T. +31 (0) F. +31 (0) VAM. Reg.nr.,. Dat. ontv,: 0 6 JUN Routing

Stichting Natuur en Milieu

Donkerstraat 17 3511 KB Utrecht NL snm@snrrLnf

T. +31 (0)30 233 1328 F. +31 (0)30 233 1311 www.snni.ni

Provinciate Staten Overijssel Commissie Milieu Postbus 10078 8000 GB ZWOLLE

VAM Reg.nr. Dat. ontv,:

Utrecht, 2 juni 2005 onskenmerk Rko/nh/05.002 contactpersoon Roos Kooiman, tel 030 - 2348265 onderwerp Aanbieding jaarverslag

:ir

;||: Natuur en

,.

0 6 JUN 2005

Routing

a.d.

Bijl.:

Geachte heer/mevrouw, Met veel genoegen bieden wij u hierbij het jaarverslag 2004 van Natuur en Milieu aan. Het jaarverslag biedt een overzicht van ons werk en de bereikte resultaten waar we trots op zijn. De jaarrekening 2004 is in zijn geheel in het jaarverslag opgenomen. Het jaar 2004 was voor Natuur en Milieu het jaar van het vooruitkijken. De belangrijkste strategische vernieuwtng is dat we ons sterker op het publiek richten. Steun en druk uit de samenleving helpt ons om polstiek en bedrijfsleven in beweging te krijgen voor een gezonde en groene leefomgeving, voor een rijke natuur en een divers landschap. En gelukkig neemt het draagvlak voor natuur en milieu toe! Wij wensen u veel leesplezier. Met vriendelijke groet, Stichting Natuur en Milieu

Mirjam de Rijk algemeen directeur

Het jaarverslag is ook te downloaden vanaf de website www.natuurenmilieu.nl.

100% gebruikt papier - Revives Laser Buhrmann-Ubbens Papier

Member of the European Environmental Bureau (EEB)

Jaar verslag Natuur en Milieu 2 0 0 4

Waar we trots op zijn Vijftien voorbeelden van resultaten van het werk van Natuur en Milieu in 2004 • Drogisterijketens hebben beloofd gevaarlijke stoffen uit hun huismerkproducten te halen, of de mogelijkheid serieus te onderzoeken. • In Nota Mobiliteit komt meer te staan over gezondheid en terugdringen luchtvervuiling. • Gulpener, Ahrend, Laurus en zandwinningsbedrijf K3 gaan productieproces duurzamer maken.

• Het Nederlands voorzitterschap van de Europese Unie heeft gezorgd voor een verdere uitvoering van het Verdrag van Århus waarin mensen meer toegang krijgen tot officiële milieu-informatie en inspraak. • Met landbouworganisatie LTO overeengekomen dat belichte kassen moeten worden afgeschermd om verlichting van de nacht tegen te gaan. • Afzet van biologisch voedsel groeide met 7%.

• Unidek heeft dakbedekking ontwikkeld die 27% minder energie gebruikt.

• Aldi en Lidl verkopen biologische druiven.

• Concrete maatregelen aan de minister van V&W en de luchtvaartsector voorgesteld om geluidhinder door vliegverkeer op grotere afstand van Schiphol te verminderen.

• In Nota Ruimte zijn extra spelregels opgenomen waar gemeenten en provincies zich aan moeten houden om verrommeling van het landschap tegen te gaan.

• Gemeenteraadsleden en statenleden zijn actiever bij de handhaving van vergunningen van bedrijven.

• In het nieuwe Europese plattelandsbeleid geeft de Europese Commissie prioriteit aan ‘groene’ maatregelen.

• Bij 160 Shell-tankstations zijn onbespoten bloemenboeketten te koop.

• Een bureaucratische jungle in de nieuwe Natuurbeschermingswet is voorkomen. Bedrijven kunnen nu bij de provincie terecht. Ook is voor beschermde gebieden een beheerplan verplicht om de kwaliteit van de natuur te beschermen.

• Succesvol concept over transportbesparing slaat aan in Oostenrijk.

Foto: © KINA/Stoelwinder

Voorwoord Goed en slecht nieuws is er te melden aan het begin van 2005. Het slechte nieuws is dat het niet goed gaat met onze planeet. Een recent verschenen rapport van de Verenigde Naties waaraan 1.300 wetenschappers uit 95 landen hebben meegewerkt, stelt onomwonden dat het leven op aarde ernstig in gevaar is. Steeds duidelijker wordt ook dat de maatregelen die de wereld neemt om klimaatveranderingen tegen te gaan, volstrekt onvoldoende zijn. Maar er is niet alleen reden tot somberheid. Zo kunnen we vaststellen dat de betrokkenheid van mensen bij milieu weer groeit. Dachten veel mensen in de jaren negentig nog dat het milieu wel ‘klaar’ was, inmiddels hebben ze in de gaten dat er nog heel veel moet gebeuren. Natuur en Milieu wil die steun bij het publiek zichtbaar maken. In dit jaarverslag over 2004 kunt u lezen hoe we dat het afgelopen jaar hebben gedaan. In 2005 gaan wij daar met onverminderde energie en inspiratie mee door.

Gerrit Faber, vice-voorzitter Natuur en Milieu

2

Jaarverslag 2004

Inhoudsopgave Deel I Bestuursverslag 1

‘Wij maken steun voor milieu zichtbaar’

4

2

2004: Jaar van het vooruitkijken

6

3

Communicatie

8

4

Een beeld van het werk

11

Mooi landschap

11

Gezond leven

14

Verstandig vervoer

16

Duurzaam produceren

18

Internationaal

20

5

Samenwerking

21

6

Maatschappelijke steun en financiers

23

7

Toezicht

26

8

Organisatie

28

Deel II Jaarrekening 1

Directieverslag

32

2

Jaarrekening 2004

33

3

Overige gegevens

48

4

Bijlagen jaarrekening

49

Deel III Bijlagen 1

Overzicht projecten en activiteiten 2004

51

2

Samenstelling bureau op 1 januari 2005

55

3

Samenstelling Forum op 1 januari 2005

56

1 Interview met Mirjam de Rijk

‘Wij maken steun voor milieu zichtbaar’

‘Onze organisatie verandert snel’, lezen we vaak in jaarverslagen. Meer dan een dynamisch klinkend cliché is het zelden. Maar de stichting waar Mirjam de Rijk begin 2005 als algemeen directeur aantrad, maakt op dit moment écht een flinke omslag door. ‘Natuur en Milieu heeft zich lange tijd senang gevoeld als onderhandelaar achter de schermen’, zegt De Rijk. ‘Maar nu het politieke klimaat tegenzit, komt de kwetsbaarheid van die rol aan het licht. Het huidige kabinet beweegt uit zichzelf niet op het gebied van milieu en natuur. Het moet bewogen wórden. En een lobby is daarvoor niet genoeg. Er is steun en druk uit de samenleving nodig. En die steun maken wij zichtbaar.’ Wil zulke steun zichtbaar worden, dan zullen milieu en natuur eerst onderwerp van debat moeten zijn – in een land dat welhaast geobsedeerd is door de integratie van

4

Jaarverslag 2004

migranten en de economische ‘recessie’. De Rijk: ‘Ja, dat milieudebat moeten wij aanzwengelen. En dus moeten we meer in de openbaarheid opereren. We hebben veel kennis en opvattingen in huis, over vrijwel alle milieu- en natuurthema’s. Dat willen we vooral zo houden. Maar de buitenwereld moet daar ook weet van hebben! Daarom willen we meer naar buiten treden: meer inspelen op de actualiteit, zelf nieuws maken en geregeld met advertenties en dergelijke van ons laten horen.’ Maar als in dat maatschappelijk debat nou blijkt dat mensen eigenlijk weinig waarde hechten aan groene thema’s, wat dan? De Rijk: ‘Daar ben ik niet bang voor. In oktober heeft het RIVM zijn Duurzaamheidsverkenning uitgebracht. Daar staan vier scenario’s in. Vier heel verschillende toekomsten: één met nadruk op milieu, natuur en solidariteit,

een andere sterk op groei gericht, met veel marktwerking, enzovoort. Toen ze onderzochten wat mensen daarvan vonden, bleek dat er nauwelijks steun was voor zo’n harde prestatiemaatschappij en juist heel veel voor die groene, saamhorige toekomst. Dat vind ik bemoedigend. Nederlanders willen ook best iets doen of laten voor het milieu, zo blijkt telkens weer. Alleen, niet in hun eentje. Daar ligt echt een kloof tussen politiek en publiek: politici denken dat mensen willen dat de overheid zich terugtrekt, maar dat willen mensen helemaal niet. Zeker niet op milieugebied.’ Behalve op het brede publiek is Natuur en Milieu zich geleidelijk ook meer gaan richten op het bedrijfsleven. ‘Ja, je krijgt momenteel meer gedaan bij sommige bedrij-

ven dan bij het kabinet’, beaamt De Rijk. ‘Een project als Economie Light is bovendien heel leerzaam. Bedrijven blijken tot veel in staat te zijn als ze serieus werk maken van duurzaam produceren. Én we zien tegen welke belemmeringen ze aanlopen. Maar om die uit de wereld te helpen, heb je vaak toch weer veranderingen in de Haagse of Brusselse regels of geldstromen nodig.’ Dat klinkt alsof samenwerking met het bedrijfsleven toch ook een politiek doel dient. Is dat zo? ‘In zekere zin wel. We kunnen niet eigenhandig het hele bedrijfsleven gaan verduurzamen; eerst de bierbrouwerijen, dan de frisdrankproducenten, enzovoort. Daar hebben we de tijd niet voor. Uiteindelijk moet het van de overheid komen. En het milieu zelf heeft die tijd ook niet.’

‘ van buitenaf ’ bekeken

Foto: © Ivar Pel

Een slapende donateur, zo omschrijft Doaitse Swierstra (54) zichzelf. ‘Ik reken erop dat Natuur en Milieu veel goeds doet en daar geef ik graag mijn geld aan. Dat is genoeg.’ Niet dat Doaitse zich niet betrokken voelt bij de natuur en het milieu. ‘Ik maak me juist grote zorgen over de wereld. Over het opraken van de grondstoffen, over de klimaatverandering, over de onrechtvaardige verdeling van de welvaart. Vanaf het moment dat ik zelfstandig kon denken, liep ik daar al over te somberen. Ook als student natuurkunde. Wat ik dacht en vreesde, heb ik bewaarheid zien worden. Zoals die ongebreidelde groei van de mobiliteit. Ik zie hoe familieleden elk in een eigen auto stappen en half Nederland doorcrossen om achter een bureau te gaan zitten. Ikzelf stap ’s morgens op de fiets en rijd een half uurtje door de polder naar mijn werk. Dat doet bijna niemand meer, naar zijn werk fietsen.’ Duurzaamheid is de rode draad in het betoog van Doaitse. ‘Ik heb het idee dat Stichting Natuur en Milieu heel goed de lange termijn en daarmee de duurzaamheid in het vizier houdt. Ik zie wat een enorme inspanning het vergt om een kleine verbetering te bewerkstelligen. Daarvoor heb je organisaties met een lange adem nodig.’

5

2 2004: jaar van het vooruitkijken

Het jaar 2004 was voor Natuur en Milieu in diverse opzichten een jaar van vooruitkijken. De organisatie herformuleerde haar missie, inhoudelijke doelen en strategie in het Meerjarenbeleidsplan 2005-2007. We reorganiseerden onze teams om onze doelen beter toegerust te kunnen realiseren. En we stelden een nieuwe algemeen directeur aan.

Veranderingen Vooruitkijken deden we vanuit een analyse van maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Na een periode van grote belangstelling voor milieuproblemen is milieu ‘gewoon’ geworden en daarna uit de politieke belangstelling geraakt. Dat heeft deels een positieve oorzaak: de meest zichtbare en tastbare milieuproblemen (industriële luchtvervuiling, vuil in rivieren) zijn flink teruggedrongen. Klimaatverandering en het industriële gebruik van chemische stoffen zijn misschien minder grijpbaar. Maar mensen hechten nog steeds grote waarde aan natuurbehoud, aan een mooi landschap, aan een gezonde leefomgeving; ieder onderzoek bevestigt het. Dat is van belang, want wat de samenleving vindt, wat mensen beweegt, zijn vragen waar politiek, overheid en bedrijfsleven meer dan voorheen acht op slaan. Wij ontlenen als maatschappelijke organisatie ons bestaansrecht aan het feit dat we opkomen voor wat mensen belangrijk vinden.

6

Jaarverslag 2004

Een ander belangrijk politiek gegeven is dat de rijksoverheid de nadruk blijft leggen op terugtreden en verminderen van ‘knellende’ regelgeving. Steeds meer zaken, ook op ons werkterrein, worden nu overgelaten aan lagere overheden of aan de markt. Een belangrijke trend is de voortgaande internationalisering van beleidsvorming en wetgeving. Daarbij gaat het primair om europeïsering (zo vloeit veel van de milieuwetgeving voort uit Brusselse regels), maar ook om mondialisering, bijvoorbeeld door de WTO-regels. Tenslotte zien we dat overheden het maatschappelijk middenveld minder financieel willen ondersteunen, al dichten ze datzelfde middenveld wel nog steeds een belangrijke rol toe bij het helpen oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Ondertussen gaan sommige bedrijven gelukkig door op de weg van verduurzaming. Natuur en Milieu merkt dat bedrijven steeds vaker rechtstreeks met ons zaken willen doen. Ze vragen advies en willen afspraken maken over verduurzaming van hun productieprocessen.

Missie en motto Onze vernieuwde missie luidt: Natuur en Milieu zet zich in voor een rijke natuur, een divers landschap en een schone en groene leefomgeving. Wij werken daaraan vanuit een visie op duurzame ontwikkeling: eerlijk delen van welvaart en milieugebruiksruimte, in Nederland en elders, nu en later.

Op ons inhoudelijk brede werkterrein maken wij keuzes door ons te richten op de volgende negen doelen:

Kwaliteit van leven is ons motto, de centrale noemer waaronder al onze activiteiten gevat kunnen worden. Wij werken eraan dat alle inwoners van Nederland in een gezonde, veilige en aantrekkelijke omgeving kunnen leven. Dat betekent dat wij ons inspannen voor: schoon water, gezonde lucht, een groene en aantrekkelijke woonomgeving, een rijke natuur, gezonde voeding en schone en veilige productie en producten.

• betere kwaliteit van de natuur; • afronding en goede bescherming van de Ecologische Hoofdstructuur; • behoud en bescherming van het landschap; • voldoende groen voor iedereen; • behoud en herstel van stilte, duisternis en openheid; • gezonde leefomgeving; • veilige productie en producten; • duurzame economie; • minder uitstoot van broeikasgassen.

Kwaliteit van leven heeft niet alleen betrekking op concrete behoeften van mensen hier en nu, maar gaat ook over zingeving, de intrinsieke waarde van de natuur, duurzame ontwikkeling en verantwoordelijkheid voor anderen, elders op de wereld en in de toekomst. Als wij kort aangeven waar wij de komende jaren aan werken noemen we het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen, het tegengaan van het volbouwen van Nederland en verbetering van de luchtkwaliteit.

Deze doelen vertalen we jaarlijks in concrete activiteiten en projecten, die gezamenlijk ons jaarwerkplan vormen, waarop de begroting is gebaseerd. Voor 2005 gaan we onder andere aan de slag met de schoonheid van het Nederlandse landschap, de oerwaarde duisternis en de auto van de toekomst.

Foto: © Marie Cecile Thijs/HH

Draagvlak bij het publiek De belangrijkste strategische vernieuwing waartoe in 2004 werd besloten, is dat wij ons sterker op het publiek zullen richten. Een groot maatschappelijk draagvlak is essentieel om politiek en bedrijfsleven in beweging te krijgen. Gelukkig neemt het draagvlak voor een goed natuur- en milieubeleid weer toe. Wij proberen het belang dat mensen aan milieu en natuur hechten, zichtbaar te maken. Publiciteit, acties en campagnes moeten de steun voor onze doelstellingen en onze organisatie verder vergroten. We spelen waar mogelijk in op de actualiteit. En we participeren in het maatschappelijk en politiek debat, dat voor een belangrijk deel via de media verloopt. Via ons ‘O-Team’ (onderzoek, observatie, maar ook ‘ogen en oren’) betrekken wij meer mensen rechtstreeks bij ons werk. Verder streven wij ernaar dat meer mensen ons financieel gaan steunen. Daarbij blijven wij onverminderd een deskundige lobbyorganisatie die zich, alleen of in coalities met uiteenlopende partijen, tot overheid, politiek en bedrijfsleven richt. Op basis van gedegen kennis van zaken werken we constructief, innovatief en proactief aan de oplossing van milieuen natuurvraagstukken. We dragen alternatieven aan waarmee overheden of bedrijven aan de slag kunnen. We kiezen altijd in eerste instantie voor de dialoog. Maar als het nodig is, gaan we de confrontatie aan, bijvoorbeeld via een gang naar de rechter.

7

3 Communicatie

De strategische keuzen die Natuur en Milieu de laatste tijd heeft gemaakt, werken door in de communicatie met de buitenwereld. Nu we ons richten op een breder publiek, zullen we ook grotere delen van de samenleving moeten bereiken. Dat doen we via onze eigen media en kanalen: het opinieblad, de website, en diverse evenementen: veldsymposia; milieucafés; congressen; en een stiltewandeling. Daarnaast zijn we, meer dan voorheen, aanwezig in de algemene media, via advertenties maar vooral ook via journalistieke publiciteit.

Campagnes In 2004 voerde Natuur en Milieu diverse publiekscampagnes zoals Ben jij gifvrij? (zie pagina 14), Europa, natuurlijk! (pagina 20) en een actie over uitlaatgassen (pagina 16). Maar de meeste aandacht trok toch Geef de natuur de ruimte. Doordat allerlei partijen gratis of tegen kostprijs hun medewerking verleenden, konden de krachtige beelden van deze campagne miljoenen mensen bereiken: via het tvspotje (ook te zien op onze site); de tijdschriftadvertentie; de stationsposter; en de flyer. We kregen er veel reacties op, en het bezoek aan onze site nam flink toe.

8

Een verrassende reactie kwam van de Stichting Adverteerdersjury Nederland (SAN): zij bekroonden de campagne met een zogeheten ‘SAN Accent’. Een reclameprijs winnen is bepaald geen hoofddoelstelling van een milieuorganisatie. Maar het is wel een leuke opsteker als je probeert effectief te communiceren met het brede publiek.

Eigen media Onze tijdschriftredactie heeft in 2004 niet alleen de 28e jaargang van het opinieblad Natuur en Milieu verzorgd, maar daarnaast hard gewerkt aan de lancering van een volledig nieuw blad: Terra. Het eerste nummer daarvan is in januari 2005 verschenen. Waar het oude maandblad zich vooral richtte tot professionals, mikt het nieuwe tijdschrift (dat acht keer per jaar verschijnt) op een breder publiek – al willen we het ook voor de professionals interessant houden. Om die laatste groep goed te bedienen, is er tegelijk met Terra een elektronische nieuwsbrief geïntroduceerd. Daarin reageren we op de actualiteit en berichten we over onze eigen activiteiten.

De website van Natuur en Milieu, www.natuurenmilieu. nl, trok in 2004 ongeveer 100.000 bezoekers. Dat is eenderde meer dan het jaar daarvoor. Ruim de helft van hen raadpleegt de site onder kantooruren. Kennelijk hebben professionals belangstelling voor onze informatie. Sinds Natuur en Milieu begin 2004 een tv-campagne startte, neemt het bezoek ’s avonds en in het weekeinde toe en bereiken we blijkbaar een breder publiek.

Evenementen Natuur en Milieu heeft in 2004 twee milieucafés gehouden rond campagnethema’s van de organisatie. In april 2004 werd tijdens een drukbezocht Ruimtecafé in Den Haag door politici, ambtenaren en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties gediscussieerd over de Nota Ruimte. In juli werd in Utrecht een milieucafé gehouden over het thema chemische stoffen. Aanleiding was onze bemoeienis met het Europese stoffenbeleid (zie pagina 14), waarbij we vooral de publiciteit hebben gezocht met het thema van de hormoonverstorende stoffen in cosmetica.

Foto: © Ivar Pel

‘ van buitenaf ’ bekeken Peter Hoffman (44) nam in 2004 deel aan de ‘stiltewandeling’ door de Utrechtse binnenstad. Natuur en Milieu organiseerde die samen met de klankkunstenares Riek Westerhof. ‘Het was indrukwekkend om te ervaren dat er in zo’n grote stad als Utrecht plekjes zijn waar je alleen het ruisen van de wind hoort.’ Peter heeft grote sympathie voor Natuur en Milieu. ‘Vooral die reclamecampagne Waar kan de natuur nog heen?, met zo’n specht die op een lantaarnpaal roffelt, heeft grote indruk op me gemaakt. De laatste jaren ben ik bewuster gaan leven. Ik gebruik spaarlampen, ben overgegaan op groene stroom, eet biologische voeding. Als ik door een bos loop en ik zie een blikje liggen, dan neem ik de moeite om het op te rapen.’ Peter werkt zelf in de chemische industrie bij een bedrijf dat geur- en smaakstoffen produceert. ‘Die stoffen zijn niet al te best voor het milieu. Ik ben verantwoordelijk voor het vervoer en voor de afvalverwerking. Als het er niet zorgvuldig aan toe zou gaan, had ik daar nooit kunnen werken. Als het even kan, ga ik met de fiets naar mijn werk. Dan ben ik op de terugweg blij dat ik twintig minuten buiten ben en geen geurtjes hoef te ruiken. Soms vlucht ik het bos in. Daar heb ik een favoriet plekje waar ik graag zit en waar ik helemaal bij mijzelf kan komen. Zo’n plek is onbetaalbaar.’ Jaarverslag 2004

9

Natuur en Milieu in de pers In september heeft Natuur en Milieu, als deelnemende organisatie aan de Groene Maand, stiltewandelingen gehouden. In kleine groepen werden mensen in de Utrechtse binnenstad langs stille en juist lawaaiige plekken geleid om te ervaren hoe belangrijk stilte is. De belangstelling hiervoor was groot. Onverminderd succesvol zijn ook onze veldsymposia, waarvan we er in 2004 drie organiseerden. In juni bezochten we landgoed Staverden bij Ermelo, om met relaties van het Nationaal Groenfonds het belang van de Ecologische Hoofdstructuur te bespreken. In september hielden we samen met de Gasunie een veldsymposium nabij Nijkerk over ‘klimaat en energie’ om te laten zien waarom het belangrijk is de CO2-uitstoot te beperken.

Het brede werkterrein van Natuur en Milieu werd weerspiegeld in de veelsoortige onderwerpen waarmee wij in de media kwamen. Wij hielden in het verslagjaar elf persbijeenkomsten, in een aantal gevallen samen met andere organisaties. Vrijwel dagelijks stonden wij in de krant of in vakbladen en Natuur en Milieu was zeer regelmatig op televisie en radio. Veel aandacht kreeg onze mening over de Nota Ruimte van het kabinet, die naar wij vrezen zal leiden tot ongewenste bebouwing in open gebieden. Ook het convenant dat wij sloten met de landbouworganisatie LTO om de lichthinder door kassen drastisch te verminderen, kreeg veel aandacht. Een bijzondere gebeurtenis was de presentatie van het boek Opgewarmd Nederland over de gevolgen van de klimaatverandering voor de natuur. Natuur en Milieu is mede-uitgever van dit boek, dat in de algemene en de vakpers lovend werd besproken.

Foto: © KINA/Paul van Gaalen

Drinkwaternatuur Waren waterleidingbedrijven en natuurbeschermers in het verleden nogal eens elkaars tegenstanders, inmiddels hebben ze ontdekt dat drinkwaterwinning en natuurbeheer uitstekend kunnen samengaan. Al blijft alertheid geboden: op sommige momenten kunnen de belangen toch weer flink tegen elkaar indruisen. Dit vernamen de deelnemers aan het veldsymposium ‘water en natuur’, dat we half september hielden in de Zwolse buurtschap IJsselzone. Medewerkers van lagere overheden, groene organisaties en waterleidingbedrijven luisterden naar diverse inleiders die op illustratieve plekken in de open lucht – want dat blijft hét kenmerk van veldsymposia – hun verhaal deden.

10

4 Een beeld van het werk

Foto: © KINA/M. de Jonge

Mooi landschap Laat het donker donker … Felverlichte sportvelden, tuinbouwkassen en gevels, straatlantaarns, tuinlampen, neonreclame – samen zorgen ze dat de nachthemel op veel plaatsen een oranje waas vertoont. Weinig landen verspreiden zoveel licht als Nederland. Maar is dat erg? ‘Ja’, vindt medewerker Stephan Steverink, ‘want mensen en dieren hebben er last van, al ontbreekt er nog veel kennis op dit terrein. Het lijkt erop dat we bij te veel licht minder melatonine aanmaken, het hormoon dat slapen en waken regelt. En dat heeft niet alleen gevolgen voor onze slaap, maar ook voor onze botten, onze voortplanting en ons gewicht. En los daarvan: bij terugkeer van een buitenlandse vakantie merken veel mensen hoe jammer het is dat de schoonheid van de nacht hier zo schaars wordt. Daarom noemt Natuur en Milieu duisternis een oerkwaliteit, net als stilte. Mensen hebben dat nodig op zijn tijd.’

11

Mooi landschap En dieren hebben dus ook last van al dat licht? ‘Ja, nog meer, omdat meer dan de helft van de diersoorten ’s nachts actief is. Door die overvloed aan licht raken ze in de war. Bij vogels bijvoorbeeld raakt de biologische klok van slag. En ook de teruggang van veel insectensoorten zou hieraan te wijten kunnen zijn.’ Bijna de helft van de lichtvervuiling komt uit kassen. Natuur en Milieu heeft daarom met de landbouworganisatie LTO afgesproken dat belichte kassen van opzij én van boven grondig moeten worden afgeschermd. Daarnaast zijn we, in de langste nacht van 2004, samen met de provinciale Milieufederaties de campagne Laat het donker donker begonnen (zie www.laathetdonkerdonker.nl). Daarvoor hebben we de ‘lichtuitstoot’ per gemeente laten onderzoeken. Twee waddeneilanden, Vlieland en

Schiermonnikoog, en het Twentse Ootmarsum bleken de donkerste gemeenten te zijn.

Geld voor een duurzaam platteland Het Europese landbouwbeleid is uit groen perspectief verre van volmaakt. Maar gelukkig bestaat daarbinnen een onderdeel ‘plattelandsbeleid’, dat momenteel veel geld uittrekt voor milieu- en natuurvriendelijke zaken. ‘Eind 2003 bleek de Europese Commissie dat opeens flink te willen beperken’, zegt medewerker Arjan Berkhuysen. ‘Paniek in de tent, want er gebeuren mooie dingen met dat geld. In Nederland bijvoorbeeld weidevogelbeheer en het onderhoud van heggen tussen percelen.’ De landbouwwerkgroep van het Europees Milieubureau EEB (European Environmental Bureau), voorgezeten door

‘ van buitenaf ’ bekeken

Foto: © Ivar Pel

Kunstenares Imke Zuiderveld (28) schreef in 2002 een scriptie over de beleving van het Nederlandse landschap. Tijdens haar onderzoek belandde ze op de site van Natuur en Milieu en al snel werd zij donateur. ‘Het was een jaar waarin er veel discussie was over het landschap. Of Nederland volgebouwd was en waar het heen moest met de natuur. Op de kunstacademie experimenteerde ik met manieren om naar landschappen te kijken. Wat gebeurt er met je blikveld als je door een holle buis kijkt? Of als je de horizon – en de horizonvervuiling – met een plank aan het zicht onttrekt? En wat doet dat met je beleving? Ik zoek in het landschap steeds de leegte. Mijn foto’s zijn een illusie van de leegte die ik niet gevonden heb.’ Behalve donateur is Imke lid van het O-Team, de vrijwilligerspool van Natuur en Milieu. ‘Wat me aanspreekt is dat Natuur en Milieu zich inzet voor de rust, voor ruimte en stilte. Voor de een geeft het liggen in het gras in een stadsparkje dat gevoel. Voor mij is uitzicht belangrijk, ik moet ver weg kunnen kijken. Ik hoop dat er voldoende ruimte blijft om rust te kunnen ervaren. Ik heb het gevoel dat Natuur en Milieu zich inzet voor dat belang.’

12

Foto: © Raymond Rutting/HH

Berkhuysen, zette meteen een stevige lobby op met collega-organisaties als BirdLife en Friends of the Earth. Praten met de Landbouwcommissaris; een brief op poten in de Financial Times; brieven van alle lidorganisaties aan de landbouwministers in hun eigen land. Met succes: de Europese Commissie geeft in haar voorstel prioriteit aan de groene maatregelen. Nu werken wij eraan dat ook de landbouwministers daarmee gaan instemmen.

Nota Ruimte – ietsje verbeterd Overheidsnota’s zijn saaie documenten met grote gevolgen. Zo zal de Nota Ruimte, verschenen in 2004, een stevig stempel zetten op het Nederland van 2050. Wordt het een vol en rommelig land, of een land waar mens en natuur zich nog thuisvoelen? De vooruitzichten waren niet goed. Zowel woningen als bedrijventerreinen slokken steeds meer ruimte op. Dat gaat ten koste van de groene ruimte én van de kwaliteit van de stad: geld dat naar nieuwe buitenwijken gaat, kan niet worden geïnvesteerd in grondige opknapbeurten (‘herstructurering’) van oudere wijken. De nota bevorderde deze trend in plaats van hem te willen keren. Natuur en Milieu heeft daarom in 2004 veel energie besteed om te redden wat er in de Nota Ruimte te redden

Jaarverslag 2004

viel. Zo is veelvuldig met de minister en met Kamerleden gediscussieerd over de vraag hoe de nota de verrommeling van ons landschap tegen kan gaan. Natuur en Milieu is daarbij samen opgetrokken met collega-organisaties, maar ook met de Neprom, die de belangen van projectontwikkelaars behartigt. We hebben het boekje Verwantschap met het landschap gepubliceerd, waarin gewone Nederlanders beschrijven welke natuur hun dierbaar is, en waarom. Minister Dekker kreeg steun van de Tweede Kamer voor haar filosofie dat het rijk zo veel mogelijk aan gemeenten en provincies moet overlaten. Maar de spelregels waar die zich aan moeten houden zijn wel aangescherpt – een belangrijk resultaat van onze inspanningen. Zo zullen gemeenten harder hun best moeten doen om ruimte in de bebouwde kom te benutten, moeten kantoren met veel bezoekers of werknemers zich vestigen bij OV-knooppunten en moet er voldoende ‘vrijetijdsgroen’ rond steden komen. De Raad van State zal deze toezeggingen serieus nemen wanneer milieugroepen bezwaar maken tegen bepaalde plannen. Onze poging om de randen van het Groene Hart bij Utrecht en Weesp te behouden, faalde. De minister accepteerde blindelings de provinciale plannen. De Tweede Kamer heeft zich daar uiteindelijk bij neergelegd.

Bureaucratische jungle voorkomen De Nederlandse Natuurbeschermingswet beschermde de natuur niet goed genoeg, oordeelde Europa. Maar door het kabinetsvoorstel dat dit gebrek moest verhelpen, dreigde er een bureaucratische jungle te ontstaan. Vijf ministeries en de provincies, gemeenten en waterschappen zouden allemaal, in wisselende samenstelling, betrokken zijn bij het verlenen van vergunningen. ‘Een nachtmerrie voor bedrijven die een vergunning nodig hebben’, zegt medewerker Ton Goedhart. ‘En een nachtmerrie voor de natuur, want hoe ingewikkelder een procedure, hoe vaker het slecht afloopt.’ Samen met collega-organisaties lobbyde Natuur en Milieu bij de Tweede Kamer voor verbeteringen in het wetsvoorstel. En met succes: een ruime meerderheid dwong af dat alleen provincies de vergunningen verlenen. Bovendien is voortaan voor alle beschermde gebieden een beheerplan verplicht. Dan is het voor particulieren meteen duidelijk wat er in en rond zo’n gebied wel en niet mag.

13

Gezond leven Ben jij gifvrij? Op fruit en in computers, in cosmetica en in kleding: onze leefomgeving is vergeven van de chemicaliën. Met als gevolg dat we tegenwoordig met drieduizend stoffen in ons lijf rondlopen. Stoffen waar onze grootouders nog van gevrijwaard waren. Van een flink aantal is bekend dat ze de gezondheid aantasten. Maar van nog veel meer stoffen weten we niet wat ze met mensen doen, omdat dat domweg nooit onderzocht is. In de Europese Unie is wetgeving in de maak, REACH geheten, om de effecten van chemicaliën te beoordelen en schadelijke stoffen uiteindelijk te weren. ‘Het bedrijfsleven stribbelt flink tegen’, zegt medewerker Hans Muilerman. ‘Ze zien hoge kosten op zich afkomen, en op termijn een verbod op allerlei stoffen. Daar zijn ze niet blij mee.’ Zelf zet

hij zich, samen met collega’s van andere organisaties, juist ervoor in om REACH zo krachtig mogelijk te houden. Daar komt veel lobbywerk in Den Haag en Brussel bij kijken. Maar Natuur en Milieu voert ook campagnes om meer bekendheid te geven aan het probleem, en daarmee een maatschappelijk draagvlak te leggen voor REACH. Overigens bleek uit een opinieonderzoek dat Nederlanders zich ook nu al zorgen maken over schadelijke stoffen in allerlei producten, en daar liever vanaf willen. Bij de campagne Ben jij gifvrij? lieten we samen met andere organisaties 55 cosmeticaproducten onderzoeken op de aanwezigheid van hormoonverstorende ingrediënten. In maar liefst 52 producten zaten die inderdaad! Via de cam-

‘ van buitenaf ’ bekeken

Foto: © Ivar Pel

Als studente biologie doet Barbara Rijpkema (25) regelmatig een rondje langs de sites van de grote natuur- en milieuorganisaties. En zo zag zij begin 2004 een oproepje op de site van Stichting Natuur en Milieu om cosmeticamerken door te geven die op gifstoffen getest zouden kunnen worden. ‘Later werd ik uitgenodigd om mee te doen aan een paneldiscussie. Natuur en Milieu wilde praten over de manier waarop ze de resultaten naar buiten konden brengen.’ Een kolfje naar de hand van Barbara, want ze is zich aan het specialiseren in communicatie. ‘Er waren heel verschillende mensen: van huisvrouwen tot een chemicus. Iedereen was onder de indruk van het onderzoek. De deodorant die ik gebruikte, kwam bijvoorbeeld als een van de slechtste uit de bus. Die heb ik nooit meer gekocht.’ Barbara is tevreden over de campagne Ben jij gifvrij?. ‘Het is niet schreeuwerig. Natuur en Milieu stelt dingen aan de kaak, maar laten de keuze verder aan de mensen over. Dat vind ik prettig.’ Barbara volgt het werk van de stichting al een tijdje. ‘Ze houden zich met heel veel onderwerpen bezig, van voeding tot klimaat tot stilte. Ik vind ze ook wel vernieuwend. Zo’n campagne over lichthinder bijvoorbeeld, daar zou ik zelf nooit aan gedacht hebben.’

14

Foto: © Rob Huibers/HH

pagnesite www.benjijgifvrij.nl kon (en kan) iedereen aan zijn favoriete drogist het verzoek mailen om deze producten te weren en uitsluitend veilige producten te verkopen. Ook hebben we drogisterijketens opgeroepen een aantal gevaarlijke stoffen snel uit hun huismerkproducten te krijgen. Inmiddels, begin 2005, hebben alle ketens beloofd dat te doen of de mogelijkheid serieus te onderzoeken.

Biologisch succes in zware tijden De verkoop van producten uit de biologische landbouw groeit al jaren, maar het marktaandeel blijft zeer klein. Onze actie Nederland gaat biologisch moest dat flink omhoog jagen. Biologisch boeren is goed voor milieu, natuur, landschap én dierenwelzijn – vandaar. Tientallen organisaties deden mee. Via hun bladen en hun sites riepen ze hun achterban op om meer biologische producten te kopen. Ook veel andere media deden dat, en zelfs de Libelle-Zomerbeurs steunde de actie. Natuurvoedingswinkels organiseerden een opvallende kortingsactie en een spaaractie. De ANWB-glossy Buitenleven maakte reclame voor vakantie bij de bioboer. Nederland gaat biologisch bereikte miljoenen Nederlanders. Een mooi resultaat dus? ‘Ja’, zegt medewerker Jeroom Remmers. ‘De afzet van biologisch voedsel groeide met

Jaarverslag 2004

bijna 7 procent, en dat tijdens een recessie en een prijzenoorlog. Bovendien kochten mensen vaker biologische producten omdat het beter is voor milieu en natuur dan omdat het beter is voor de gezondheid, zo is uit onderzoek gebleken. Maar eerlijk is eerlijk: we hadden op meer groei gehoopt.’

Weet wat je eet Groente en fruit zijn gezond. Maar een stuk minder gezond als er veel gif op zit. Onder de leus Weet wat je eet hebben we in 2004 opnieuw, samen met andere organisaties, groente en fruit uit supermarkten onderzocht. Onze bevindingen brachten nogal wat opschudding teweeg: veel monsters vertoonden bestrijdingsmiddelresten, zelfs van verboden middelen. De Voedsel- en Warenautoriteit en het Voedingscentrum proberen het probleem vooral te bagatelliseren. ‘Ze vinden dat we onnodig onrust zaaien’, zegt medewerker Hans Muilerman. ‘Je moet maar durven. Zíj doen hun werk slecht, want het is hún taak te zorgen dat ons voedsel veilig is.’ Sommige supermarkten reageren gelukkig een stuk alerter. De Duitse prijsvechters Aldi en Lidl ontwikkelden zich op dit punt zelfs tot verrassende koplopers in duurzaamheid: ze gingen bijvoorbeeld over tot de verkoop van biologische druiven, knoflook en kerstomaten.

15

Verstandig vervoer Schonere lucht redt levens Uitlaatgassen maken in Nederland elk jaar vier keer zo veel dodelijke slachtoffers als verkeersongelukken: 4.500 om 1.100. Daarnaast veroorzaken uitlaatgassen 10 duizend extra ziekenhuisopnamen en bezorgen ze 15 duizend kinderen luchtwegklachten. Dat hoeft niet. Twee eenvoudige maatregelen kunnen heel wat mensen behoeden voor ziekte en vroegtijdige dood: roetfilters op dieselauto’s en een lagere maximumsnelheid op snelwegen bij woonwijken. Natuur en Milieu heeft er in 2004 veel werk van gemaakt om deze problemen én oplossingen bekend te maken bij een breed publiek en landelijke politici. De afbeelding hieronder werd op grote schaal verspreid, onder meer in de vorm van een indringend reclamespotje. De tijd was er rijp voor. De invoering van 80 km/u als maximumsnelheid bij de Rotterdamse wijk Overschie bleek al eerder een succes: de lucht werd schoner en het verkeer stroomde beter door. Uit een representatieve peiling die we lieten houden bleek, dat vier op de vijf Nederlanders het eens waren met een snelheidsbeperking op zulke plekken. ‘Bovendien was dit politiek gezien hét moment’, zegt medewerker Duco van Dijk. ‘In 2004 bracht het kabinet twee belangrijke beleidsnota’s uit waar dit soort maatregelen in hadden moeten staan. Maar niks ervan. De ministeries van Verkeer en van Milieu nemen hun verantwoordelijkheid niet. Het kabinet wil vooral de Brusselse regels versoepelen. Die energie kunnen ze beter inzetten om de lucht gezonder te maken.’ Ons werk sloeg aan. Kamerleden verwelkomden ons informatiemateriaal en citeerden er in het parlementaire debat letterlijk uit. En toen een van hen de minister van Verkeer voor de keus stelde wat ze belangrijker vond, ‘snelheidsverhoging of gezondheid’, koos zij onomwonden voor dat laatste. Daar gaan we haar aan houden.

Gemeenten aan zet voor schone lucht Gemeenten kunnen ook veel doen om mensen tegen vieze lucht te beschermen. Sterker nog: grotere gemeenten zijn verplicht om dat te doen. Het Besluit Luchtkwaliteit eist dat steden onderzoeken of de lucht wel schoon genoeg is. Zo niet, dan moeten ze een actieplan opstellen. Alleen, dat

16

doen ze niet altijd. Daarom bracht Natuur en Milieu, samen met een aantal provinciale Milieufederaties, een boekje voor gemeenteraadsleden uit, Raad voor gezonde lucht. ‘Daarmee kunnen ze makkelijk controleren of het college doet wat het moet doen’, zegt medewerkster Karin Blaauw. De brochure is breed verspreid onder raadsleden en wordt nog steeds opgevraagd. We organiseerden ook het succesvolle congres Gezond verkeer. Samen met het Astmafonds – want luchtvervuiling kost niet alleen levens, het zorgt ook voor een zwaar leven van astmapatiënten. Tenslotte maakten we ook een speciale site, Op weg naar goed gemeentelijk verkeersbeleid (www.verkeerenmilieu.nl). Die bevat tientallen tips om het plaatselijke verkeer schoner te maken. De site wordt door gemeenteambtenaren goed bezocht.

Stiller vliegen Ook vér van Schiphol bezorgen vliegtuigen miljoenen Nederlanders geluidsoverlast. Dat kan veel minder, zo ontdekten we in uitvoerige gesprekken met onder meer Luchtverkeersleiding Nederland en met piloten. Door de vliegroutes beter te bundelen, door meer over zee te vliegen, door sneller te klimmen, door in glijvlucht te dalen... mogelijkheden te over. Voor moderne vliegtuigen is dat allemaal geen probleem, en de ouderwetse kunnen geweerd worden door hogere landingsrechten te heffen. ‘Ons project Stiller vliegen heeft nu ook de geluidshinder

actiebeeld uitlaatgassen

Export van een gouden idee In 2003 was het project Transportbesparing een groot succes. Door goed te kijken naar het hele productieproces – productontwerp, locatiekeuze, verpakkingsmateriaal, enzovoort – konden bedrijven hun transport- en dus ook milieukosten verminderen.

de beurt. En ook in Brussel werken we eraan om transport avoidance in de ambtelijke hoofden en documenten te krijgen.’

Nota Mobiliteit: meer asfalt Met de Nota Mobiliteit, die in 2004 verscheen, bekent het ministerie van Verkeer en Waterstaat kleur: het zet zich alleen maar in voor bereikbaarheid. Leefbaarheid en milieu zijn louter ‘randvoorwaarden’, die duidelijk op de tweede plaats komen. Met als resultaat: meer wegen en dus meer auto’s, meer luchtvervuiling, meer zieken langs snelwegen, meer klimaatschade.

Dit succesvolle concept verdient ruimere bekendheid. Daarom hield Natuur en Milieu in het najaar van 2004 een workshop in Wenen. In Oostenrijk houdt vrachtvervoer de gemoederen sterk bezig. Het verkeersministerie, de Kamer van Koophandel en het Oostenrijkse Platform voor Milieu en Techniek (ÖGUT) liepen zich het vuur uit de sloffen om de workshop mogelijk te maken.

Natuur en Milieu heeft in de inspraak en in de adviesorganen de grote gezondheidsproblemen door het wegverkeer benadrukt, en de groeiende bijdrage aan de klimaatverandering. Daarnaast hebben we de publieke opinie bewerkt, met acties die de gezondheidseffecten zichtbaar maken (zie ‘Schone lucht redt levens’, pagina 16). Hoe meer mensen ervan doordrongen raken dat vieze lucht dodelijk is, des te minder aanvaardbaar zal de eenzijdige nadruk op wegenbouw uiteindelijk blijken te zijn.

‘Het idee van Transportvermeidung sloeg bij de zeventig deelnemers duidelijk aan’, zegt medewerker Duco van Dijk. ‘Volgens mij ligt het idee nu in de hoofden van de deelnemers te gisten. Het wachten is op een concreet initiatief. Wij gaan intussen door: in 2005 is Engeland aan

Inmiddels kan ook het ministerie niet meer om de luchtvervuilingsproblemen heen. In de definitieve versie van de Nota Mobiliteit die in 2005 verschijnt, zal mede door onze activiteiten meer te vinden zijn over gezondheid en het terugdringen van luchtvervuiling.

Foto: © Roger Dohmen/HH

op grotere afstand van Schiphol op de agenda gezet’, zegt medewerker Jan Fransen. ‘Én het heeft overtuigend laten zien dat je de overlast kunt beperken zonder het vliegverkeer te verminderen. Het is een politieke keuze, verder niets.’ In 2005 en 2006 wordt de Schipholwet geëvalueerd. Ook wil de overheid het luchtruim herindelen. Onze suggesties liggen dus al klaar!

17

Duurzaam produceren Klimaatbeleid: hoognodig, haalbaar en betaalbaar Klimaatverandering is een van de grootste milieudreigingen waar de mensheid zich voor gesteld ziet. Natuur en Milieu heeft daarom besloten ‘klimaat en energie’ tot een van de hoofdthema’s van haar werk te maken. In 2004 hebben we onze visie op het probleem scherp onder woorden gebracht. In het kort komt die hierop neer: de klimaatverandering is binnen de perken te houden als we alle zeilen bijzetten. En anders dan onheilsprofeten beweren, hoeft het ons economisch niet de kop te kosten. ‘Alle zeilen bijzetten’ betekent: maximaal energie besparen, zo veel mogelijk duurzame energiebronnen gebruiken en voorlopig ook fossiele energie gebruiken, maar wel zo schoon mogelijk. Dat laatste kan door minder kolen en meer gas te gebruiken, en ook door kooldioxide in de ondergrond op te slaan. Het betekent niet: laten we kernenergie met al zijn nadelen ook maar voor lief nemen. Er zijn genoeg alternatieven die effectiever, veiliger en betaalbaar zijn.

ontwikkelde innovaties in de praktijk doorvoeren. Unidek heeft bijvoorbeeld een nieuw dakbedekkingsproduct ontwikkeld en ook in de praktijk toegepast, dat het energieverbruik met 27 procent drukt.

Bovenop handhaving Milieuvergunningen zijn een goede manier om te zorgen dat bedrijven schoon werken. Maar ze hebben vooral effect als de overheid de bedrijven geregeld controleert. En dat gebeurt niet altijd. Vandaar ons project Bovenop handhaving, in samenwerking met zeven provinciale Milieufederaties. We gaven de leden van gemeenteraden en Provinciale Staten concrete suggesties hoe ze kunnen toezien op een goede handhaving. Die informatie kregen ze via websites, een brochure en een

Hoe klimaatverandering de Nederlandse natuur op zijn kop zet, werd duidelijk in het boek Opgewarmd Nederland, waarvan Natuur en Milieu mede-uitgever was. Medewerker Jasper Vis droeg daar een hoofdstuk aan bij, waarin hij ons klimaatstandpunt bondig weergaf. De media besteedden veel aandacht aan het boek.

‘Economie Light’ in stroomversnelling

‘Je ziet de belangstelling van het bedrijfsleven toenemen’, zegt medewerker en oud-directeur Ad van den Biggelaar. ‘Eerst moesten wij leuren met dit project, nu staan de bedrijven bij ons op de stoep.’ De vier ‘oude’ deelnemers – Unidek (bouwmaterialen), De Hoeve (vlees), Gasunie en Intratuin (tuinproducten) – zijn inmiddels zover dat ze de

18

Foto: © Dick Hoogenboom

In 2004 heeft Natuur en Milieu vier nieuwe partnerschappen afgesloten met bedrijven binnen het langlopende project Economie Light. Economie Light streeft naar ingrijpende productinnovaties die het energie- en grondstoffenverbruik met tientallen procenten beperken. Zulke beperkingen zijn nodig, wil de (Nederlandse) economie ooit het predikaat ‘duurzaam’ verdienen. De nieuwelingen zijn bierbrouwerij Gulpener, kantoorartikelenfabrikant Ahrend, supermarktconcern Laurus en zandwinningsbedrijf K3.

Blije Bloemen Bioflora, een project van Natuur en Milieu en de biologische bloemengroothandel Florganic, probeert de afzet van biologische bloemen te vergroten. En dat lukt! Onbespoten boeketten zijn sinds 2004 te koop bij natuurvoedingswinkels en bij 160 Shell-tankstations. De afzet loopt boven verwachting en de tankstations hebben dan ook besloten om dóór te gaan.

Foto: © Hans Dijkstra

advertorial in huis-aan-huisbladen. ‘Wat ik zelf een leuk onderdeel vond, was de nieuwjaarswens’, zegt medewerkster Marga Robesin. ‘Die verstuurden we namelijk eind september, om ze erop te attenderen dat ze nog honderd dagen hadden om de handhaving te verbeteren.’ Uit enquêtes die we hebben gehouden, is gebleken dat de doelgroep weliswaar niet makkelijk te bereiken was, maar voorzover dat wel lukte, actiever was geworden op het thema handhaving.

Lieneke Notenboom (67) is sinds 1994 donateur van Natuur en Milieu. ‘Ik heb me altijd betrokken gevoeld bij de natuur en het milieu. Ik ben alleen nooit actief geweest in de milieubeweging. Door donateur te worden, kon ik in elk geval op de achtergrond het werk van Natuur en Milieu ondersteunen. Ik zie hoe slordig wij omspringen met onze natuur en hulpbronnen. Dat verkwistende, dat stoort mij enorm. Mijn man en ik zijn zuinig met energie. De auto laten we zo veel mogelijk staan en voor kortere afstanden nemen we de fiets. We hebben een serre aangebouwd en daar doen we ’s avonds niet onnodig het licht aan. Omdat er al zo veel lichtvervuiling is.’ Hoe beziet Lieneke de milieubeweging? ‘Er zijn verschillende organisaties die zich op eigen wijze inzetten voor het milieu. In dat hele spectrum vind ik dat Natuur en Milieu een goede stem heeft. Geen hard taalgebruik, niet radicaal, maar wel met heldere standpunten. Het gebrek aan stilte en ruimte en duisternis, dat ervaar ik al heel lang. Ik vind het erg goed dat Natuur en Milieu zulke thema’s benadrukt. Het zijn bedreigingen van een harmonische leefomgeving.’

Foto: © Ivar Pel

‘ van buitenaf ’ bekeken

19

Internationaal

De Europese verkiezingen waren voor Natuur en Milieu aanleiding een campagne te voeren. Onder het motto ‘Europa, natuurlijk!’ riepen we leden van natuur- en milieuorganisaties op om vooral te gaan stemmen. Op de website www. europanatuurlijk.nl konden zij partijprogramma’s vergelijken op hun ‘groene gehalte’. Ook probeerden we de aandacht te vestigen op de kandidaten van verschillende partijen, met een goede staat van milieudienst. Verder stimuleerden we aandacht in de media voor de milieuaspecten van Europa. Een bijzonder onderdeel van de campagne was het Retourtje Brussel. Samen met de Nationale Jeugdraad en lokale organisaties, hielden we debatten in het hele land tussen jongeren en europarlementariërs over de EU-aanpak van thema’s als klimaatverandering, dierenwelzijn en landbouw. In november reisden vijfentwintig jongeren samen met vertegenwoordigers van Natuur en Milieu en de Jeugdraad naar Brussel. Hier voerden ze levendige discussies met negen Nederlandse europarlementariërs van bijna alle politieke partijen en brachten ze een bezoekje aan de Landbouwcommissie. Met dit deelproject wilde Natuur en Milieu europarlementariërs laten zien wat Nederlandse jongeren willen op het gebied van natuur en milieu en – omgekeerd – jongeren de waarde van Europa tonen voor het natuur- en milieubeleid. De gedachte achter onze Europese verkiezingscampagne was dat de Europese Unie (EU) het overgrote deel van de Nederlandse milieuen natuurwetgeving bepaalt. En veelal is dat een invloed ten goede: de Europese wetgevers hebben minder last van milieuvermoeidheid dan de Nederlandse overheden.

Nederlands voorzitterschap In de tweede helft van 2004 bekleedde Nederland het voorzitterschap van de EU. Natuur en Milieu kon een belangrijke rol spelen als verbindende schakel tussen de Europese milieubeweging en de Nederlandse regering. Onze medewerker internationaal, Ralph Hallo, is tevens voorzitter van het Europees Milieubureau (EEB), een samenwerkingsverband van natuur- en milieuorganisaties in alle lidstaten. Hij nam in die hoedanigheid deel aan diverse ontmoetingen tussen het voorzitterschap en de milieubeweging en tevens aan de (Informele) Europese Milieuraad. Een milieusucces van het voorzitterschap, waarvoor Natuur en Milieu zich zeer heeft ingezet, is de voortgang in de uitvoering van het Verdrag van Århus. Dit verdrag geeft Europese burgers rechten op het gebied van de toegang tot officiële milieu-informatie, inspraak en toegang tot de rechter in milieuzaken.

20

Jaarverslag 2004

Foto: © Maarten Hartman/HH

Europa, natuurlijk!

Ook succesvol was de druk die het EEB met zijn 10 Green Tests op Nederland uitoefende om tijdens zijn eigen voorzitterschap de achterstand in de uitvoering van Europese milieuregels te verkleinen. Een groot deel van die achterstand is gedurende dat halfjaar inderdaad weggewerkt.

Versterking internationale werk Natuur en Milieu is haar internationale werk aan het versterken, want veel milieuproblemen zijn internationaal van aard. Om de internationale kant van ons werk te bevorderen is de Task Force Internationaal opgericht met de algemeen directeur als voorzitter en leden uit elk team van onze organisatie. Tot nu toe concentreerde ons internationale werk zich sterk op de EU, we willen nu verbreden naar de mondiale context. Daarom is een verkenning gedaan. Hieruit blijkt dat de oplossing van veel van de natuur-, milieu- en duurzaamheidsvraagstukken afhankelijk is van mondiale ontwikkelingen. Zo zijn maatregelen in Nederland en de EU om het klimaatprobleem aan te pakken, of de landbouw te verduurzamen mede afhankelijk van besluitvorming in mondiale instituten. En bedrijven opereren vaak in mondiale productketens. Na deze verkenning hebben we besloten bij ons werk de mondiale aspecten nadrukkelijk te betrekken. Daarbij richten wij ons vooral op de rol die Nederland en de EU spelen bij het realiseren van mondiale duurzame ontwikkeling.

5 Samenwerking

Natuur en Milieu hecht grote waarde aan samenwerking met andere natuur- en milieuorganisaties en andere maatschappelijke organisaties. Door samen te werken, vergroten we onze maatschappelijke invloed. Door de hechte samenwerking met de 12 provinciale Milieufederaties en met het Europees Milieubureau (EEB) maken we deel uit van een uitgebreid netwerk, ‘van de Dorpsstraat tot Brussel’. De samenwerking met de provinciale Milieufederatie kreeg vooral gestalte in 19 samenwerkingsprojecten. Eind 2005 loopt de huidige overeenkomst tussen Natuur en Milieu en de federaties af. Daarom hebben we de samenwerking geëvalueerd. De belangrijkste conclusie luidt dat samenwerking duidelijk meerwaarde heeft, vooral wanneer de activiteiten zich op diverse schaalniveaus afspelen. De samenwerkingsstructuur belemmert echter de flexibiliteit en creativiteit. We gaan daarom de toekomstige samenwerking op een andere leest schoeien.

Strategisch Beraad Natuur en Milieu coördineert het Strategisch Beraad. Dit is een overleg waarbij bijna dertig landelijke ‘groene’ organisaties, de 12 provinciale Milieufederaties en de vier groot-stedelijke Milieucentra zijn aangesloten. Doel is strategische afstemming en informatie-uitwisseling tussen de deelnemers. In 2004 organiseerde dit Beraad vier bijeenkomsten. De thema’s waren:

Jaarverslag 2004

• de vernieuwde Subsidieregeling Maatschappelijke Organisaties en Milieu (SMOM) van het ministerie van VROM; • de voorgenomen klimaatcampagne, waarin milieuorganisaties samenwerken met andere beneficianten van de Postcodeloterij; • de mogelijkheden om het brede publiek bij ons werk te betrekken; en • de mogelijkheden van juridische actie.

Haagse Faciliteit De Haagse Faciliteit ondersteunt een groot aantal groene organisaties om het politieke proces in Den Haag te beïnvloeden. Ze levert informatie, geeft strategisch advies en onderhoudt contacten met parlementaire journalisten. Natuur en Milieu coördineert deze faciliteit. In dit tweede jaar van het kabinet-Balkenende II ging veel werk zitten in een groot aantal milieurelevante nota’s: over ruimte; mobiliteit; een vitaal platteland; grondpolitiek; en het klimaat. Ook de Duurzaamheidsverkenning van het RIVM trok de aandacht. Verder was veel werk van de Haagse Faciliteit gerelateerd aan (de uitvoeringsproblemen van) Europese richtlijnen, onder meer die over luchtkwaliteit, water en nitraat. De Kamerverkiezing van 2007 wierp haar schaduw reeds vooruit. Vandaar dat de Faciliteit nu al ondersteuning bood aan partij-interne discussies over duurzaamheid.

21

Foto © Peter Hilz/HH

Contacten Naast de hierboven genoemde vaste samenwerkingsverbanden, onderhoudt Natuur en Milieu zeer veel andere contacten van uiteenlopende aard. Een kort overzicht: • met organisaties buiten de ‘groene hoek’ sluiten we geregeld kortlopende coalities met een specifiek doel. Vaak, maar niet altijd, maken deze deel uit van de nonprofitsector. Te denken valt aan het Astmafonds, de consumentenvereniging Goede Waar & Co. en de Neprom, de organisatie van projectontwikkelaars; • via ons Forum krijgen we gevraagd en ongevraagd advies over onze inhoudelijke keuzes en onze strategie. Het Forum bestaat uit een bont gezelschap van wetenschappers en mensen uit bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties, overheid, politiek, adviesbureaus en financiële instellingen. Het Forum is opgedeeld in groepen die aansluiten bij onze teams. Met het Forum geven we invulling aan onze keuze om een maatschappelijke belangenorganisatie te zijn die ook mídden in de maatschappij staat. De samenstelling van het Forum staat in bijlage 3, pagina 56; • met een aantal bedrijven – koplopers genoemd – hebben wij partnerschappen afgesloten, onder meer in het kader van het project Economie Light. Op andere momenten staan wij in de maatschappelijke arena

22

Jaarverslag 2004

juist lijnrecht tegenover bepaalde bedrijven – de achterblijvers; • met politici en bestuurders onderhouden wij intensieve betrekkingen, die variëren van informatieverstrekking; overleg; advisering; overreding; tot soms openlijk conflict. Al zijn zij veelal niet degenen die de milieuproblemen rechtstreeks veroorzaken, het beleid dat zij voeren bepaalt wel voor een groot deel of en wanneer een probleem opgelost zal worden; • de (massa)media zijn voor ons, zoals voor elke publieke organisatie, van levensbelang: zonder hun aandacht blijven wij voor het publiek onzichtbaar en ons verhaal ongehoord. Zeker nu Natuur en Milieu het brede publiek meer dan voorheen tot haar doelgroep rekent, is een zekere mediagerichtheid in ons werk noodzakelijk; • het grote publiek mag dan ook in dit lijstje niet ontbreken. We richten ons niet alleen op de traditionele achterban van de milieubeweging, maar willen een bredere groep mensen aanspreken. Gezien de aard van ons werk en het karakter van onze organisatie zijn de mensen die zich door ons aangesproken voelen, meer dan gemiddeld, gericht op kwaliteit, gezondheid en beleving (van natuur en cultuur). Vaak tonen ze ook maatschappelijke belangstelling en/of betrokkenheid.

6 Maatschappelijke steun en financiers

Maatschappelijk draagvlak De kracht van Natuur en Milieu is voor een deel gebaseerd op het aantal mensen dat onze activiteiten in welke vorm dan ook ondersteunt. Al jaren kan Natuur en Milieu rekenen op een groep zeer trouwe donateurs. Mensen die graag een rijke natuur en een gezond milieu willen behouden, en die zich zorgen maken omdat de praktijk er anders uitziet. Onze donateurs zijn belangrijk voor ons. De publiekscampagne Geef de natuur de ruimte heeft veel mensen aangesproken. Wij konden in 2004 weer nieuwe donateurs verwelkomen. Onze ‘oren en ogen’ in de samenleving worden gevormd door het O-Team. Dit is een groep mensen die op ons verzoek kwalitatieve consumentenonderzoekjes uitvoert of meepraat in paneldiscussies. Het O-Team is in 2004 betrokken geweest bij onze campagne Ben jij gifvrij? en bij De rit van een Kamerlid, waarin de staat van het openbaar vervoer werd onderzocht.

Nationale Postcode Loterij De Nationale Postcode Loterij is de grootste goededoelenloterij van Nederland. Uit de opbrengst van 2004 ontvin-

Jaarverslag 2004

gen 49 goede doelen een bijdrage. Al deze organisaties zijn werkzaam op het gebied van natuur, milieu, mensenrechten of ontwikkelingssamenwerking. Gezamenlijk ontvingen ze een bedrag van ruim 223 miljoen euro. Sinds 1996 deelt Natuur en Milieu in de opbrengst; dit jaar ontvingen we 2 miljoen euro. En dat betekent een extra kans voor natuur en milieu in Nederland. Natuur en Milieu is de Postcode Loterij en haar deelnemers erkentelijk voor deze royale gift.

Overheid De Nederlandse overheid kent een lange traditie in het financieel ondersteunen van maatschappelijke initiatieven, zoals activiteiten van natuur- en milieuorganisaties. Dat doet de overheid omdat ze het belangrijk vindt dat mensen zich actief met natuur- en milieuthema’s bezighouden en omdat deze maatschappelijke activiteiten bijdragen aan de kwaliteit van en het draagvlak voor het natuur- en milieubeleid van de overheid zelf. Ook Natuur en Milieu ontvangt van diverse ministeries subsidies voor haar activiteiten, onder andere van de ministeries van VROM, Economische Zaken en LNV. De belangrijkste financieringsbron bij VROM is de Subsidieregeling Maatschappelijke Organisaties en Milieu (SMOM). Via deze regeling ontvangt Natuur en Milieu een meerjarige programmasubsidie en diverse projectsubsidies. Bij LNV gaat het ook om programmasubsidies

23

bestemming bijdrage nationale postcode loterij Algemeen Strategie 2005 – 2007 Versterking communicatie Acties Lobbyactiviteiten Den Haag Samenwerking collega-organisaties Profileringsactiviteiten Projecten Algemeen

69.000 154.750 22.950 77.100 26.180 151.220 50.000

Projecten Verkeer en Vervoer Stiller vliegen boven Nederland Gezond verkeer Europees Platform transportbesparing Auto van de toekomst Projectontwikkeling en algemeen

40.000 9.000 11.800 16.350 34.350

Ruimte en Leefomgeving Een 10 voor luchtkwaliteit Integrale aanpak luchtverontreiniging Projectontwikkeling en algemeen

29.850 16.350 56.300

Natuur en Landbouw Natuur NL en EU Natuur in het waterbeleid Buffers rond natuur Dialoog met supermarkten Landbouwbeleid NL en EU Nederland gaat biologisch Laat het donker donker Nature of rural development Projectontwikkeling en algemeen

89.950 63.500 20.000 30.800 94.800 29.500 10.350 16.450 87.850

Product en bedrijf Ben jij gifvrij? Actualiteit Werken aan duurzaam ondernemen Werken aan duurzame energievoorziening Projectontwikkeling en algemeen

32.250 55.150 34.850 18.650 9.400

Algemene ondersteuning activiteiten

Totaal

1

857.950

2.216.6501

Dat dit bedrag hoger is dan de in 2004 ontvangen € 2 miljoen komt doordat er uit 2003 een restbedrag was.

24

Jaarverslag 2004

en projectsubsidies, onder de Regeling Draagvlak Natuur (RDN). Verder hebben wij dit jaar voor specifieke projecten bijdragen ontvangen van diverse provincies. Zo heeft de Provincie Noord-Brabant een forse impuls gegeven aan het project Bouwsystemen Economie Light en ontvingen wij van de Provincie Noord-Holland een flinke bijdrage voor Bioflora.

Fonds Provinciale Milieufederaties Uit dit fonds van de 12 provinciale Milieufederaties worden samenwerkingsprojecten gefinancierd. Aan de volgende samenwerkingsprojecten heeft ook Natuur en Milieu deelgenomen: Laat het donker donker; Goed gemeentelijk verkeersbeleid; Organisch groeien van dorpen; Integrale aanpak luchtverontreiniging; Een 10 voor luchtkwaliteit; Landsdelige projecten; Kaderrichtlijn Water; Bovenop handhaving; en het meerjarige project Milieuhulp.nl.

Natuurmonumenten Met Natuurmonumenten heeft Natuur en Milieu een bijzondere band. Bij het beïnvloeden van beleid is er een flinke overlap in doelstellingen en belangen. Natuur en Milieu werkt op diverse onderwerpen nauw met Natuurmonumenten samen, zoals plattelandsontwikkeling. In een aantal gevallen levert Natuurmonumenten een financiële bijdrage aan een deel van de activiteiten van Natuur en Milieu, voorzover ze de belangen en doelstellingen van Natuurmonumenten raken.

VSBfonds Het VSBfonds ondersteunt al enige jaren het werk van Natuur en Milieu. In 2004 subsidieerde het VSBfonds het project Landschap: Inzicht over uitzicht. Via dit project hebben wij ruim 36.000 mensen rondom 52 natuur- en landschapsgebieden naar hun mening gevraagd over de waarde van het landschap. De reacties worden in 2005 gebruikt in de landschapscampagne en in een speciale gids met recensies van landschappen en natuurgebieden in Nederland.

SenterNovem

zame melkveehouderij. Uiteindelijk is gekozen voor een set van negen duurzaamheidscriteria waar ‘duurzamere’ melkveebedrijven aan moeten voldoen.

In het kader van het CO2-reductieplan heeft Natuur en Milieu een bijdrage gekregen voor het project Goed gemeentelijk verkeersbeleid.

Meer financiers

Rabobank De Rabobank voert samen met Natuur en Milieu sinds 1999 projecten uit waarbij de kennis van beide organisaties wordt gebruikt. Samen met het Centrum voor Landbouw en Milieu (CLM) en de Rabobank heeft Natuur en Milieu een voorstel ontwikkeld met criteria voor een duur-

Er zijn meer bedrijven, overheden en fondsen die Natuur en Milieu op enigerlei wijze steunen. Zo heeft de Adviescommissie Vrije Gelden Nederland (AVGN) er mede voor gezorgd dat we onze activiteiten tegen verdroging konden uitvoeren en dat we een juridische procedure over de Nitraatrichtlijn konden voeren. Ook is er een overeenkomst met Bührmann Ubbens Office Papers, leverancier van het 100 procent kringlooppapier Reviva Laser, waar ons opinieblad en al onze andere publicaties op worden gedrukt. Natuur en Milieu is al deze gevers zeer dankbaar.

‘ van buitenaf ’ bekeken

Foto: © Ivar Pel

Rik Harmsen (24) hielp begin 2004 een debat te organiseren tussen studenten en europarlementariërs in Utrecht. Dat was onderdeel van het project Retourtje Brussel van Natuur en Milieu. ‘Ik vond het een goed idee om studenten kennis te laten maken met Europese politiek. En andersom, om Europese politici te laten luisteren naar de visie van jonge mensen. Ik was alleen wel wat teleurgesteld over de opkomst, zo’n 25 studenten. Maar goed, populaire onderwerpen zijn het niet, het milieu en de Europese verkiezingen.’ Voor Rik is het dat wél. ‘Ik heb het van huis uit meegekregen, de politieke belangstelling en de zorg voor het milieu. Ik heb de lerarenopleiding aardrijkskunde gedaan en nu doe ik een masteropleiding duurzame ontwikkeling. Daarbij zit ik in het algemeen bestuur van Lhump, een studentenplatform dat meer integratie wil van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs. Toch ben ik niet iemand die plantjes gaat kijken of zich druk maakt of er genoeg groen in de wijk is. Maar zoiets abstracts als het energievraagstuk, dat boeit mij weer wél.’ Van Natuur en Milieu heeft Rik een gunstige indruk. ‘Het is een diplomatieke organisatie. Wat ik van de milieuorganisaties zou willen, is dat zij politici nog meer aansporen hun visie te geven op een duurzame toekomst. Ik hoor of lees alleen maar over vergrijzing, integratie en terrorisme. Maar hoe ziet Balkenende het energieprobleem over dertig jaar? Of heeft hij daar geen visie op?’

25

7 Toezicht

Op het doen en laten van Stichting Natuur en Milieu wordt toezicht gehouden door een bestuur. Volgens de statuten is het bestuur verantwoordelijk voor het beleid en stelt het de begroting, de jaarrekening, de werkplannen en het meerjarenbeleidsplan vast. Voorts controleert het bestuur regelmatig de uitvoering van het beleid. Het bestuur heeft de dagelijkse leiding en de uitvoering van het beleid gedelegeerd aan de directie. De directie is belast met beleidsen strategievorming. De bestuursvergaderingen worden voorbereid door het dagelijks bestuur, dat bestaat uit voorzitter, vice-voorzitter en penningmeester. De directie is aanwezig bij de bijeenkomsten van dagelijks en algemeen bestuur. In 2004 kwam het algemeen bestuur viermaal bijeen en keurde de jaarrekening 2003, de begroting 2005, de werkplannen 2005 en het meerjarenbeleidsplan 2005-2007 goed. Met dit laatste stelde het de koers en strategie voor de komende jaren vast.

26

Jaarverslag 2004

Een aantal onderwerpen staat elke vergadering op de agenda. Dit zijn in de eerste plaats de inhoudelijk belangrijke thema’s. Hiermee stelt het bestuur zich op de hoogte van de lopende zaken. Regelmatig wisselen de bestuursleden ook van gedachten over actuele onderwerpen en nodigen ze medewerkers van de teams uit voor nadere informatie. Zo hielden in 2004 medewerkers een presentatie over de Nota Ruimte. Ook de financiën zijn een vast punt van aandacht. De penningmeester doet verslag van de stand van zaken nadat hij met de directeur de managementinformatie heeft doorgenomen die elk kwartaal wordt opgesteld. Ook laat het bestuur zich in elke vergadering informeren over veranderingen in de personeelssamenstelling, eigen publicaties en Natuur en Milieu in de media. De penningmeester voerde tweemaal overleg met de ondernemingsraad.

Wisselingen Speciale aandacht was er in 2004 voor de werving en selectie van een nieuwe algemeen directeur. In 2004 trad onze voorzitter Ria Beckers-de Bruijn af. Totdat een nieuwe voorzitter is gevonden, neemt de vice-voorzitter deze functie waar. Verder heeft Monique van der LaanVeraart in december haar lidmaatschap wegens persoonlijke omstandigheden opgezegd. De penningmeester werd in 2004 voor vijf jaar herbenoemd.

Foto: © Eveline de Bruin

Het bestuur heeft zich voorgenomen het functioneren van het bestuur als geheel en van de bestuursleden afzonderlijk te gaan evalueren en aandacht te gaan besteden aan de vraag wat er zoal van een ‘goed bestuur’ verwacht mag worden. Daarbij zal het zijn voordeel doen met de Code voor Goed Bestuur die de Commissie-Wijffels in opdracht van de Vereniging van Fondsenwervende Instellingen in 2005 zal presenteren. In 2004 heeft het bestuur besloten de statuten te actualiseren. Eind december zijn de nieuwe

statuten voor de notaris goedgekeurd. Deze voldoen geheel aan de door het Centraal Bureau Fondsenwerving gestelde eisen.

Bestuur Het bestuur streeft naar een diverse samenstelling, waarin verschillende achtergronden en competenties zijn vertegenwoordigd. In 2004 hadden zitting in het bestuur: • drs. Ria Beckers-de Bruijn (voorzitter) (tot 6-7-2004) • ir. Annette Augustijn-van Buuren, directeur Water en Scheepvaart, Rijkswaterstaat Oost-Nederland • prof.dr. Jan Bakker, hoogleraar natuurbeheer (van kustsystemen), Rijksuniversiteit Groningen • dr. Gerrit Faber (vice-voorzitter), docent Leerstoelgroep Internationale Economie, Universiteit Utrecht • drs. Gerard Jutten, programmamanager Werk & Inkomen, gemeente Enschede • Guus van der Kamp (penningmeester), algemeen directeur SNS Asset Management • Monique van der Laan-Veraart, biologisch agrariër • Mirjam Salet, burgemeester Hoogezand-Sappemeer Het bestuur verricht zijn werkzaamheden onbezoldigd. Het ziet erop toe dat er geen belangenverstrengeling plaatsvindt en is van mening dat al zijn leden hun functie geheel onafhankelijk hebben uitgeoefend.

Op 20 augustus nam Ria Beckers afscheid als voorzitter van Natuur en Milieu. Tijdens dit afscheid ontving zij van minister Veerman de koninklijke onderscheiding Officier in de orde van Oranje-Nassau. Veerman: ‘Jij staat voor een belang maar hebt ook respect voor andere belangen die tot hun recht moeten komen.’ Natuur en Milieu nam met Beckers afscheid van een betrokken bestuurder die een belangrijke bijdrage leverde aan de professionalisering van de organisatie. Ze had een brede kennis van zaken en een grote liefde voor de natuur en voor de natuurlijke landbouw.

27

8 Organisatie

In 2004 bereidde Natuur en Milieu een beperkte reorganisatie voor die in januari 2005 is doorgevoerd. De vier inhoudelijke teams werden omgevormd tot drie krachtige nieuwe teams: Ruimte en Mobiliteit; Klimaat en Economie; Natuur en Landbouw. Alle medewerkers hebben hun wensen voor een mogelijke nieuwe functie kunnen indienen. Het heeft veel mensen gestimuleerd over hun toekomst na te denken en door te stromen binnen de organisatie. Mirjam de Rijk is per 1 januari 2005 onze nieuwe algemeen directeur. Zij is de opvolger van Ad van den Biggelaar, die Natuur en Milieu sinds 1988 leidde. De Rijk is van oorsprong journalist en was zes jaar redacteur van De Groene Amsterdammer. Van 1999 tot 2003 was De Rijk partijvoorzitter van GroenLinks. Tot 1 november 2004 was ze lid van de Eerste Kamer voor GroenLinks. Zij was tot voor kort tevens voorzitter van de VrouwenAlliantie voor economische zelfstandigheid. In verband met het aanvaarden van de directiefunctie bij Natuur en Milieu heeft De Rijk deze functies neergelegd. Met Mirjam de Rijk wil Natuur en Milieu zich scherper gaan roeren in het publieke debat.

28

Jaarverslag 2004

Personeel De omvang van het personeel is in 2004 nagenoeg gelijk gebleven. Natuur en Milieu telde aan het eind van het jaar 82 werknemers, inclusief oproep- en uitzendkrachten (2003: 83); 38 mannen en 44 vrouwen. Het merendeel van hen werkt in deeltijd. Het aantal voltijdbanen (fte’s) bedraagt omgerekend 61. De leeftijd van het personeelsbestand is divers. De meeste medewerkers zijn tussen de 35 en 40 jaar of tussen de 45 en 50 jaar. Natuur en Milieu is actief op zoek naar allochtone medewerkers. Momenteel zijn drie medewerkers van allochtone afkomst. Dit aandeel ligt nog steeds onder het landelijke gemiddelde. De diversiteit van ons personeelsbestand heeft sterk onze aandacht. Bij elke sollicitatie maken we er werk van om het aandeel allochtone medewerkers te vergroten. Een overzicht van de samenstelling van het bureau staat in bijlage 2 op pagina 55.

Op 8 december 2004 werd met een drukbezocht symposium en een receptie in Den Haag afscheid genomen van Ad van den Biggelaar als algemeen directeur. Hij zette als directeur al zijn deskundigheid, vasthoudendheid en passie in. Na zestien jaar vond hij het tijd om de eindverantwoordelijkheid over te dragen. ‘Ook van de mooiste baan van Nederland moet je afscheid kunnen nemen’, zei hij bij zijn afscheid. Hij blijft nog aan de organisatie verbonden als senior beleidsmedewerker bij het team Klimaat en Economie.

Foto: © Ad Snelderwaard

De ondernemingsraad (OR)

Arbeidsomstandigheden en ziekteverzuim Het verzuim is in 2004 weer wat gedaald. In 2004 was het verzuimpercentage 3,6 procent (inclusief zwangerschapsverlof en gedeeltelijke reïntegratie). Dit is laag in vergelijking met het landelijke gemiddelde. In 2002 en 2003 was dat nog respectievelijk 11,5 en 4,4 procent. Het aantal ziekmeldingen is wel gestegen, van 113 naar 148. Eind 2003 hebben alle medewerkers een Periodiek Arbeidsgezondheidskundig Onderzoek (PAGO) ondergaan. Uitkomsten waren onder meer de hoge werkdruk en het lastig stellen van prioriteiten. Het maken van het nieuwe meerjarenbeleidsplan heeft ons geholpen in het stellen van prioriteiten. Verder hebben de uitkomsten mede geleid tot het structureel aanbieden van externe coaching, waar inmiddels flink wat mensen gebruik van maken. Niet alle knelpunten zijn opgelost. Zo wordt nog gewerkt aan vermindering van de werkdruk en aan een betere organisatie van het werk van de ondersteuners. Enkele medewerkers maakten gebruik van de mogelijkheden tot leeftijdsbewust personeelsbeleid. Zij stapten over naar een andere functie, gingen minder uren werken of voerden adviesgesprekken met een loopbaanbegeleider of coach.

Jaarverslag 2004

De OR heeft een wettelijk advies- en instemmingsrecht over verschillende financiële, organisatorische en vooral personele kwesties. De OR telt vier medewerkers en komt regelmatig bij elkaar. Ook overlegt de OR met de directie. De OR heeft in 2004 positief geadviseerd over de aanstelling van de nieuwe algemeen directeur. Ook zijn de contacten met ondernemingsraden van collega-organisaties aangehaald, evenals met het eigen bestuur. Er is kennisgemaakt met de arboarts. Twee onderwerpen waren vooral belangrijk dit jaar. Allereerst de reorganisatie. De OR heeft vooral gehamerd op een duidelijke procedure en gezorgd voor de aanstelling van een vertrouwenspersoon. Verder heeft de OR zich ingezet voor een goede regeling ter vergoeding van kinderopvang. Dat is gelukt.

Opleidingen en automatisering Een groot deel van het budget voor opleidingen is besteed aan loopbaanbegeleiding en coaching. Het hele bureau kreeg een feedbacktraining van één dag. Daarnaast volgde een groot aantal medewerkers een cursus Excel en een debatteertraining. Ook werden diverse individuele cursussen en trainingen gevolgd of studiedagen en symposia bijgewoond. Uit een onderzoek naar onze automatisering bleek dat de ict-organisatie over het algemeen goed aansluit bij de gebruikerswensen. De communicatie tussen automatiseerders en gebruikers is nog wel voor verbetering vatbaar. Er is in 2004 een toekomstplan automatisering vastgesteld. We zullen jaarlijks investeren zodat we de voorzieningen goed en actueel houden, en verbeteringen aan kunnen brengen.

29

Foto: © Ivar Pel

Duurzame huishouding Milieuzorg voert onze stichting ook binnenshuis hoog in het vaandel. De stroom is groen, en het verbruik per medewerker ligt ongeveer de helft lager dan bij andere organisaties. Dit laatste geldt grosso modo ook voor ons water- en gasverbruik. De ASN Bank gaat duurzaam met ons geld om, onze brandblussers bevatten milieuvriendelijk poederschuim en ook ons schoonmaakbedrijf is geselecteerd op milieuvriendelijkheid. De kantine serveert bijna uitsluitend biologische producten. De koffie heeft bovendien het Max Havelaar-keurmerk. De medewerkers komen zonder uitzondering per trein, bus, tram of fiets naar hun werk. Dat stimuleren we ook, met NS-jaarkaarten tegen een gereduceerde prijs, een fiscaal gunstig fietsenplan en niet in de laatste plaats door de ligging van ons kantoor: in hartje Utrecht.

30

Jaarverslag 2004

Dankzij die locatie komen ook veel van onze bezoekers met het openbaar vervoer. In 2004 is er een begin gemaakt met de vervanging van het meubilair. Bij de keuze van de nieuwe meubels hebben wij ons vooral laten leiden door milieuaspecten, zoals de verwachte levensduur, en de ergonomische kwaliteiten. Het gebruik van papier – 100 procent gerecycled, dat wel – blijft groot. De oplagen van ons drukwerk houden wij bewust laag. Veel van onze publicaties zijn via onze site als pdf-bestand papier- en kosteloos te downloaden. En onze jongste generatie kopieerapparaten annex printers heeft geavanceerde mogelijkheden. Het is bijvoorbeeld niet meer nodig om eerst proeven uit te draaien: die kunnen digitaal bekeken worden. Dubbelzijdig kopiëren en printen spreekt bij Natuur en Milieu al jaren vanzelf.

Jaarrekening 2004

1

Directieverslag

32

2

Jaarrekening 2004

33

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6

33 34 36 37 43 46

3

4

Balans per 31 december 2004 Staat van baten en lasten over het boekjaar 2004 Grondslagen voor waardering en van resultaatbepaling Toelichting op de balans per 31 december 2004 Toelichting op de staat van baten en lasten over 2004 Verdeling uitvoeringskosten naar bestemming

Overige gegevens

48

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

48 48 48 48

Vaststelling en goedkeuring Resultaatbestemming Gebeurtenissen na balansdatum Accountantsverklaring Toelichting verschillen verdeling uitvoeringskosten realisatie 2004 versus begroting 2004

48

Bijlagen jaarrekening

49

4.1 4.2

49 50

Begroting 2005 Accountantsverklaring

Jaarverslag 2004

31

1 Directieverslag De jaarrekening 2004 van Natuur en Milieu is opgesteld volgens de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende Instellingen. Hiermee wordt de in 2003 ingezette lijn voortgezet. Staat van baten en lasten Het jaar 2004 wordt afgesloten met een overschot van € 354.190. Dit overschot is in 2005 voor het grootste deel gereserveerd voor extra projecten. Het geeft ons de gelegenheid om op onvoorziene kansen en actuele onderwerpen in te spelen. Aan de doelstelling werd in totaal € 6.409.631 besteed, dat is ruim 4% meer dan in 2003 en ook meer dan begroot. Natuur en Milieu heeft uitsluitend eigen activiteiten en projecten; al het geld geven we binnen de eigen organisatie uit. Natuur en Milieu streeft er natuurlijk naar om efficiënt te werken en de uitgaven in alle opzichten scherp in de gaten te houden. Hier hangt mee samen dat de organisatie zich een norm heeft gesteld voor de hoogte van de kosten die niet direct aan activiteiten of projecten zijn toe te rekenen. In het overzicht van de uitvoeringskosten (Model C) zijn deze kosten terug te vinden onder Algemeen beheer. Deze kosten mogen maximaal 20% van het totaal bedragen. In 2004 was dit evenals in 2003 16%. De directie is van mening dat dit een alleszins acceptabel percentage is. Voor het totaal van de inkomsten is de begroting met ruim € 200.000 overtroffen. Hogere inkomsten werden vooral

gerealiseerd uit subsidies van overheden en anderen. De twee grootste financiers zorgden tezamen nog steeds voor bijna driekwart van de inkomsten. Dit zijn het ministerie van VROM en de Nationale Postcode Loterij. Natuur en Milieu is zeer erkentelijk voor deze bijdragen en is tevens beducht voor de kwetsbaarheid die financiering door een beperkt aantal partijen met zich meebrengt. De financiële strategie blijft dan ook gericht op het verbreden en uitbouwen van het aantal financiële partners. Zo is gedurende 2004 een omvangrijke aanvraag voor een EU-subsidie ingediend. Daarnaast blijven wij bestaande relaties overtuigen van het belang van ons werk. Het waren vooral de baten uit eigen fondsenwerving die achterbleven bij de begroting. Aan donaties ontving Natuur en Milieu iets meer dan het jaar ervoor. De overige

32

Jaarverslag 2004

baten waren flink lager dan in 2003, waardoor het totaal € 124.468 minder was dan in 2003.

Wij hadden gehoopt dat onze verhoogde inspanningen voor meer donaties eerder resultaat zouden hebben. Wij zien hier bevestigd dat het werven van meer donateurs een kwestie van lange adem is. Wij blijven ons in de komende jaren richten op het vergroten van onze achterban en het verhogen van onze zichtbaarheid en zullen al onze creativiteit inzetten om in het kielzog hiervan onze inkomsten uit donaties licht te doen groeien. Wij kunnen en willen ons hierbij geen grote investeringen in fondsenwerving veroorloven. Het beleid is er daarom op gericht dat het kostenpercentage beneden de 25%- norm blijft. Dat het kostenpercentage in 2004 licht boven de 25% uitkomt, is een eenmalige aangelegenheid. Balans De geconsolideerde balans geeft een compleet overzicht van de bezittingen en verplichtingen van Stichting Natuur en Milieu en Stichting Fonds Natuur en Milieu. De huidige balans geeft ons werk een gezonde basis. Gelukkig zijn wij de afgelopen jaren in staat geweest om een continuiteitsreserve op te bouwen. Het bestuur heeft besloten het beleid over de hoogte van deze reserve enigszins aan te passen en de hoogte te relateren aan de helft van de vaste uitgaven. Hierdoor is in 2004 de algemene reserve aan de continuïteitsreserve toegevoegd. Deze reserve stelt Natuur en Milieu in staat om in een veranderende wereld enige flexibiliteit te hebben indien onverhoopt belangrijke inkomstenbronnen tegenvallen. Voorts zetten we ons in om jaarlijks alle inkomsten aan het doel uit te geven. Medewerkers De medewerkers van Natuur en Milieu zijn een cruciale factor in het halen van de resultaten van de organisatie. Vooral omdat we alle werkzaamheden in eigen hand uitvoeren. Ook in 2004 is met enorme inzet en gedrevenheid, gekoppeld aan een grote deskundigheid en ervaring, gewerkt aan een betere wereld. We konden 2004 afsluiten als vernieuwde organisatie, die door de positieve inzet van allen vorm heeft gekregen. De directie wil hiervoor haar grote waardering uitspreken. Louise van Deth directeur

2 Jaar rekening 2004 2.1 Balans per 31 december 2004

31 december 2004 €

31 december 2003 €

Materiële vaste activa

288.332

234.255

Beleggingen

838.348

793.065

Vorderingen

2.093.827

2.115.037

Liquide middelen

2.370.432

2.341.444

Totaal activa

5.590.939

5.483.801

ACTIVA

PASSIVA

Eigen vermogen Vrij besteedbaar vermogen: • bestemmingsreserves door bestuur bepaald • continuïteitsreserve • reserve waardeverschillen beleggingen • overig vrij besteedbaar vermogen

827.282 1.569.600 38.891 0

890.438 1.777.673 67.775

0 2.735.886

Vastgelegd vermogen: • fonds activa bedrijfsvoering

288.332

Voorzieningen

Schulden op lange termijn Schulden op korte termijn Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden en overlopende passiva

234.255 288.332

234.255

0

230.756

81.680

81.680

58.332

49.957 2.451.380

2.426.709

Totaal passiva

Jaarverslag 2004

2.435.773

2.485.041

2.501.337

5.590.939

5.483.801

33

2.2 Staat van baten en lasten over het boekjaar 2004

werkelijk 2004

begroting 2004

werkelijk 2003

€

€

€

Baten uit eigen fondsenwerving • donaties, giften en schenkingen • nalatenschappen • overige baten

178.165

230.000

172.952

0

9.111

155.935

250.000

276.505

334.100

480.000

458.568

69.470 16.732

66.548 20.000

68.515 11.238

86.202

86.548

79.753

25,8%

18,0%

17,4%

247.898

393.452

378.815

Kosten eigen fondsenwerving uitvoeringskosten (in)directe verwervingskosten

in % van baten uit eigen fondsenwerving Netto baten Resultaat verkopen artikelen netto-omzet kostprijs brutowinst uitvoeringskosten

12.474 5.376

5.955 6.138

7.098 0

0

nettowinst

7.098

0

-183

Totaal eigen fondsenwerving

254.996

393.452

378.632

Aandeel in acties van derden

2.216.654

2.000.000

2.060.467

Beschikbaar uit fondsenwerving

2.471.650

2.393.452

2.439.099

Subsidies overheden

3.471.127

3.977.766

3.297.374

578.259

0

658.915

45.283

15.000

30.055

197.502

155.000

220.371

6.763.821

6.541.218

6.645.814

Subsidies anderen Resultaat beleggingen Overige baten

Totaal beschikbaar voor doelstelling

34

-183 0

Jaarverslag 2004

werkelijk 2004

begroting 2004

werkelijk 2003

€

€

€

Besteed aan doelstelling Beïnvloeding/Voorlichting/Publiciteit Verkeer en Vervoer Natuur en Landbouw Ruimte en Leefomgeving Product en Bedrijf

1.819.077

1.748.247

1.697.699

946.285

856.230

855.256

1.242.092

1.214.788

1.156.828

977.365

1.088.578

1.055.995

1.424.812

1.308.375

1.375.615

Totaal besteed aan doelstelling Overschot Totaal

6.409.631

6.216.218

6.141.393

354.190

325.000

504.421

6.763.821

6.541.218

6.645.814

63.156

50.000

Het overschot is als volgt verdeeld: Toegevoegd/ontrokken (-) aan: Vrij besteedbaar vermogen Bestemmingsreserves bestuur • Algemeen • Extra projecten 2005

-173.678 225.161

• Juridische activiteiten • Vervanging langdurig zieken

446.765 -102.070 79.528

40.000

• Teambudgetten

-70.555

• Automatisering

100.000

43.083 14.752 50.000

115.000

• Leeftijdsbewust personeelsbeleid

100.000

• Landbouwactiviteiten

-35.000

35.000

• Opleiding en training

-30.000

30.000

• Huisvesting • Bijzondere activiteiten Continuïteitsreserve

95.700

43.000

-88.472

88.472 262.150

Reserve waardeverschillen beleggingen

15.000

18.000

260.000

25.299

325.000

504.421

28.884

Overig vrij besteedbaar vermogen 354.190

Jaarverslag 2004

14.357

35

2.3 Grondslagen voor waardering en van resultaatbepaling Algemeen Deze jaarrekening is de geconsolideerde jaarrekening voor Stichting Natuur en Milieu en Stichting Fonds Natuur en Milieu. Stichting Natuur en Milieu is gevestigd aan de Donkerstraat 17, 3511 KB te Utrecht. De doelstelling van de stichting is: Het leveren van een herkenbare bijdrage aan een duurzame samenleving, nationaal en internationaal. Daarbij zet de stichting zich in voor de economische dimensie van duurzame ontwikkeling (een schoon milieu voor huidige en toekomstige generaties, een rijke natuur en een divers landschap) met oog voor de sociale en economische aspecten ervan en voorts al hetgeen met een en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin des woords. Het maken van winst wordt niet beoogd. Stichting Fonds Natuur en Milieu is gevestigd aan de Donkerstraat 17, 3511 KB te Utrecht. De doelstelling van de stichting is: Het vormen en beheren van een fonds om het na te streven doel van de te Utrecht gevestigde Stichting Natuur en Milieu financieel te ondersteunen. Onder het na te streven doel worden ook activiteiten begrepen die in samenwerking met anderen worden ondernomen, voorzover Stichting Natuur en Milieu daar een substantieel aandeel in heeft. Inrichting jaarrekening Als houder, sinds 2003, van het CBF-Keur is de jaarrekening van Stichting Natuur en Milieu ingericht conform de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende Instellingen (richtlijn 650). Grondslagen voor waardering Materiële vaste activa De bedrijfsmiddelen worden gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs onder aftrek van afschrijvingen gebaseerd op de economische levensduur. Voor meubilair is de economische levensduur gesteld op 5 jaar, voor automatiseringsapparatuur op 3 jaar, en voor interne verbouwingen op 10 jaar.

Voorzover in het vorenstaande niet anders is aangegeven worden activa en passiva gewaardeerd op nominale waarde. Hierbij wordt op vorderingen, indien noodzakelijk, een voorziening in mindering gebracht voor oninbaarheid. Grondslagen van resultaatbepaling Het resultaat wordt bepaald als verschil tussen de baten uit fondsenwerving en de bestedingen over het jaar. De baten uit fondsenwerving worden verantwoord in het jaar waar de opbrengsten betrekking op hebben. Voorzover de baten gebruikt worden voor de (mede)financiering van projecten worden zij verantwoord in de verslagperiode waarin de projectkosten worden gemaakt. Niet bestede projectgelden worden op de balans geactiveerd. Baten uit nalatenschappen worden verantwoord in het boekjaar waarin de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. De kosten worden toegerekend aan de verslagperiode waarop zij betrekking hebben. Verliezen worden genomen zodra deze voorzienbaar zijn. Directie en Bestuur Directie De directie van Stichting Natuur en Milieu bestond ultimo 2004 uit twee leden, samen 1,8 fte. De loonsom van de directie was als volgt opgebouwd: Totaal

gem. per fte

Totaal bruto loonsom (incl. vakantiegeld)

€ 136.984

€ 76.102,22

Totaal salariskosten (bruto loonsom en werkgeverslasten)

€ 162.400

€ 90.222,20

Bestuur De leden van het bestuur van de stichting ontvangen geen bezoldiging en aan hen is in dit boekjaar geen lening, voorschot of garantie verstrekt. De bestuurskosten voor 2004 bedroegen € 1.491,90 (2003 € 1.378,12).

Beleggingen De beleggingen zijn gewaardeerd tegen marktwaarde per balansdatum. Overige activa en passiva

36

Jaarverslag 2004

2.4 Toelichting op de balans per 31 december 2004

Materiële vaste activa De mutaties in de materiële vaste activa kunnen als volgt worden weergegeven: Stand per 1 januari

2004

2003

Boekwaarde

234.255

138.632

Investeringen

149.369

176.706

Desinvesteringen Afschrijvingen

0

-220

-95.292

-80.863

288.332

234.255

De gehanteerde afschrijvingspercentages variëren van 10% tot 33,3%. Beleggingen Natuur en Milieu heeft een gedeelte van de continuïteitsreserve belegd in beleggingsfondsen. De verdeling over de verschillende beleggingsinstrumenten is in eigen handen. Het is beleid van Natuur en Milieu om milieuvriendelijk te beleggen. Dientengevolge is gekozen voor de beleggingsfondsen van de ASN Bank. Er wordt gestreefd om 80% van de continuïteitsreserve in vastrentende producten te beleggen en 20% in aandelen. Met deze samenstelling wordt beoogd een vermogensgroei op lange termijn te realiseren met een beperkt risico. Per balansdatum 31 december 2004 was 17% van de continuïteitsreserve belegd in het ASN aandelenfonds en 36% in het ASN obligatiefonds. Het resterende gedeelte van de continuïteitsreserve staat op een spaarrekening. Aangezien spaarrekeningen niet gezien worden als beleggingen worden deze hier niet vermeld. Het verloop in het boekjaar is als volgt: Obligaties

Aandelen

Totaal

538.110

254.955

793.065

14.838

1.561

16.399

0

0

0

16.393

12.491

28.884

569.341

269.007

838.348

Stand per 1 januari Aangeschaft in het boekjaar Verkocht in het boekjaar Waardeverandering van beleggingen Stand per 31 december

Verder is Stichting Natuur en Milieu voor 1/6 deelnemer in het Depotnr. 8161-R de Brey. Dit depot is middels een erflating voor 1/6 deel eigendom geworden van de stichting. De stichting heeft het vruchtgebruik van het depot maar kan het niet vervreemden.

Waarde van het depot Voorziening wegens bestemmingsfonds

3.808 -3.808 0 838.348

Totaal beleggingen

Jaarverslag 2004

37

Vorderingen De post kan als volgt worden toegelicht: 2004 Debiteuren Te ontvangen subsidies Vooruitbetaalde NS-abonnementen

2003

105.331

210.189

1.736.791

1.616.327

83.932

81.332

Borg frankeermachines

6.319

6.319

Nog te ontvangen rente

54.943

76.062

PC privé regeling

4.143

6.524

Fietsproject

1.962

2.235

100.406

116.049

2.093.827

2.115.037

Overige vorderingen

Liquide middelen Hieronder zijn opgenomen de direct opeisbare gelden bij bank- en giro-instellingen. De kredietfaciliteit bij CenE bankiers te Utrecht bedraagt € 226.890. Als zekerheid voor deze faciliteit zijn de vorderingen aan de bank verpand. Eigen vermogen Het beleid van het bestuur ten aanzien van de functie van het eigen vermogen is als volgt geformuleerd: Het bestuur heeft besloten een continuïteitsreserve achter de hand te houden om in een veranderende wereld enige flexibiliteit te hebben. Tot 2004 werd voor de hoogte hiervan een half jaar salariskosten aangehouden. Voor 2004 heeft het bestuur besloten om de continuïteitsreserve te baseren op de helft van de jaarlijkse uitgaven. Hiermee blijft de stichting ruimschoots binnen de door de VFI opgestelde richtlijn ‘Reserves Goede Doelen’. Natuur en Milieu streeft voorts geen substantiële opbouw van eigen vermogen na. De bestemmingsreserves die door het bestuur zijn bepaald, betreffen reserves die passen bij het vigerende personeelsbeleid of bij een efficiënte inrichting van de organisatie. Voorts is in 2004 een speciale reserve voor extra projecten gecreëerd. Besteedbaar vermogen De mutaties in het besteedbaar vermogen kunnen als volgt worden toegelicht: 2004

2003

173.678

275.748

Bestemmingsreserves bestuur Algemeen: Stand 01.01 Herbestemming ‘Continuïteitsreserve’

-173.678

0

Onttrekking

0

-102.070

Stand 31.12

0

173.678

Het bestuur heeft besloten deze reserve op te heffen en het saldo toe te voegen aan de continuïteitsreserve.

38

Jaarverslag 2004

2004

2003

Juridische activiteiten: 79.528

0

Dotaties

Stand 01.01

0

100.600

Onttrekkingen

0

-21.072

79.528

79.528

Stand 01.01

92.049

48.966

Dotaties

40.000

45.000

0

-1.917

132.049

92.049

Stand 31.12

Vervanging langdurig zieken:

Onttrekkingen Stand 31.12

Deze reserve wordt gevormd om de kosten van (vervanging) van langdurig zieken te kunnen financieren. Stichting Natuur en Milieu heeft uit kostenoverweging besloten deze reserve te vormen en dit risico niet bij derden te verzekeren. Teambudgetten: Stand 01.01 Dotaties Onttrekkingen

70.555

55.802

0

107.600

-70.555

-58.847

Herbestemming

-34.000 0

Stand 31.12

70.555

Automatisering: Stand 01.01

115.000

0

Dotatie

100.000

75.000

0

40.000

215.000

115.000

Herbestemming Stand 31.12

Deze reserve wordt gevormd om jaarlijks te kunnen investeren in nieuwe apparatuur en software zodat de kosten hiervan jaarlijks een gelijkmatig beeld vertonen. Leeftijdsbewust personeelsbeleid: Stand 01.01 Dotatie Stand 31.12

100.000

0

0

100.000

100.000

100.000

Deze reserve is gevormd ter financiering van het geformuleerde beleid dat het mogelijk moet maken voor oudere werknemers om na hun 57ste minder te gaan werken of om binnen de organisatie ander werk te gaan verrichten.

Jaarverslag 2004

39

2004

2003

Landbouwactiviteiten: Stand 01.01

35.000

0

0

70.000

Onttrekking

-35.000

-35.000

Stand 31.12

0

35.000

30.000

0

-30.000

30.000

0

30.000

Dotatie

Opleiding en training: Stand 01.01 Dotatie Stand 31.12 Huisvesting: Stand 01.01

43.000

0

100.000

43.000

Onttrekking

-4.300

0

Stand 31.12

138.700

43.000

88.472

0

Dotatie

Bijzondere activiteiten: Stand 01.01 Herbestemming

-88.472

0

Dotatie

0

119.959

Onttrekking

0

-31.487

Stand 31.12

0

88.472

Het bestuur heeft besloten deze reserve op te heffen en het saldo toe te voegen aan de continuïteitsreserve. Extra projecten 2005: Stand 01.01

0

0

225.161

0

Onttrekking

0

0

Stand 31.12

225.161

0

Totaal bestemmingsreserves bestuur:

890.438

827.282

Stand per 1 januari Toevoeging boekjaar (n.a.v. resultaatverdeling) Herbestemming reserve ‘Bijzondere activiteiten’ Herbestemming ‘Algemene reserve’ Mutatie fonds activa bedrijfsvoering

1.569.600 0 88.472 173.678 -54.077

1.551.600 18.000 0 0 0

Stand per 31 december

1.777.673

1.569.600

Dotatie

Continuïteitsreserve

40

Jaarverslag 2004

2004

2003

Dotatie

38.891 28.884

24.534 14.357

Stand per 31 december

67.775

38.891

Stand per 1 januari

0

70.324

Dotatie

0

25.299

Mutaties fonds activa bedrijfsvoering

0

-95.623

Stand per 31 december

0

0

Reserve waardeverschillen beleggingen Stand per 1 januari

Overig besteedbaar vermogen

Vastgelegd vermogen De mutaties in het vastgelegd vermogen kunnen als volgt worden toegelicht: Fonds activa bedrijfsvoering Stand per 1 januari Mutatie Onttrekking Stand per 31 december

234.255

138.632

54.077

95.623

0

0

288.332

234.255

Voorzieningen

• Voorziening Backservice pensioen

0

90.756

• Voorziening Campagne profilering

0

140.000

0

230.756

Voorziening backservice pensioenen: Deze voorziening is in 2004 vrijgevallen. Zij was gebaseerd op een schrijven van het pensioenfonds gedateerd 27 september 1999. In 2004 is een finale afrekening ontvangen van € 31.062. Het resterende bedrag is vrijgevallen binnen de personele kosten. De voorziening Campagne profilering is gevormd in verband met de profileringscampagne gestart in december 2003. De totale kosten worden geraamd op € 170.000. In 2003 is reeds € 30.000 betaald en in 2004 € 94.152. Het resterende bedrag is vrijgevallen binnen de post profileringscampagne.

Jaarverslag 2004

41

Schulden langer dan 1 jaar Dit betreft een renteloze lening, ontvangen van de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland. De lening is zonder aflossingsverplichting verstrekt.

Schulden korter dan 1 jaar 2004

2003

Bedrijfsvereniging

59.661 -1.329

54.675 -4.718

Totaal belastingen en premies sociale verzekeringen

58.332

49.957

Belastingen en premies sociale verzekeringen: Loonbelasting

Overige schulden en overlopende passiva: Crediteuren

931.436

453.241

1.009.823

1.507.402

192.294

174.626

Nog te betalen pensioenpremies

58.058

101.260

Vooruit ontvangen donaties

67.415

31.344

Nog te besteden projectgelden Te betalen oude verlofrechten

Nog te betalen salarissen

1.661

1.682

0

97.000

166.022

84.825

Totaal overige schulden en overlopende passiva

2.426.709

2.451.380

Totaal schulden korter dan 1 jaar

2.485.041

2.501.337

Communicatieproject Overige

Niet uit de balans blijkende verplichtingen De stichting is huurcontracten aangegaan voor de volgende panden: looptijd tot

42

Huur op jaarbasis 2004

2003

Donkerstraat 15-19, Utrecht

30-jun-06

170.544

166.975

Mariaplaats 2, Utrecht

30-jun-06

51.825

40.860

Plein 20 (unit 7 en 8) Den Haag

31-aug-05

20.920

0

Plein 20 (unit 14 en 15) Den Haag

beëindigd

0

15.852

Jaarverslag 2004

2.5 Toelichting op de staat van baten en lasten over 2004

Baten uit eigen fondsenwerving: Donaties, giften en schenkingen: In het verslagjaar werd € 178.165 aan donaties, giften en schenkingen ontvangen. De hoogte van de nominale donateursbijdrage is in 2004 niet aangepast. Statistieken Totaal donatiebedrag

2004

2003

178.165

172.952

Aantal ontvangen donaties

6.552

6.333

Gemiddeld ontvangen bedrag

27,19

27,31

Overige: De hier verantwoorde inkomsten zijn bijdragen van diverse instellingen in de vorm van sponsoring of donaties ten bate van specifieke projecten. De bijdragen zijn opgenomen voorzover zij betrekking hebben op in het verslagjaar gereedgekomen projecten. Deze baten zijn lager dan in 2003. Oorzaak hiervan is voornamelijk dat het dit jaar, ondanks extra inzet, moeilijker was om bij derden fondsen te werven voor specifieke projecten. Gevolg van deze daling in inkomsten is dat het percentage kosten eigen fondsenwerving in 2004 boven de 25% is uitgekomen. Kosten eigen fondsenwerving: Onder kosten eigen fondsenwerving zijn alle kosten verantwoord direct betrekking hebbende op het verwerven van baten uit eigen fondsenwerving. Deze kosten betreffen zowel de materiële kosten als de personele kosten van het personeel dat betrokken is bij de eigen fondsenwerving. Verdere specificatie van deze kosten is te vinden in het overzicht ‘verdeling uitvoeringskosten naar bestemming’. Resultaat verkoop artikelen: Het hier gepresenteerde resultaat zijn de opbrengsten van de verkoop van rapporten welke over dit jaar en voorgaande jaren zijn opgesteld. Tevens staan hier de verkopen van materialen die geproduceerd zijn in het kader van bepaalde projecten. Dit jaar zijn dat o.a. de Stilte cd-rom in het kader van het project ‘Stilte’ en de verkopen van het boek ‘Opgewarmd Nederland’ in het kader van het gelijknamige project. Aandeel in acties derden:

Ontvangsten Nationale Postcode Loterij NPL-gelden uit nog te besteden projectgelden

werkelijk

begroot

werkelijk

2004

2004

2003

2.000.000 216.654

2.000.000 0

2.000.000 60.467

2.216.654

2.000.000

2.060.467

Deze post valt hoger uit dan in 2003 door het vrijkomen van gelden uit de balanspost ‘Nog te besteden projectgelden’. Deze gelden waren in 2002 en 2003 gereserveerd voor langlopende projecten.

Jaarverslag 2004

43

Tussen de Stichting Nationale Postcode Loterij en Stichting Natuur en Milieu is in 1996 een vijfjarige overeenkomst gesloten, waarin bepaald is dat Stichting Natuur en Milieu als beneficiant zal delen in de opbrengst van de loterij. Deze overeenkomst is met vijf jaar verlengd tot 31 december 2005.

werkelijk 2004

begroot 2004

werkelijk 2003

Subsidies overheden: Subsidies die toe te rekenen zijn aan het lopend boekjaar zijn als volgt in te delen: Ministerie van VROM

2.881.944

2.784.552

Ministerie van LNV

239.309

215.772

Overige ministeries

349.874

297.050

3.471.127

3.297.374

Subsidies anderen: Subsidies die toe te rekenen zijn aan het lopend boekjaar zijn als volgt in te delen: Natuurmonumenten

127.080

156.020

Fonds Provinciale Milieufederaties

377.428

399.735

73.751

103.160

578.259

658.915

Overige

Totaal subsidies

4.049.386

3.977.766

3.956.289

De hier verantwoorde subsidies zijn de toerekening van reeds eerder toegezegde subsidiegelden en in het rapportagejaar toegezegde subsidiegelden. De toerekening vindt plaats aan de hand van de optelling van werkelijk gemaakte (materiële) projectkosten en de gerealiseerde uren × tarief.

Resultaat beleggingen: Het resultaat uit beleggingen kan als volgt gespecificeerd worden:

Dividend obligatiefonds Stock dividend aandelenfonds Ongerealiseerd koersresultaat effecten

19.783 2.081 28.884

19.319 1.654 14.357

Totaal

50.749

35.329

5.466

5.274

Dividend belasting (-/-)

45.283

Resultaat

44

Jaarverslag 2004

15.000

30.055

werkelijk 2004

begroot 2004

werkelijk 2003

Overige baten en lasten: De overige baten en lasten zijn als volgt samengesteld: Advertentieopbrengsten Vacaties en adviezen Diverse projectbaten (Zaal)verhuur Overige

13.984 30.700 7.842 24.112 46.708

Rentebaten Totaal

22.181 31.122 47.631 27.501 15.830

123.346

95.000

144.265

74.156

60.000

76.106

197.502

155.000

220.371

Besteed aan doelstelling: De hier verantwoorde kosten hebben alle betrekking op uitvoeringskosten. Stichting Natuur en Milieu heeft geen eigen activiteiten en verstrekt geen subsidies aan derden.

Jaarverslag 2004

45

2.6 Verdeling uitvoeringskosten naar bestemming

Doelstelling

Salarissen

Verkeer &

Natuur &

Ruimte &

Product &

Vervoer

Landbouw

Leefomgeving

Bedrijf

374.544

465.509

299.672

442.727

Overige personeelskosten

10.160

13.335

9.525

11.430

Huisvestingskosten

35.139

46.120

32.943

39.531

Afschrijvingen

10.164

13.341

9.529

11.435

Bureaukosten

19.942

26.173

18.695

22.434

Organisatiekosten

32.884

43.161

30.829

36.995

Algemene kosten

8.448

11.088

7.920

9.504

14.200

18.637

13.312

15.974

4.978

6.533

4.667

5.600

774

1.015

725

870

511.233

644.912

427.817

596.500

0

0

0

0

8.852

27.241

15.641

73.187

Bijzondere activiteiten

0

0

0

0

Profileringscampagne

0

0

0

0

Directe projectkosten

210.312

286.564

310.927

430.062

219.164

313.805

326.568

503.249

Algemeen beheer

215.888

283.375

222.980

325.063

Totaal

946.285

1.242.092

977.365

1.424.812

Periodiek N+M PR kosten Overige baten en lasten

Subtotaal

Juridische procedures Teambudgetten

46

Jaarverslag 2004

Beïnvloeding/

Algemeen

Fondsen-

Werkelijk

Begroting

Werkelijk

Voorlichting

beheer

werving

2004

2004

2003

860.273

699.581

36.535

3.178.841

3.125.640

3.069.606

24.765

24.765

1.270

95.250

149.600

257.271

85.651

85.651

4.392

329.427

324.000

326.697

24.776

24.776

1.271

95.292

125.000

80.865

52.858

48.608

2.493

191.203

188.000

223.112

80.156

80.156

4.111

308.292

230.000

209.906

20.592

20.592

1.056

79.200

68.000

95.921

34.611

34.611

1.775

133.120

175.000

155.086

12.133

12.133

622

46.666

40.000

40.842

1.885

1.885

97

7.251

0

35.070

1.197.700

1.032.758

53.622

4.464.542

4.425.240

4.494.376

0

58.719

0

58.719

30.000

21.072

19.780

3.900

0

148.601

70.800

58.847

0

84.924

0

84.924

30.000

31.486

0

272.325

0

272.325

300.000

170.000

186.586

25.539

0

1.449.990

1.426.726

1.434.127

206.366

445.407

0

2.014.559

1.857.526

1.715.532

415.011

-1.478.165

15.848

1.819.077

0

69.470

6.479.101

6.282.766

6.209.908

Gemiddeld aantal personeelsleden

Werkelijk

Begroot

Werkelijk

2004

2004

2003

medewerkers

fte’s

medewerkers

fte’s

medewerkers

fte’s

75

56,6

78

57,8

77

57,2

Jaarverslag 2004

47

3 Overige gegevens 3.1

Vaststelling en goedkeuring

De jaarrekening 2004 is door het bestuur vastgesteld en goedgekeurd in de vergadering van 20 april 2005.

3.2

Resultaatbestemming

Het bestuur stelt de resultaatbestemming vast overeenkomstig de resultaatverdeling zoals opgenomen in de staat van baten en lasten.

3.3

Gebeurtenissen na balansdatum

Er hebben zich geen gebeurtenissen na balansdatum voorgedaan die hier vermeld dienen te worden.

3.4

Accountantsverklaring

De accountantsverklaring is opgenomen op pagina 50.

3.5

Toelichting verschillen verdeling uitvoeringskosten realisatie 2004 versus begroting 2004

Salariskosten De salariskosten vertonen een groei van € 109.234 t.o.v. 2003 (= 3,56%). Dit wordt veroorzaakt door: • periodieke verhogingen per 01.01.2004; • aanpassing in de WAO-premie per 01.01.2004. In 2003 bedroeg deze totaal 6,78%, in 2004 7,54%. Overige personeelskosten De daling in de overige personeelskosten wordt voornamelijk veroorzaakt door de bijzondere lasten die in 2003 zijn genomen. Dit waren de rekening Pensioenfonds Natuurmonumenten 2002, een extra dotatie op de post ‘Nog te betalen verlofrechten’ en het nemen van voorzienbare kosten van een vergoeding wegens beëindiging dienstbetrekking in 2004. Organisatiekosten Het verschil op deze post is ontstaan door de overschrijding van de post ‘Opleidingen’ met € 50.000 en een overschrijding op de post ‘Advieskosten’ van € 35.000. Voor

48

Jaarverslag 2004

de opleidingskosten was in 2003 reeds een reserve gecreeerd op de balans van € 30.000. Het verschil op de post ‘Advieskosten’ is ontstaan door de inventarisatie en aanvraagbegeleiding rond de Europese subsidieregeling ‘Life’. Periodiek Natuur en Milieu Het dalen van deze post wordt voornamelijk veroorzaakt doordat het aantal maal dat het blad verschenen is in 2003 10 bedroeg en in 2004 9. Juridische procedures Deze post is ten opzichte van 2003 meer dan verdubbeld. Oorzaak hiervan is dat er in 2004 aanmerkelijk meer procedures lopen dan in 2003. Een van de grootste procedures die hierop drukt, is de procedure die loopt bij het Europese Hof betreffende de toelating bestrijdingsmiddelen. Teamspecifieke kosten Deze post bestaat voornamelijk uit kleine uitgaven die het team zelf aangaan. Oriëntatiedagen, kleine onderzoekjes et cetera. Het verschil ten opzichte van 2003 wordt voornamelijk veroorzaakt door een onderzoek rond de voortgang en het voortbestaan van Economie Light binnen het team Product en Bedrijf. Bijzondere activiteiten Deze post varieert zeer van jaar tot jaar. Oorzaak is dat hier kosten worden verantwoord die niet binnen enige begrote post zijn opgenomen. Hieronder volgt een samenvatting van de kosten 2004. Plan ontwikkeling Nacht van de Natuur

€

5.212

Deelname Groene maand 2004

€

5.000

Deelname in Waddenzeeactie

€ 19.239

NatuurMedia; Opgewarmd Nederland

€

Mediaedge; spotjes in juli Nederland 1 en 3

€ 14.666

Kosten activiteiten rond ‘Nota Ruimte’

€ 25.000

Overige

€

7.500

8.307

€ 84.924

4 Bijlagen jaarrekening 4.1

Begroting 2005

Baten eigen fondsenwerving Particulieren, giften en schenkingen Legaten Bijdragen bedrijven

300.000 5.000 250.000

Totaal baten uit eigen fondsenwerving

555.000

Kosten eigen fondsenwerving uitvoeringskosten (in)directe verwervingskosten

66.768 70.000

in % van baten uit eigen fondsenwerving

136.768 24,6%

Netto baten

418.232 0

Netto resultaat verkopen

Totaal eigen fondsenwerving

418.232

Aandeel in acties derden

2.000.000

Beschikbaar uit fondsenwerving

2.418.232

Subsidies overheden en anderen

3.160.000

Subsidies anderen

490.000

Resultaat beleggingen

20.000

Overige baten en lasten

170.000

Totaal beschikbaar voor de doelstelling

6.258.232

Besteed aan de doelstelling Beïnvloeding/Voorlichting/Publiciteit Natuur en Landbouw Ruimte en Mobiliteit Klimaat en Economie Totaal besteed aan de doelstelling Overschot

2.028.662 1.321.423 1.374.565 1.457.662 6.182.312 75.920 6.258.232

Overschot/tekort is toegevoegd/ontrokken aan: • ICT • continuïteitsreserve • reserve waardeverschillen beleggingen • overig vrij besteedbaar vermogen

38.500 15.000 0 22.420 75.920

Jaarverslag 2004

49

4.2 Accountantsverklaring

50

Jaarverslag 2004

Bijlage 1 Overzicht projecten en activiteiten 2004 Hieronder volgt een overzicht van alle projecten, programma’s en activiteiten waar Natuur en Milieu in 2004 aan heeft gewerkt. Een ‘project’ is een eigen initiatief van Natuur en Milieu (soms samen met andere organisaties), met een aparte begroting en eigen doelstellingen. Een ‘programma’ is een meerjarig project. Een ‘activiteit’ omvat vaak uiteenlopende werkzaamheden, al dan niet samen met andere (milieu)organisaties uitgevoerd, meestal in reactie op de actualiteit – incidenten, maatschappelijke ontwikkelingen, beleidsnota’s of wetten. De hieronder genoemde bedragen kunnen afwijken van de jaarrekening, omdat de looptijd van de projecten niet altijd samenvalt met het (boek)jaar. Bij projecten die elders in dit jaarverslag uitvoeriger worden beschreven, staat een verwijzing naar het hoofdstuk in kwestie.

Natuur en Landbouw Werkveld Natuur en Landbouw algemeen Participatie in adviesraden en andere overlegvormen rond natuur, landschap, water, landbouw en landelijk gebied, en samenwerking met de Milieufederaties in themaoverleg Groene Ruimte.

Programma Natuur in waterbeleid € 126.440 Diverse activiteiten gericht op goed waterbeheer. Thema’s in 2004 onder meer de Integrale waterwet, PKB Ruimte voor de rivier, verdroging en de financieringsstructuur en organisatie van waterschappen. Project verdroging 2004 € 26.000 Project gericht op het behalen van de doelstelling voor verdrogingsbestrijding in 2010. Project Integraal waterbeheer € 1.920 Samenwerkingsproject met de Milieufederaties dat waterbeheerders en provinciale bestuurders stimuleert om aan een gezond en duurzaam waterbeheer te werken.

Werkveld Landbouw Programma Buffers rond natuur € 91.500 Diverse activiteiten rond het tegengaan van verzuring, vermesting en verdroging door de landbouw. Thema’s in 2004 onder meer groene diensten en ammoniakbeleid. Programma landbouwbeleid Nederland en EU € 94.830 Lobby voor het vergroenen van de Europese landbouwsubsidies in Nederland en het stimuleren van duurzaamheidsinitiatieven in de voedselketen.

Werkveld Natuur Programma Natuur Nederland en EU € 134.020 (Lobby)activiteiten rond Waddenzee, Agenda Vitaal Platteland, Nota Ruimte, Natuurbeschermingswet (zie hoofdstuk 4, Mooi Landschap), Soortenbeleid en Natura 2000. Programma Natuur = gezond € 21.880 Programma dat beoogt een nieuw informeel netwerk van organisaties tot stand te brengen dat politici en bestuurders ervan kan overtuigen dat meer groen en natuur in Nederland de geestelijke en lichamelijke volksgezondheid ten goede komt.

Werkveld Water Kaderrichtlijn Water € 51.270 Project in samenwerking met Milieufederaties dat zich richt op een snelle en goede uitvoering van de Europese Kaderrichtlijn Water.

Jaarverslag 2004

Dialoog met supermarkten €39.260 Project dat beoogt het verantwoord ondernemen te bevorderen in de supermarktbranche. Nederland gaat biologisch € 29.590 Project gericht op promotie van biologische producten in samenwerking met maatschappelijke organisaties en (groot)handelsbedrijven. (Zie hoofdstuk 4, Gezond leven.) Laat het donker donker € 101.210 Project van Natuur en Milieu en de Milieufederaties om overdadige verlichting door kassen, sportvelden, wegverlichting en dergelijke aan te pakken. (Zie hoofdstuk 4, Mooi landschap.) Maatschappelijk verantwoord inkoopbeleid € 15.320 Project, samen met de Dierenbescherming, om super-

51

markten zover te krijgen dat ze bij de inkoop van vlees en zuivelproducten strengere milieu- en dierenwelzijnseisen stellen dan wettelijk verplicht is. Cross compliance in Nederland en EU € 54.440 Project, samen met Centrum voor Landbouw en Milieu en de jonge boeren van het NAJK, dat tot doel heeft goede randvoorwaarden aan Europese landbouwsubsidies te formuleren. Nature of rural development € 26.450 Project waarin Natuur en Milieu, in samenwerking met WWF Europe, zich inzet om het nieuwe EU-plattelandsbeleid en de Nederlandse invulling daarvan te beïnvloeden. (Zie hoofdstuk 4, Mooi Landschap.) Bioflora € 20.715 Project gericht op de promotie van biologische bloemen en bollen in de detailhandel.

Product en Bedrijf Werkveld Product en Bedrijf Algemeen Deelname aan diverse Europese samenwerkingsverbanden en Nederlandse overlegorganen. Daarnaast juridische activiteiten gericht op onder meer de deregulering en herijking van de milieuregels waarmee het ministerie van VROM doende is, en juridische ondersteuning van websites als www.milieuhulp.nl en www.rechtomteweten.nl.

Werkveld Duurzaam ondernemen en Economie Light Economie Light € 111.600 Programma dat zich richt op samenwerking met koploperbedrijven en verduurzaming van hun productieproces. (Zie hoofdstuk 4, Duurzaam produceren.) Werken aan duurzame productie en consumptie € 108.430 Project waarin gewerkt wordt aan productvergroening. Afval en verpakkingen € 1.660 Lobby en deelname aan samenwerkingsverbanden op het gebied van verpakkingen, compostering, bouwstoffen en zwerfafval. Ben jij gifvrij? € 177.920 Gezamenlijke campagne met Milieudefensie en andere activiteiten om het Commissievoorstel voor een uniform Europees chemicaliënbeleid te ondersteunen. (Zie hoofdstuk 4, Gezond leven.)

52

Jaarverslag 2004

Weet wat je eet € 40.060 Gezamenlijke campagne met Milieudefensie om de hoeveelheid bestrijdingsmiddelen op groente en fruit te verminderen. (Zie hoofdstuk 4, Gezond leven.) Bestrijdingsmiddelen Europees € 9.390 Lobbyactiviteit om in de Residuenrichtlijn meer aandacht te krijgen voor de bescherming van kinderen en voor de mogelijke effecten van combinaties van toxische stoffen. Bovenop handhaving € 3.680 Samenwerkingsproject met zeven Milieufederaties waarin gemeenteraadsleden en Statenleden worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid bij de handhaving van milieuvergunningen bij bedrijven. (Zie hoofdstuk 4, Duurzaam produceren.)

Werkveld Energie en Klimaat Werken aan duurzame energievoorziening € 46.800 Het opstellen van een Natuur en Milieu-visie op klimaat en energie met als kern: snel beginnen met klimaatbeleid, lang volhouden en alles uit de kast halen. (Zie hoofdstuk 4, Duurzaam produceren.) Frisse wind € 20.430 Samenwerkingsproject met de Milieufederaties gericht op het winnen van windenergie te land. Biomassa € 34.500 Actieve deelname aan overlegorganen en werkgroepen om het maatschappelijk draagvlak te vergroten voor energie uit biomassa binnen duurzame randvoorwaarden. Schoon fossiel € 13.650 Deelname aan een consortium dat beoogt ondergrondse CO2-opslag in te zetten als overgangsmaatregel naar een volledig duurzame energievoorziening. Energie en ontwikkeling € 87.500 Project in samenwerking met de ontwikkelingsorganisatie HIVOS om een internationale NGO-visie op het thema ‘energie en ontwikkeling’ te formuleren en te presenteren.

Ruimte en Leefomgeving Werkveld Ruimte en Leefomgeving algemeen Lobbyactiviteiten rond de Nota Ruimte (zie hoofdstuk 4, Mooi landschap), Actieplan Bedrijventerreinen, Wet op de ruimtelijke ordening, Grondexploitatiewet, Interimwet Stad en Milieu en implementatie Besluit Luchtkwaliteit. Deel-

name aan SER-commissie Ruimtelijke inrichting en bereikbaarheid over de Nota Ruimte.

Werkveld Vitale steden en dorpen Coalitie stad € 12.820 Verkenning van mogelijke vervolgactiviteiten met diverse partijen bij de in 2003 gezamenlijk ondertekende intentieverklaring ‘Stad van je leven!’.

Landsdelige projecten € 11.120 Samenwerkingsprogramma met de Milieufederaties waarin provinciegrensoverschrijdende vraagstukken worden aangepakt die raakvlakken hebben met de ruimtelijke inrichting van grote gebieden.

Verkeer en vervoer Werkveld Mobiliteit algemeen

Integrale stedelijke vernieuwing € 12.820 Project waarin gemeenteambtenaren training krijgen om milieuonderwerpen beter in stedelijke vernieuwing in te brengen. Bij gebrek aan belangstelling is het project voortijdig beëindigd. Slim verdichten en verdunnen € 6.740 Samenwerkingsproject met de Milieufederaties om onze rol en ambities vast te stellen op het gebied van stedelijke vernieuwing. Organisch groeien van dorpen € 40.750 Project samen met drie Milieufederaties waarin de mogelijkheden zijn verkend om dorpen geleidelijker en meer in harmonie met het omringende landschap te laten groeien.

Werkveld Gezonde leefomgeving Kenniswijk € 47.630 Afsluiting van een meerjarig project waarin Natuur en Milieu samen met de Brabantse Milieufederatie onderzocht of ict een grotere rol kan spelen bij het betrekken van burgers bij hun leefomgeving. Integrale aanpak luchtverontreiniging € 84.840 Afronding van het samenwerkingsproject met vijf Milieufederaties dat gemeenten stimuleert maatregelen te nemen om de luchtkwaliteit voor hun bewoners te verbeteren en waarbij bewoners worden gestimuleerd gemeenten te benaderen. Een 10 voor luchtkwaliteit € 44.870 Samenwerkingsproject met zes Milieufederaties dat zich richt op de gemeentelijke luchtkwaliteitsplannen en op het stimuleren van effectieve maatregelen om de lucht schoner te maken.

Werkveld Duurzaam ruimtegebruik Duurzame structuren € 29.450 Werkconferentie, georganiseerd samen met TNO en Alterra om het toepassen van de ‘lagenbenadering’ bij regionale planvorming en gebiedsontwikkeling te stimuleren.

Jaarverslag 2004

Lobbyactiviteiten rond de Nota mobiliteit, Nota Verkeersemissies (zie voor beide hoofdstuk 4, Verstandig vervoer), de Europese transport- en milieuagenda, de najaarsvergadering van de ICAO (VN-organsiatie voor de burgerluchtvaart) en advisering over prijsbeleid, deelname aan de Week van de Vooruitgang en deelname aan de SER-commissie Ruimtelijke inrichting en bereikbaarheid over Nota Mobiliteit.

Werkveld duurzame kaders Gezond verkeer € 37.600 Samenwerkingsproject met het Astmafonds waarin met een groot congres de ernstige effecten van het verkeer op de gezondheid van mensen zijn geagendeerd. (Zie hoofdstuk 4, Verstandig vervoer.) Duurzame strategieën goederenvervoer € 19.310 Project waarin nieuwe invalshoeken en ideeën over duurzaam goederenvervoer zijn ontwikkeld en verspreid onder stakeholders. EU-conferentie ‘Energy in Motion’ € 34.780 Samenwerkingsproject met European Federation for Transport and Environment (T&E) waarin Natuur en Milieu inbreng heeft geleverd aan de internationale conferentie ‘Energy in Motion’, in het kader van het Nederlandse EUvoorzitterschap. Activiteiten rond Schiphol € 36.340 Steun aan lokale milieu- en bewonersgroepen, het publiek becommentariëren van incidenten rond Schiphol en lobby rond het Beoordelingskader slaapverstoring en het Plan van aanpak evaluatie Schipholbeleid 2006.

Werkveld Vervoerssystemen, infrastructuur en ruimtelijke ordening Auto van de toekomst € 3.028 Project waarin wij kijken welke plek en rol de auto kan hebben bij duurzame mobiliteit en hoe de auto zich op een duurzame manier kan aanpassen aan de veranderende samenleving.

53

Goed gemeentelijk verkeersbeleid € 197.530 Samenwerkingsproject met zes provinciale Milieufederaties waarin met de website www.verkeerenmilieu.nl duurzaam lokaal verkeer gestimuleerd is. (Zie hoofdstuk 4, Verstandig vervoer.) Vervoersmanagement en de Wet milieubeheer € 28.230 Samenwerkingsproject met drie Milieufederaties dat een actieve rol van gemeenten bij vervoersmanagement door bedrijven stimuleert. Spoor- en weginfrastructuur € 48.420 Diverse lobbyactiviteiten voor meer investeringen in het spoor en minder of andere investeringen in wegen. Onder meer gericht op de Spoedwet Wegverbreding, Planstudie Schiphol–Almere, infrastructuur Noordvleugel van de Randstad, Zuiderzeelijn en Meerjarenprogramma Ontsnippering. Op weg naar een groene concessieverlening € 2.700 Samenwerkingsproject met de Milieufederaties om te laten zien dat de concessieverlening aan openbaarvervoerbedrijven milieuvriendelijker kan. We hebben knelpunten geïdentificeerd die een beter en schoner openbaar vervoer in de weg staan en een model voor een ‘groene concessie’ opgesteld.

Werkveld Sturing, regelgeving en organisatie Europees Platform transportbesparing € 35.410 Samenwerkingsproject met vervoerders- en verladersorganisatie EVO en het ministerie van Verkeer en Waterstaat gericht op het uitdragen van het idee van transportbesparing, toegepast in Oostenrijk. (Zie hoofdstuk 4, Verstandig vervoer.) Stiller vliegen boven Nederland € 53.260 Project waarin we maatregelen voorgesteld hebben om geluidhinder door vliegverkeer op grotere afstand van Schiphol te verminderen. (Zie hoofdstuk 4, Verstandig vervoer.)

Communicatie en Strategie Luisteren naar de burger € 8.190 Project met als doel het werk van Natuur en Milieu meer te laten aansluiten bij de wensen van het publiek. Landschap: inzicht over uitzicht € 13.200 Enquête onder omwonenden van 52 gebieden in Nederland.

54

Jaarverslag 2004

Retourtje Brussel € 45.240 Samenwerkingsproject met de Nationale Jeugdraad in het kader van verkiezingen van het Europees Parlement. (Zie hoofdstuk 4, Internationaal.) Project Transities € 19.760 Maatschappelijke evaluatie van bestaande transitieprocessen en van de rol die Natuur en Milieu daarin speelt of kan spelen. EU-3V € 48.240 Project met als doel milieubelangen optimaal tot hun recht te laten komen in de reguliere Europese besluitvorming, bij de verkiezingen van het Europees Parlement en tijdens het Nederlands EU-voorzitterschap. (Zie hoofdstuk 4, Internationaal.) Veldsymposia € 21.230 De veldsymposia zijn een communicatiemiddel om beleidsmakers in het veld de gevolgen te laten ervaren van natuur- en milieubeleid. Ze dienen ook om de mondiale dimensie in het werk van Natuur en Milieu te versterken. (Zie hoofdstuk 3, Communicatie.) De burger en Natuur en Milieu € 165.834 Project gericht op het vormen van referentiegroepen (het O-Team) waarmee Natuur en Milieu samenwerkt op onderwerpen die te maken hebben met de kwaliteit van de leefomgeving. Werkveld Internationaal € 124.940 Activiteiten met als doel beïnvloeding van de Europese besluitvorming op natuur- en milieugebied en het meer betrekken van de mondiale dimensie bij het werk van Natuur en Milieu. Werkveld Milieufederaties € 205.000 Activiteit met als doel de samenwerking tussen Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties te stroomlijnen. Werkveld Haagse Faciliteit € 200.920 Activiteit met als doel voor een aantal natuur- en milieuorganisaties een lobbybureau in Den Haag te faciliëren. Werkveld Strategisch Beraad € 47.230 Activiteit met als doel de samenwerking en afstemming tussen Nederlandse natuur- en milieuorganisaties te versterken.

Bijlage 2 Samenstelling bureau op 1 januari 2005 Directie

Interne Zaken

Klimaat en Economie

Marja Cottaar, secretariaat drs. Louise van Deth mba, directeur Mirjam de Rijk, algemeen directeur

Sophia Baartmans-van der Ende Ihsan Bardjis Anneke van Berne-Molenaar Alien Bijker Bart Dullemond Dennis Elbertse Henriëtte Elbertse-Linschoten Dorien Groenen Naïma el Hannouche Denise Jansen-Jonkman drs. Barbara Klem, teammanager Lucia Lubbers Ineke van Ooijen Martin Ruiter Daphne Schoneveld-van den Akker Ton Verweij Monique Vreeswijk Sido de Vries Margriet van der Zijde-van den Bergh

Ad van den Biggelaar Marcelle de Haan drs. Joke ’t Hart drs. Hans Jager drs. Edgar Kampers, teammanager ir. Mireille Kinket drs. Marc Koene drs. Hans Muilerman prof.dr. Lucas Reijnders mr. Marga Robesin drs. Jasper Vis drs. Jan de Vries (tot 01-02-2005) ir. Jeroen Winckers (m.i.v. 31-012005)

Communicatie en Strategie Suzanne Bank ir. Wilma Berends Eveline de Bruin-Verdam drs. Marijke Brunt Jan Dirx, teammanager Conny Groot Ralph Hallo Mari den Hartog ir. Jan Henselmans Michel Jehae Sandra van Kampen Jan Koenraad ing. Roos Kooiman drs. Paula Koopmans drs. Antoinette Thijssen Claire Tielens Chris de Visser Stafbureau netwerk Natuur en Milieu/Milieufederraties Gerrit Geerds drs. Rita Kwakkestein Nadia Khouchlaa ir. Wilma van de Poll Haagse Faciliteit drs. Ben Papendorp Rens Verbunt

Natuur en Landbouw Frits Backer drs. Arjan Berkhuysen drs. Jelka Both Jeanne Couturier drs. Karin de Feijter mr. Ton Goedhart Tinka Greebe ir. Ben Hermans ir. Gijs Kuneman, teammanager drs. Yvonne Lassooy ir. Jeroom Remmers ir. Stephan Steverink

Jaarverslag 2004

Ruimte en Mobiliteit drs. Maarten van Biezen, teammanager ir. Karin Blaauw drs. Duco van Dijk ir. Jan Fransen ir. Willem-Jan van Grondelle drs. Mathilde Hoogervorst-Witteveen ir. Bas de Jong ir. Ton Sledsens drs. Douwe Tiemersma drs. Yolanda Wagter drs. Huug van den Wall Bake Gerda Wiertz-Lintmeijer

55

Bijlage 3 Samenstelling Forum op 1 januari 2005 Communicatie en Strategie, Directie

Ruimte en Mobiliteit

drs. H.R. Balk ir. J. van den Berg J. van Berkel W. de Boer drs. P. van Driel

drs.ing. P.M. Blok

B.J. Krouwel ir. J.P. van Soest prof.dr.ir. G. Spaargaren prof.dr.ir. P. Vellinga

Nationaal Groenfonds DHV Milieu en Infrastructuur Zalpha van Berkel Wethouder Leiden Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Rabobank Nederland Advies voor Duurzaamheid Wageningen Universiteit Vrije Universiteit Amsterdam

Natuur en Landbouw J. Klüppel mr. W.J. Kooy dr. Th.C.P. Melman P. Nijhoff prof.dr. P.F.M. Opdam ir. S.G.M. van der Pijll drs. I.M. Buizer drs. L.H.J. Verheijen ir. G. Verwolf mr.dr. P.C.E. van Wijmen

Stichting Recreatie Raad voor het Landelijk Gebied ALTERRA – Centrum Landschap Raad voor het Landelijk gebied ALTERRA – Research Instituut voor de Groene Ruimte adviesgroep milieu Schuttelaar en Partners ALTERRA – Research Instituut voor de Groene Ruimte Waterschap Aa en Maas Waterschap Veluwe Universiteit van Tilburg

Klimaat en economie prof.dr. K. Blok P. Hilhorst prof.dr. G.C.A. Junne prof.dr. A. Kolk dr. C. van Leenders M. Levelt ir. J.P. van Soest dr. H.R.J. Vollebergh

56

Ecofys energie- en milieuprojecten Volkskrant Universiteit van Amsterdam Universiteit van Amsterdam Ministerie van Buitenlandse Zaken Simon Levelt BV Advies voor duurzaamheid Erasmus Universiteit Rotterdam

Jaarverslag 2004

prof.ir. F. le Clerq C. ten Dijke drs.ing. J. Fokkema

vacature drs. D. Logemann dr. E. Louw prof.dr. D.B. Needham P.M. Peeters prof.dr. P. Rietveld prof.dr. G. de Roo drs. F. Soeterbroek drs. M.R. van den Toorn prof.dr. E.I. Verhoef prof.dr. G.P. van Wee dr. F. Woudenberg

KPMG – Business Advisory Services Twynstra Group of Managers & Consultants Tangram Architekten Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen Vereniging van Nederlandse Gemeenten ARCADIS Regio BV Technische Universiteit Delft Radboud Universiteit Nijmegen Peeters Advies Vrije Universiteit Amsterdam Rijksuniversiteit Groningen Staatscourant Vrije Universiteit Amsterdam Technische Universiteit Delft GGD-Rotterdam

Stichting Natuur en Milieu Donkerstraat 17 3511 KB Utrecht NL [email protected] T. +31 (0)30 233 1328 F. +31 (0)30 233 1311 www.natuurenmilieu.nl

mei 2005 Tekst: Claudia Dekkers en Gaston Dorren Productiebegeleiding: Eveline de Bruin Informatie: Roos Kooiman, 030 – 2348 265, [email protected] Foto cover: KINA/Hans Glader Vormgeving: Ontwerpburo Suggestie & illusie Druk: USP bv, Utrecht De Nationale Postcode Loterij steunt Natuur en Milieu.

Stichting

[email protected]

Bank 69.97.12.394

Natuur en Milieu

www.natuurenmilieu.nl

Giro 51880

Donkerstraat 17

T. +31 (0)30 233 1328

KvK Utrecht 41192228

3511 KB Utrecht NL

F. +31 (0)30 233 1311