundant in Flanders. And yet these
termination to achieve an unexpected
renowned predecessor: the basic
their hands are too busy building
houses could not be anywhere else
possibility for the house. By making
construction is a concrete platform
26
27
on four pillars, and it is this peculiar
the exercise of filiation. The technique
of the same family as House Two: it
no means unconditional champions of
presence that makes the rest of the
of grouping spaces without a centre,
stands on a similar estate and enters
modern architecture, but despite this
house possible. Separate volumes are
of threading together a programme
into the same ambiguous relationship
have found in it a basis for their lives.
added above and below it depending
by simple geometry without wrapping
with it. Yet it reserves its space in a
on the use and are only linked by a
it in a grand story, is used not only
more modest and withdrawn way. This
II.
few simple vertical elements and also
in House Two, but also in much
is not surprising since the client is a
At first sight, the designs for Houses
by the structure against which they
contemporary modern architecture.
wheelchair user, and asked specifically
Three and Four break away from
lean. But in the minds of the architect
However, the basic structure of
for a safe, sheltering home. Only
those of the first two. The strict
this reference to that emblematic
Dessauvage and Mohammadi’s house
two changes were made to the basic
geometry has gone, as has the
Villa hardly exists – it is perhaps no
in Sint-Kruis has a rare autonomy. Its
volume: at the front left the facade is
dogma of the square corner. But the
more than art historical bad manners:
structure has been simplified into a
only half as high, which gives rise to
preconditions have changed too: the
if the history of architecture has to
basic geometric volume in concrete, so
a patio and partly exposes the house;
surrounding buildings are not so close
be brought in, it is only to allow the
that both the positioning and function
at the left back there is a rectangular
– there is a broadness and a much
programme to function better, and
of the actual housing programme
terrace. Access to the house is through
more open natural landscape. The
not to make cultural, literary or ironic
gain in strength at the same time.
an inconspicuous entrance on the
client’s wishes were also completely
references. It is building that takes
It is essential for new generations,
right-hand side: a recessed front
different. For example, House Three
priority here, and all the rest is just
and certainly in architecture, to try
door provides the entrance hall, from
is a capricious and polygonal house.
one of many fabrications.
to say the same thing using different
which the whole house is accessible,
The surroundings are allowed in,
In connection with the initiative
words, and also to go a step further.
with plenty of daylight. This, the
and the organisation of the house
taken by deSingel and the VAi to
It is precisely because of this that
backbone of the house, is clad in light
focuses upon them unconditionally.
offer young architects a platform in
the question of influence – which
wood, a choice of material very rare
There are no estates here, and there
Richard Venlet’s installation, Maarten
after all is ultimately a question of
in Flemish architecture. The facade is
is no overloaded patchwork of the
Delbeke introduced the notion of
the legitimacy of a design – becomes
clad in zinc elements that are slightly
dubious dreams of people building
‘filiation’ into Belgian architectural
largely superfluous: as long as the
concave but continue without the
for themselves. The house is able
criticism. 3 the concept of traineeship,
ever-changing preconditions of a
geometry of the house imposing its
to develop unbridled – just like the
and the years of training to become
design are complied with and result in
rhythm. This creates a sort of suit of
client in fact, who saw the design
an architect which actually only really
vigorous building that meets desires
armour, a shell like that of a tortoise.
as a new opportunity, a major
start after graduation, bring about
and needs, all a posteriori reflections,
This design decision is of the same
change, the beginning of a more
intense collaboration with ‘masters’ of
although useful, are at the same time
nature as the drive at House Two:
festive life. The sloping roof in this
an earlier generation. The presence of
provisional. They are chalk drawings
one can wonder about it endlessly,
design therefore has nothing to do
a past and of impressive predecessors
on the walls of architecture that
and see in it theories on shelter and
with the classic Flemish Ridge roof:
definitely makes the new existence
become blurred and are replaced
deterrence – or one might recognise in
instead of a ridge in the middle, the
of architecture into an increasingly
while the building and its use remain
it references to Ledoux’s architecture
roofs slope up towards the sides. It
real part of life in Flanders. In order
standing day to day.
parlante. But it remains an architecture
is a design in which the architects
to briefly suspend the taciturnity of
The same thing applies to House One
that subordinates itself to the specific
have tried to leave behind all the
architecture, one can here too apply
in Sint-Andries, which is undeniably
desires of its users, who are in fact by
prejudices about housing, and
28
29
themselves entered into an adventure
regard to the concrete structure. It
as a means of achieving spatiality, and
legitimacy, this is equally applicable
in the area of formal idiom and the
is reminiscent of recent designs by
is not seen as an aim in itself. This is
to the creation of architecture: the
development of the programme. It
OMA, such as the library in Seattle,
made strikingly clear in House Four:
more aspects of the design are
would have meant an expansion of
where the programme is embedded
the details do not simply help bring
handed over to the computer the less
habitation, an abandonment of all
in strange forms that fan out but
about the materiality of the design,
the properties of the process – and
formal impediments, to the benefit
which despite this are experienced as
but form an essential part of it. Just
therefore its qualities – can still be
of the programme. Despite this, the
unquestionable and legitimate. What
as in Rietveld’s Schröder House, this
controlled. Of course this is often the
collaboration did not work out: a
does the form or the appearance of
house is traversed by sliding walls, but
case with forces beyond one’s control:
second version of the design was
the house matter if everything appears
here these panels slide outside, out of
in a competitive society speed and
made that offered the opportunity
to be in the right place? There are no
the floor plan and the house, so that
efficiency achieved by reproducibility
of carrying it out in stages. But of
a priori’s in this architecture, unless
they help define the exterior – and the
(the copy and paste syndrome) are
course the adventure of living in a
it be the belief in the importance of
use – of the house in a legitimate way.
prized more highly than quality and
highly individual and auctorial form
the ever-changing situation, design by
In fact the clients expressly asked for a
reliability. Great as Dessauvage and
of architecture still requires personal
design.
house that could be used in different
Mohammadi’s desire to build is, they
commitment, and the ability to fill it
It is also for this reason that it
ways and which was thus composed
do not give in to this dumbing down,
in for oneself, but this does not suit
suddenly becomes easy to understand
of spaces whose appearance and
but continue to adhere to almost
everyone.
why the architects number their
character could be changed from one
pre-modern notions of integrity and
House Four is related to the third
designs, and do not just simply
moment to the next.
materiality.
house in the same way as the first
give them a name derived from the
It is characteristic of their method
The act of building itself is in no way
two houses were. In their design
surroundings or the client. It situates
that every part of a design passes
compromised, even if this ultimately
proposal the architects catalogued
the projects in time and cultural
through the hands of the architects,
makes its achievement impossible. Like
all the preconditions: the orientation,
context: they are built for a temporary
in this case literally. Dessauvage and
true romantics, the glorious single life
the sun, the surroundings (a natural
eternity that originates when the
Mohammadi rarely design on the
is preferred to a diluted and cynical
landscape again), the views, the
cooperation starts, and in its specific
computer, but draw out every detail
relationship.
surface areas, the existing situation,
reasons and characteristics. And at
in pencil. The linguist Noam Chomsky
the programme and the client’s
the same time it opens the door to
once wrote that using electronics to
III.
wishes. This resulted in a complex
the development of an oeuvre, which
help in creative writing would lead to
And the stakes always remain high,
house with an angle in the floor
is able to evolve and accommodate
a disastrous impoverishment of the
even when these architects participate
plan and once again with sloping
the growth of and changes in the
language: the purely neurobiological
in competitions. They do not see them
planes. For example, the view of
approach to architecture.
contact between fingertips, paper,
simply as exercises to keep themselves
the surroundings is not maximised
There are of course qualities in
pen and brain would no longer exist,
active, but as architectural designs in
by means of the greatest possible
Dessauvage and Mohammadi’s work
which would leave the so-called
which the reality effect is always taken
perspective, but is framed and
that they will always carry with them,
‘programming of the language’
as far as possible. They never engage
intensified by windows that are
however much this may complicate
entirely in the hands of the computer.
in paper architecture, although, as
not so high – comparable with
things. For example, there is their
4
has already been mentioned, they still
what happened in House Two with
attention to detail, which is employed
which of course also have a certain
30
Apart from any fetishist tendencies,
prefer paper to rendering in pixels. 31
This is only a paradox at first sight:
these anti-American times every
in the conviction that one could no
can only be affirmed by architecture.
because they see architecture as an
theorist then naturally leaps up: this
longer build after Auschwitz, and
Although it was known beforehand
exceedingly material and physical
sort of noble intention soon becomes
certainly not when the ‘subject’ of
that the building would not be carried
matter, they consider any premature
bogged down in propaganda, which
the architecture was Auschwitz itself.
out, and although one is not even
representation of it to be no more
presents a biased view of history and,
The architecture of this design is
allowed to build there, nevertheless
than a run-up to its realisation, which,
for example, suppresses the United
undeniably harmed, but it does remain
the design is composed as a run-up to
precisely because it is a matter of
States’ part in it, which has not always
architecture. A succession of spaces
actual physical changes. This is shown
architecture, cannot therefore lapse
been very distinguished. At that time
– ‘ the broken back of history’, as the
most clearly by their collaboration
into images but must always be
the American government did not
architects call it – leads by way of
with the engineer Laurent Ney, who
connected to reality.
allow in any refugees, because Jews
several merging routes to a dead-
contributed to the structure as he had
Their entry for a competition for a
were also usually rabid communists.
end exhibition space. Light enters
in the architects’ previous designs.
kiosk in London in 2003 goes back to
So is it morally responsible to design
the various rooms in different ways
Two simple poles embedded in the
historical examples of transparency
an exhibition space which ultimately
through windows high in the walls.
rocks hold up this elongated building
and enclosure. This small shop was
might bring about a certain degree
The world (and its history) is sufficient
and anchor it without doing any
to be built along the banks of the
of negationism? It is reminiscent
unto itself, and all architecture can do
harm. Here too the world is sufficient:
Thames, in a problem area which is
of the controversy about OMA’s
is provide a constructive entrance to
the building is a literal expression of
also flooded with tourists every day.
design for the CCTV in Beijing,
it. This is also apparent from their last
the programme – the architecture is
Creations by Dan Graham, Larry Bell
which after all might also become an
competition design which is no less
only there to make a view possible,
and Marcel Duchamp were used in a
unprecedented propaganda machine
ambitious, but in a different way. It
and to make it possible to stay in this
study that was not intended to make
for the communist regime. However,
is a competition for ideas (no actual
exceptional place. The architects refer
any reflective statements on such
in the case both of Dessauvage
building was involved) for a hotel in
to a condor with outstretched wings,
notions as public representation or
and Mohammadi and of Koolhaas,
Peru at an altitude of 2500 m, from
and as in some of their other designs
the amoral nature of global tourism,
architecture has only one moral and
where one has a sublime view of the
they aspire to an impressive but
but was simply meant to look for the
that is the belief in a good outcome.
Inca’s citadel at Machu Picchu. The
natural presence.
best material form for this particular
One must expect the best, and one
moral objections are of a different
building, and was not intended to
must have faith against one’s better
nature here: why should one want to
IV.
make a problem of its use.
judgment, ‘one must have the courage
pollute this sort of intact and unspoilt
Equally impressive, even if they are
Another competition these architects
and also the strength to claim this
environment with architecture? From
only seen as objects in their own
entered was for The Holocaust Human
tragic legacy,’ 5 wrote the Nobel
this it is apparent to what extent
right, are the views of the facades
Rights Center of Maine in 2004. It
prizewinner Imre Kertész.
Dessauvage and Mohammadi see
done in acrylic paint in connection
was for an extension to a university
This lack of belief in impossibilities
building as an essential part of reality:
with various designs. It has already
library in the United States, which
is apparent not only in the decision
the belief in architecture, which in
been said, but these tactile rendering
had set itself the aim of providing
to create a design, but also in the
this series of exhibitions has already
techniques are first and foremost
information about the horrors of
design itself. Because of the delicacy
been expressed by Kersten Geers and
linked to the manual occupation
the Holocaust, thereby defending
of this question, many architects have
David Van Severen, and by Van Belle
which they still consider building
diversity and the rights of man. In
designed a sort of non-architecture,
& Medina, is so natural to them that it
to be. In fact a great many of the
32
33
documents in the 35m3 exhibition
let it be justified by the use to which it
Deyan Sudjic said recently: ‘Either you
1
were specially made for the occasion
will be put, and by the use alone.
starve because you have no work, or
Brugge’, in A+U, Driving through
– why would they make something of
The gradual blurring of the drawings
you become a caricature because you
Belgium I, no. 392, May 2003, pp.
their own accord if the main reason
in the course of the exhibition also
have too much work.’ 8 The designs
30-35.
for doing so was not the design itself
reflects the assimilatory role of this
by Dessauvage and Mohammadi
2
and its responsibility with regard to
first major public showing of these
exhibited here enable us to believe
heb altijd gelijk’, De Bezige Bij,
the client? Even the external surfaces
architects’ work. Their work will be
passionately that there is a third way
Amsterdam, 1951.
of the installation at deSingel have
subjected to opinion and talk – this
between these two extremes.
3
been subject to a temporary change:
article is one of the first examples of
A+, no.196, October-November 2005,
the architects’ children have drawn a
this – and after that it will continue to
p.23.
whole series of imaginary animals in
evolve and grow. It is of course hard
4
chalk, with names they thought up
to say in which direction it will go. In
mind’, Harcourt, New York, 1968.
themselves. It is a splendid summary
his piece on modern architecture in
5
of everything for which their work
Flanders, Bart Verschaffel wondered
De Bezige Bij, 2004.
up to now has served as a model. To
what, if the ‘modern’ is associated
6
some extent it puts the importance
with a particular generation, will come
architectuur’, in Stéphane Beel
of architecture into perspective, and
after the modern. 7 Dessauvage and
Architect, Ludion, Ghent/Amsterdam,
indicates that in a consequential way
Mohammadi are certainly no longer
1999.
users always have the last word.
a part of that generation of post-
7
And in fact they have the only word,
war moderns, but despite this there
Over de betekenis van het ‘werk’ in
because they shape things by means
are many qualities in the work that
het moderne’, in De Witte Raaf, no.
of their lives and the use it makes of
retain uncontemporary, pre–modern
83, January-February 2000, pp.8-9.
the architecture – ‘A chaque être,
notions. They do not believe in
8
plusieurs autres vies me semblaient
images, they do not believe in working
tekentafel’, in Standaard der Letteren,
dues’, as Geert Bekaert once quoted
virtually on the computer, they create
Friday 14 October 2005, pp. 8-9
6
from Arthur Rimbaud. What is more,
material and tightly-defined places
no one will question the quality of
in an increasingly transient world,
a child’s drawing, and certainly not
they do not resort to promo-talk or
when they are on surfaces which are
theorising and ironic witticisms; all
after all intended for it. After all, why
they do is prepare for building and
would one not cover walls painted
in so doing display an increasingly
with blackboard paint with drawings
rare architectural integrity, and create
in chalk? This is a cast-iron logic that
architecture that is sufficiently defiant
is also to be found in Dessauvage and
to offer resistance to the world.
Mohammadi’s architectural designs: if
‘Architecture is the cruellest of all
a decision has to be taken anywhere,
professions,’ as the architectural critic
34
Bekaert, Geert, ‘Two houses in
Hermans, Willem Frederik, ‘Ik
Delbeke, Maarten, ‘Jong of vers?’, in
Chomsky, Noam, ‘Language and Kertész, Imre, ‘De verbannen taal’, Bekaert, Geert, ‘Leven met
Verschaffel, Bart, ‘Mon lieu commun.
Sudjic, Deyan, ‘Faust aan de
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
35m3 installatie / Installation / Installation Dessauvage & Mohammadi House One, Brugge, 2001: 2 tekeningen, 50 x 65 cm / 6 foto’s, 30 x 42 cm / 5 studie’s, 18 x 24 cm House Two, Brugge, 2001: 2 tekeningen, 50 x 65 cm / 6 foto’s, 30 x 42 cm / 3 studie’s, 18 x 24 cm House Three, Oostkamp, 2001: 2 tekeningen, 100 x 70 cm, 55 x 70 cm / 6 foto’s 30 x 42 cm / 4 studie’s, 18 x 24 cm House Four, Essene, 2005: 2 tekeningen, 50 x 65 cm / 3 foto’s, 30 x 42 cm / 4 studie’s, 18 x 24 cm Machu Picchu, Hotel in Coscu, 2004: 1 tekening, 40 x 57 cm Holocaust Human Rights Center of Maine, 2004: 1 tekening, 40 x 57 cm Tapijt op vloer: Desso, Esco Palatino no. 205.027 (blauw), 286 x 391 cm Krijttekening buitenkant: Maur Junior en Marc Dessauvage
Biografie / Biographie / Biography Maur Dessauvage (°1963, Antwerpen) studeerde architectuur aan het Henry van de Velde-Instituut, Antwerpen. Afagh Mohammadi (°1956, Abadan, Iran) studeerde aan de Faculty of Architecture and Urban Planning van de National University of Iran, Teheran en aan de Faculté Polytechnique te Bergen. In 1993 richtten Dessauvage en Mohammadi samen een architectuurpraktijk op in Brugge. Maur Dessauvage (°1963, Anvers) a fait ses études d’architecte à l’institut Henry van de Velde d’Anvers. Afagh Mohammadi (°1956, Abadan, Iran) est diplômé de la Faculty of Architecture and Urban Planning de la National University de Téhéran (Iran) et de Faculté Polytechnique de Mons. En 1993, Dessauvage et Mohammadi fondent ensemble un bureau d’architecture à Bruges. Maur Dessauvage (°1963, Antwerp) studied architecture at the Henry van de Velde Institute in Antwerp. Afagh Mohammadi (°1956, Abadan, Iran) studied at the Faculty of Architecture and Urban Planning of the National University of Iran, Tehran and at the Faculté Polytechnique of Mons. In 1993 Dessauvage and Mohammadi founded their architecture practice in Bruges.
© foto's: Christine Bastin & Jacques Evrard Projecten / Projets / Projects Illustraties / Illustrations / Illustrations p. 36 - 37: House One, Brugge, 2001 p. 38 - 39: House Two, Brugge, 2001 p. 40 - 42: House Three, Oostkamp, 2001: p. 43 - 45 House Four, Essene, 2005 p. 46: Cleopatra Kiosk, London, 2003 p. 47: Machu Picchu, Hotel in Coscu, 2004 p. 48: Holocaust Human Rights Center of Maine, 2004 p. 49: Lay-out 35m3, deSingel, Antwerpen
1992 – 1994 studie van zes huizen 1995 Internationale ontwerpwedstrijd ‘Minamata Memorial’, Japan (vierde eervolle vermelding) 1996 internationale ontwerpwedstrijd Nationale Bibliotheek Kansai-Kan, Japan 1997 Kantoorgebouw Alumetal, Wingene 1997 – 2001 ‘House One’, Brugge 1997 – 2001 ‘House Two’, Brugge 2001 ‘House Three’, Oostkamp 2003 Internationale architectuurwedstrijd RIBA, Cleopatra Kiosk, London 2004 Internationale architectuurwedstrijd Machu Picchu 2004, hotel in Coscu, Peru 2004 Internationale architectuurwedstrijd voor het Holocaust Human Rights Center of Maine, University of Maine, Augusta, USA 2005 ‘House Four’, Essene, Affligem 2005 35 m3 Dessauvage Mohammadi, tentoonstelling, deSingel internationaal kunstcentrum, Antwerpen
Solotentoonstellingen / Exposition solo / Solo exhibitions 2005
50
35m3 Dessauvage & Mohammadi, deSingel internationaal kunstcentrum, Antwerpen
51
Artikels en publicaties / Articles et publications / Reviews and publications 2003
‘House One’‘ en ‘House Two’, in: ‘a+u Driving through Belgium I’, nr. 392, Japan
Prijzen / Prix / Awards 2004
‘House Two’, Belgian Architecture Award 2004
Contact / Contact / Contact Maur Dessauvage & Afagh Mohammadi Rijselstraat 20/5, 8200 Brugge / T +32 50 71 82 32
[email protected]
Auteur / Auteur / Author Christophe Van Gerrewey is ingenieur-architect. Hij studeerde aan de Universiteit Gent en volgt momenteel een master in literatuurwetenschap. Teksten van hem werden gepubliceerd in onder meer A+, Dietsche Warande & Belfort en De Witte Raaf. Eind 2004 verscheen van zijn hand ‘Werkelijkheid zonder Weerga. Fictionele architectuurkritieken’ in de reeks Vlees & Beton. Christophe Van Gerrewey est ingénieur architecte. Il est diplômé de l’université de Gand et suit actuellement une maîtrise de sciences littéraires. Il a écrit de nombreux articles qui ont été publiés notamment dans A+, Dietsche Warande & Belfort en De Witte Raaf. Sa publication ‘Werkelijkheid zonder Weerga. Fictionele architectuurkritieken’ est parue, fin 2004, dans la série Vlees & Beton. Christophe Van Gerrewey is an engineer-architect. He studied at Ghent University and is currently doing an MA in Literary Studies. His writings have been published in A+, Dietsche Warande & Belfort and De Witte Raaf, among others. His ‘Werkelijkheid zonder Weerga. Fictionele architectuurkritieken’ was published in the ‘Vlees & Beton' series in late 2004.
52
53
Colofon / Colophon / Imprint Deze publicatie verschijnt naar aanleiding van de tentoonstelling ‘35m3 Dessauvage & Mohammadi’, van 1 december 2005 tot en met 15 januari 2006 in deSingel internationaal kunstcentrum, Antwerpen. Cette publication paraît dans le cadre de l’exposition ‘35m3 Dessauvage & Mohammadi’, du 1 décembre 2005 au 15 janvier 2006 au centre d’art international deSingel à Anvers. This publication appears on the occasion of ‘35m3 Dessauvage & Mohammadi’, exhibition held at deSingel international arts centre, Antwerp, from the 1st of December 2005 to the 15th of January 2006.
Uitgever / Editeur / Publisher deSingel internationaal kunstcentrum, Antwerpen & VAi, Vlaams Architectuurinstituut, Antwerpen Algemeen directeur deSingel / Directeur général / General director: Jerry Aerts Directeur VAi / directeur / director: Katrien Vandermarliere Programma tentoonstellingen / Programme des expositions / Exhibition programmer: Moritz Küng Programma 35m3 / Programme 35m3 / Exhibition program 35m3: Roeland Dudal, Moritz Küng, Katrien Vandermarliere Teksten / Textes / Writers: Christophe Van Gerrewey, Moritz Küng, Katrien Vandermarliere Vertaling / Traduction / Translation: Gregory Ball (E) / Michèle Tys (FR) Eindredactie / Rédaction / Editor: Roeland Dudal Illustraties / Illustrations / Illustrations: Dessauvage-Mohammadi Realisatie tentoonstelling, vormgeving / Réalisation de l’exposition, mise en page / Exhibition production, design: deSingel Oplage / Tirage / No. of copies: 250
© 2005 deSingel © 2005 VAi © Dessauvage-Mohammadi Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of welke andere wijze ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Tous droits réservés. Aucune partie de cette publication ne peut être reproduite, mise en mémoire dans un fichier de données automatisé ou rendue publique par impression, par photocopie ou par quelque procédé que ce soit, sans l’autorisation préalable de l’éditeur. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopy, recording or any other information storage and retrieval system, without prior permission in writing from the publisher.
56
