PROSA MELAYU KLASIK
:
TELAAH PERSOALAN DAN FUNGSI
HARUN BIN JAAFAR
FAKULTIBAHASA
KOD PENYELIDIKAN UPSI
:
01-01-47-02
AKAUN PENYELIDlKAN UPSI
2003
:
050560
PENGHARGAAN
Terima kasih yang tidak terhingga dirakamkan kepada Prof. Dr. Khadijah Rohani binti Mohd. Yunus, Timbalan Naib Canselor Akademik, Universiti Pendidikan Sultan Idris [UPSI]; Prof. Dato' Dr. Abu Bakar bin Nordin,
Pengarah, Pusat Penyelidikan dan Perundingan UPSI; Dr. Nor Azmi bin Mostafa, Dekan, Fakulti Bahasa UPSI; Perpustakaan Negara Malaysia; Perpustakaan Tun Seri Lanang, Universiti Kebangsaan Malaysia; semua rakan yang memberi sokongan; serta pihak-pihak yang terlibat dalam proses penyiapan projek penyelidikan jangka pendek ini.
DRS. HARUN JAAFAR, JABATAN KESUSASTERAAN MELA YU, FAKULTI BAHASA, UPSL
31 OOOS 2003.
ABSTRAK
Sehingga kini belum ada pihak yang membuat kajian secara menyeluruh terhadap Prosa Melayu Klasik walaupun Harun Mat Piah telah menghasilkan disertasi kedoktorannya dalam bidang Puisi Melayu Tradisional. Hal ini mendorong saya mengambil kumpulan karya prosa itu sebagai bahan kajian. Banyak aspek yang boleh dikaji dengan menggunakan kumpulan karya itu. Namun demikian, saya hanya memfokuskan kepada persoalan dan fungsi. Teori-teori yang dipilih sebagai landasan pengkajian bagi menyerlahkan kedua-dua aspek itu ialah teori struktur yang diwakili oleh pendekatan strukturalisme-genetik dan teori kebahasaan yang diwakili oleh pendekatan semiotik. Kedua dua pendekatan itu dipilih kerana ruang lingkup yang dicakupinya ialah Di samping itu, bahasa, budaya, dan kesusasteraan. pendekatan semiotik yang ditunjangi pembacaan hermeneutik turut menyelongkar makna tersurat dan makna tersirat sesebuah karya. Dengan demikian, keselarasan pelbagai faktor diambil kira untuk menyatakan persoalan, gambaran masyarakat, dan amanat dalam karya pelbagai genre yang terkandung dalam kumpulan Prosa Melayu Klasik. Ketiga-tiga aspek itu digaul dengan makna tersurat dan makna tersirat secara saksama untuk menentukan fungsi sesebuah karya atau kumpulan karya dihidangkan kepada khalayak. Melaluinya, ditemuilah persoalan-persoalan keagungan raja dan negara; kepahlawanan; kesetiaan rakyat; panduan untuk raja, pembesar, dan rakyat; serta agama dan moral. Kesemua persoalan yang diutarakan itu menunjukkan bahawa fungsinya bukan sahaja sebagai alat hiburan malahan juga sebagai alat penyerlahan world view tersebut diketengahkan untuk Melayu. Dapatan-dapatan menimbulkan kesedaran masyarakat Melayu tentang kewibawaan dan kerelevanan karya kesusasteraan dalam kehidupan mereka dahulu, kini, dan selamanya.
PROSA MELAYU KLASIK: TELAAH PERSOALAN DAN FUNGSI
LATAR BELAKANG
Produk kesusasteraan
bangsa-bangsa
iaitu prosa dan
puisi.
Prosa ialah
ialah
yang
karangan
bawah dua
zaman
cabang
karya kreatif yang
Cabang-cabang
Kesusasteraan
.
peradaban
karangan,
sementara
gaya, struktur
bahasa, dan
yang dimaksudkan itu ialah Kesusasteraan
cetak
sebagai
kepada peradaban
semua
karya
Islam yang
tradisional
wujud
ke
satu
generasi,
dan
dianggap sebagai
Peradaban Islam telah memberi nafas baru
mendominasi
segalanya
Alam
Semua
Melayu.
[termasuk
karya
tradisional
kepada kehidupan
hasil-hasil sarna
Melayu dianggap sebagai kesusasteraan awal. berakhir. awal.
Oleh sebab itu,
Sejak peradaban
peradaban
cetak
cetak
milik bersama
sastera]
umat
satu
masyarakatnya. Melayu
setelah
dan
memasuki
ada lisan atau bertulis dalam bahasa
Tiap-tiap
sesuatu yang
ditetapkan sebagai penamat
diperkenalkan,
atau
abad ke-19M
diperkenalkan pada pertengahan
(Harun Jaafar 1996:27). Semua karya awal berbahasa Melayu dipusakai dari
generasi
puisi
kedua-dua bentuk itu diletakkan di
perbezaan
ditakrifkan
yang berteraskan
Melayu
dihasilkan sebelum
berbentuk
dua bentuk yang utama
Melayu Moden.
Klasik
Melayu
oleh
dipisahkan
utama yang
Kesusasteraan
berbahasa
terbahagi kepada
berangkap. Sungguhpun begitu,
penghasilannya.
Melayu Klasik dan
di dunia
ciri-ciri gaya sastera
berawal
pasti
kesusasteraan
awal
tidak
lagi
2
menjadi
ikutan
Pada
pengkarya.
para
meninggalkan pengaruhnya dalam kehidupan
Penyataan-penyataan sememangnya
yang
orang-orang
menunjukkan
atas
itu
datang
menyusurgalurkan
berbagai-bagai
dan
pergi
pancaran
serta
Melayu.
bahawa
imej
meninggalkan
menjelaskan gambaran Nusantara amnya.
sejarah
yang
yang kelihatan
Semuanya
pada
kepada
dapat
melihat
dengan jelas isinya
mahupun gaul an pengaruh-pengaruh. jalur-jalur
khazanah
karya
wama
karya
mensetempatkan
lahir
Sebahagiannya menjadi idea-idea
daripada kecemerlangan
dan
pengambilan, pernbuangan, akulturasi.
yang
setiap
satu dalam
dan
pengaruh
menguasai karya-karya
Iebih unik
asing.
bagi
Melayu khasnya
bagai peJangi. Namun, kepelbagaian
sudut
tetapi
dijejaki
sementara
pasti menyerlahkan aspirasi
Pengaruh-pengaruh
unik.
yang
sastera
dan sekali gus membezakan yang
menjadikannya begitu adunannya
bekas yang boleh
acuan-acuan
telah melalui proses-proses
timbunan khazanah itu melalui
kebetulan
Melayu
menyelubungi kehidupan masyarakat Melayu
pengubahsuaian akibat hambatan-hambatan migrasi dan
itu membentuk
Kesusasteraan
yang terbentuk melewati hasil-hasil
telah mewamai pengucapan sastera yang akur
Kita
[Inggeris]
rupa.
Rentetan-rentetan
dan
Barat
juga peradaban
dipengaruhi pelbagai peradaban sepanjang sejarah perkembangannya.
Peradaban-peradaban dalam usaha
di
itu
masa
wama
itulah yang
apabila ditinjau
dari
Kebolehan itu bukanlah satu
kreativiti
pengarangnya.
Dari
3
kecemerlangan prosa
itulah kita menikmati beraneka genre dan sub-sub genre dalam
mahupun puisi
klasik.
Bertitik tolak dari huraian-huraian di atas,
menganalisis,
kategori
dan menilai teks-teks dan
menyelesaikan permasalahan Kesemua hal yang disebutkan
pilihan
dalam
kajian kategori
persoalan-persoalan
sebelum ini akan
ini akan cuba Prosa
Melayu
menggali,
Klasik
bagi
menjadi objektifnya.
yang
dijadikan topik-topik
utama
dalam
bahagian-bahagian seterusnya.
PENYATAANMASALAH
Kajian
ini dilaksanakan untuk
karya-karya
yang
tergolong
menghubungkannya dengan
yang
terdapat dalam
Klasik
dan kemudian
menyatakan persoalan-persoalan
dalam amanat
kategori
Prosa
Melayu
sesuatu
genre dalam
Melayu Klasik ini
adalah untuk
bagi menyerlahkan fungsi
kategori berkenaan.
OBJEKTIF KAJIAN
Objektif
utama
kajian
yang
dijalankan
menjelaskan kewujudan pelbagai
genre dan
Kedua, genre-genre dan sub-sub dan
motif
secara
ke
atas
Prosa
subgenre
di
dalamnya.
genre itu akan ditelusuri
persoalan, penokohan,
terperinci; menghubungkannya dengan aspek-aspek sosiobudaya
4
Melayu
untuk
memperlihatkan
makna muatan atau makna tersurat
makna niatan atau makna tersirat
peranannya
sebagai
Ketiga, rujukan peminat
yang
alat
[intentional meaning];
pelbagai fungsi
dalam
untuk mendokumentasikan
[actual meaning]
serta
dan
menyusurgalurkan
masyarakat Melayu.
dapatan-dapatan kajian
supaya
menjadi
berguna kepada pengkaji-pengkaji terkemudian khususnya
bahan
dan para
sastera amnya.
KAJIAN LAMPAU
Setakat ini belum ada Prosa
itu.
kajian terhadap
keseluruhan
Melayu Klasik. Kajian biasanya
Misalnya terhadap
sastera
dibuat
karya
terhadap
hikayat, historiografi,
dalam
kumpulan
genre tertentu dalam
kumpulan
yang
sastera
tergolong
rakyat,
dan
sebagainya.
KERANGKA TEORI
Bahan-bahan
terkumpul
Penekanan diberikan
mengukuhkan
dianalisis
kepada aspek
demikian, aspek-aspek untuk
akan
Makna
struktur yang
struktur yang lain akan turut
fakta dan huraian. Di
digunakan memandangkan fungsi makna.
melalui
sesebuah
samping
pendekatan strukturalisme-genetik. terpenting
iaitu
persoalan,
Namun
digunakan apabila perlu, terutamanya teori struktur, teori kebahasaan turut
sesebuah genre itu
karya bukan sahaja perlu
amat
rapat kaitannya dengan
ditimba melalui makna tersurat
5
malahan
juga
makna tersirat. Keadaan demikian memerlukan
diikutsertakan. Walaupun kajian ini menggaulkan dua teori, teks mesti diarnbil kira untuk membuat
dipertanggungjawabkan. yang lain
Keperluan
fakta-fakta di luar
narnun
yang benar-benar
itu mendesak saya
agarna, dan
seperti kebudayaan,
penilaian
hermeneutik
pembacaan
jujur
dan
dapat
menggunakan ilmu-ilmu bantu
sosiologi.
Strukturalisme-Genetik
(a)
Teori yang diasaskan oleh Goldmann ini percaya bahawa
sebuah
struktur
tidak
yang
Strukturalisme-genetik
fakta kemanusiaan,
sastera
merupakan
statik, yakni digerakkan oleh proses-proses sejarah,
strukturasi, dan destrukturasi dalarn sesebuah masyarakat tertentu.
karya
dibentuk oleh
yang melahirkan
prinsip-prinsip
yang
karya-karya
saling berkaitan,
subjek kolektif, strukturasi, pandangan dunia,
dan
iaitu
pemahaman
penjelasan (Famk 1999:12).
Tindak-tanduk
manusia
sarna
persekitarannya merupakan genesis sastera
dan
menggarnbarkan akomodasi
aktiviti
serta
Perkembangan kelompok kolektif.
struktur
kelompok
asam
itu
ada
secara
karya
individu sastera.
manusia
garamnya.
mahupun
kolektif
Hal ini berlaku kerana
berhubung dengan
Hams
diingat
banyak aktivitinya didorong
terhadap
oleh
bahawa
karya
proses asimilasi dalarn
perlakuan
sejarah
yang bersifat
Dengan kata lain, revolusi sosial, politik, ekonomi, dan karya-karya kultural
6
yang besar
sebab
fakta sosial
merupakan karya
itu,
berupaya menghasilkan
kehidupan. Dengan dalam
karya-karya
suatu
daripadanya.
hal demikian,
terpaparlah
terpadu (Faruk
Dilihat dari sudut yang lain, dunia
secara
imaginasi
dan
yang
lengkap
1999:
karya
pelaksanaannya
sastera melalui
ada di
1999:
dalamnya (Faruk
Konsep-konsep struktur
dengan
erti.
metode dialektik.
antara
tokoh
sastera dilihat
dengan
menyatakan
pewujudan
secara
karya
Metode ini melihat sesuatu
semua
erti sesebuah
semesta
tokoh
imaginasi. Berpandukan penelitian
tokoh dan tokoh
sastera itu
ke atas
karya
dengan objek
yang
dapatan
menjurus kepada pertalian
mempunyai
sebagai
adalah menilai
dengan mempertalikan aspek-aspek struktur,
menggabungkan
sebagai ekspresi pandangan
dilakukan melalui
sastera yang koheren
'pemahaman-penjelasan'. Maksudnya iaitu
mempunyai
17-18)
Goldmann tentang
Karya
sastera
bangsa
13-16).
berkaitan itu, Goldmann memusatkan
hubungan
akan
menyeluruh tentang
world-view sesebuah etnik atau
tokoh, objek-objek, dan perhubungan-perhubungan, juga
prinsip-prinsip saling
dan
serta
kelompok itu
sesuatu
Jadi, nyatalah bahawa karya
kesusasteraan.
struktur yang koheren dan
alamlhukum-hakamnya
Selanjutnya,
pandangan hidup
01eh
idea kesatuan.
bertunjangkan
yang
membicarakan tentang
sastera
yang lahir
persoalan-persoalan
[historis]
erti
jika
ditelusuri melalui
'keseluruhan
karya
bahagian'
sastera secara
kemudian memberi
menyeluruh,
penjelasan
ke dalam struktur yang lebih besar, dan
karya (Faruk
1999: 19-21).
dan
dan
akhimya
7
Heuristik dan Hermeneutik
(b)
Kedua-duanya ada kaitan dengan pendekatan dan
mengungkap
disebut
lengkapnya
secara
heuristik adalah
terdapat
sesuatu yang
pembacaan
pembacaan karya
pemahaman
makna
sebagaimana
pemahaman
makna
secara
bagaimanapun, disebut
di dalam
digunakan
untuk memahami
kesusasteraan.
Istilah-istilah itu
serta
karya
heuristik dan
sastera
pembacaan
hermeneutik. Aktiviti
sistem semiotik
pada
tahap pertama, yakni
yang dikonvensikan oleh bahasa.
harfiah, iaitu makna
seseorang pengarang
tersurat atau
biasanya menyampaikan
actual
sistem semiotik itu,
pembacaan
hermeneutik
diperlukan.
daripada pembacaan heuristik, ditafsir
Dengan demikian, pada tahap heuristik, pengkaji
makna
Hasilnya berupa Walau
meaning.
sesuatu secara
makna niatan atau intentional meaning. Untuk
sebagai
makna
semiotik
sampai
tersirat atau
ke
tahap
dua
Ini bermakna, berdasarkan
tersiratnya, signifikansinya.
memerlukan
pengetahuan tentang
kod
bahasa; manakala pada tahap hermeneutik, pengkaji memerlukan pengetahuan tentang kod-kod yang lain,
khususnya kod
sastera
dan kod
budaya (Burhan 1998:32-33).
Oleh hal demikian, analisis hermeneutik dilakukan untuk memahami sesebuah
karya
sastera secara
lebih baik, merebut makna
atau
pursuit of signs
menurut istilah
Culler, dan menafsirkan makna berdasarkan pelbagai kemungkinan. menurut
Teeuw
bahasa dalam
ialah
erti
ilmu
yang
atau
lebih
teknik
luas
memahami
menurut
hermeneutik
pada mulanya digunakan untuk
sastera yang
baik bukan
sahaja
memerlukan
karya
maksudnya.
dan
ungkapan
diingat
bahawa
sastera
Hams
menafsir kitab suci.
pengetahuan tentang
Hermeneutik
Penafsiran
karya
kod bahasa dan kod
8
sastera malahan
yang
juga
dihasilkan
kod
dalam
budaya
atau lebih
sesebuah
tepatnya sosiobudaya kerana karya mencerminkan
cenderung
masyarakat
sastera
sistem
sosiobudaya masyarakat tersebut (Burhan 1998:34).
(c)
Karya
Apabila
Kesusasteraan
kita menganggap
bermaksud
karya
subjek berkenaan
suatu masa tertentu.
Sebagai
Dokumen
kesusasteraan
mencatat
karya
Ini bermakna sesuatu
sesuatu
tentang sastera
itu memindahkan untuk
unsur
sebagai
unsur
dalam
unsur-unsur
itu ke dalam
memperlihatkan hubungan langsung
realiti.
bagaimanapun,
menentukan realiti dalam
perubahan
sesebuah
kita
karya
sarna
karya
perlu
pada
kesusasteraan
dua
alat untuk
masa
lain kecuali
dirinya;
atau
unsur
sosiobudaya
mengambil
kerana
dalam satu
citra
perkembangan akan
karya dengan unsur dalam
kesusasteraan
merupakan
perlu
Ini kerana dari
ada
refleksi dari
interpretasi
masa
yang berbeza. Jika hal itu
bukanlah
mengubah
masyarakat pada
ke
masa
bagi
berlaku
Dengan demikian, terdapat perbezaan tanggapan
mungkin mengubah keadaan sosiobudaya.
tetapi menjadi
sebenarnya
kesusasteraan itu diambil
karya
sedar bahawa
karya kesusasteraan.
fikiran tentang sesuatu.
tentang perkara yang
sesuatu
kita
Penggemblengan kedua-duanya
antara unsur
kerana pemyataannya ialah
Walau
budaya,
memperlihatkan perkembangannya
membayangkan perkembangan budaya.
masyarakat
dokumen
kenyataan sosiobudaya
tanpa menghiraukan hubungannya dengan kerana
Sosiobudaya
sesuatu
terjadi
refleksi
sosiobudaya, tetapi
Peranan
karya
dan diterima, sesuatu
yang
kesusasteraan bukan mencatat
(Umar Junus 1986:24-26).
9
Perihal
hubungan
dipertikaikan lagi.
akrab
payah
lika kita menilai
karya-karya
dalam khazanah Kesusasteraan
Melayu
dengan
masyarakat
Ini
terpancar jelas gambaran masyarakat Melayu tradisi di dalarnnya.
Klasik,
bahawa
menunjukkan sosiobudaya
genre-genre Kesusasteraan
orang-orang
Melayu pada
di
Melayu [termasuk
dunia, falsafah, dan kepercayaan]. orang
tidak
kesusasteraan
zaman
Sastera
feudal.
Melayu Klasik mendokumentasikan
dalarnnya
ialah adat dan adab,
Sejarah menjelaskan
stratifikasi
pandangan
so sial
orang
Bagaimana ketatnya peraturan untuk menghasilkan
pantun, begitu pulalah beratnya peraturan hidup yang mesti mereka patuhi. Mitos yang bersifat sakral
masyarakat. Hal-hal
ini
kepada peraturan
alamo Talibun dalam Sastera
royong.
Epiknya pula
projeksi masyarakat
sarat
secara
tersirat
dengan konsep kesetiaan
bermakna orang
falsafah iaitu
hanya kebijaksanaan
yang
yang
dapat
memberi
muslihat untuk
akan
mendapat petunjuk,
kebaikan; dan
orang
hidup [menghindarkan permusuhan
dan cintakan
pelbagai kesan negatif yang diakibatkan
dan gotong
Cerita-cerita lenaka
Inti amanat cerita-cerita itu
masalah. Ini
perlindungan kepada dan beroleh
yang
orang
lain;
kuasa; hanya orang dan
mengenal kebenaran,
bijaksana sahaja
unsur
dogmatik. Waadat, derhaka,
amat menakutkan.
bijaksana sahaja dapat menjadi pemimpin
berilmu yang
terhadap
kebijaksanaan dapat mengatasi pelbagai
yang
norma
yang lebih tersusun,
Rakyat mendodoikan konsep kesepakatan
motif-motif kebodohan dan kecerdikan.
berupa
mengawal
serta sentiasa berhati-hati
tulah, dan daulat menjadi simbol sakral yang
mempertentangkan
dan
mengarah kepada pembentukan masyarakat
teratur, terkawal, dan, patuh unsur
sistem
berfungsi sebagai
menggunakan
dapat memastikan kerukunan
perdamaian].
oleh tindakan-tindakan
Kebalikannya
kurang
cerdik.
ialah
10
Teori-teori dan
karya-karya
menjelaskan
bahawa
kesusasteraan berakarumbikan seluruh aktiviti sesuatu etnik dan
bangsa.
pendapat-pendapat
Sehubungan itu, struktumya menghasilkannya.
Hal-hal itu
Lalu muncullah aneka
masyarakat.
terisi
penafsiran
[tidak
menyampaikan
melalui usaha-usaha menafsir isi Hasil-hasil
melalui
kandungan
berkembang
kira dalam bentuk lisan
kenyataan
itu
jika
dan lain-lain.
dalam sesebuah
mahupun tulisan]
'Sesuatu' itu boleh diserlahkan
sesebuah
karya
sesebuah
penting kepada anggota-anggota masyarakat
yang
sesuatu.
tersurat dan tersirat.
secara
yang dibuat akan membolehkan sesebuah
Makna niatan dan makna muatan
sukar untuk menerima
di atas
plot, penokohan, latar,
cerita yang beredar dan
Cerita-cerita itu dihasilkan
oleh pengarangnya untuk
dikutip
dengan pelbagai penyataan tentang masyarakat
dipaparkan
mac am
yang
karya demi
yang
itu diketahui.
karya
difaharni itu
kelangsungan hidup
kita memahami tugas dan
menjadi
aset
mereka. Tidak
fungsi
bahan-bahan
berunsur kesusasteraan.
Karya Karya
dan
sastera dihasilkan pengarang untuk
pembaca saling
dianggap tidak berjaya. khalayak. Sebelum
memerlukan.
Sesebuah
Jelaslah di sini bahawa
mengarang,
santapan pembaca
si pengarang
karya
dan
kesusasteraan
fungsi
kepada khalayak.
sasaran
menetapkan tujuan
bermulanya pembicaraan tentang persoalan
masyarakat.
yang tidak diterima
kumpulan
Di sinilah
atau
karya
pembaca
sastera ialah
ia berbuat demikian.
dalam genre-genre kesusasteraan
11
PERSOALAN KAJIAN
Perkara-perkara
yang hendak diselesaikan dalam
persoalan-persoalan amanat
Prosa
di
terdapat
yang
dalamnya;
dan
dalam Prosa
menghubungkan
kajian
ini termasuklah menyenaraikan
Melayu Klasik;
kedua-dua
aspek
menggali kandungan
tersebut
dengan fungsi
Melayu Klasik kepada kbalayak.
BATASAN KAJIAN
Kajian
im
Kesusasteraan
difokuskan
kepada
Prosa
Melayu Klasik
Melayu sahaja Bahan-bahan lain akan digunakan
yang atau
terdapat
dalam
dibincangkan jika
perlu.
Pembicaraan ke atas bahan-bahan yang
kepada
dua
aspek penting,
akan diberikan untuk
dapat dikumpulkan
itu akan
ditumpukan
iaitu intriksik dan ekstrinsik. Oleh sebab itu, huraian-huraian
menjelaskan peristilahan; memperkatakan kepelbagaian
dalaman dan luaran bahan
kajian;
dan perkara-perkara lain yang difikirkan
unsur
perlu.
REKA BENTUK KAJIAN
Pelbagai kaedah telah biasa digunakan orang untuk membuat
sesuatu
ialah
soal-selidik, temuramah,
penyelidikan perpustakaan, penyelidikan
lapangan,
kajian. Antaranya
12
dan
sebagainya.
Narnun
demikian,
menyelesaikan kajian ini,
Kaedah tersebut
diperlukan.
iaitu
Maklumat-maklumat itu diarnbil
duanya
Lanang
dan
daripada
semua
Tanjong Malim;
bahawa
dan
ini
kajian
memerlukan
yang
itu
dapatlah
masih
maklumat sekunder
dikatakan
walaupun
terfokus
asas
yang
sebagai
bemasib baik kerana
kepada
bahan
Klasik.
itu ialah
Perpustakaan kedua
Melayu,
sederhana
kalau
Narnun
sahaja.
yang senada
bahagian sahaja
POPULASI KAJIAN
dan
Lumpur.
yang
pertama tersebut
diteliti
secara
dari tempat-tempat yang dimaksudkan
memperoleh banyak bahan
pengujian
Kuala
Sehubungan itu, kajian
penting. Narnun,
diperoleh
satu atau dua
tidak memerlukan
rujukan
merupakan kajian
Klasik.
Kajian ini
maklumat yang
rujukan seperti buku,
Perpustakaan Negara di
Melayu
halus, bahan-bahan
bahan-bahan
Institut Alarn dan Tarnadun
seumparnanya dilakukan ke atas Prosa
banyak
semua
Kebangsaan Malaysia [UKM]; Perpustakaan Universiti
terletak di Universiti
Sayugia diingatkan
sahaja untuk
yang telah disebutkan sebelum ini. T empat
sebagainya
juga Perpustakaan
Pendidikan Sultan Idris,
kaedah
satu
untuk mencari dan mencatat
tempat yang digunakan untuk memperoleh Tun Seri
menggunakan
penyelidikan perpustakaan.
digunakan
latihan ilmiah, dan
majalah,
saya akan
persarnpelan.
demikian,
saya
dengan kajian
dari timbunan Prosa
ini
Melayu
13
INSTRUMEN KAJIAN
Bahan-bahan yang
diambil
secara
tersebut akan
digunakan
berpilih
untuk
kajian
dari genre dan
ini terdiri
subgenre
daripada
terlebih dahulu.
pilihan
yang
yang telah diklasifikasikan, Teks-teks
diperdapatkan dari perpustakaan dan koleksi
dikenalpastikan
teks-teks
individu-individu yang
Bahan-bahan yang disebutkan itu
telah
menjadi sumber
pertama kajian ini.
Namun
bahan yang
majalah,
demikian, sumber sekunder juga
digunakan
untuk
akan
yang
memilikinya.
dipakai
untuk
kajian
ini. Bahan
bahagian-bahagian seterusnya diambil daripada buku-buku,
latihan ilmiah, tesis, disertasi,
itu
turnt
manuskrip,
dan seumpamanya. Bahan-bahan
diperoleh daripada perpustakaan, institusi-institusi,
serta individu-individu
PENGUMPULAN DATA
Bahan-bahan yang termaktub dalam reka bentuk dan instrumen
sepenuhnya
untuk
mengumpul
menyempumakan penyelidikan
ini.
pelbagai
maklumat
kajian
yang
akan
digunakan
diperlukan
bagi
14
PENGANALISISAN DATA
ini
Bahagian
dijalankan
mengkategorikan
genre
maklumat
asas
mengupas
persoalan
semiotik.
Gaulan
kod
secara
dalam Prosa
mengenainya seperti dan amanat
semua
Melayu
Klasik dan
bentuk dan
akan
Peringkat pertama
berperingkat-peringkat,
menyerlahkan
ciri-cirinya.
Peringkat
maklumat kedua akan
mengikut prinsip-prinsip strukturalisme-genetik
dapatan itu dianalisis berpandukan kod bahasa, kod
sastera, dan
kategori
Prosa
penelitian terhadap kesusasteraan,
basil
budaya bagi menyerlahkan fungsi-fungsi karya pelbagai
genre dalam
dan
Melayu Klasik kepada khalayak.
Prosa Lisan
(A)
Kita hams
Melayu
menyedari
bahawa dalam membuat
hasil kesusasteraan klasik
karya-karya
juga mempunyai
penting
peranan yang sangat
kesusasteraan moden kerana kesusasteraan klasik itulah yang
di
samping
menjadi
akar
kepada kesusasteraan moden.
Kesusasteraan
Walau
bagaimanapun, kajian
Karya-karya
dalam
tradisi tulisan. dan cerita
cerita
Melayu Klasik terbahagi kepada dua kategori,
itu
Tradisi lisan
rakyat.
binatang,
kategori
Cerita
dan
ini akan
hanya
difokuskan
kepada
terbahagi kepada dua cabang
Melayu terbahagi kepada tiga
iaitu prosa dan
Prosa
Klasik.
utama, iaitu tradisi lisan dan genre, iaitu
rakyat terbahagi pula kepada riga subgenre,
dong eng rakyat.
Melayu
puisi.
mitos, legenda,
iaitu cerita
jenaka,
15
Tradisi tulisan dalam bahasa Kesusasteraan
Warisan
Klasik
Melayu terbahagi kepada
Islam
Kesusasteraan KIasik Warisan Islam terdiri
naratif.
Genre-genre
sastera
ketatanegaraan,
naratif ialah
daripada
lima
yang
sastera
hikayat nabi-nabi, hikayat terdiri
daripada dua
dan
sastera
daripada
KIasik
iaitu
Hindu-Jawa.
dua bentuk, iaitu naratif dan bukan
sastera
iaitu
undang-undang.
epik,
dan sastera
Genre-genre sejarah.
tokoh-tokoh agama, dan
sub genre, iaitu
yang berbentuk
Sastera
hikayat romantik, hikayat-hikayat
hikayat
Nabi
terdiri
Muhammad, Sastera
hikayat berbingkai.
epik
epik Melayu-Islam dan epik kebangsaan.
Kesusasteraan Klasik Hindu-Jawa yang terkenal, iaitu Mahabharata dan genre, iaitu sastera transisi dan sastera
(i)
Kesusasteraan
kumpuIan,
berbentuk bukan naratif ialah sastera kitab, sastera sufi,
hikayat,
sub-genre,
dan
dua
sebenarnya bersumberkan epik-epik
Hindu
Ramayana. Kedua-duanya telah melahirkan dua
panji.
Sastera Lisan
Masyarakat Melayu
tradisional terdiri
daripada
dua
golongan
yang besar, iaitu
golongan
pemerintah dan golongan rakyat. Golongan pemerintah terdiri daripada raja dan keluarganya nelayan
serta para
pembesar.
Golongan
yang mendiami kawasan-kawasan
Kewujudan
struktur
masyarakat
sastera yang besar dalam Prosa
kedua terdiri
daripada
pedalaman, perdesaan,
yang sedemikian
Melayu KIasik,
dan
para
petani
dan
pesisiran pantai.
mendorong kelahiran
iaitu sastera
ahli-ahli
rakyat dan
dua bentuk
sastera istana.
16
Abdul Rahman Kaeh
saling bertentangan
(1981: 100-101) mengatakan antara satu sarna
lain.
bahawa kedua-dua bentuk sastera itu
Hal ini
terjadi
kerana
pihak-pihak tersebut
ingin mengekalkan peneerminan tentang pergolakan jiwa, perlakuan,
serta
daya eipta
masing-masing,
Kesusasteraan kesusasteraan tertua kerana sebelum Namun
rakyat
bagi
dikenali
juga sebagai
dunia. Kesusasteraan lisan
sistem tulisan,
manusia bereerita melalui
hidup
kedua-dua eorak sastera itu selari;
satu
Sastera lisan
bereorak
di
atau
eara
verbal arts;
hidup
sesuatu
Hamid 1986:
sahaja.
disampaikan
terbahagi kepada tiga
pula disampaikan
dan
(Mohd.
sastera
Taib Osman 1981:
yang
merangkumi
diperturunkan
dari
3).
semua
generasi
menjadi sebahagian daripada
dua
kategori
dalam bentuk prosa.
genre, iaitu
Sebenarnya,
tradisi
1).
Melayu terbahagi kepada
Naratif lisan
bukan naratif
lisan
Hasil-hasil kesusasteraan jenis ini
diwarisi melalui proses transmisi;
masyarakat mereka (Ismail
ini
sastera lisan
masyarakat.
terdahulu; dianggap sebagai milik bersarna;
naratif.
demikian
golongan masyarakat menghasilkan
golongan lagi menghasilkan
Sastera lisan
jalan
tengah-tengah masyarakat.
merupakan sebahagian daripada budaya rakyat
aspek kehidupan
dianggap
pernyataan ini tidak sepenuhnya benar kerana selepas wujudnya
sistem tulisan pun, tradisi lisan masih
tulisan dan satu
kesusasteraan lisan ialah eorak
bangsa di
semua
wujudnya
demikian,
atau
utama, iaitu naratif dan bukan Hasil sastera dalam
mitos, legenda, dan eerita rakyat.
dalam bentuk
puisi;
keeuali
syair.
kumpulan
Sastera lisan
Namun
demikian,
17
ini tidak akan membicarakan
kajian
semua
hal yang berkaitan
dengan
Puisi
Melayu
Klasik.
Ciri-ciri utama naratif lisan ialah dituturkan. Kedua, lahir dalam
belum
menerima
masyarakat. Keempat, hasilnya dianggap milik
Ciri-ciri
Penyebarannya
(Ismail
sastera
lisan
kepada
tokok
menentukan
fenomena ini
menyebabkan terdapat banyak
menghapuskan
dipenuhi dengan khayalan dan
Sastera lisan
kepada
isi cerita
waktu
menjadikan Sudah
disukainya, mengubah
bagi
fakta dan kebenaran
satu
disukainya. cerita.
sesuatu
Fenomena
Kesan
daripada
menyebabkan cerita-cerita
lis an
fantasi.
yang aneh dan tidak
bahawa faktor-faktor itu
pemikiran
versi
memperlihatkan pemikiran yang
rakyat
milik bersama
apa-apa yang tidak
rasanya, dan
mementingkan
fungsinya.
bentuk,
tambah, pengubahsuaian, dan penghilangan.
tabiat manusia untuk menambah sesuatu yang
yang tidak
dan
isi,
dianggap sebagai
mengikut cita
sifatnya
mementingkan
2-3).
Melayu
melalui pertuturan dan
sastera lisan terdedah
menjadi
Hamid 1986:
bersama. Kelima, tidak
yang
sesebuah
Ketiga, menggambarkan ciri-ciri budaya
kemajuan.
fakta dan kebenaran
masyarakat
logik.
relatif masih rendah
Para
apabila dirujuk
sarjana antropologi berpendapat
merupakan pernyataan manusia pada peringkat awal,
kanak-kanak
(Mohd.
Taib Osman 1991:
3).
Walau
seperti
bagaimanapun,
18
keadaan itu tidak bersifat statik.
peningkatan ilmu
dalam
pengetahuan,
Kesusasteraan
lisan
Cerita
melahirkannya.
menggambarkan budaya autobiografi zaman
yang
selepas
ialah
kemasukan agama Islam ke Alam
alat
lis an bukan sesuatu
cerita
pendidikan kepada anggota-anggotanya. legitimasi lisan
pemerintah (Ismail
(a)
untuk
4-5).
untuk
negeri
malah
diibaratkan
sebagai
bangsa.
Masyarakat
menyampaikan pengajaran
Cerita-cerita lisan juga
menyalurkan
Hamid 1986:
sesuatu kaum atau
yang
sastera
pengucapan
Kandungannya boleh
lisan
sesuatu kaum ke atas daerah atau
juga berfungsi
hasil
semata-mata
masyarakat.
Melayu.
fungsional kepada masyarakat
yang
meriwayatkan kehidupan
lampau menggunakan
perubahan berlaku apabila wujud
berkembang selari dengan pertumbuhan
Hasil-hasil sastera
budaya.
terutama
Perubahan demi
tertentu. Di
kritikan
atau
dan
berperanan mewujudkan
samping
sindiran
semua
itu, cerita
terhadap golongan
Hal ini akan dibicarakan nanti.
NaratifLisan
Ahli-ahli
sejarah
sastera
membahagikan
Kesusasteraan
sastera klasik dan sastera moden. Kesusasteraan
hasil yang
menunjukkan
sebenamya
telah
zaman
orang-orang
mempunyai hubungan dengan
dua
kategori, iaitu
Melayu Klasik ditakritkan sebagai hasil
ciri-ciri gaya sastera dalam
meninggalkan pengaruhnya dalam kehidupan
Melayu kepada
Barat
sebelum
peradaban
Barat
Melayu. Orang-orang Melayu
sejak kejatuhan Melaka pada tahun
19
1511
Namun
kepada Portugis.
dikatakan terlalu ke-20
abad
Ionggar
masyarakat
demikian, pada
itu, hubungan dengan Barat boleh
Hanya pada abad ke-19 dan permulaan
dan bersifat Iuaran.
dan
masa
kebudayaan Melayu mengalami perubahan sosiobudaya
besar-besaran akibat penguasaan Barat itu.
secara
Melaka,
dan
Abdullah
Munsyi
yang
bahawa
kemasukan
Pi nang,
bertumbuhnya
Taib Osman
menggilap
digelar Bapa
Kesusasteraan
Barat
Melayu
Moden.
diingat
bentuk
menyediakan
hanya
Hams
temp at
suatu ciri sastera yang baharu kerana bibit-bibit awal kesusasteraan bam
tidak berasal dari Barat
(Mohd.
baharulah terhasil tulisan-tulisan
Singapura,
seterusnya
pengaruh
Apabila British menjajah Pulau
tetapi daripada
1981:
108-109).
kesusasteraan dan bahasa
Kesusasteraan Mesir dan Kesusasteraan Indonesia
Namun, berabad-abad sebelum itu, Islam te1ah
Melayu menjadi wadah penglahiran pemikiran
yang
intelektual.
Sejarah perkembangan budaya bangsa-bangsa iaitu satu bentuk
makhluk
hal us,
pemikiran roh,
manusia
semangat,
sehubungannya dengannya (Ismail kedua dalam lama
primitif yang sakti,
perkembangan budayanya
cenderung beranggapan
di
Kemboja [Funan]
dan
dan
1-15).
dengan
bahawa sebelum
Hindu-Buddha yang seragam di Asia
purba
terisi
berkaitan
taboo,
Hamid 1985:
di dunia bermula
dengan kepercayaan kepada
perkara-perkara
lain
yang
Bagi bangsa Me1ayu, peringkat
cara
kedatangan
Tenggara.
dengan animisme,
hidup
Islam.
Islam telah
Pengaruh
Kepulauan Melayu [Srivijaya
Para
penyelidik
wujud kebudayaan
itu dicorak oleh
dan
Majapahit].
kerajaan Mereka
20
untuk
juga cenderung
oleh
dipertuturkan
beranggapan
yang kini dikenal
masyarakat
Melayunya dengan mengambil Srivijaya seperti mana
tidak
sekalipun
di Siam
Buktinya, di Bali
yang
wujud
sinkritisme yang
Kristian;
serta
samping itu,
mereka
pernah wujud
anutan
Portugis dan
pengaruh (Fakulti
satu
kebudayaan Melayu [Jambi]
kebudayaan
zaman
yang seragam di rantau ini.
Theraveda;
Tengah wujud kebudayaan
dalam
yang selalu
dari
diingat
yang dibentuk oleh anutan Islam.
oleh orang Vietnam
Pagan
masih
penguasaan
terhadap
dan Di
kerajaan
peperangan
menjadi kenangan dalam
animistik.
Catatan-catatan
itu di Brunei dan Makasar.
seperti
pengembara Tambahan
bahasa Arab dalam bahasa
dan Kemanusiaan t.th.: Modul 13 dan unsur
kedudukan yang
anutan agama,
,
contoh masyarakat di rantau ini yang memeluk
mengesahkan keadaan
Dengan melihat kepada
Islam
purba, Hindu, Buddha,
ingatan bangsa Melayu tentang
kepercayaan
Kemasyarakatan
asli
wujud budaya
Sebaliknya, banyak
bahasa, kesusasteraan,
hakikatnya, pada
dan animisme; di Jawa
paganisme
pernyataan ini menafikan Hindu-Buddha sebagai
Melayu.
Pada
diri
yang asasnya
yang dibentuk oleh anutan Buddha
bahasa Sanskrit tidak dominan
Sains
sebagai Melayu itu mendapat jati
1- Tsing.
China atau warisan tamadun
Belanda
yang diamal dan
Brahmana; di Borneo dan
kenangan
secara terus
kebudayaan
yang dibentuk oleh anutan Buddha
di Selat Melaka
tradisi orang Burma agama Islam
oleh
wujud kebudayaan
seperti
dengan
nama
menggabungkan kepercayaan
tiada
Hindu-Buddha
sempena
dilaporkan
wujud kebudayaan
Nias masih
bahawa bahasa dan
dan
sebatinya
pandangan dunia, pemikiran,
pula,
Melayu
14). Pemyataan
yang dominan dalam
teguh
dari
kebudayaan
Islam dalam
dan intelektual yang
21
menjadi
unsur-unsur
yang
membangunkan kebudayaan itu, maka munasabahlah
hanya Islam merupakan pengaruh
luar yang
meninggalkan kesan
mendalam
bahawa
terhadap
kebudayaan Melayu.
Oleh hal demikian,
kita tertanya-tanya dari manakah
berunsur Hindu dalam Kesusasteraan
datangnya karya-karya
A. Samad Ahmad
Melayu?
(1974: 32-33)
menulis:
Bagi mengambil
tahu
susur
galur
kesusasteraan
zaman
purba
yang berasal dari
ke
zaman
kerajaan-kerajaan
kesusasteraan Hindu itu maka kenalah kita
mengarah
di tanah Jawa di bawah
yang
dimulai
pada
daripada
zaman
zaman
itulah
perintah raja-raja Jawa
Tengah purba,
berasalnya
Kekawin
Empu
Kanwa namanya kira-kira
Jawa
kuno] Arjuna
Wiwaha
pada ...
berugama Hindu,
kira-kira antara 750
Ramayana
1030M telah
...
hingga
925M
...
seorang pengarang
syair
kekawin
[syair
mengarangkan
dalam bahasa
iaitu bolehlah
Melayu didapati
buku-buku
Hikayat Pandawa Lima. Hikayat Pandawa Kelima, Hikayat Sang Boma
atau
Sang
Samba. dan Hikayat Pandawa Jaya semuanya tersalin daripada bahasa Jawa dan berasal dari kitab Mahabharata.
Hams
terisi
dengan
diingat
bahawa
Hinduisme
dan
peringkat kedua
dalam
Buddhisme.
itu
Hal
perkembangan budaya
Jawa
dikatakan berlaku dalam
tiga
