TRAINSPOTTING na de roman na de film na het toneelstuk nu de schoolmap
Trainspotting is de ruwe, rauwe, onmeedogenloze, maar tegelijk gevoelige, menselijke en ronduit grappige schets van een aantal ‘losers’ ergens in een grootstad. Mark Renton (Rents – Rentboy) omringt zich met een aantal (zogezegde) vrienden: voornamelijk junkies zoals hij, maar eveneens psychopatische zuipschuiten, vrouwenmolesteerders, perverten, kortom een zootje ongeregeld. * Nee, aardige jongens kun je ze echt niet noemen. En toch draait je hart in je lijf om als je wordt geconfronteerd met hun leven. Het is vrijwel voor niemand een lolletje en wat heeft het voor hen in petto? Ongeschoold, onaangepast, vol van woede en wrok als ze zijn? De liefde, die alles heelt en alles bedekt? Zo hen die ooit ten deel is gevallen, is de glans er toch aardig af door vrijblijvende, monotone seks, verorberd als een patatje oorlog wanneer je honger hebt. * Hun bestaan wordt geschetst in een aantal momentopnames uit hun leven waardoor we ontdekken hoe ze de dag doorbrengen, hoe ze denken over het leven en meerbepaald over hun leven. * Hun leven heeft weinig om het lijf: ze verplaatsen zich van het ene shot naar het andere, van de ene kroeg naar de andere, op zoek naar middelen om hun leven enig doel, enige zin te geven en plaatsen waar ze die middelen weten te vinden.
En hoewel die mensen behoren tot de lagere arbeidersklasse, toch zien ze zelfs nog de kans verder af te glijden uit hun marginale bestaan. Drugs, grote en kleine criminaliteit én een overdosis aan zelfdestructie plaveien de weg naar totale lethargie. * En dat leven, die wereld proberen wij zonder enige schroom of terughoudendheid te schetsen, met een compleet andere kracht dan de fantasie die de lezer heeft als hij het boek in zijn hoofd vorm geeft, de personages een gezicht; en zonder de technische middelen die de filmversie heeft. Enkel puur theater. In al zijn eerlijkheid. Zonder reserves. Geen compromissen. Junks hebben die ook niet.
**
Trainspotting van Irvine Welsh (°1959) vertelt het verhaal van een groep vrienden, jongens die elkaar van de lagere school af kennen. Hun leven, dat zich afspeelt in de minder gezellige sociale lagen van de monumentale cultuurstad Edinburgh, is volkomen uitzichtloos, vandaar dat ze zich aan drank en drugs overgeven. Hun hele bestaan wordt beheerst door kicken en afkicken. Wanneer ze gebruiken draait alles om het spotten van de ‘train’, de dealer. Zonder drugs is het leven immers deprimerend en verwordt tot een zoektocht naar alle mogelijke vervangende kicks: seks, alcohol, voetbal, lukraak geweld en criminaliteit.
**
Trainspotting gaat eigenlijk meer over vriendschap, loyaliteit en verraad dan over drugs. Het is een ‘coming-of-age’-roman, over de teleurstellingen van het volwassen worden, wanneer je merkt dat je vrienden veranderen naarmate hun karakters zich vormen.
“Ik heb met Trainspotting willen laten zien dat je niet moet generaliseren als het over junks gaat: het zijn allemaal individuen met specifieke karaktereigenschappen.” (I.W.)
**
Trainspotting gaat over de ‘no future’ generatie van de jaren ’80. Over arbeiderskinderen die slachtoffer zijn van de afbraak van de verzorgingsstaat. Een heleboel mensen hebben geen enkele voorstelling bij het woord ‘toekomst’! Het zijn dan ook desperate mensen die extreme oplossingen zoeken en daar zijn ze zich heel goed bewust van. Ze zijn in staat om met een zekere distantie naar zichzelf te kijken en om hun problemen te rationaliseren. Het lijkt onzin wat ze zeggen, maar het slaat altijd wel ergens op. * Irvine Welsh heeft zijn verhaal, zijn personages, de wereld die hij schept in Trainspotting, niet enkel uit zijn fantasie naar boven gehaald. Hij heeft als belangrijke basis voor zijn fictionele wereld de harde realiteit meegemaakt, ‘first-hand experience’ opgedaan. Zoals hij zelf vertelt: „Midden jaren ‟80 was ik bijna aan de heroïne verslaafd. Waarom ik er ooit aan begonnen ben, weet ik niet. Eén van de grootste mythes van heroïnegebruik is dat er maar één enkele reden zou zijn waarom mensen eraan beginnen, terwijl er talloze redenen zijn. Heel belangrijk is de subcultuur waarin je terecht komt. Stoppen is moeilijk, zowel fysiek als mentaal. Ik ben gestopt omdat er geen reden was om door te gaan met gebruiken. Wat mensen ertoe beweegt om te stoppen, is dat het leven hen nog iets te bieden heeft.‟ * Wat Welsh dus eigenlijk zegt is dat het puur een kwestie van kiezen is. Er doen zich steeds momenten voor waarop je kunt kiezen, hoewel dat natuurlijk van persoon tot persoon verschilt. Het heeft met je omstandigheden te maken, met je sociale en culturele context. De junks in Edinburgh uit Trainspotting, hebben niets in hun leven. Geen opleiding, geen mogelijkheden, niks. Dat leidt tot een heel ander soort druggebruik dan bvb. op een ‘middleclass’ school, waar
kinderen gaan gebruiken omdat dat de enige manier is om aandacht van hun ouders te krijgen. Maar in wat voor omstandigheden je ook verkeert, iedereen die aan de heroïne gaat, kiest voor een junkiebestaan. * Junkie zijn is dan ook een ‘way of life’. Vandaar dat men over ‘recreational drugs’ spreekt als het over bvb. XTC, cannabis, alcohol, cocaine,… gaat. Als men het over heroïne heeft spreekt men evenwel van een ‘lifestyle drug’! * En voor die lifestyle kiest Mark Renton. Hij kiest niet tegen het leven in het algemeen, maar tegen het leven dat hem voorgespiegeld wordt. Hij is bezig te ontdekken wat de toekomst voor hem in petto heeft en wat het leven volgens hem zou moeten zijn. Hij grijpt dan ook naar de heroïne omdat ze hem helpt de leugens van de maatschappij te doorprikken. Maar de heroïne op zich is minder belangrijk dan het feit dat de gemeenschap hem geen zinnige toekomst kan bieden. Hij had net zo goed extreem geweld kunnen gaan gebruiken (cfr. Francis ‘Franco’ Begbie). Dat het heroïne werd zal wel veel met zijn leeftijd te maken hebben: hij is vooraan in de twintig en op dat moment denk je dat je onsterfelijk bent, en spuit en snuif en ¨neuk je zonder al te veel na te denken over alles wat je pad kruist. *
Ergens in ons verhaal zegt Renton: “Soms denk ik wel „es dat mensen junk worden omdat ze onbewust naar een beetje rust verlangen.” En voor Renton is dat inderdaad zo. De omgeving waarin hij opgroeit heeft veel scherpe kanten en heroïne neemt aanvankelijk enkele van die scherpe kanten weg. Precies daarom is het zo een verleidelijke drug. Het heeft een onmiddellijk helend effect op psychische pijn, zodat het allerminst verbazend is dat je er nadien naar teruggrijpt. Als je ooit aan de heroïne geweest bent, maakt ze deel uit van je emotionele woordenschat en ligt hij voor de rest van je leven op de loer. Als het op een gegeven moment slecht met je gaat, blijft hij een mogelijke uitweg.
**
Wie in Trainspotting ethiek en moralisme zoekt zal het niet vinden. * Immers, de junkies worden er geportretteerd als ‘outlaws’ met lef en niet als zielige verliezers. Vandaar dat dan ook bij bepaalde bronnen kritiek is gerezen als zou het boek heroïne verheerlijken. Hoe komt dat? Omdat Welsh niet in zwart-wit tegenstellingen gelooft. Hij beweert dat je de verschrikkelijke kanten van drugs pas kunt begrijpen als je de briljante kanten ervan kent. Men kan er dus niet om heen dat je je geweldig voelt als je net een shot genomen hebt. Tegelijkertijd is het leven van een junkie echt ongelooflijk vervelend. * Het komt er op neer dat je de hele dag bezig bent met maar één, tamelijk overzichtelijke, hobby: scoren, afbinden, injecteren en achterover leunen. Nog even napraten en dan de cyclus opnieuw in gang zetten. * Interessant aan de niet-moraliserende interpretatie van Trainspotting is ook dat het in Welsh’ roman om heroïne gaat – in de jaren ’70 nog typisch een drug voor ‘losers’, de uitgemergelde stationsslapers, maar hier de ‘drug of choice’ voor ondernemende jongens die ‘fuck u’ durven zeggen tegen de samenleving en het ‘establishment’. Non-conformistisch, autonoom en bereid tot het uiterste te gaan, zijn Welsh’ junkies eerder Nietscheaanse helden die wars zijn van maatschappelijke conventies - en zich daar niet schuldig over voelen – dan treurige nihilisten die in hun eigen ondergang zwelgen. Het klassieke junkiebeeld van gedeprimeerde slachtoffers krijgt hier dus een flinke deuk. “People think it‟s all about misery and desperation and death and all that – which is not to be ignored. But what they forget is the pleasure of it. Otherwise we would not do it.” (Renton)
**
Als theatermakers is het moeilijk – hoewel dat absoluut onze betrachting is geweest – om in deze materie geen standpunt in te nemen. Wij tonen de feiten – Welsh zijn feiten – zoals ze zijn. Niks wordt verdoezeld. Door de eerlijkheid waarmee we ons materiaal hebben behandeld zullen er hier en daar wel hints van subjectiviteit te vinden zijn. Het pregnante karakter van het materiaal vraagt er ook om dat je niet als een onemotioneel machine met een scalpel te werk gaat. We gaan dieper, kruipen in de huid van mensen die, ondanks hun constante flirt met de dood, toch heel vaak heel intens leven. Dat leven tonen wij. Er werd daarbij, in een sobere vormgeving, geopteerd voor een complete focus op de personages, hun ideeën, hun leefwereld, hun relatie tot mekaar, wat drijft hen,… Daarbij schuwen we de taal van Irvine Welsh absoluut niet. Integendeel. Deze mensen hebben een eigen idioom, en niet alleen wat de ‘vakterminologie’ inzake drugs betreft: het is een heel harde, ruwe taal, heel visceraal, zoals ook de personages heel basale, ‘down-to-earth’ mensen zijn. * Maar elk met hun eigenheid.
Renton is de intelligentste van de hoop, de kerel die het zonder zijn verslaving zou kunnen maken in de maatschappij. Hij is degene die nadenkt over zijn situatie, daar ook heel lucide en nuchter over kan redeneren. Dat maakt hem dan ook tot de ideale ‘narrator’ of verteller voor ons verhaal. Hij beseft heel goed dat hij van zijn leven één groot zootje aan het maken is. Regelmatig probeert hij dan ook van zijn verslaving af te geraken. Maar even regelmatig is er weer wel iets wat hem naar de spuit drijft. Telkenmale is er wel weer een incident dat hem doet inzien dat voor hem de enige leefbare uitweg het ‘nirvana’ van de heroïne is. En toch voelen we dat als er iemand is die er vanaf kan geraken dat het wel Renton is. Hij moet daarvoor wel verraad plegen tegenover een aantal mensen, maar in dit milieu zijn scrupules nu eenmaal even gevaarlijk als een kooklepel onversneden stuff.
*
Sick Boy die, na de dood van baby Dawn, voorgoed de spuit afzweert, zou het ook kunnen maken. Maar hij heeft dan weer onvoldoende engelgehalte om het zonder een alternatief te kunnen stellen. Hij wordt pooier, zoekt zijn kick in het nachtleven van striptenten, escortebureaus en prostitutie. Hij is de sluwe vos, de man met eveneens een graad van intelligentie, maar dan niet noodzakelijk van het gezonde soort. Simon is de opportunist, de ‘streber’, het smeerlapke dat over lijken gaat, desnoods van zijn moeder of zijn beste vriend. Net zoals zijn idool James Bond is zijn devies ‘live and let die’, maar dan niet in dienst van land en koningin, maar enkel in dienst van mister Simon himself. Wat hij op het eind van het stuk zegt over het verraden van vrienden, is typisch voor zijn persoon. Vrienden zijn een noodzakelijk kwaad: ze hebben een sociale functie: zo ben je niet alleen en is er altijd iemand in de buurt om te misbruiken. * Even niets ontziend is Franco Begbie, heel raak omschreven als een psychopaat, een levensgevaarlijk heerschap, compleet onberekenbaar, en niet alleen voor zijn vijanden. Hij zoekt een zin voor zijn bestaan in bruut, compromisloos, zinloos en vaak beestachtig geweld. Zonder verpinken ramt hij bvb.een gebroken bierglas in iemands gezicht omdat die persoon toevallig een zakje chips zit te eten terwijl Begbie biljart speelt en hem dat zgn. uit zijn concentratie haalt. Als figuur doet hij sterk denken aan Alex, het hoofdpersonage uit A Clockwork Orange van Stanley Kubrick, die ook zinloos geweld tot een religie verheft. Met dat verschil dat Alex intelligent is en naar Beethoven luistert en Franco de herseninhoud heeft van een mus met Alzheimer. * De grootste sympathie van het publiek zal ongetwijfeld uitgaan naar Spud, het prototype van de kerel die voor het ongeluk is geboren. Niet alleen stond hij helemaal achteraan in de rij toen de hersenen werden uitgedeeld, maar zijn domheid is ook voor velen een gegronde reden om Spud bij de neus te nemen. Hij is zo meegaand, zeker met mensen die hem vertrouwen inboezemen, dat hij keer op keer tegen de lamp loopt. Typisch is daarbij de scène waarin hij Renton volgt naar een boekenwinkel en uiteindelijk de zwaarste straf krijgt hoewel hij noch initiatiefnemer noch protagonist was in heel die affaire, maar enkel een meeloper.
En juist dat maakt hem tot zo een tragisch, maar tegelijk toch zo sympathiek personage. Alles overkomt hem, hij loopt er dan ook meestal in met zijn ogen open, maar hoe diep hij ook in de miserie raakt, nooit verliest hij zijn onschuld en zijn open kinderlijke blik en glimlach. Als Renton op het eind van het stuk zegt dat hij Spud zal terugbetalen, dan geloven we hem. Dit niet doen zou té wreed zijn, zelfs in dit milieu. * Het meest tragische personage is Tommy. Sterk, atletisch, sportief, succesvol, geliefd bij het andere geslacht, kortom een jonge kerel met toekomst. Hij heeft één nadeel, of eigenlijk twee: hij kiest het verkeerde lief én hij heeft verkeerde vrienden. Dus, van het moment dat dat lief hem dumpt en hij op die vrienden terugvalt, is het om zeep. Hij die het meest in het vooruitzicht had, blijkt uiteindelijk het grootste slachtoffer te zijn. Is het zijn eigen schuld? Eens te meer is het een samenloop van omstandigheden, met als belangrijkste pool de context waarin het personage zich beweegt. Plaats Tommy in een ander milieu en het kan voor hem een heel ander verhaal worden. * In de vrouwelijke personages hebben we getracht een zo groot mogelijk verscheidenheid aan karakters te etaleren. Het is dan ook de opdracht van onze enige actrice geweest om op zoek te gaan naar de individualiteit van elke vrouw en die dan ook in zijn scherpste en theatraalste uitingsvorm gestalte te geven. Resultaat is een panopticum van vrouwen uit verschillende sociale klassen, gaande van Tommy’s lief, een viswijf en een brutale teef, over de drankzuchtige, behaagzieke en vooral opdringerige moeder van Renton, tot de carrièrevrouw die jobs kan geven of ontnemen of het tot topmagistraat bij het gerecht heeft geschopt. Allen ondergaan ze de wereld van de junk of vechten ze ertegen. Sowieso moeten ze opboksen tegen het egoïsme en zelfdestructieve karakter van hun mannelijke antagonisten. Behalve Alison, zelf junk en moeder van een lieftallige baby. Een toekomst bouwen voor een kind in een wereld waar zelfvernietiging op nummer één staat in de hitparade, waar voor onschuld a priori geen plaats is, is geen sinecure, om niet te zeggen een onmogelijke opgave.
**
Trainspotting = ellende, miserie, verdriet, wanhoop, uitzichtloosheid, geweld, vuilbekkerij, schijnheiligheid, opportunisme, negativisme, ongecensureerdheid, een stamp in je ballen, een mokerslag in je gezicht.
Ook wij laten geen enkel heilig huisje overeind staan. Te nemen of te laten. Trainspotting is, wat het is.
trainspotting een productie van Teaterensemble Le Mal du Siècle, Aalter naar het gelijknamige boek van Irvine Welsh in een regie van Walter De Groote en met Helga VAN DER HEYDEN Walter DE GROOTE Jeron DEWULF Wim PETERS Stan VAN SAMANG Première : 1 november 2003, Auditorium Aalter
Voor verdere informatie : enkele suggesties :
www.druglijn.be www.desleutel.be
[email protected] www.desleutel.org ook op de website van de Federale politie www.fedpol.be en op de website van de Vereniging voor Alcohol en andere Drugproblemen: www.vad.be De Druglijn : 078/15 10 20
