SUPARJO ( LABORATORIUM MAKANAN TERNAK FAKULTAS PETERNAKAN UNIVERSITAS JAMBI

SUPARJO ([email protected]) LABORATORIUM MAKANAN TERNAK FAKULTAS PETERNAKAN UNIVERSITAS JAMBI

1. P E N D A H U L U AN 2. SE R A N GG A HA M A G UD A NG 2. 1. Si kl u s Hi du p Ser a n g g a 2. 2. C o nt oh Ser a n g ga Ha m a 2. 3. F a kt or ya n g Me m p en g a r u hi Ser a ng a n 2. 4. K er u s a ka n A ki ba t S er a nga n S er a n g ga 2. 5. P en ge nda l i a n S er a n gg a Ha ma Gu da n g 3. R O D E NT I A H A M A G UD A NG 3. 1. J eni s - j eni s Ha ma T i k u s 3. 2. P er ke m b a n ga n da n P er il a ku T i ku s 3. 3. K er u s a ka n A ki ba t S er a nga n T i ku s 3. 4. T a nd a S er a n ga n ol eh T i ku s 3. 5. P en ge nda l i a n Ha m a T i ku s 4. A SP E K MI K R O B I O L O GI P E N Y I MP A NA N 4. 1. Mi kr o or g a ni s me P er u s a k B a h a n P a ka n 4. 2. K er u s a ka n A ki ba t Mi k r o or ga ni s me 4. 3. K a pa ng P en gha s i l Mi k ot ok s i n 4. 4. P en ge nda l i a n K ont a mi na s i Mi kr ob a 4. 5. P en gg u na a n B a ha n T e r ko nt a mi na s i

1. PENDAHULUAN

K er u s a ka n ba ha n pa ka n s el a ma pe nyi m pa n a n di pe nga r u hi ol eh i nt er a k si ko n di si ba ha n pa ka n, k on di s i l i ngk u n ga n da n or ga ni s m e ( mi kr o or ga ni s m e, s er a n gga da n r od ent a ) per u s a k ku a li t a s ba ha n pa k a n. K er u gi a n ya n g di ti mb u l ka n s el a m a pe nyi m pa na n a ki ba t i nt er a ks i t a di ber u pa ke hil a ng a n ber a t , p enu r u na n ku a li t a s , peni n gka t a n r es i k o t er ha da p kes eha t a n da n k e r u gi a n e k on o mi s . B a ha n p a ka n ber l e ma k t i nggi (t ep u n g i ka n, be ka t u l , b u n gki l kel a pa ) s er i ng me ng a l a mi ket e n gi ka n a ki ba t oks i d a s i . P r os es o ks i da s i m enj a di l ebi h a kt if den ga n pe ni ng k a t a n s u hu da n k el e mb a ba n da l a m gu da ng. B er ba ga i ker u s a ka n ba ha n pa ka n ya n g t er j a di s el a ma p en yi m pa na n s e ca r a u mu m di s e ba b ka n ol e h j a mu r , s er a ng ga da n ti k u s . L a j u r e pr o d u ks i da n per t u m b u h a n or ga ni s m e i ni di pe nga r u hi ol eh ka d a r a ir , t em p er a t u r da n l a m a p en yi m pa na n ba ha n. T i ngka t k ont a mi na s i ol e h j a mu r s e ba gi a n be s a r di t ent u ka n ol e h s u h u pen y i mp a na n da n ket er s edi a a n a ir da n o ks i ge n. J a mu r d a pa t t u m b u h pa da ki s a r a n

s u hu ya ng l u a s , t et a pi per t u m b u h a n j a m u r a ka n m en ga l a mi pe nu r u na n s ei ri ng den ga n pe nu r u na n s u hu da n ket er s e di a a n a i r. I nt er a ks i a nt a r a s u h u da n ka nd u n ga n a i r ba h a n ba k u j u ga me m p en ga r u hi t i ngka t k ol oni s a s i j a mu r . P er u ba ha n ai r ba h a n menj a di f a s e u a p di d or o ng ol e h pe ni ng ka t a n s u hu . A ki ba t nya , ka n d u n ga n a i r da n per t u m b u h a n jamur a ka n me ni ng ka t d en ga n m eni n gk a t n ya s u h u p en yi m pa na n. Ser a ng ga da n ku t u ( a r t h r o p o d a ) me m p u n ya i k ont r i bu s i ya n g bes a r t er ha da p ker u s a ka n ba ha n pa k a n ba i k ker u s a ka n fi s i k ma u pu n kehi l a nga n ka n du ng a n z a t ma ka na n a ki ba t a kt i vi t a s n ya . B a ha n pa k a n s eca r a u mu m ti da k a ka n di s er a n g ol eh s er a ng ga pa da s u hu di ba w a h 1 7 o C , s eda ng s er a n ga n ku t u da pa t t er j a di pa da s u hu 3 - 3 0 o C da n ka d a r a i r di at a s 1 2 p er s en. Akt i vi t a s met a b ol i k s er a n gga da n ku t u me ny e ba bka n peni n gk a t a n ka da r a ir da n s u h u ba ha n pa ka n ya n g di r u s a k. Ar t hr o p oda j u ga da pa t ber t i nda k s eba ga i pe m ba w a s por a j a m u r da n k ot or a n ny a di gu na ka n s eba ga i s u mb er ma ka n a n ol eh j a mu r . jajo66.wordpress.com

1

F a kt or fi s i k li n gk u n ga n (s u hu , k el e mb a ba n r el a t if , da n ka da r a i r ba ha n pa ka n) me m p en ga r u h i ke hi du pa n s er a n g ga . P er t u mb u ha n, a kt i vi t a s da n per ke m ba ng bi a ka n s er a n gga di p en ga r u hi ol eh s u h u li ngk u n ga n. Su h u ya ng r enda h a ka n me ne ka n per ke m ba ng bi a ka n da n a kt i vi t a s s er a n gga s ehi n gg a per t u m b u h a nn ya m en u r u n. T a b el 1. K a da r a i r da n k er u s a ka n ba ha n pa ka n KADAR AIR (%) < 8 8-14 14-28 20-25 >25

KERUSAKAN

mi k ot o ks i n. S er a n gg a per u s a k ba ha n pa ka n a nt a r a l ai n nge n ga t , pe ng ger ek d a n ku m b a n g. 2.1. Siklus Hidup Serangga

Ser a ng ga ha m a gu da n g me m p u n ya i 4 t a nda s pes i f i k ya i t u : t u b u h nya t er di ri a da r i 3 ba gi a n (ke pa l a , da da , per u t ); t u b u h t er t u t u p ku l i t l u a r ; s er a n gga d e wa s a m e m pu nya i 3 pa s a n g ka ki da n m en ga l a mi per u ba ha n be nt u k ( m et a m or f os i s ). antena

Tidak ada aktivitas, kecuali tikus Gangguan serangga, tikus Serangga, jamur, tikus Serangga, jamur, bakteri, tikus Bakteri, tikus dan biji akan tumbuh

O r ga ni s m e per u s a k ba ha n pa ka n s e ca r a u mu m di kel o m p o k ka n me nj a di ha ma da n pa t o ge n . Ha ma di a r ti ka n s eba ga i he w a n a t a u bi na t a n g per u s a k, da r i ya n g ber u ku r a n t u bu h ke c il hi ngga b er u ku r a n bes a r . P a t o ge n m er u pa ka n mi kr o or ga ni s m e ( mi kr o or g a ni s me) ya n g m er u gi ka n . O r ga ni s m e ya ng pa li n g s er i ng me ny e ba b ka n ker u s a ka n ba ha n pa ka n, ba i k s eca r a f i si k m a u pu n ki mi a a da l a h s er a ng ga , r o de nt i a da n mi kr o or ga ni s m e. 2. SERANGGA HAMA GUDANG

K er u s a ka n ba ha n pa ka n a ki ba t s er a n ga n s er a n g ga m er u pa ka n ka s u s ya n g pal i ng s eri ng t er j a di . Ser a ng ga me nga m bi l da n m e ma ka n z a t ma k a na n da r i ba ha n ba ku da n m en ye b a bk a n ker u s a ka n l a pi s a n pel i ndu ng ba ha n. S el ai n ker u s a k a n s ec a r a f i si k , ka r e na si f a t s er a ng ga ya ng s u ka ber mi gr a s i, s er a n gga j u g a da pa t m e mi nd a h ka n s p or a j a m u r per u s a k ba h a n pa ka n d a n me m b u k a j al a n ba gi k ont a mi n a s i j a m u r a t a u ka pa n g ya ng me ng ha s i l ka n

Kepala Dada kaki perut

Ga m ba r 2. Si kl u s hi du p s e m p u r na k u m ba n g

Ga m ba r 1. M or f ol o gi eks t e r na l s er a ng ga C o l e o p t e r a Si kl u s hi d u p s er a n gg a me l al u i beb er a pa t a ha pa n per u ba ha n b ent u k b a i k s ec a r a s e m pu r n a m a u pu n ti da k s e m pu r n a . P r o s es per u ba ha n b ent u k ( met a m o r f os i s ) s e m p u r na mel a l u i t a ha pa n : T E L U R m en et a s me nj a di U L A T ( L A R V A) ke m u di a n m enj a d i K E P O M P O N G (P UP A) d a n SE R A N GG A D E W A SA (I M AG O ). P r os es met a m or f os i s ti da k s e m pu r n a (gr a du a l ) t er j a di ji ka T E L U R ya n g me net a s m en yer u p a i be nt u k s er a n gga d e wa s a da n t u m bu h t a npa m el a l u i t a ha p pu pa ( ke p o m p on g) .

Ga m ba r 3. Si kl u s hi du p t a k s e m pu r na

jajo66.wordpress.com

2

Ga m ba r 4. Si kl u s hi du p t a k s e m pu r na 2.2. Contoh Serangga Hama

J eni s s er a ng ga ha ma gu da ng ya n g pe nt i ng t er g ol on g da l a m 3 or d o ya i t u C o l e o p t e r a (ku m ba ng ), L e p i d o p t e r a (nge nga t ) Psocoptera (P s o c i d). T a bel 2 da n m en a m pil ka n s pe s i es d a ri ket i ga or d o s er a n gga ha ma gu da n g. C o l e o p t e r a (ku m b a n g) di ci ri ka n de ng a n s a ya p de pa n me nga l a mi pe ng er a s a n s ep er t i t a nd u k. Si kl u s hi du p s er a n gga or d o Coleoptera i ni m el a l u i met a m or f o s i s s e m pu r n a . L e p i d o p t e r a (nge ng a t ) m e m p u n ya i s a ya p de pa n da n bel a h a n ya n g m enj a di ci ri kha s . Si kl u s hi du p de nga n met a m o r f os i s s e m pu r n a . P s o c o p t e r a s eri n g ti da k b e r s a ya p, a nt e na pa nj a n g d en ga n r u a s ya n g ba n ya k, u ku r a n ba da n s a nga t k e cil da n t r a ns pa r a n.

B eb er a pa or d o s er a n gg a la i n ya n g er a t ka i t a n nya de ng a n penyi m pa na n ba ha n pa ka n a da l a h Hymenoptera (g ol o ng a n s e mu t da n t a w o n), D i p t e r a (g ol o ng a n l a l a t ), H e m i p t e r a (gol on ga n ke pi k) d a n D i c t y o p t e r a (kel o m p o k ke c oa ). 1. Kumbang padi karatan (Rusty Grain Beetle) K u m ba ng p a di ka r a t a n ( C r y p t o l e s t e s ferrugineus) mer u s a k g a ba h, b er a s , j a gu n g da n biji - bi j i a n l a i n. K u m ba n g da n l a r va bi a s a me m a ka n l e mb a ga d a n m er u s a k ba gi a n t en ga h bi j i. B a ha n ba ku ya n g di s er a n g me nj a di ber j a mu r d a n ber ba u a pe k. T u b u h ku m ba n g de wa s a ber w a r na c o kl a t ke m er a ha n d en ga n pa nj a n g 2- 3 m m. Met a m or f os i s s e m pu r n a (t el u r - l a r va - pu pa - de w a s a ) s el a ma 2 1 ha ri pa da s u hu 3 1 o C da n ka d a r a i r 1 4. 5 %.

Ga m ba r 5. R u s t y Gr a i n B e et l e

jajo66.wordpress.com

3

(Red-flour Beetle) K u m ba ng t epu ng mer a h ( T r i b o l i u m c a s t a n e u m ) di ke na l de nga n na ma ul a t t epu n g. K u m ba ng mer u s a k ba ha n ber be nt u k t ep u n g, bij i ka ka o, ko pi da n ka ca n g- ka ca n ga n t et a pi ti da k da p a t m e m a ka n ba ha n ya n g ti da k r u s a k da n ba ha n den ga n ka da r ai r di ba w a h 1 2 %. Gej a l a ker u s a ka n ya n g di ti mb u l ka n : t epu n g me nj a di a pe k, k ot o r da n me ng gu m p a l . K u m ba ng de w a s a da n l a r va b er s i f a t ka ni ba li s ya n g m e ma ka n t el u r da n pu pa s p es i es s en di ri . K u m ba ng d e wa s a ber w a r na c okl a t mer a h, pa nj a n g t u bu h 2. 3- 4. 4 m m da n be nt u k a ga k pi pi h. Si kl u s hi du p de ng a n met a m o r f os i s s e m pu r n a . K u m ba n g bet i na ma m p u me n gha s i l k a n t el u r s eba n ya k 1 1 bu t i r per ha r i pa da s u h u 3 2. 5 o C .

2. Kumbang Tepung Merah

Si kl u s hi du p d en ga n m et a m or f os i s s e m pu r n a . Ul a t ku m ba ng bu bu k j a gu ng hi du p di da l a m bu t i r a n j a gu n g hi ng ga m enj a di ku m ba ng de w a s a

(rice moth) Ng en ga t ber a s ( C o r c y r a c e p h a l o n i c a ) m en yer a ng ber a s gil i ng, k o pr a , ka ca n g- ka ca n ga n, ka k a o , t epu n g da n b u n g kil . B a ha n ba ku y a n g di s er a n g m enj a di r u s a k, kot or da n ber ba u ka r ena di ger ek . J a gu ng ya n g di g er ek s er i ng ber g a n de ng - ga nd en ga n ka r e na a i r li u r ny a . Ng en ga t de w a s a (k u p u - ku pu ) m e m pu n ya i 2 pa s a ng s a ya p ber wa r na c okl a t kot or a t a u kel a bu a ga k pu ca t . P a nj a n g t u b u 1 1- 1 2 m m. Ul a t ber w a r na kel a b u , ber bu l u j a r a ng da n ber ka ki . Si kl u s hi du p d en ga n m et a m or f os i s s e m pu r n a . Ul a t ya n g t el a h me net a s a kt i f m a ka n da n m er u s a k b a ha n. 5. Ngengat Beras

Ga m ba r 7. Ma i z e We evi l (Lesser Grain Borer) K u m ba ng p en gg er e k pa d i ( R h i z o p e r t h a d o m i n i c a ) m er u s a k pa di - pa di a n da n ga pl ek. Gej a l a s er a nga n di t a nda d en ga n ber l u ba ng - ny a ba ha n ba ku da n a da n ya s i s a ges e ka n ber u pa d ed a k ha l u s . T u bu h ku m ba ng d e w a s a ber w a r na c okl a t gel a p s a m pa i ke hi t a m a n, r a mpi n g da n a ga k s i li ndr i s .

4. Kumbang Penggerek Padi

Ga m ba r 6. R ed - f l ou r B e et l e (Maize Weevil) K u m ba ng pe ng ger ek (b u bu k) j a g u n g ( S i t o p h i l u s z e a m a i s ) m en yer a ng j a gu ng ya n g di s i m pa n. B u t i r j a gu n g ya ng di s er a n g ber l u b a n g - l u b a n g hi ng ga ha n cu r me nj a di bu bu k. Se r a ng ga i ni j u ga m en yer a n g ba ha n l ai n s ep er t i k opr a , ga n du m, b er a s , s or g u m da n bij i - bi ji a n l ai n.

K u m ba ng i ni hi du p s e ca r a ber k el o m p o k. Si kl u s hi du p de ng a n met a m o r f os i s s e m pu r n a . K u m ba n g de w a s a da n f a s e u l a t a kt i f mer u s a k ba ha n. Ul a t hi du p di da l a m b a ha n ya ng t el a h di g er e k.

Ga m ba r 9. R i c e m o t h

3. Kumbang Penggerek Jagung

2.3. Faktor Yang Mempengaruhi Serangan

Ga m ba r 8. L es s er Gr a i n B o r er

K ej a di a n da n p er k e m ba n ga n s er a ng a n s er a ng ga t er ga nt u n g pa da be ber a pa f a kt or s e per t i a s a l s er a n gga , ma ka n a n t er s edi a , s u hu , a i r, u da r a , k on di s i ba ha n pa ka n, keh a di r a n or ga ni s m e l a i n da n u pa ya u nt u k me m ba s mi ha m a . jajo66.wordpress.com

4

F a kt or - f a kt or ya ng m e m p en ga r u hi per t u m bu ha n p op u l a s i s eba gi a n bes a r s pe s i es s er a ng ga a da l a h s u hu , kel e m ba ba n r el a ti f d a n ka da r a i r ba h a n pa ka n. K a n du nga n nu t r i s i da n s i f a t fi s i k ba ha n pa k a n t u r u t s er t a m en ent u ka n t i ngka t s er a nga n ol e h s er a n gga . K a n du nga n ai r ya ng ti ng gi (di a t a s 1 6 %) m en ye ba b ka n ba ha n pa ka n m enj a di l e mb u t da n m u da h di s er a ng. Ser a ng ga ya n g m en y er a n g ba ha n pa ka n m e m pu ny a i s u hu opt i m u m di ma na p op u l a s i da pa t ber ke m ba ng den ga n ce pa t . Se ba gi a n bes a r s pes i es s er a n gga ha m a t r opi s m e m pu ny a i s u hu opt i mu m s eki t a r 2 8 o C . humidity, R H) K el e m ba ba n r el a t if (relative m e m pe n ga r u hi l a j u pe ni n gka t a n p op u l a s i s er a ng ga . K a da r ai r ba ha n pa ka n ber h u bu n ga n er a t d en ga n kel e m ba ba n r el a t if . K a da r a ir ya ng r en da h ber i r i nga n de nga n kel e m ba ba n r el a t if ya ng r en da h me m b er i ka n pr ot e ks i t er ha da p s er a nga n s er a n gg a . 2.4. Kerusakan Akibat Serangan Serangga

K er u s a ka n ya n g di ti mb u l ka n ol eh s er a nga n s er a n gga ber u pa ker u s a ka n fi si k da n ki mi a wi . K er u s a ka n s eca r a fi s i k t er j a di a ki ba t ko nt a mi na s i ba h a n pa ka n ol eh k ot or a n , j a ri ng, ba gi a n t u b u h da n ba u kot or a n . Ser a ng ga m e ma ka n da n m er u s a k s t r u kt u r f i si k ba ha n pa ka n, s e per t i ber l u ba ng, ha n cu r da n me mi c u per t u m b u h a n mi kr o or ga ni s me l a i n. Akt i vi t a s m a ka n ya n g di l a ku k a n ol e h s er a ng ga me ny eb a b ka n ba ha n pa k a n k ehi l a nga n b er a t . K er u s a ka n s ec a r a ki mi a wi men y eba b ka n pe nu r u na n k u a l i t a s ba h a n. B a ha n pa ka n ya n g di si m pa n da pa t me nga l a mi be ber a pa p er u ba ha n ki mi a wi ya n g da pa t m er u ba h r a s a da n ni l ai nu t r i s i .

Ser a ng ga ha ma ma m p u me m per c epa t p er u ba ha n ki mi a wi ber ba ha y a . Se k r es i enz i m l i pa s e ol eh s er a n gga ma m p u m eni ng ka t ka n pr os es ker u s a k a n s ec a r a ki mi a wi . T a b el 3. L a j u K e hil a n ga n B a ha n K er i ng pa da K ed el a i T er ha da p K a da r Ai r , Su h u da n Wa kt u Suhu (oC) 15 25

KEHILANGAN BAHAN KERING (%) Lama penyimpanan (hari) Kadar Air Awal (%) 0-60 61-120 121-180 Total 13.94 0.00 0.06 0.18 0.24 17.38 0.12 0.17 0.26 0.55 19.84 0.10 0.19 0.96 1.25 14.18 0.00 0.16 0.23 0.39 17.13 0.30 0.32 0.68 1.30 20.37 1.05 1.23 1.74 4.02

Ser a ng a n s er a n gga da pa t m eni n gka t ka n pa na s ba ha n pa ka n. Sa a t p op u l a si s er a ng ga t el a h me n ca pa i ke pa da t a n t er t ent u , a kt i vi t a s met a b ol i knya m en gel u a r ka n l ebi h ba ny a k pa n a s da r i ya ng da pa t di hil a ng ka n. K er a pa t a n p o pu l a s i ya ng s a n ga t t i ngg i da pa t m eni ng ka t ka n s u h u hi ngg a m en ca pa i 4 5 o C da n bil a dii ku t i den ga n ke ha di r a n mi kr o or ga ni s me, s ep er t i j a mu r , s u hu da pa t m en de ka t i 7 5 o C . 2.5. Pengendalian Serangga Hama Gudang

U pa ya u nt u k m en gu r a ngi r es i ko ker u s a ka n a ki ba t s er a n ga n s er a ng ga da pa t di l a ku k a n de n ga n m e m per ba i ki ma n a j e me n penyi m- pa n a n. Si s t e m pe nyi m pa na n s if a t ny a bu a t a n s ehi ng ga da pa t di a t u r s es u a i ke b u t u h a n. P e ng en da l i a n s er a n ga n s er a n gga m el a l u i si s t e m p en yi m pa na n da pa t di l a ku ka n d en ga n m e m ba i ki s tr u kt u r ba n gu na n t e m pa t pen yi m pa na n, pe ner a pa n s i s t e m F I R S T I N F I R ST O UT da n m en ge n da li ka n k on di s i ba ha n p a ka n ya ng di si m pa n. K a da r a ir ba ha n pa k a n m e m pu n ya i k or el a s i ya n g er a t den ga n kel e m ba ba n r el a t if . K a n du n ga n a i r ba ha n pa ka n ya ng di si m pa n di u pa ya ka n s er en da h m u n g ki n. P r os es pe nu r u na n ka da r ai r da pa t

dil a k u ka n den ga n penj e mu r a n a t a u p u n de nga n m eni u pk a n u da r a pa na s t er ha da p ba ha n pa ka n . B a t a s ka d a r ai r ya n g di nil a i a ma n u nt u k pe nyi m pa na n a da l a h 1 3- 1 4 % da n kel e m ba ba n ku r a ng d a r i 7 0 %. P en ge nda l i a n s er a ng ga da pa t dil a ku ka n de nga n z a t ki mi a . P en gg u na a n z a t ki mi a ha r u s di l a ku k a n s ec a r a ha t i - ha t i a ga r ti da k me nc e ma r i ba ha n pa ka n . F u mi ga n d a n i ns ekt i s i da m er u pa ka n z a t ki mi a ya n g da pa t di gu na ka n da l a m pen gen da l i a n ha ma gu da n g ya n g t el a h me ny er a n g b a h a n pa ka n. F u mi ga n m er u pa ka n s e ny a wa ki mi a ya n g pa da s u hu d a n t ek a na n t er t ent u t er da pa t da l a m be nt u k ga s . F u mi g a n me m b u nu h s er a n gg a da n ha ma l ai n m el a l u i si s t e m per na f a s a n. T i nda ka n m e m bu nu h s er a n gga ha ma gu da n g den ga n f u mi ga n di s eb u t f u mi ga s i . F u mi ga s i ber s i f a t ku r a t i f, m e m bu nu h ha m a ya n g a da da l a m gu da n g, ti da k da pa t me nc e ga h ha ma ya n g a ka n ma s u k ke m u di a n . D os i s pe ng gu na a n f u mi ga n t er ga nt u n g pa da s u hu k o m o di t a s ya ng a ka n di f u mi ga s i , wa kt u mi ni ma l ya n g di b u t u h ka n a ga r f u mi ga n ef ekt i f bek er j a , j u ml a h ga s f u mi ga n ya n g hi l a ng a ki ba t ke b o c or a n, kes er a ga m a n di s t r i bu s i ga s , k eda l a ma n pen et r a s i ga s , j eni s s er a ng ga ha m a da n f a s e ke hi du pa n. P en ye m pr ot a n i ns e kt i si da mer u pa ka n ti n da k a n ya n g bi a s a di l a ku ka n pa da ke ma s a n ya ng t el a h di f u mi ga s i da n a ka n m eni n gga l ka n r es i du ya ng d a pa t m e m bu nu h s er a ng ga ya n g men yer a ng ba ha n pa ka n ke m ba l i . 3. RODENTIA HAMA GUDANG

R o de nt i a (bi na t a n g pen ger a t ) di ci r i ka n ol e h gi gi nya ya n g kh a s . Bi n a t a ng pe ng er a t me mi l i ki s epa s a n g gi gi s eri pa da r a ha n g a t a s da n ba w a h. Gi gi jajo66.wordpress.com

5

s er i ti da k ber he nt i t u m bu h da n u nt u k m enj a g a pa nj a n g gi gi s e r i t i ku s ha r u s m en ger a t be nda - b en d a ya n g k er a s . Ti ku s mer u p a ka n s a l a h s a t u he w a n r od ent i a ya n g m enj a di ha ma da l a m pe nyi m pa na n ba ha n pa ka n. T i ku s ti da k ha n ya m e ma ka n ba ha n pa ka n t et a pi j u ga s u ka m e m bu a t l u ba n g p a da ka nt on g pa ka n ya n g m en ye ba b ka n ke b o c or a n. K eb o cor a n a ka n m e mi c u per ke m ba ng a n a gen per u s a k pa ka n l ai n t er u t a m a s er a n gga . Ti ku s da pa t ber p er a n s eba ga i a ge n pe ny eb a r j a mu r da l a m gu da n g ka r e na ti ng ka h l a ku ti ku s ya n g s u ka b er pi n da h t em pa t .

Ga m ba r 1 0. Ti k u s , r od ent i a ha ma g u d a n g T i ku s u mu m ny a me n yu ka i ba ha n ma ka na n ya n g m e m pu ny a i ka r b ohi dr a t da n ka nd u n ga n ai r ya n g ti ng gi . T i ku s m en yu ka i h a mpi r 9 0% ma ca m ba ha n m a ka na n. 3.1. Jenis-Jenis Hama Tikus

D i du ni a t er da pa t ki r a - ki r a 3 0 0 s p es i es ti ku s da n m en ci t . B e ber a pa s pes i es ti ku s hi d u p pa da li ngk u n ga n hi d u p m a n u s i a . T i ga s pes i es t i ku s ya n g pa l i ng pe nt i n g da l a m ka i t a nn ya den ga n pen yi mp a na n ba ha n pa ka n a d a l a h ti ku s hi t a m, ti k u s N or w e gi a da n

m en ci t . B er da s a r ka n k ebi a s a a n hi du pn ya t i ku s di kel o m p o k ka n me nj a di 3 ya i t u ti ku s r u ma h, ti ku s p oh o n da n ti ku s s a wa h. T i ku s r u m a h di j u m pa i ber k eli a r a n di s eki t a r r u ma h s ep er t i ti ku s hi t a m ( R a t t u s r a t t u s d i a r d i i ), ti ku s c o kl a t a t a u t i ku s N or w egi a ( R a t t u s n o r v e g i c u s ), ti ku s pi t hi a t a u men ci t ( M u s m u s c u l u s ) da n ti ku s wi r ok ( B a n d i c o t a i n d i c a ). T i ku s hi t a m me mi l i ki t u bu h ber w a r na a bu - a b u s a mp a i hit a m, per u t hit a m, t u bu h r a m pi ng de nga n pa nj a n g 1 1- 2 0 c m da n m o n c on g r u n ci n g, t eli nga l eba r , ek or pa nj a ng h a m pi r mel e bi hi pa nj a n g ba da n . T i ku s c o kl a t m e m pu ny a i w a r na ba da n a t a s c o kl a t da n ba w a h k el a bu , pa nj a ng 3 0- 4 0 c m da r i u j u n g hi du n g s a m pa i u j u n g ek or , t eli nga m er u nci n g, ber a m b u t ha l u s da n b er m on c o ng t u m p u , me m p u n ya i ket r a m - pi l a n ber ena ng da n me m a nj a t di n di ng t e mb o k d a n b er s a r a n g di r u ma h da n s a l u r a n ir i ga s i . T i ku s pi t hi a t a u m en ci t ber u k u r a n ke cil de nga n ber a t ba da n t i da k l ebi h d a ri 2 0 gr a m, w a r na ba da n c okl a t kel a bu , pa nj a n g ek or l ebi h pa nj a n g da r i pa nj a n g ba da n da n me m p u n ya i ger a ka n ya ng s a nga t ges i t . T i ku s wi r o k ( B a n d i c o t a i n d i c a ) me mi l i ki u ku r a n t u bu h be s a r da n b er a t m en ca pa i 5 0 0 gr a m, w a r na ba da n hi t a m da n ber a m b u t ka s a r , pa nj a n g da r i uj u n g hi du n g hi ng ga u j u ng e k or 4 0 c m, m en g ga li t a na h u nt u k s a r a ng da n t er o w o n ga n u nt u k me n ca r i s u mb er m a ka na n da n me m a ka n bij i - bi ji a n, a ka r t a na ma n , ke o ng, ka da l . T i ku s P hi li pi na (Rattus rattus mindanensis) m er u pa ka n s a l a h s a t u j eni s ti ku s p o h on. T i ku s i n i m e mi li ki ba da n ber w a r na c okl a t mu da s a mp a i ku ni ng de nga n pa nj a n g da r i uj u n g hi du n g hi ngga u j u n g ek or

3 6 c m. T i ku s p hil i pi na hi du p da l a m l u ba ng t a na m a n da n s e ma k s e ma k r i m bu n d en ga n per ke m ba n ga n p op u l a s i s a n ga t c ep a t . T i ku s s a wa h ( R a t t u s r a t t u s a r g e n t i v e n t e r ) hi du p di da er a h per s a w a ha n da n pa da n g r u m pu t me mi l i ki ba da n ber w a r na k el a bu g el a p da n per u t a ga k pu t i h , pa nj a n g da r i u j u n g hi du n g hi ng ga u j u ng ek or 2 7 - 3 7 c m. J eni s ti ku s i ni me m p u n ya i t ol er a ns i ya ng t i ng g i t er ha da p ket er s e di a a n ai r . Se ca r a f i si k ti ku s i ni m u da h di b eda ka n da r i s p es i es l a i n ka r e na me mi l i ki ek or ya ng l e bi h pe nd ek. 3.2. Perkembangbiakan dan Perilaku Tikus

T i ku s pa da ha bi t a t a l a m m e m pu ny a i u mu r ya ng r el a ti f pen de k ya i t u s eki t a r s a t u t a hu n na m u n ti ku s m er u pa ka n he w a n pr ol i fi k . Ti ng ka t ke m a t a n ga n s eks u a l da n s i a p b er k e m b a ng bi a k ti ku s pa da u mu r 1. 5- 5 b u l a n. K eb u nt i ng a n ti ku s s el a ma 2 1 ha r i . J u ml a h a na k s ek el a hi r a n s el al u ber j u ml a h gena p de nga n j u ml a h b et i na s a m a den ga n j u ml a h j a nt a n . T i ku s bet i na ma m pu m e m pu nya i f r eku e ns i kel a hi r a n s eba ny a k 4 - 5 ka li s e pa nj a ng hi du pn ya de ng a n r a t a r a t a a na k t i ku s ya n g hi du p s eki t a r 6 ek or per kel a hi r a n. M u s i m s a nga t m e m pe n ga r u hi per ke m b a n g- a n p op u l a s i t i ku s . Ha l i ni t e r ka i t den ga n ket er s e di a a n ba ha n ma ka na n da n k on di si i kli m. M u s i m hu j a n ya n g dii d ent i kk a n de nga n m u s i m t a na m da n pa ne n m e ma c u per ke m b a n ga n p o pu l a s i ti ku s . T i ku s m e mi li ki i nder a p en ci u ma n, p er a ba da n pe nd en ga r a n y a n g pe ka t et a pi m e m pu ny a i i ndr a pe ngl i ha t a n y a n g r en da h d a n bu t a w a r na . T i ku s ha m a mer u pa ka n he w a n o m ni v or a da n a ka n m e mi li h ma k a na n ya n g di s u ka i j i ka t er s e di a ba ny a k pil i ha n. T i ku s m en yu ka i ba ha n ma ka na n ya n g jajo66.wordpress.com

6

m en ga nd u n g ka r b ohi dr a t . J u ml a h k o ns u m s i ma ka n a n ber va r i a s i ya n g di pe nga r u hi ol eh gen et i k , pe m bi a s a a n, cu a ca da n f a kt or l a i n. T i ku s mel a l u ka n a kt i vi t a s nya pa da s a a t gel a p. P u n ca k a kt i vi t a s t er j a di s et el a h ma t a ha r i t e n g gel a m da n s eb el u m ma t a ha r i t er bi t . T i ku s ya ng l a pa r a t a u da l a m k on di s i ya ng ka ca u da pa t m el a ku ka n a kt i vi t a s nya pa da s i a ng ha ri . T i ku s me m p u n ya i k e ma m pu a n u nt u k ber a da pt a s i de nga n l i ng ku n ga n ba r u s eca r a ce pa t da n m o bil i t a s ya n g ti ng gi ya n g me m u ng ki n ka n ber pi nd a h ke da er a h l ai n ya n g l ebi h di s u ka i . Ti ku s me ny u k a i t e mp a t den ga n ba n ya k per s edi a a n ma ka n a n da n ve get a s i ya n g da pa t m e m ber i ka n m a ka na n da n per l i ndu ng a n. 3.3. Kerusakan Akibat Serangan Tikus

K er u s a ka n ya n g di t i m bu l ka n a ki ba t s er a nga n ti ku s t er j a di t er ha da p ba ha n pa ka n da n per l en gk a p a n ba n gu n a n d a n t e m pa t p en yi m pa na n. T i ku s m e ma ka n da n mer u s a k ba ha n ma ka na n . T i ku s m en gk o ns u m s i ba ha n ma ka na n eku i va l en de nga n 7 per s e n ber a t ba da n per ha r i . Ti ku s de ng a n ber a t ba da n 3 0 0- 3 5 0 gr a m ma m p u me ng k on s u m s i ba ha n m a ka na n s eki t a r 2 0- 2 5 gr a m p er ha r i a t a u s eki t a r 7 - 9 k g per t a hu n. K er u s a ka n ba ha n ma k a na n ya n g di ti m bu l k a n bu ka n s e m a t a ka r ena j u ml a h ba ha n m a ka na n ya n g di k on s u m s i t et a pi j u ga a ki ba t k ont a mi n a s i ol eh f es es , u ri n da n bu l u . K o nt a mi na s i ba ha n ma ka n a n a k a n m en u r u n ka n ku a l i t a s ba ha n. K e bi a s a a n u nt u k m en ger a t da n m e m bu a t l u ba n g m en ye ba b ka n ker u s a ka n per l en gka pa n ba ng u na n pe nyi m pa na n. T i ku s me m bu a t l u ba ng p a da k a r u n g da n da p a t mer u s a k ka b el l is t r i k.

T i ku s j u ga ber t a ng gu ng j a wa b t er ha da p pr os es pe nu l a r a n ber ba ga i j eni s penya ki t ber ba ha y a ke m a nu s i a s eper t i ti f oi d, pa r a ti f oi d d a n s ca bi es . 3.4. Tanda Serangan Oleh Tikus

K e ber a da a n da n s er a nga n ti ku s da pa t di det e ks i de nga n be ber a pa ca r a . I ndi ka t or ya ng mu da h dili ha t a da l a h ker u s a ka n pa da ba ha n, a da n ya l u ba ng da n j ej a k k a ki . T i ku s mer u pa ka n h e w a n y a ng m el a ku ka n a kt i vi t a s pa da ma l a m ha r i. Akt i vi t a s ti ku s ya n g t erl i ha t pa da si a n g ha r i me nu nj u k ka n t el a h t er j a di s er a n ga n ti ku s ya n g s er i u s . T i ku s bi a s a m eni ng ga l ka n f es es di s eki t a r a r ea ya n g dil a l u i nya . B ent u k, u ku r a n da n pe na m pi l a n f es es da pa t m e m ber i ka n i nf or m a s i s pes i es t i ku s da n w a kt u s er a n ga n.  f es es ti ku s c okl a t (t i ku s N or w egi a ) b er u ku r a n pa nj a n g 2 0 m m di t e m u k a n s epa nj a ng j al a n ya n g dil a l u i  f es es ti ku s hi t a m  1 5 m m d a n ber bet u k s ep er t i pi s a ng.  f es es m en ci t  pa nj a ng a nt a r a 3 a nd 8 m m d a n ber be nt u k ti da k b er a t u r a n  f es es s ega r l em b u t da n be r kil a u da n s ep er t i cr u m bl e s et el a h 2 - 3 ha r i . T i ku s c okl a t s el a l u ber j a l a n s epa nj a ng di n di ng, ka n da ng a t a u pi u n g- pu i ng da n t i da k per n a h m e m ot o ng j a l a n t er bu ka . T i ku s hi t a m t i da k m e m pu ny a i j a l a n ya n g t et a p. T i ku s m eni n gg a l ka n j ej a k ka ki da n ek or pa da de bu . U ku r a n bel a ka n g ka ki m e m ber i ka n pet u nj u k s pes i es t i ku s .  u ku r a n l ebi h bes a r da r i 30 m m : ti ku s hi t a m, t i ku s c okl a t , ti ku s wi r ok

 u ku r a n l ebi h k eci l da r i 3 0 m m : m en ci t , t i ku s s e m a k 3.5. Pengendalian Hama Tikus

P en ge nda l i a n ha ma t i ku s da pa t dil a k u ka n s e ca r a fi s i k da n ki mi a wi . P er l a ku a n s e ca r a f i si k da pa t dil a k u ka n de nga n m eni ng ka t ka n k eb er s i ha n , m e m ba ng u n t e mpa t pe n yi m - p a na n a nt i t i ku s da n pe nc eg a ha n a l a mi . T i ku s m e m bu t u hk a n m a ka n a n da n t e m pa t ber l i ndu n g. Sa ni t a s i da n ke b er s i ha n l i ngk u n ga n m er u pa ka n s ya r a t mu t l a k pe nc eg a ha n s er a n ga n ol e h ti ku s . K eb er s i ha n ti da k t er ba t a s pa da ba n gu n a n t e mp a t men yi m pa n ba ha n pa ka n, t et a pi j u g a pa da ba n gu ng a n da n t a na ma n ya n g a da di s e ki t a r t em pa t pe nyi m pa na n. A da n ya ke nda l a da l a m m e m bu a ng ba ha n pa ka n ya n g t er c e cer di s e ki t a r gu da n g, da pa t di a t a s i de ng a n m en u t u p a ks es ma s u k ba g i t i ku s ke da l a m ba ng u na n pe nyi m pa na n. P en ge nda l i a n ha m a ti ku s s eca r a ki mi a wi da pa t dil a k u ka n de nga n pe m b er i a n r o de nt i si da a k u t a t a u kr o ni s da n f u mi g a s i . R o de nt i a a ku t s a n ga t ef ekt i f da p a t me m a t i ka n ti ku s da l a m wa kt u si ng k a t . B er da s a r ka n ef ekt i fi t a s da y a bu n u h ny a r od ent i a di be da ka n m enj a di : da y a r a cu n s a n ga t ti ng gi da n ber ba ha y a ba gi ma nu s i a da n t er na k ( a r s e n i c t r i o x y d e , c r i m i d i n e , f l o u r a c e t a m i d e , p h o s a c e t i m ); da y a r a cu n m o der a t da n ber ba ha ya ba g i m a nu s i a da n t er na k ( a l p h a - c h l o r a l o s e , a l p h a - n a p h t h y l t h i o u n e a , c a l c i f e r o l , z i n c p h o s p h i d e ) da n da y a r a c u n r el a ti f r en da h da n k u r a n g ber ba h a ya ba gi ma n u s i a da n t er na k ( n o b o r m i d e , r e d - s q u i l l ) R o de nt i s i da a n ti k oa gu l a n a ka n m en gha m ba t pr os es pe m b e ku a n da r a h, s ehi ng ga t i ku s a ka n m a t i a ki ba t pen da r a ha n . Ant i koa gu l a n a ka n be ker j a jajo66.wordpress.com

7

s et el a h ti ku s ma ka n r a cu n beb er a pa ka l i ( b r o d i f a c u m , bromodiolon, difenacum, warfarin, fumarin, cumatetralyl)

F u mi ga s i m er u pa ka n pen ge n da li a n t i ku s m en g gu n a ka n s eny a wa f u mi g a n ( h i d r o g e n c y a n i d a , m e t i l bromida, fosfin) 4. ASPEK MIKROBIOLOGI PENYIMPANAN

Mi kr o or g a ni s me m er u p a ka n salah satu k ont a mi n a n bi ol o gi l i ngk u ng a n al a mi da n t er da pa t pa da s e m u a j eni s ba h a n pa ka n. Mi kr o or ga ni s m e ya n g me ny e ba b ka n ker u s a ka n a t a u m er u gi ka n di s eb u t pa t o ge n. B eb er a pa s pes i es ka pa n g da n j a m u r m er u pa ka n pa t og en ya ng da pa t m er u s a k da n m en u r u nka n ku a li t a s ba h a n pa ka n. K er u s a ka n ya n g di ti mb u l ka n b er u pa ker u s a ka n f i si k da n ki mi a wi . Sej u ml a h ka p a n g m en gha s i l ka n t oks i n ya ng ber ba ha ya ba gi t er na k da n ma n u s i a ya n g m en g k ons u ms i ny a . 4.1. Mikroorganisme Perusak Bahan Pakan

Mi kr o or g a ni s me p er u s a k ba ha n pa ka n da pa t ber u pa ba kt er i , kha mi r , ka pa n g da n j a mu r . I nt en s i t a s s er a nga n ba kt er i da n kha mi r t er ha da p ba ha n pa k a n ya n g d is i m pa n j a r a ng t er j a di . K er u s a ka n l e bi h s eri ng t er j a di ol a h s er a n ga n k a pa ng da n j a mu r . B a kt er i da p a t ber ba ha y a t et a pi da pa t j u ga ber m a nf a a t . K a r a kt er i s ti k ba kt er i ya n g pe nt i ng a da l a h bes a r ny a ke ma m p u a n u nt u k b er k e m ba n g bi a k da n m en gh a s il ka n r a cu n y a ng m e ma t i ka n. B a kt er i ya n g da pa t me nj a di ko nt a mi na n da l a m pe nyi m pa na n ba ha n p a ka n a da l a h S a l m o n e l l a , Escherichia

coli,

monocytogenesis,

Bacillus

cereus

dan

Listeria

K eber a da a n ba kt er i da l a m ba ha n pa k a n ya n g di s i m pa n m e ngi n di ka s i ka n t el a h t er j a di s er a n ga n l e bi h a wa l ol e h bu r u n g da n t i ku s ya n g

da pa t t er j a di s el a ma pr os es pe m a n ena n, pe nga ng ku t a n d a n p en yi m pa na n da n pr o du ks i . B a kt er i S a l m o n e l l a mer u pa ka n s a l a h s a t u ba kt er i ya n g pa li ng u m u m t er da pa t di da l a m ba ha n ba ku . B a kt er i S a l m o n e l l a bi s a di t e mu ka n pa d a ti a p t a ha pa n da l a m pr os es pr o du ks i , pen ge pa k a n, p en ga n gk u t a n da n p en yi mpa na n. B a ha n pa k a n s e per t i t ep u n g i ka n , t epu n g da r a h, t ep u n g t u l a ng b er es i k o t i nggi u nt u k di ce m a r i ol e h S a l m o n e l l a . S a l m o n e l l a bi a s a ny a ti da k m e m pe n ga r u hi r u pa , ba u a t a u r a s a da r i pa ka n s ehi ng ga s u l i t di det e ks i s eca r a s e der ha na . P r os es pen ggi l i nga n b a ha n pa ka n s e bel u m di si m pa n di du ga t u r u t me m ber i ka n k o nt r i bu s i t er ha da p ma s u k nya mi kr o or g a ni s me ke da l a m ba h a n ba k u . K a pa n g da n j a m u r m er u pa k a n mi kr o or ga ni s me u t a ma pen ye ba b ker u s a k a n ba ha n pa ka n. K a p a n g di g ol on g ka n m enj a di ka pa ng l a pa n ga n ya n g mer u s a k t a na ma n, ka pa ng g u da n g ya n g mer u s a k ba ha n pa ka n ya n g di s i m pa n da n ka pa n g bu s u k l a nj u t ya n g m en yer a n g bi ji - bi ji a n. K a p a ng da r i gen u s A s p e r g i l l u s , F u s a r i u m d a n P e n i c i l l i u m mer u pa ka n k ont a mi n a n u t a ma da l a m ba ha n pa k a n y a n g d is i m pa n. 4.2. Kerusakan Akibat Mikroorganisme

Ser a ng a n ba h a n pa ka n ol eh mi kr o or ga ni s me da pa t men y eba b ka n p er u ba ha n fi s i k ya n g t er j a di s eba ga i a ki ba t l a ngs u n g da r i per t u m b u h a n ka pa n g da n j a mu r . B a ha n pa ka n ya ng di s er a n g ka pa n g da pa t m en ga l a mi per u ba h a n be n t u k, wa r na , r a s a da n ba u . P er u ba ha n be nt u k t er j a di ka r e na a da n y a pe ng gu m p a l a n t er ha da p b a ha n ya n g di s er a n g. Akt i vi t a s ka pa n g di da l a m ba ha n pa ka n ya n g di si m pa n t i da k da pa t di ket a hu i s a m pa i t er j a di ny a ker u s a ka n ya ng s er i u s . K a pa n g mel a ku ka n a kt i f i t a s

ti da k pa da ba gi a n per m u ka a n t et a pi pa da ba gi a n da l a m t e m pa t p en yi mpa na n. F u n gi ti da k a kt if pa da ba h a n pa ka n den ga n ka da r a ir r en da h, t et a pi peni n gk a t a n ka da r a i r ba ha n a ka n m er a n gs a ng p er k e m ba n g a n s p or a . S et i a p f u ngi m e m er l u ka n ti ng ka t ka da r ai r da n t e mp er a t u r ya ng s pes i f i k u nt u k per ke ca m b a ha n da n per k e m ba n ga n. U nt u k ber k e m ba n g f u ngi a ka n m en gha n cu r ka n nu t r i en de ng a n ba nt u a n a kt i vi t a s enz i mn ya da n m en gh a s il ka n ai r ya n g m e mu ng ki nk a n pe ni ng ka t a n k ol oni s a s i . Akt i vi t a s da n r es pi r a s i mi kr o or g a ni s m e da n s er a ng ga ya ng b er l a ngs u n g di da l a m t e m pa t m en yi mp a na n da pa t men g ha s il ka n pa n a s , m eni n gk a t ka n s u hu da n me m be nt u k ti ti k pa na s . P eni n gka t a n pa na s a ka n m a mp u m e mi c u peni n gka t a n ka d a r ai r . P u nc a k pr od u k si pa na s t er j a di pa d a s u h u 2 7 o C da n ka da r a i r 2 7 %. I nt er a ks i s u h u da n ka da r a ir ya ng me ni ng ka t me m a c u pe r ke m ba ng a n da n per t u m b u h a n ka pa ng. P en ga r u h t er ha da p ba ha n pa k a n a da l a h pe nu r u na n ku a l i t a s a ki ba t per u b a ha n k o m p os i s i da n s er a n ga n ka pa n g ya n g ma ki n m eni n gk a t , kehi l a nga n ber a t da n pa da ko ndi s i t er t ent u pr o du ks i pa na s ya n g ber l ebi ha n da pa t m en ye ba b ka n k e ba k a r a n. Aki b a t l a i n ya ng l ebi h ber ba ha ya a da l a h ker u s a ka n s ec a r a ki mi a wi s eba ga i a ki ba t da r i pr od u ks i met a b ol i t ya i t u m i kot ok s i n. Mi k ot o ks i n ( m y c ot oxi n, m y c o: f u ngi , ka pa n g, a t a u j a m u r ; t oxi n : r a cu n) m er u pa k a n pr o du k m et a b oli t s eku n der ya ng di ha s il ka n ol eh ka pa ng ya n g t u m bu h pa da s u bs t r a t or ga ni k. P r od u k i ni ti da k ti da k es e ns i al ba gi per t u mb u h a n or ga ni s m e i t u s en di ri da n me m b er i pe ng a r u h neg a t i f t eha da p ya n g m en g k ons u ms i ny a . jajo66.wordpress.com

8

4.3. Kapang Penghasil Mikotoksin

D a r i s eki t a r 2 0 0. 0 0 0 s pes i es ka pa n g ya n g di ke na l , s eki t a r 5 0 s p es i es m e m ba h a ya ka n ma n u s i a . K el o m p o k ke cil ka pa n g i ni da pa t me ni mb u l ka n m a s a l a h s eri u s ba gi pe m bu a t pa ka n da n pet er na k . K a pa n g da r i ge nu s A s p e r g i l l u s , F u s a r i u m d a n P e n i c i l l i u m m er u pa ka n ka p a n g u t a ma pe ng ha s i l mi k ot oks i n. P r o du ks i mi k ot oks i n ol e h A s p e r g i l l u s da pa t t er j a di s eb el u m da n s es u da h pa nen (s el a ma pe nyi m pa n a n ba ha n), F u s a r i u m s e bel u m p a ne n da n P e n i c i l l i u m s et el a h pa n en. Se ki t a r 3 0 0 j eni s mi k ot o ks i n dil a p or k a n t el a h di pr od u ks i ol e h ber ba ga i s pes i es k a pa ng. T a b el 4. K a pa ng da n pr o d u ks i mi kot o ks i n KAPANG Aspergillus flavus, A.parasiticus A. flavus A. ocraceus, Penicillium viridicatum, P. cyclopium P. citrinum, P. expansum P. citreo-viride Fusarium culmorum, F. graminearum F. sporotrichioides, F.poae F. sporotrichioides, F. poae,F. graminearum F. culmorum, F.graminearum F. sporotrichioides F. moniliforme

MIKOTOKSIN Aflatoxin

K a pa n g A s p e r g i l l u s f l a v u s me m pu ny a i ko n di si o pt i m u m 3 0 o C u nt u k t u m b u h da n m en gha s i l ka n a fl a t o ks i n (T a b el 5 ). Afl a t o ks i n m er u pa k a n mi k ot o ks i n ya ng di ha s i l ka n ol e h A . f l a v u s da n A . paraticus. Na ma AF L AT O XI N ber a s a l da r i ka t a A s p e r g i l l u s F L A v u s da n T O X I N. A . f l a v u s me ng ha s i l ka n a fl a t o ks i n B 1 da n B 2 , A . p a r a t i c u s me ng ha s i l ka n a fl a t o ks i n B 1 , B 2 , G 1 da n G 2 . P en gel o m p ok ka n a fl a t o ks i n m enj a di B 1 , B 2 , G 1 da n G 2 di da s a r ka n ke pa da k e ma m p u a n ny a da l a m m e ma nc a r ka n ca ha ya . M et a b ol i t a ka n me m a n ca r k a n wa r n a bi r u (B m et a b oli t e) a t a u wa r n a hi j a u (G met a b ol i t ). Su bs kr i p m en u nj u kka n p ol a pe mi s a ha n pa da pen gu j i a n de n ga n T L C . P enel i ti a n l ebi h l a nj u t a fl a t o ks i n j u ga di t e mu ka n pa da s u s u ya n g di b er i na m a a fl a t o ks i n M 1 da n M 2 .

Cyclopiazonic acid Ochratoxin A Citrinin Citreaviridin Deoxynivalenol

b. Ge nu s P e n i c i l l i u m Ge nu s P e n i c i l l i u m me m p u n y a i ha m pi r 1 5 0 s pes i es , 1 0 0 s pes i es di a nt a r a nya di ke na l s eba ga i pen gh a s il r a cu n. Se m bi l a n mi k ot oks i n ya n g di ha s il ka n ol eh 1 5 s pes i es P e n i c i l l i u m ber p ot e ns i me ng ga n g gu kes eh a t a n m a nu s i a a da l a h c i t r e o v i r i d i n , c i t r i n i n , c y c l o p i a z o n i c a c i d , o c h r a t o x i n A , p a t u l i n , p e n i t r e m A , P R t o x i n , r o q u e f o r t i n e C da n secalonic acid D.

T o ks i n ya ng di ha s il ka n s pes i es P e n i c i l l i u m da pa t di be da ka n d a l a m 2 kel o m p o k ya i t u t o ks i n ya n g m e m pe n ga r u hi f u n gs i ha t i da n gi nj a l da n t o ks i n ya n g ber pe nga r u h s e ca r a n eu r ot o ks i k.

T-2 Toxin Diacetoxyscirpenol Zearalenone Fumonisin moniliformin fusaric acid

a . G enu s A s p e r g i l l u s K a pa n g A s p e r g i l l u s mer u pa ka n gen u s pent i ng ya n g t er ka i t den ga n ker u s a k a n ba ha n pa ka n. Gen u s A s p e r g i l l u s m er u pa ka n kel o m p o k bes a r ya n g t er di r i ha m pi r 1 0 0 s p es i es ya n g di ke na l da n s eki t a r 5 0 s pes i es di a nt a r a n ya di k et a hu i m en gha s il ka n t o ks i n.

Ga m ba r 1 2. A . f l a v u s pa da j a gu ng

Ga m ba r 1 1. K a pa ng A . f l a v u s T a b el 5. K o n di si O pt i m u m u nt u k P er t u m bu ha n A . flavus Faktor o

Suhu ( C) Kelembaban (%) Kadar Air (%)

Optimum

Kisaran

30 85 18

26.7 - 43.3 62 - 99 13 - 20

c. Ge nu s F u s a r i u m S pes i es da r i ka pa n g F u s a r i u m s er i ng di j u a mp a i s eba ga i k ont a mi na n pa da ja gu ng, ke del a i , s or gu m da n ber ba ga i pr od u k ya ng di bu a t da r i bij i - bi ji a n t er s eb u t . S pes i es F u s a r i u m ya ng ber hu bu nga n den ga n k ont a mi n a s i bi ji - bi ji a n a da l a h F . g r a m i n e a r u m , F . m o n i l i f o r m e (= F. verticillioides), F. culmorum, F. s p r o t r i c h i o d e s da n F . p o a e . Spes i es i ni me ng ha s i l ka n ber ba g a i j eni s mi k ot o ks i n ya i t u t r i c h o t h e c e n e s , jajo66.wordpress.com

9

da n f u m o n i s i n . T r i ch ot h e cen es di ba gi m enj a di du a ya i t u t i pe A da n Ti p e B . Ti pe A t er di r i da r i T - 2 t o x i n , H T - 2 t o x i n , n e o s o l a n i o l da n d i a c e t o x y s c i r p e n o l (D A S ). Ti p e B t er di ri da ri d e o x y n i v a l e n o l (D O N = v o m i t o x i n ) , n i v a l e n o l da n f u s a r e n o n - X . F u m o n i s i n di ha s i l ka n ol eh F . m o n i l i f o r m e a t a u F . v e r t i c i l l i o i d e s . K a pa n g me ng i nf eks i a ka r , da u n, ba t a n g da n bi ji j a gu ng. F u m o ni si n di be da ka n me nj a d i f u m oni s i n B 1 , B 2 da n B 3 . Z e a r a l e n o n e di pr o d u ks i ol e h F . g r a m i n e a r u m ( G i b b e r e l l zeae) s e bel u m j a g u n g a t a u ga nd u m di pa n e n. Mi k ot o ks i n Z E N da n D O N s er i ng di ha s i l ka n s e ca r a ber s a m a a n. Z E N ber h ent i di pr o du ks i ji ka ka da r ai r j a gu n g di t u r u n ka n hi ng ga di ba wa h 1 5 %. D O N s er i ng di kena l d en g a n v o mi t oxi n di ha s il ka n ol eh F . g r a m i n e a r u m . Su hu opt i mu m pr o du ks i D O N ber ki s a r a nt a r a 2 1- 2 9 o C de nga n ka da r a i r di a t a s 2 0 %. zearalenone (ZEN)

4.4. Pengendalian Kontaminasi Mikroba

B a ha n p a ka n ya n g di p r o du ks i da n di si m pa n de nga n ca r a ya n g ku r a n g bai k da n ti da k me m e nu h i per s ya r a t a n a ka n m u da h me nga l a mi ker u s a ka n . K er u s a ka n t er j a di ka r e na a da n ya mi kr o or ga ni s m e ya n g me m a ka n z a t m a ka n a n u nt u k m e m per t a ha n ka n hi du p, per t u m b u ha n da n p er ke m b a n gbi a ka n. P eni n gka t a n po pul as i mi kr o o r gani s me me ny eb a b ka n ke hil a ng a n ber a t ba ha n pa ka n ya n g ma ki n bes a r da n pr od u ks i pa na s ya ng t er u s m eni ng ka t . P eni n gk a t a n s u hu m en ye ba b ka n ker u s a ka n z a t m a ka na n. F a kt or l i ngk u n ga n s ep er t i s u hu , kel e m ba ba n da n k on di s i f i si k bu t i r a n s a nga t me m p en ga r u hi per t u m b u h a n mi kr o or ga ni s m e . K a pa ng da pa t t u m bu h da n ber ke m ba ng pa d a s u hu di a t a s 13 o C de n ga n ka d a r a i r di a t a s 1 4 % da n kel e m ba ba n 8 0- 8 5 %.

P en ge nda l i a n per t u m b u ha n ka pa n g da n pr od u k s i mi k ot o ks i n da pa t di l a ku k a n de nga n me ng en da l i ka n f a kt or p e ma c u s ep er t i s u hu , ka d a r ai r da n ha m a ya n g me ny e ba b ka n ker u s a ka n. K o nt a mi na s i ba ha n pa ka n ya ng t erj a di s ebel u m pa n en ber h u bu n ga n c eka m a n pa na s ya n g di t eri m a t a na ma n da n k er u s a ka n pa da biji . K o nt a mi na s i t o ks i n pa da ba ha n pa k a n d a pa t d i mi ni m a li s a s i den ga n : a. mengurangi stress pada tanaman. Ti nda ka n m en gu r a ngi s t r es pa da t a na ma n da pa t di l a ku k a n de nga n me ng o nt r ol per ke m ba ng a n s er a ng ga , gu l ma da n p en ya ki t. b. p e m a n e n a n l e b i h a w a l d a n p e n g e r i n g a n s e g e r a . P e ma ne na n di l a ku ka n s a a t ka da r ai r di a t a s 2 0 % da n s eg er a di ker i ng ka n s e l a ma 2 4- 4 8 j a m hi ngg a ka d a r a i r men ca pa i 1 4 %. c. m e n g h i n d a r i k e r u s a k a n p a d a b i j i . B ij i ya n g r u s a k l ebi h m u da h di s er a n g ol eh ka pa n g ba i k di l a pa n ga n m a u pu n s a a t pe nyi m pa na n . d. m e n y i m p a n b a h a n b a k u p a d a k a d a r a i r d i b a w a h 1 2 % . K a da r a i r ma ks i m u m p en yi m pa na n b a ha n ba k u a da l a h 1 4 %. K a d a r ai r ba ha n pa ka n s eb es a r 1 2 % m er u pa ka n k on di s i i d ea l u nt u k di si m pa n ka r e na per t u m b u h a n da n pr od u ks i mi k ot oks i n ti da k t er j a di . e. m e n j a g a k e b e r s i h a n t e m p a t p e n y i m p a n a n . K a pa n g A s p e r g i l l u s da pa t b er t a ha n hi du p pa da r es i du ya ng t er t i ngga l da l a m a r ea pe ny i mp a na n. 4.5. Penggunaan Bahan Terkontaminasi

B a ha n pa ka n ya ng t el a h m en ga l a mi ko nt a mi na s i ol eh mi k ot oks i n ma s i h d a pa t di ma nf a a t ka n. B a ha n da pa t di gu na ka n l a ngs u n g a t a u m el a l u i per l a ku ka n t er l ebi h da h u l u u nt u k me ng u r a n gi k o ns e nt r a si mi k ot o ks i n da l a m ba ha n. A da be br a pa met o de ya ng

da pa t di l a ku k a n u nt u k meng hi l a ngk a n t oks i n (d et o ks i f i ka s i ) da p a t di l a ku ka n ba i k s eca r a fi si k , mi kr o bi ol ogi ma u pu n ki mi a , a nt a r a l a i n: a . P e m i s a h a n b i j i a n y a n g t e r k o n t a m i n a s i . K a nd u n ga n mi k ot o ks i n da l a m ba ha n a ka n da p a t di ku r a n gi k ons ent r a s i n ya d en ga n pe ng ol a ha n. Al a t pen y or t i r w a r na ot o m a t i s da p a t m e mi s a hka n bu t i r a n ya ng m e mi li ki pe na m pi l a n ya n g t a k n or ma l . b . P e m b e r s i h a n : p e mi s a ha n de nga n a ya ka n ya ng ha l u s da pa t m en gu r a ngi f u m oni s i n da n mi k ot o ks i n l a i n. C a r a i ni cu ku p s e der ha na t a pi ti da k s e m pu r na . c . S e g r e g a s i a n d p e n y o r t i r a n : Uj i “ b l a c k l i g h t ” u nt u k a fl a t o ks i n. C a r a i ni s ed er h a na t et a pi m en ye s a t ka n t ekn ol ogi p en y or t i r wa r n a - ti da k s es u a i u nt u k j a gu n g t a pi me m b er i ha r a p a n. d . P e m i s a h a n b e r d a s a r k a n k e r a p a t a n d a n p e n c u c i a n : u nt u k f u m oni s i n , D O N, Z E N - m et o d e i ni ti da k s p es i fi k da n ku r a n g s e mp u r na t et a pi s es u a i u nt u k pe ng gi li nga n ba s a h da n pe ng ol a h a n j a gu n g de nga n a l ka li . e . A m o n i a s i : det o ks i fi ka s i bi ji - bi ji a n den ga n a m oni a m er u pa ka n s u a t u a l t er na t i f ya n g da p a t di t e mp u h. A m o ni a (di gu n a ka n da l a m bent u k ga s , a n h y d r o u s a m m o n i a , a t a u be nt u k ca i r, a q u a - a m m o n i a ) ber ea ks i de nga n m ol ek u l af l a t ok s i n da n m en gha n cu r ka n si f a t r a cu n n ya . P er l a ku a n ya ng s e m pu r na da pa t m en u r u nka n k on s ent r a s i a fl a t o ks i n hi ng ga 9 5%. f. Campuran probiotik: B a kt er i L a c t o b a c i l l u s da n P r o p i o n i b a c t e r i u m ma m pu m enu r u n ka n ket er s e di a a n (bi o a va i l a bi li t a s ) a fl a t o ks i n ba h a n p a ka n . J u ml a h p en gg u na a n ba ha n pa ka n t er k ont a mi n a s i da l a m r a ns u m s a nga t t er ga nt u n g pa da t i ngka t k ont a mi n a s i ya ng t er j a di da n b a t a s t ol er a ns i t er na k (T a b el 6) t er ha d a p mi k ot o ks i n. jajo66.wordpress.com

10

T a b el 6. B a t a s T ol er a ns i B eb er a pa Mi k ot o ks i n MIKOTOKSIN Aflatoksin

Fumonisin Vomitoxin

TOLERANSI 0.5 ppb 20 ppb 100 ppb 200 ppb 300 ppb 5 ppm 10 ppm 50 ppm 5 ppm 10 ppm

TERNAK Sapi perah laktasi Sapi perah Sapi, babi unggas Babi penggemukan Sapi penggemukan Kuda Babi Sapi Babi Sapi, unggas

P e ma ka i a n ba ha n t er k ont a mi na s i da l a m r a ns u m da pa t di t ent u ka n d en ga n p er s a ma a n :

F =1 0 0 x (C – L )/ ( H - L ) d i ma n a ; F : J u ml a h ba ha n t er k ont a mi na n da l a m pa k a n ( %) C : k on s ent r a s i mi k ot oks i n ya n g di i ngi nk a n ( pp m ) H: K o ns e nt r a s i mi kot o ks i n da l a m ba ha n t er k ont a mi na s i (p p m) L : K o ns e nt r a s i mi k ot o ks i n da l a m ba h a n tak t er k ont a mi na s i (p p m). S u a t u T e l a d a n : J a gu ng t el a h t er k o nt a mi na s i de ng a n a fl a t o ks i n 3 0 0 pp b da n a ka n di ca m pu r de ng a n ba ha n pa k a n ya n g m en ga n du ng 1 0 p pb u nt u k m en gh a s il ka n ca m pu r a n p a ka n u nt u k t er na k u n gg a s . T ent u ka n per s e nt a s i ma ks i m a l j a g u n g da l a m r a ns u m

a ga r ko ns e nt r a s i a f l a t o ks i n ma s i h da l a m t ol er a s i u nt u k t er na k u n g g a s . P e m eca ha n: H: 3 0 0 p pb L : 1 0 p pb C : 1 0 0 pp b F = 1 0 0 x ( 1 0 0 – 1 0)/ ( 3 0 0 – 1 0 ) = 1 0 0 x ( 9 0/ 2 9 0) = 31%

ba t a s

J a di j a gu n g ya n g da p a t di gu na k a n pa l i ng ti ng g i s eb es a r 3 1 % da l a m r a ns u m.

jajo66.wordpress.com

11