Technische maatjes bij dyslexie Compenserende en dispenserende hulpmiddelen Jos Smeets Ria Kleijnen
Masterplan Dyslexie, 2008
3
3 Functies van ICT-middelen Schrijven/ redigeren met tekstverwerker
Woordenboeken raadplegen
Informatie verzamelen
Nalezen van getypte tekst
Voorlezen van een Nederlandse tekst
Herhaald lezen van tekst Dicteren tegen de computer
Strategisch schrijven
Voorlezen in een vreemde taal
Voorlezen losse woorden Analyseren en syntheseren van woorden
Technisch lezen
Uitsluitend laten voorlezen
Structureren van informatie
Stillezen met voorleescursor
Versneld en vertraagd lezen
Functioneel lezen en schrijven Uitdagende teksten en werkboeken
Dicteren tegen de computer
Homofonenfunctie
Voorlezen tijdens het typen
Spellen
Spellingcontrole
Woordvoorspelling
Werkboeken invullen
Begrijpend lezen
Gesproken en geschreven toelichtingen
Samenvatfunctie
Vertaalwoordenboeken
Verklarende woordenboeken
Markeerstiften
In dit hoofdstuk beschrijven we functies van ICT-middelen
niet meer als de teksten lang en complex worden. Ze zullen
bij de vier aspecten van lezen en schrijven. Aan het eind
hun zwakke decodeervaardigheden voor een deel moeten
van dit hoofdstuk bespreken we hoe ICT-middelen zijn in
compenseren door bijvoorbeeld gebruik te maken van
te zetten bij examens.
technische hulpmiddelen. Met name bij het lezen van teksten in vreemde talen zijn aanpassingen gewenst.
3.1
Technisch lezen
Dyslectische leerlingen geven aan dat het heel lastig is deze teksten te verklanken, aangezien de spelling vaak
Sommige dyslectische leerlingen kunnen zwakke decodeer-
sterk afwijkt van de uitspraak.
vaardigheden lang camoufleren bij het lezen, maar dat lukt
Uit onderzoek blijkt, dat leerlingen met leesproblemen
25
betere leesprestaties leveren wanneer de tekst zowel
kunnen teksten gemakkelijk herhaald lezen. De leerling kan -
auditief als visueel wordt aangeboden.
na instructie in de groep - zelfstandig aan de slag met de tekst. Een extra voordeel van voorleessoftware is dat het
Laten analyseren en synthetiseren van woorden
geluid uitgezet kan worden en alleen de meeleescursor
Het analyseren en synthetiseren (hakken en plakken) kan
zichtbaar is (niet bij elk programma!). De leerling blijft beter
waardevol zijn bij de ondersteuning van beginnende lezers.
bij de les, zeker als hij invloed kan uitoefenen op het lees-
Alleen Sprint en Lees je mee hebben de mogelijkheid om
tempo. Oefenen kan zowel in de zone van de naaste ontwik-
woorden fonetisch uit te spreken. Door analyse (hakken) en
keling, dus iets sneller dan hij zelf leest, als op een hoger
synthese (plakken) worden losse klanken samengevoegd tot
niveau (vergelijk RALFI). Herhaald voorlezen kan ook met
een bestaand woord. Andere voorleesprogramma’s beschik-
succes worden toegepast bij moderne vreemde talen. Voor
ken alleen over de mogelijkheid om woorden alfabetisch uit
het Engels is dit uitgewerkt door Steenbeek-Planting en
te spreken (bijvoorbeeld boom bee – oo – oo – em).
anderen (2006). Voor herhaald lezen kunnen vrijwel alle voorleesprogramma’s worden ingezet op voorwaarde dat
Laten voorlezen van losse woorden
de stem van goede kwaliteit is.
Trainen van directe woordherkenning is mogelijk door losse woorden aan te bieden en/of te flitsen. Verschillende ICT-
Laten voorlezen van een Nederlandse tekst
middelen kunnen hiervoor worden ingezet. Men kan het
(normaal tempo)
geluid uitzetten: de meeleescursor toont het te lezen woord.
Het voorlezen door de computer of Daisy-speler helpt de
Men kan ook de pauzetijd tussen de woorden vergroten en
leerling om teksten sneller tot zich te nemen. Dit bespaart
de leerling vragen deze pauze te gebruiken om vooruit te
tijd en energie.
lezen. Het programma geeft direct feedback.
Daisy-cd’s worden in studio’s ingesproken en maken dus
Kurzweil 3000 heeft de mogelijkheid voorgelezen woorden
gebruik van natuurlijke, menselijke stemmen. Het leestempo
vergroot te tonen in een apart venster (vergrootglas). De
kan gevarieerd worden zonder noemenswaardige invloed op
woorden flitsen voorbij. Men kan deze oefenwijze variëren
de kwaliteit. Het navigeren in de tekst verloopt vrij gemak-
door de pauzetijd en de spreeksnelheid te verhogen of te
kelijk. De leerling heeft wel het originele boek nodig om bij
verlagen.
de les te blijven. Bij voorleesprogramma’s zijn de teksten zichtbaar op het beeldscherm en is vaak te zien waar de
26
Herhaald laten voorlezen van een tekst
voorleesstem is gebleven. Afhankelijk van het programma
Om de vloeiendheid van het lezen te verhogen, is het her-
kan men goed of slecht navigeren in de tekst. Bij betaalde
haald lezen van dezelfde tekst een krachtig middel geble-
programma’s kan men de cursor op willekeurige plekken in
ken (zie ook Kijk-luistermethode, RALFI-lezen, Connect
de tekst zetten en daarna de opdracht geven voor te lezen.
Vloeiend Lezen) (Van der Leij, 2003; Smits & Braams, 2006;
De kwaliteit van de voorleesstemmen verschilt, evenals de
Vernooy, 2006). De leerling leest relatief moeilijke teksten
nauwkeurigheid om het leestempo te variëren (zie de
die aansluiten bij zijn cognitieve mogelijkheden, belevings-
‘Handzame overzichten ICT en dyslexie’ op de website van
wereld of belangstelling. Herhaald lezen heeft een positieve
het Masterplan Dyslexie).
invloed op de leesvloeiendheid en de leesmotivatie. Door
Uit onderzoek is gebleken, dat goede navigatiemogelijkhe-
een tekst vloeiender te lezen, kan ook het leesbegrip wor-
den en markering van de voorgelezen tekst van groot
den versterkt. Zowel de Daisy-speler als voorleessoftware
belang zijn. In dat opzicht zijn de betaalde voorleespro-
3
gramma’s duidelijk in hun voordeel ten opzichte van de
Geavanceerde voorleessoftware (Kurzweil 3000, SprintPlus,
gratis programma’s, maar ook ten opzichte van Daisy-spe-
EasyTutor en ClaroRead) markeert de voorgelezen woorden
lers. Sterke troeven van de Daisy-spelers zijn echter de
door ze een andere kleur te geven of door ze op een achter-
beschikbaarheid van veel content, de kwaliteit van de stem-
grondkleur te plaatsen. De gemarkeerde woorden ‘trekken’
men en de draagbaarheid. De school, leerling en ouders
de leerling min of meer door de tekst. Eenvoudige materia-
bepalen in overleg welk hulpmiddel ingezet wordt bij
len beschikken vaak niet over de mogelijkheid voorgelezen
individuele leerlingen.
woorden te markeren.
Laten voorlezen van tekst in een vreemde taal
Laten voorlezen met verhoogd of verlaagd tempo
(normaal tempo)
Bij dyslexie zien we veelal twee fenomenen. Ofwel er wordt
Voor alle leerlingen, maar voor dyslectische leerlingen in het
overwegend traag en nauwkeurig gelezen, of snel en
bijzonder, is het van groot belang dat veel aandacht wordt
onnauwkeurig. Er zijn ook lezers die traag èn onnauwkeurig
besteed aan uitspraak en spreekvaardigheid. Door een taal
lezen; dit zijn vaak de zwakste lezers. We kunnen proberen
vaak te horen en te spreken worden uitspraak en spreek-
het leestempo en de accuratesse te verbeteren door het
vaardigheid bevorderd. Moderne vreemde talen kunnen
voorleestempo van het programma te beïnvloeden.
worden ondersteund door het voorlezen met de computer.
Vertraagd lezen kan worden ingezet als de leerling een
De leerling kan zijn energie richten op het beluisteren en
hoog leestempo heeft en veel raadfouten maakt. Door het
begrijpen van de tekst. Dit zorgt voor de juiste uitspraak en
tragere lezen wordt hij gedwongen preciezer te kijken naar
een vlotte herkenning.
de woorden in de tekst. De meeleescursor zorgt ervoor dat
Betaalde programma’s, zoals Sprint en ClaroRead, bieden de
de leerling de plek in de tekst niet kwijtraakt.
mogelijkheid de uitspraak van apart aangeklikte woorden
Een aparte vorm van vertraagd lezen is pauzeren na woor-
nogmaals te beluisteren. Gratis materialen, zoals Deskbot en
den en zinnen. Deze vorm is vooral geschikt om leerlingen
ReadPlease, beschikken weliswaar over veel stemmen in
de kans te geven vooruit te lezen; ze krijgen vrij snel feed-
verschillende talen, maar de kwaliteit van de stemmen is
back: deze vorm lijkt daarom ook geschikt voor spellende
beperkt; ze klinken metalig en monotoon. Het is onprettig
lezers.
hier gedurende langere tijd naar te luisteren.
Versneld lezen kan worden ingezet bij leerlingen die zeer traag lezen. Dit kan de leerling stimuleren sneller en vloeien-
Laten stillezen met ingeschakelde voorleescursor
der te lezen. De leerling krijgt het goede voorbeeld te horen
(normaal tempo)
en wordt uitgedaagd dit te volgen. De leerling zal merken dat
Bij dyslectische leerlingen verloopt het stillezen vaak even
het leesbegrip verbetert als het tempo wordt verhoogd.
moeizaam als het hardop lezen. Het gevolg is dat het lezen
We willen hierbij wel aantekenen dat men de leesprestaties
traag verloopt. Om snelheid te behalen is het van belang
van de leerling goed moet volgen. Als bovenstaande maat-
dat de leerling afstapt van het subvocaliseren (dit is het
regelen geen verbetering, zelfs verslechtering, tot gevolg
intern uitspreken van wat men leest). Om de leerling hiertoe
hebben en de leerling frustreren, moet deze aanpak worden
aan te zetten, kan men hem min of meer dwingen sneller te
verlaten.
lezen door het voorleestempo te verhogen. Echter, als dit er
Vrijwel alle technische hulpmiddelen zijn in staat sneller en
niet toe leidt dat de leerling teksten beter begrijpt, dient
trager voor te lezen. De mate van nauwkeurigheid verschilt
men van deze werkwijze af te stappen (Braams, 2003).
per toepassing (vergelijk traploos instellen met stapsgewijs
27
instellen van het leestempo). De mogelijkheid om pauzes in
Gebrekkig decoderen; minder verwerkingsruimte
te lassen na woorden of zinnen is niet bij elke toepassing
Als een leerling traag decodeert, dan vergt dit veel van het
mogelijk. De handzame overzichten op de website van het
kortetermijngeheugen. Dit geheugen heeft een beperkte
Masterplan Dyslexie kunnen daarover uitsluitsel geven.
capaciteit. Als het kortetermijngeheugen volledig in beslag wordt genomen door technische aspecten van het lezen,
Uitsluitend laten beluisteren van een tekst
resteert er minder aandachtscapaciteit voor het begrip van
Hoewel hier geen sprake meer is van meelezen door de
het gelezene. De gebrekkige technische leesvaardigheid
leerling, plaatsen we deze toepassing toch onder het kopje
verhindert dan het opnemen van de inhoud. Ter compensatie
technisch lezen. In de praktijk zien we twee toepassings-
zal de leerling een tekst meerdere keren moeten lezen. Eerst
mogelijkheden: (1) als de leesvaardigheid van een leerling
zal hij decoderen en daarna is er pas ruimte om het begrip
dermate zwak is dat meelezen onmogelijk is, (2) als de leerling
te vervolledigen. De noodzaak om teksten vaker te lezen
zijn aandacht uitsluitend op de inhoud wil richten, zoals bij
kost tijd en die is er vaak niet. Proefwerken, tekstverklarin-
romans en verhalen het geval is. We spreken in beide gevallen
gen en andere taken waarbij veel gelezen moet worden, zijn
niet van compenserende, maar van dispenserende inzet.
afgestemd op de gemiddelde lezer. Een leerling met dys-
Het is zowel mogelijk voorleessoftware te gebruiken, als
lexie krijgt deze opdrachten niet af binnen de gestelde tijd.
Daisy-cd’s. De overwegingen die zijn genoemd bij Laten
En áls hij ze wel af krijgt, dan gaat dat vaak ten koste van de
voorlezen van een Nederlandse tekst gelden ook hier.
nauwkeurigheid. Hij begint bijvoorbeeld vragen te beantwoorden zonder de tekst (goed) gelezen te hebben, en
3.2
Begrijpend lezen
scoort daardoor slechter. Bij leerlingen/studenten in het middelbaar en hoger onderwijs wordt een nog groter
Dyslectische leerlingen blijken teksten niet slechter te
beroep gedaan op het zelfstandig verwerken van teksten.
begrijpen dan niet-dyslectische leerlingen. Woordenschat,
Als leerlingen/studenten al die tijd hun dyslexie hebben
algemene ontwikkeling en het vermogen om leesstrate-
weten te compenseren, dan komen nu de leesproblemen
gieën in te zetten, zijn factoren die het leesbegrip mede
aan de oppervlakte.
bepalen. Deze hoeven bij dyslectische leerlingen niet minder ontwikkeld te zijn.
De rol van technische hulpmiddelen bij begrijpend lezen
Minder leeservaring; verminderde ontwikkelkansen
In de vorige paragraaf zagen we dat het technisch lezen
Kinderen met ernstige leesproblemen lezen vaak weinig en
op verschillende manier kan worden ondersteund. Omdat
lopen daardoor gemakkelijk een achterstand op. De kans op
bij begrijpend lezen denkprocessen een veel grotere rol
begripsmatige problemen is dan groot.
spelen, en een computer het denken van de leerling niet
Woordenschatontwikkeling en kennis van de wereld
kan overnemen, zijn de effecten van technische hulpmidde-
worden mede bepaald door de hoeveelheid leeservaring
len geringer. Een leerling met een gebrekkige woordenschat
die een leerling opdoet. Deze achterstand kan echter deels
en algemene ontwikkeling, zal ook met hulpmiddelen een
gecompenseerd worden door de woordenschat en algeme-
zwakke lezer blijven.
ne ontwikkeling via het luisteren te vergroten. ICT-middelen
28
maken het mogelijk meer leeservaring op te doen en bij te
De meerwaarde van technische hulpmiddelen is er vooral
dragen aan verbeterd leesbegrip.
in gelegen de gebrekkige decodering te omzeilen en
geheugenruimte vrij te maken voor de denkprocessen, die
Studiehulpen
bij begrijpend en studerend lezen moeten plaatsvinden.
Slechts enkele ICT-materialen beschikken over opties die
Ook zorgen technische hulpmiddelen ervoor dat de leerling
de leerling en de docent/leraar behulpzaam zijn bij het
nauwkeuriger leest. Zo wordt voorkomen dat foutieve deco-
studeren.
dering (bijvoorbeeld ‘verklaring’ wordt ‘verklanking’) leidt tot begripsmatige fouten.
Vertaalwoordenboeken
3
De ReadingPen heeft twee vertaalwoordenboeken ingeAls de technische hulpmiddelen voornamelijk worden inge-
bouwd, waardoor het mogelijk is gescande woorden te
zet om tot een beter begrip van teksten te komen, dan zijn
vertalen naar Nederlands en Engels. Bij de overige voorlees-
veel werkvormen die in de vorige paragraaf zijn genoemd
materialen (software en hardware) beschikt alleen Kurzweil
ook hier van toepassing. De volgende toepassingen lijken
3000 over vertaalwoordenboeken voor alle vreemde talen
het meest effectief voor begrijpend lezen:
die in het middelbaar onderwijs aan bod komen. Het is
•
Voorlezen van teksten in de Nederlandse taal
uiteraard mogelijk om digitale vertaalwoordenboeken te
(normaal tempo);
gebruiken van andere aanbieders (bijvoorbeeld Van Dale,
voorlezen van teksten in een vreemde taal
Prisma, Babylon). Deze werken vaak goed samen met pro-
(normaal tempo);
gramma’s als Word en Internet Explorer, hetgeen het snel
uitsluitend beluisteren van teksten.
opzoeken vergemakkelijkt.
• •
Uitdagende teksten binnen handbereik
Verklarende woordenboeken
Doordat het technisch lezen met gebruik van hulpmiddelen
Alleen de ReadingPen en Kurzweil beschikken over inge-
geen hindernis vormt om teksten te gaan lezen, komen
bouwde woordenboeken die moeilijke woorden kunnen
moeilijkere en interessantere leesmaterialen onder hand-
verklaren. Het zijn woordenboeken van Van Dale. Dit zijn
bereik van de leerling. Denk aan: internetteksten, online
weliswaar kwalitatief goede woordenboeken, maar ze zijn
boeken/artikels, krantenartikels, tijdschriftartikels, informa-
minder geschikt voor gebruik bij jonge kinderen: de over-
tieve boeken en omvangrijke leesboeken. Bovendien kan
daad aan informatie en het taalgebruik hinderen soms een
hij zelfstandiger aan het werk en kan hij het lezen langer
goede begripsvorming. Het is ook hier mogelijk om aparte
volhouden. Een leerling zal daarom gemakkelijker naar
digitale woordenboeken te installeren. Daarbij gelden vaak
teksten grijpen. Dit effect wordt waarschijnlijk nog versterkt
dezelfde bezwaren als bij de geïntegreerde woordenboe-
als de gescande teksten dezelfde opmaak hebben als de
ken. Er zijn echter ook digitale woordenboeken die op jon-
originele (gedrukte) teksten. Als een leerling meer leeskilo-
gere gebruikers zijn gericht (bijvoorbeeld Van Dale
meters maakt, zal hij geconfronteerd worden met nieuwe
Pocketwoordenboek en Studiewoordenboek Nederlands,
woorden en kan dit een gunstig effect hebben op de
Prisma woordenboek Nederlands).
algemene ontwikkeling. De negatieve spiraal (moeizaam lezen weinig leeservaring opdoen geringere kennis van
Markeerstiften
woorden en situaties nog minder zin in lezen nog
Vrijwel iedereen kent de reguliere markeerstiften, die
moeizamer lezen et cetera) kan daardoor worden
gebruikt worden om belangrijke passages in een tekst te
doorbroken.
accentueren. In tekstverwerkers bestaat deze functie ook. Diverse voorleesprogramma’s gaan nog een stapje verder.
29
Men kan de tekst met verschillende kleuren markeren en
kunnen altijd worden voorgelezen. Ze bieden een
deze vervolgens uit de tekst lichten. Door aan verschillende
docent/leraar/ouder een uitstekende mogelijkheid om toe-
kleuren een andere prioriteit toe te kennen (bijvoorbeeld
lichting te geven op en ondersteunende vragen te stellen
geel is samenvatting, groen is een voorbeeld) en deze
over de onderliggende tekst. De leerling kan deze hulpmid-
anders te laten inspringen, kan een samenvatting er heel
delen inzetten om een tekst van commentaar te voorzien en
gestructureerd uitzien. Een noot: het programma markeert
eventueel om vragen te stellen, die de docent vervolgens
niet zelf, dat doet de leerling. Een leerling die niet weet wat
gebruikt bij het reageren op de leerling. Uiteraard vergt dit
hij moet markeren, zal slechte samenvattingen maken. De
van docenten (eventueel ouders) dat ze het programma
markeerfunctie biedt docenten/leraren/ouders een goede
goed kennen en de mogelijkheid en bereidheid hebben
gelegenheid teksten voor te structureren (de markeringen
deze opties te gebruiken.
kunnen immers opgeslagen worden), zodat leerlingen snel een samenvattend overzicht krijgen aangeboden.
Werkboeken invullen Als een tekstdocument eenmaal herkend is met behulp
Samenvatfunctie
van een extern of ingebouwd OCR-programma, kan er met
Kurzweil 3000 gaat nog een stapje verder dan ‘samenvatten
een tekstverwerker in gewerkt worden. Dit is het geval bij
met markeerstiften’. Dit programma kan zeer lange teksten
de meeste voorleesprogramma’s. Bij Kurzweil 3000 blijft de
samenvatten door de eerste en laatste zinnen van een
gescande tekst volledig intact en bestaat de mogelijkheid
alinea, of door hoofd- en tussenkopjes onder elkaar te
tekst toe te voegen in het werkboek. De vragen en
plaatsen. Dit levert weliswaar een kortere tekst op, maar of
antwoorden kunnen vervolgens worden voorgelezen. Dit
de gegenereerde samenvatting de oorspronkelijke tekst
geeft de leerling de gelegenheid zich beter te richten op de
goed dekt, dient nauwkeurig te worden bekeken. Immers, in
vragen en antwoorden. De kans op goed geformuleerde
veel teksten zijn kopjes niet de beste samenvatting, maar
antwoorden is dan groter. Uiteraard is dit geen garantie dat
zijn het eerder middelen om de lezer uit te dagen. Hoewel in
de leerling het juiste antwoord geeft. Daar is méér voor
veel teksten de belangrijkste informatie in de eerste en laat-
nodig.
ste zin van een alinea staat, is dat lang niet bij alle teksten het geval. Besluit men echter deze samenvatfunctie te
3.3
Spellen
gebruiken, dan vergt dit veel van de denkvaardigheid en het redeneervermogen van de gebruiker.
Dyslectische leerlingen hebben vrijwel altijd hardnekkige spellingmoeilijkheden. Als gevolg hiervan maken ze veel
30
Gesproken en geschreven toelichtingen
spelfouten en hebben ze vaak een hekel aan schrijven.
Bij vrijwel alle tekstverwerkers kunnen voetnoten, tekstbal-
Niemand wordt graag met zijn zwakke punten gecon-
lonnen (via de redigeerfunctie) en gemarkeerde teksten
fronteerd. Ze vermijden het schrijven zo veel mogelijk,
worden toegevoegd, die leerlingen kunnen ondersteunen
beperken hun geschreven producten tot een minimum-
bij het begrijpen van teksten. Dit vergt uiteraard een gron-
lengte en omzeilen moeilijke woorden. Hun schrijf-
dige bewerking van de tekst door de docent. Alleen het
producten zien er eenvoudig uit. ICT-middelen zijn
programma Kurzweil 3000 heeft deze en meer opties
uitstekend in staat ondersteuning bij spelling te bieden.
geïntegreerd. Men kan een tekst voorzien van allerlei ‘geel-
Het betreft dan zowel de tekstverwerker, als voorlees-
tjes’ en zelfs van gesproken opmerkingen. Deze geeltjes
programma’s met spellinghulp.
3
Spellingcontrole
worden gespeld, bijvoorbeeld hart-hard. Dyslectische leerlin-
Hoewel de spellingcontrole van een tekstverwerker of
gen hebben vaak moeite te bepalen welke spelling ze moe-
spraakprogramma zijn beperkingen heeft (zie vorig hoofd-
ten kiezen. Dat is vaak het geval als beide woorden hoog-
stuk), kan hij bij woorden met een vast woordbeeld (woor-
frequent zijn: de keuze bij ‘zij/zei’ is lastiger dan bij ‘hij/hei’.
den die slechts op één manier gespeld worden) aanzienlijke
Het programma Sprint heeft een mooie homofonenfunctie
hulp bieden. Bij gespecialiseerde spraaksoftware kan de
aan boord. In het homofonenlexicon staan ongeveer twee-
leerling de verbetersuggesties laten voorlezen en het goede
honderd homofonenparen. Zodra hiertoe een opdracht
woord gemakkelijk overnemen.
wordt gegeven, markeert het programma de homofonen in de tekst. De leerling klikt op een gemarkeerd woord, waarna
Woordvoorspelling
het pop-up-venster de twee schrijfwijzen van het woord
De woordvoorspeller is een functie waarmee verschillende
toont, meestal voorzien van een illustratie en voorbeeldzin.
woordopties aangeboden worden. Naarmate er meer letters
Door te klikken op het bedoelde woord, wordt het fout
worden getypt, vallen steeds meer woorden af. Met één
gespelde woord vervangen.
muisklik kan het gewenste woord worden toegevoegd aan
Andere materialen (Deskbot, ReadPlease, ClaroRead)
de tekst. De woordvoorspeller ‘denkt’ niet alleen mee tijdens
beschikken niet over een homofonenlijst, of beschikken over
het typen van woorden, maar voorspelt ook het volgende
een homofonenlijst zonder illustraties (Kurzweil 3000 en
woord. Dit woord kan even gemakkelijk worden overgeno-
EasyTutor).
men in de tekst. Bij SprintPlus verloopt de voorspelling op basis van woord-
Dicteren tegen de computer
frequentie. De woordenlijst kan worden uitgesproken. Bij
Verloopt de spelling of het typen dermate moeizaam dat
Kurzweil 3000 kan de woordvoorspeller worden getraind
een goed schrijfproduct onhaalbaar is of teveel energie
met eerder getypte en gescande documenten of gemar-
kost, kan men overwegen een dicteerprogramma in te
keerde woorden. Dit biedt het voordeel dat moeilijke
zetten. In ons taalgebied bestaat slechts één programma
woorden direct binnen bereik zijn. Eenvoudige voorlees-
dat gesproken tekst kan omzetten in geschreven tekst:
programma’s, zoals Deskbot, ReadPlease en ClaroRead,
Dragon NaturallySpeaking.
bevatten geen woordvoorspeller.
Dicteren tegen de computer voorkomt weliswaar spellingfouten, echter geen herkenningsfouten. Het herkennen van
Voorlezen tijdens het typen
menselijke spraak is zeer complex en er treden in het begin
Voorlezen tijdens het typen zorgt ervoor dat veel spelling-
relatief veel herkenningsfouten op, die de gebruiker achter-
fouten worden gehoord. (bijvoorbeeld struik zonder r = stuik,
af moet corrigeren. Verzuimt men dit, dan gaat de spraak-
ballen met een l geschreven = balen). Geavanceerde pro-
herkenning achteruit. Naarmate men langer werkt met het
gramma’s kunnen ingesteld worden om direct na een woord,
programma, gaat het meestal beter functioneren.
zin of alinea voor te lezen. De leerling krijgt dan direct feed-
In het vorige hoofdstuk gaven we al aan, dat er aan veel
back. Dit maakt het controleren gemakkelijker. Bij gratis
condities voldaan moet worden om baat te hebben bij
voorleesprogramma’s is deze mogelijkheid niet aanwezig.
Dragon NaturallySpeaking. We zien vooral goede toepassingsmogelijkheden in de hoogste jaren van het voortgezet
Homofonenfunctie
onderwijs en daarboven. Bij jongere leerlingen is de balans
Homofonen zijn woorden die hetzelfde klinken, maar anders
tussen inspanning en resultaat onvoldoende.
31
Voorleessoftware met spellingcontrole, woordvoorspelling
programma’s (bijvoorbeeld Freemind) hebben een eenvoudi-
en homofonenhulp komt naar onze mening beter tot zijn
ge grafische weergave met weinig illustraties en iconen.
recht. Informatie verzamelen
3.4
Strategisch schrijven
De computer is een uitstekend hulpmiddel bij het verzamelen van informatie. Tegenwoordig is informatie via allerlei digita-
Veel dyslectische, maar ook niet-dyslectische, leerlingen
le bronnen (b.v. internet, pdf-bestanden) beschikbaar. Deze
hebben grote moeite met schriftelijk formuleren. Ze vinden
informatie is voor leerlingen met dyslexie moeilijk toeganke-
het lastig goede zinnen te formuleren en een logisch geor-
lijk als een voorleeshulp ontbreekt. Beschikt men wel over
dende tekst te schrijven. Ze hebben moeite met het onder-
hulpmiddelen, dan maken deze het gemakkelijker de inge-
scheiden van hoofd- en bijzaken, en het aanbrengen van
wonnen informatie te verwerken in eigen werkstukken.
een logische structuur. Het gevolg is, dat hun teksten voor
Door de mogelijkheid papieren documenten om te zetten
een buitenstaander moeilijk toegankelijk zijn. Laten we
naar digitale documenten, worden informatiebronnen beter
voorop stellen dat, net zoals bij begrijpend lezen, ICT-mid-
toegankelijk. Gescande teksten, foto’s, tekeningen en derge-
delen geen wonderen verrichten. De leerling moet zijn
lijke kunnen een goede basis vormen voor het schrijven van
eigen gedachten op papier zetten, en als deze chaotisch
eigen teksten.
zijn, dan wordt dat weerspiegeld in zijn teksten, óók die met ICT-middelen zijn gemaakt. Wat kunnen ICT-middelen dan
Raadplegen van woordenboeken
wel doen voor leerlingen met schrijfproblemen?
(w.o. synoniemenboek) Als een leerling teksten schrijft en gebruikmaakt van bronnen
Structureren van informatie
als internet en dagbladen, is het onverstandig moeilijke
Het is handig, voordat men begint met schrijven, na te
begrippen klakkeloos over te nemen. Door de betekenis op te
denken over het onderwerp, het doel en de doelgroep. Bij
zoeken en eigen bewoordingen te gebruiken, laat de leerling
het bepalen van de inhoud kunnen mindmapprogramma’s
zien dat hij begrijpt wat hij schrijft. Geïntegreerde en andere
goede diensten bewijzen. Door het maken van een mind-
digitale woordenboeken kunnen daarbij van dienst zijn.
map focust de leerling zijn aandacht op het centrale idee
Een synoniemenwoordenboek helpt bij het kiezen van een
(onderwerp). Allerlei zaken die met dit centrale idee te
woord met een gelijke betekenis (bijvoorbeeld kabouter
maken hebben, kunnen worden toegevoegd. Daarna kan
dwerg). Dit is handig als de schrijver een grotere variatie in
de leerling de begrippen ordenen en rangschikken. De
woordkeus wil aanbrengen. De tekstverwerker Word heeft
mindmap vormt zo de basis voor de te schrijven tekst.
zo’n woordenboek. De voorleesprogramma’s, die in Word
Schrijven is nu een kwestie van tekstjes schrijven bij kopjes.
geïntegreerd zijn (SprintPlus, EasyTutor, ClaroRead) hebben
Geavanceerde mindmapprogramma’s beschikken over
daarom geen eigen woordenboek. Kurzweil 3000 beschikt
icoontjes en illustraties om de ideeën te visualiseren. Men
over een eigen synoniemenwoordenboek.
kan teksten koppelen aan de labels van de mindmap. Ze zijn
32
voorzien van spellingcontrole en soms zelfs van een voor-
Schrijven en redigeren met de tekstverwerker
leesstem (bijvoorbeeld Spark Space). Het importeren van
Schrijven op de computer wordt door veel leerlingen als
externe informatie is mogelijk, evenals het exporteren van
prettig ervaren. De leerling hoeft zich, door de spellingcon-
mindmaps naar bijvoorbeeld Word of Powerpoint. Gratis
trole, minder te bekommeren om de spelling. Verder zien
3
getypte teksten meestal er verzorgder uit dan geschreven
waarop het examen zal worden afgelegd.” In een nadere
teksten. Doordat eenvoudig tekst kan worden toegevoerd,
toelichting van de onderwijsinspectie is vastgesteld dat
verwijderd, verplaatst en vervangen blijft het getypte werk
hulpmiddelen bij dyslexie zijn toegestaan tijdens het
er overzichtelijk uitzien. Ook het toevoegen van illustraties is
centraal examen mits:
gemakkelijk. Tenslotte bieden de vele opmaakmogelijkhe-
1. toestemming van de directeur is verkregen;
den een goede gelegenheid om de tekststructuur beter
2. zijn beslissing is gebaseerd op het deskundigenoordeel
zichtbaar te maken. Veel leerlingen maken zich zich dat tegenwoordig vanzelf eigen.
van orthopedagoog of psycholoog; 3. de kandidaat het hulpmiddel al langer in gebruik heeft; 4. digitale woordenboeken worden uitgeschakeld.
Controleren van eigen teksten Voor een leerling met dyslexie is het goed als hij zijn
De directeur dient steeds het belang van de gehandicapte
geschreven tekst kan terughoren. Hierdoor kan hij reflecte-
leerling af te wegen tegen het belang van de rech-
ren op zijn schrijfproduct. Hij hoort of bepaalde woorden
ten/verboden die voor de overige leerlingen gelden.
goed zijn gespeld, zinnen goed lopen en de inhoud van de
Melding bij de onderwijsinspectie is niet nodig. Het verdient
tekst klopt. Als de leerling fouten hoort, kan hij de tekst zelf
aanbeveling om een protocol te hanteren voor de voorbe-
redigeren. Alle voorleesprogramma’s en Dragon kunnen
reidingen die getroffen moeten worden, ook voor geheim-
geschreven teksten hardop nalezen. De commerciële pro-
houding van de examenopgaven, die op de computer
gramma’s (Kurzweil 3000, SprintPlus, EasyTutor, ClaroRead)
gereed gemaakt moeten worden.
kunnen teksten in van tevoren vastgestelde eenheden lezen (bijvoorbeeld zinnen of alinea’s). Dicteren tegen de computer Bij sommige leerlingen verloopt het schrijven met de computer dermate moeizaam dat men overweegt de tekst te laten dicteren. De leerling spreekt uit wat hij op papier wil zetten. In hoofdstuk 2 is al aangegeven dat deze werkwijze niet voor elke leerling geschikt is. Als leerlingen langer met Dragon werken, zijn ze in staat langere teksten te schrijven met complexer en rijker woordgebruik (Smeets & Callebaut, 2005). Bij andere auteurs ziet men vergelijkbare resultaten (Smits & Van der Helm, 2001; Raskind & Higgins, 1999).
3.5
Examen doen met ICT-middelen
Artikel 55 van het Examenbesluit luidt: “De directeur kan toestaan dat een leerling het examen geheel of gedeeltelijk aflegt op een wijze die aangepast is aan de mogelijkheden van de kandidaat. In dit geval bepleit de directeur de wijze
33
34
