Studentnummer Tactisch rechercheur Afdeling TGO Team 4

 

Auteur Studentnummer E-mail Functie Afdeling E-mail

S. Lazrak 500601556 [email protected] Tactisch rechercheur TGO Team 4 [email protected]

Onderwijsorganisatie Opleiding Afstudeerperiode Afstudeerbegeleider 1e beoordelaar 2e beoordelaar

Hogeschool van Amsterdam HBO-Rechten deeltijd 18 september t/m 11 januari 2013 Dhr. mr. E.H. Schotman Dhr. mr. A.H. Khan Dhr. mr. S. Krizi

Opdrachtgever Afdeling Praktijkbegeleider

Politie Nederland, eenheid Amsterdam Bureau Districtsrecherche Zuid Dhr. R. Schoenmaker

Datum

11 januari 2013

 

2  

VOORWOORD  

 

 

 

3  

INHOUDSOPGAVE     Voorwoord  ................................................................................................................................  3   Inhoudsopgave  ..........................................................................................................................  4   Samenvatting  .............................................................................................................................  6   Hoofdstuk  1   Inleiding  ...........................................................................................................  7   1.1   Aanleiding  onderzoek  ...............................................................................................................  7   1.2   Probleembeschrijving  ...............................................................................................................  7   1.3   Doelstelling  ...............................................................................................................................  8   1.3.1   Doel  van  het  onderzoek  .....................................................................................................  8   1.3.2   Bijdrage  die  het  onderzoek  zal  leveren  aan  het  doel  .........................................................  8   1.4   Centrale  vraagstelling  ...............................................................................................................  8   1.4.1   Hypothese  ..........................................................................................................................  8   1.5   Deelvragen  ................................................................................................................................  9   1.6   Methodologische  verantwoording  ...........................................................................................  9   1.7   Onderzoeks-­‐  en  begripsafbakening  ..........................................................................................  9   1.8   Afkortingen  .............................................................................................................................  10   1.9   Leeswijzer  ...............................................................................................................................  10   Hoofdstuk  2   de  verdachte  en  zijn  verklaring  .....................................................................  12   2.1   Rechten  van  de  verdachte  ......................................................................................................  12   2.1.1   Fundamentele  uitgangspunten  ........................................................................................  12   2.1.1.1   Presumptio  innocentiae  .................................................................................................................................  12   2.1.1.2   Nemo  tenetur  ......................................................................................................................................................  13   2.1.2   Juridische  uitgangspunten  ...............................................................................................  14   2.1.2.1   Zwijgrecht  .............................................................................................................................................................  14   2.1.2.2   Pressieverbod  .....................................................................................................................................................  14   2.1.2.3   Cautieplicht  ..........................................................................................................................................................  15   2.1.2.4   Inzage  processtukken  ......................................................................................................................................  15   2.2   Rechtsbijstand  ........................................................................................................................  16   2.2.1   Advocatuur:  naar  de  huidige  situatie  ...............................................................................  16   2.2.2   Taak  van  de  advocaat  .......................................................................................................  16   2.2.3   Vrij  verkeer  met  advocaat  ................................................................................................  17   2.2.4   Raadsman  bij  politieverhoor  ............................................................................................  17   2.2.5   Advies  zwijgrecht  .............................................................................................................  18   2.2.5.1   Adviezen  advocatuur  .......................................................................................................................................  18   2.2.5.2   Proceshouding  ....................................................................................................................................................  19   2.2.5.3   Zwijgrecht:  de  mogelijke  effecten  ..............................................................................................................  19   2.3   Het  verhoor  van  de  verdachte  ................................................................................................  20   2.3.1   Definitie  ............................................................................................................................  20   2.3.2   Voorbereiding  van  het  verhoor  ........................................................................................  21   2.3.3   Het  gebruik  van  verhoortechnieken  ................................................................................  22   2.4   De  plek  van  de  verklaring  in  het  strafproces  ..........................................................................  22   2.4.1   De  verdachtenverklaring  als  bewijs  .................................................................................  23   2.4.2   Belang  van  het  (eerste)  verhoor  ......................................................................................  23   2.4.3   Invloed  van  jurisprudentie  ...............................................................................................  24   2.5   Samenvatting  ..........................................................................................................................  26   Hoofdstuk  3   Salduz  en  de  invoering  van  de  aanwijzing  .....................................................  28   3.1   Inleiding  ..................................................................................................................................  28   3.1.2   EHRM  ...............................................................................................................................  28    

4  

3.1.2.1   Salduz  tegen  Turkije  ........................................................................................................................................  29   3.1.2.2   Panovits  tegen  Cyprus  .....................................................................................................................................  30  

3.1.3   Gevolgen  voor  Nederlandse  verdachten  .........................................................................  31   3.1.3.1   Voorlopige  uitspraak  voorzieningenrechter  .........................................................................................  31   3.1.3.2   Richtlijnen  rechtsbijstand  politieverhoor  n.a.v.  Salduz  ....................................................................  32   3.1.3.3   Geen  derdenwerking:  schutznorm  niet  geschonden  .........................................................................  33  

3.2   De  invoering  van  Salduz  ..........................................................................................................  33   3.2.1   De  overgangsfase:  OM-­‐standpunten  ...............................................................................  34   3.2.1.1   3.2.1.2   3.2.1.3   3.2.1.4  

WBOM-­‐standpunt  inzake  Salduz  vs.  Turkije  (d.d.  18/12/2008)  .................................................  34   WBOM-­‐standpunt  inzake  Salduz  -­‐na  Knigge  (d.d.  20/03/2009)  .................................................  35   WBOM-­‐standpunt  inzake  Salduz  na  de  HR  (d.d.  10/07/2009)  .....................................................  36   WBOM-­‐standpunt  inzake  Salduz-­‐geïntegreerde  versie  (d.d.  30/07/2009)  ............................  36  

3.2.2   Aanwijzing  rechtsbijstand  politieverhoor  ........................................................................  36   3.2.3   Concept  wetsvoorstel  ......................................................................................................  37   3.3   Invloed  Nederlands  strafproces  ..............................................................................................  38   3.4   Tijdsbesteding  in  het  vooronderzoek  .....................................................................................  39   3.4.1   Getuigenverhoren  ............................................................................................................  39   3.4.2   Forensische  bewijsgaring  .................................................................................................  39   3.4.3   Bijzondere  opsporingsbevoegdheden  ..............................................................................  40   3.5   Samenvatting  ..........................................................................................................................  40  

Hoofdstuk  4   het  onderzoek  en  de  resultaten  ....................................................................  42   4.1   Kwantitatief  onderzoek  ..........................................................................................................  42   4.1.1   De  zaken  ...........................................................................................................................  42   4.1.2   Steekproef  ........................................................................................................................  42   4.1.2.1   Gestratificeerde  aselecte  steekproef  .........................................................................................................  43   4.1.2.2   Concessies  aan  het  principe  van  aselectheid  ........................................................................................  43   4.1.3   Panelonderzoek  ...............................................................................................................  45   4.1.3.1   Motivatie  onderverdeling  ..............................................................................................................................  45   4.1.3.2   Categorisering  .....................................................................................................................................................  47   4.1.3.3   Relevantie  en  betrouwbaarheid  .................................................................................................................  48   4.2   Onderzoeksresultaten  ............................................................................................................  49   4.2.1   Onderverdeling  per  fase  ..................................................................................................  49   4.2.2   Totaaloverzicht  .................................................................................................................  51   4.2.3    Toenemend  beroep  op  zwijgrecht  ..................................................................................  52   4.3   Diepteinterviews  .....................................................................................................................  52   4.3.1   Contact  advocatuur  ..........................................................................................................  52   4.3.1.1   Aanbevelingen  ....................................................................................................................................................  53   4.3.2   Kwaliteit  verdachtenverhoor  ...........................................................................................  54   4.3.2.1   Aanbevelingen  ....................................................................................................................................................  54   4.3.3   Focus  op  andere  bewijsmiddelen  ....................................................................................  55   4.3.3.1   Aanbevelingen  ....................................................................................................................................................  56   4.4   Samenvatting  ..........................................................................................................................  56   Hoofdstuk  5   Conclusies  en  aanbevelingen  ........................................................................  57   5.1   Algemeen  ................................................................................................................................  57   5.2   Conclusies  ...............................................................................................................................  57   5.2.1   Invloed  van  de  aanwijzing  ................................................................................................  57   5.2.2   Alternatieve  opsporingsmiddelen  ....................................................................................  58   5.3   Aanbevelingen  ........................................................................................................................  58   5.4   Reflectie  op  het  onderzoek  (nawoord)  ...................................................................................  59   Literatuurlijst  ...........................................................................................................................  61    

 

 

5  

SAMENVATTING   Op   27   november   2008   deed   het   Europees   Hof   voor   de   Rechten   van   de   Mens   en   de   fundamentele   vrijheden  uitspraak  in  de  zaak  Salduz.  De  uitspraak  had  grote  gevolgen  voor  Nederlandse  verdachten.   Voorheen   werd   bij   de   inverzekeringstelling   een   melding   gedaan   bij   de   piketcentrale   omdat   de   verdachte  vanaf  dat  moment  recht  had  op  bijstand  van  een  advocaat.  De  verdachte  was  dan  veelal  al   één   of   meerdere   keren   gehoord   en   had   vaak   al   een   verklaring   afgelegd   over   zijn   vermeende   betrokkenheid   bij   het   strafbare   feit.   Het   hof   bepaalde   in   de   zaak   Salduz   dat   verdachten   ook   vóór   het   eerste  politieverhoor  recht  hadden  op  bijstand  van  een  advocaat.  Wat  die  bijstand  inhield,  is  door  de   Hoge   Raad   nader   ingevuld   en   overgenomen   in   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor:   consultatiebijstand   voorafgaande   aan   het   verhoor.   Op   1   april   2010   trad   de   aanwijzing   in   werking.   De   invoering  van  de  aanwijzing  heeft  ervoor  gezorgd  dat  verdachten,  vooral  in  zwaardere  zaken,  steeds   vaker   een   beroep   doen   op   bijstand   van   een   advocaat   voorafgaande   aan   het   eerste   verhoor.   De   advocatuur   heeft   op   het   moment   van   optreden   nog   niet   de   beschikking   over   de   benodigde   processtukken   om   een   goede   afweging   te   kunnen   maken.   In   het   belang   van   hun   cliënt,   adviseren   advocaten   hen   derhalve   vaak   zich   op   hun   zwijgrecht   te   beroepen.   Een   frequenter   beroep   op   zwijgrecht   heeft   tot   gevolg   dat   een   belangrijk   bewijsmiddel,   de   verdachtenverklaring,   minder   vaak   aan  het  dossier  kan  worden  toegevoegd.       Met  het  doen  van  dit  onderzoek  is  nagegaan  in  hoeverre  verdachten  zich,  sinds  de  invoering  van  de   aanwijzing,   op   hun   zwijgrecht   beroepen:   wat   is   de   invloed   van   de   aanwijzing   op   de   verklaringsbereidheid  van  verdachten?  En  welke  andere  bewijsmiddelen  worden,  door  het  wegvallen   van   de   verdachtenverklaring,   van   groter   belang   voor   het   opsporingsonderzoek?   Het   antwoord   op   deze  vragen,  geeft  een  toekomstvisie  op  de  rol  van  het  verdachtenverhoor  in  het  vooronderzoek  en   aanbevelingen  aan  de  districtsrecherches  hieromtrent  kunnen  bijdragen  aan  een  efficiëntere  indeling   van  het  proces  opsporing  op  het  gebied  van  het  verdachtenverhoor.       Voorafgaande   aan   het   onderzoek   werd   uitgebreid   literatuurstudie   verricht.   Voor   het   uitvoeren   van   het   daadwerkelijke   dossieronderzoek   werden   vervolgens   194   verklaringen   van   verdachten   geanalyseerd   en   gecategoriseerd.   Er   werden   drie   fasen   onderscheiden:   de   fase   vóór   Salduz,   de   overgangsfase   en   de   fase   na   invoering   van   de   aanwijzing.   Voorts   werden   zes   diepteinterviews   gehouden  met  twee  rechters,  twee  officieren  van  justitie,  een  advocaat  en  een  verhoorspecialist.       Gebleken   is   dat   sinds   de   invoering   van   de   aanwijzing   bijna   drie   keer   zo   vaak   een   beroep   wordt   gedaan   op   het   zwijgrecht.   Uit   het   onderzoek   kwam   tevens   naar   voren   dat   nauwelijks   wordt   geïnvesteerd  in  het  verdachtenverhoor  zodra  de  verdachte  verklaart  zich  op  zijn  zwijgrecht  te  willen   beroepen.   De   aanbevelingen   omvatten   daarom   drie   onderdelen.   Allereerst   aanbevelingen   om   het   beroep  op  zwijgrecht  te  voorkomen  of  beperken,  door  een  betere  communicatie  met  de  advocatuur.   Ten   tweede   aanbevelingen   om   het   ingeroepen   recht   niet   zonder   meer   te   accepteren   maar   doorvragen  en  proberen  de  verdachte  alsnog  tot  verklaren  te  bewegen,  door  middel  van  het  (vaker)   inzetten   van   gecertificeerde   verhoorders.   Ten   derde   en   laatste   de   investering   in   andere   bewijsmiddelen,   om   te   voorkomen   dat   niet   zonder   meer  van   vervolging  hoeft  te   worden  afgezien   als   een  verdachte  besluit  zich  op  zijn  zwijgrecht  te  beroepen  en  daarin  volhardt.      

 

6  

HOOFDSTUK  1  

INLEIDING  

In   dit   hoofdstuk   zal   de   aanleiding   van   het   onderzoek   worden   beschreven   en   wordt   een   probleembeschrijving   gegeven.   De   doelstelling   van   het   onderzoek   zal   worden   beschreven   en   de   centrale  vraag  zal  worden  geformuleerd.  De  centrale  vraag  leidt  tot  een  hyptohese  en  om  antwoord   te   krijgen   op   de   centrale   vraag   zijn   deelvragen   geformuleerd.   Er   zal   kort   worden   ingegaan   op   de   methodologische   verantwoording   en   de   onderzoeks-­‐   en   begripsafbakening   zullen   worden   beschreven.  Ten  slotte  is  in  dit  hoofdstuk  een  afkortingenlijst  opgenomen  en  eindigt  het  hoofdstuk   met  een  leeswijzer.      

1.1  

Aanleiding  onderzoek  

In  Turkije  werd  in  2001  de  toen  17-­‐jarige  Salduz  aangehouden  en  verhoord  door  de  politie,  zonder   dat  hem  voorafgaande  aan  dat  verhoor  de  mogelijkheid  was  geboden  een  advocaat  te  consulteren.   Er   volgde   een   jarenlange   strijd,   tot   aan   het   EHRM   aan   toe.   Voor   het   hof   beriep   Salduz   zich   op   schending   van   het   recht   op   een   eerlijk   proces   en   het   EHRM   gaf   hem   op   27   november   2008   gelijk1.   Zijn   zaak   leidde   in   Nederland   tot   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor,   in   de   wandelgangen   ook   wel   de   ‘Salduz-­‐regeling’   genoemd:   sinds   de   invoering   ervan   op   1   april   2010,   heeft   een   verdachte   reeds  vanaf  het  eerste  politieverhoor  recht  op  voorafgaande  consultatiebijstand  door  een  raadsman.       Uit   onderzoek   is   reeds   gebleken   dat,   indien   sprake   is   van   voorafgaande   consultatie,   de   kans   groter   is   dat  een  verdachte  zwijgt2.  De  invoering  van  de  aanwijzing  zou  ertoe  kunnen  leiden  dat  het  recht  op   consultatie   veelvuldiger   wordt   geëffectueerd   waardoor   steeds   meer   verdachten   zich   op   hun   zwijgrecht   beroepen.   Binnen   de   politieorganisatie   bestaat   het   idee   dat   rechercheurs   inderdaad   steeds   vaker   tegen   zwijgende   verdachten   aanlopen.   Een   belangrijk   bewijsmiddel,   namelijk   de   verdachtenverklaring,  zal  zo  steeds  minder  vaak  kunnen  dienen  als  bewijs  in  de  rechtszaak.       Als  verdachten  zich  vaker  op  hun  zwijgrecht  beroepen  zou  mogelijk  een  andere  onderzoeksstrategie   moeten   worden   gerealiseerd   om   frustratie   en   verspilling   van   kostbare   onderzoekstijd   te   voorkomen.   Door   de   politie,   en   met   name   districtsrecherche(s)   en   Team(s)   Grootschalige   Opsporing   (thans   vallend   onder   de   districtsrecherches)   wordt   veel   geïnvesteerd   in   het   opleiden   van   gespecialiseerd   verhoorders.   Zo   bestaan   er   de   cursussen   ‘verdieping   verhoor’   (sinds   2004),   ‘voorbereiden   en   uitvoeren   van   gecompliceerde   verhoren’   (sinds   2005)   en   ‘verhoor   kwetsbare   verdachten’   (sinds   2011).   Voorts   wordt   een   belangrijk   deel   van   het   politieonderzoek   gewijd   aan   het   verhoor   van   de   verdachte;  diverse  rechercheurs  gaan  al  aan  de  slag  met  een  verhoorplan  nog  voor  de  verdachte  is   aangehouden,   een   gedrags-­‐   of   communicatiedeskundige   wordt   geraadpleegd,   analisten   stellen   een   bewijsmatrix  op  ten  behoeve  van  het  verhoor  en  tactische-­‐,  technische-­‐  en/of  digitale  rechercheurs   worden   bij   het   voorgenomen   verhoor   betrokken.   Mogelijk   zou   de   investering   in   het   verhoren   van   verdachten   op   andere   wijze   moeten   worden   ingedeeld,   bijvoorbeeld   uitsluitend   een   sociaal   verhoor,   tenzij  of  totdat  de  verdachte  aangeeft  te  willen  verklaren,  het  verhoren  van  verdachten  in  zwaardere   zaken  door  uitsluitend  gecertificeerd  verhoorders  of  een  focus  op  andere  bewijsmiddelen  (bv.  op  een   later  tijdstip  aanhouden  van  de  verdachte  om  de  zaak  eerst  zover  mogelijk  ‘rond’  te  krijgen).      

1.2  

Probleembeschrijving  

Het   verhoor   van   de   verdachte   vormt   één   van   de   belangrijkste   elementen   van   het   recherchewerk3.   Vooral   bij   districtsrecherches   wordt   veel   geïnvesteerd   in   het   verkrijgen   van   een   (betrouwbare)   verklaring   door   het   maken   van   verhoorplannen,   het   bedenken   van   tactieken   om   de   verdachte   te   omsingelen,  het  opbouwen  van  een  relatie  tussen  verhoorders  en  verdachte  en  de  verslaglegging  van   het  verhoor.  De  verklaring  van  de  verdachte  is  immers  een  belangrijk  bewijsmiddel;  het  wordt  in  de                                                                                                                           1

 EHRM  27  november  2008,  nr  36391/02,  NJ  2009,  214.  De  volledige  casus  wordt  besproken  in  §3.1.2.1  Salduz  tegen  Turkije.    Stevens  &  Verhoeven,  p.  150.  Zie  nader  hierover  §2.2.3  Raadsman  bij  politieverhoor.   3  Poot  e.a.  2011,  p.  365.   2

wet  genoemd  na  de  eigen  waarneming  van  de  rechter  (art.  339  lid  1  sub  2  Sv).  Bij  de  politie  leeft  de   overtuiging   dat   verdachten   zich   sinds   de   invoering   van   de   Salduz-­‐regeling   vaker   op   hun   zwijgrecht   beroepen.   De   verdachtenverklaring   zal   dan   steeds   minder   vaak   als   bewijs   (kunnen)   dienen.   Als   de   centrale  rol  van  de  verdachtenverklaring  als  bewijsmiddel  vervaagt,  zal  de  investering  van  de  politie   steeds  vaker  vergeefs  zijn.  Politie  (maar  ook  Justitie)  zal  zich  er  in  dat  geval  dus  bewust  van  moeten   zijn  dat  de  verklaring  van  de  verdachte  geen  ‘standaard’  (meer)  is  en  zal  zich  moeten  realiseren  dat   andere   (meer   privacygevoelige)   opsporingstechnieken   en   -­‐strategieën   wellicht   van   groter   belang   zullen  worden  om  een  veroordeling  te  realiseren.  Met  een  toenemend  beroep  op  zwijgrecht  werpt   zich   uiteindelijk   zelfs   de   vraag   op   of   het   verdachtenverhoor   nog   wel   een   plaats   heeft   in   het   vooronderzoek.    

1.3  

Doelstelling  

De   doelstelling   van   het   onderzoek   is   aanbevelingen   te   doen   aan   de   districtsrecherche(s)   van   de   Politie   Nederland,   eenheid   Amsterdam,   over   enerzijds   de   investering   in   het   politieverhoor,   en   anderzijds   de   focus   van   het   opsporingsonderzoek.   Voor   het   onderzoek   zullen   verklaringen   van   meerderjarige   verdachten   ter   zake   (poging)   moord/doodslag,   afgelegd   tijdens   het   eerste   politieverhoor   in   de   periode   januari   2008   -­‐   december   2011   worden   gecategoriseerd   in   sociaal,   bekennend,   ontkennend   en/of   zwijgrecht,   waarna   zal   worden   onderzocht   of   tijdens   en   na   de   invoering   van   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor   vaker   een   beroep   wordt   gedaan   op   het   zwijgrecht  dan  voor  de  invoering  van  die  aanwijzing.      

1.3.1   Doel  van  het  onderzoek  

Met   het   doen   van   aanbevelingen   wordt   gestreefd   naar   een   efficiëntere   indeling   van   het   proces   opsporing   op   het   gebied   van   het   verdachtenverhoor   en   een   toekomstvisie   op   de   rol   van   het   verdachtenverhoor   in   het   vooronderzoek.   Om   dit   doel   te   bereiken   zal   ik   de   uitkomsten   van   dit   onderzoek   en   de   aanbevelingen   na   afloop   van   dit   onderzoek   presenteren   aan   de   chefs   van   de   Bureaus  Districtsrecherches  en  de  projectleiders  die  de  dagelijkse  leiding  hebben.        

1.3.2   Bijdrage  die  het  onderzoek  zal  leveren  aan  het  doel  

Door   te   onderzoeken   of   en   in   hoeverre   verdachten   zich   sinds   de   invoering   van   de   Salduz-­‐regeling   vaker   op   hun   zwijgrecht   beroepen,   wordt   inzichtelijk   gemaakt   of   sprake   is   van   een   daling   van   het   aantal  verdachtenverklaringen,  en  of  de  focus  van  het  recherchewerk  daardoor  verlegd  zou  moeten   worden  van  het  verdachtenverhoor  naar,  bijvoorbeeld,  het  sporenonderzoek.    

  1.4  

Centrale  vraagstelling  

Welke   invloed   heeft   de   invoering   van   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor,   omtrent   de   consultatiebijstand  van  een  raadsman  voorafgaande  aan  het  eerste  politieverhoor  van  een  verdachte   terzake  (poging)  moord-­‐  of  doodslag  op  diens  verklaringsbereidheid  tijdens  dat  eerste  verhoor  in  de   politieregio   Amsterdam   en   welke   alternatieve   opsporingsmiddelen   zijn   van   belang   als   de   verdachtenverklaring  als  bewijsmiddel  (in  kracht  en  aantal)  afneemt?    

1.4.1   Hypothese  

De  centrale  vraag  leidt  tot  de  volgende  hypothese:       “Sinds  de  invoering  van  de  Aanwijzing  rechtsbijstand  politieverhoor  (Salduz-­‐regeling)  beroepen   verdachten  zich  tijdens  het  eerste  politieverhoor  steeds  vaker  op  hun  zwijgrecht.”      

 

 

8  

1.5  

Deelvragen  

Ten   behoeve   van   beantwoording   van   de   onderzoeksvraag   zijn   deelvragen   geformuleerd.   In   hoofdstuk  2  zullen  de  volgende  vier  deelvragen  worden  beantwoord:     -­‐ Welke  rechten  heeft  een  verdachte  in  het  Nederlandse  strafproces?   -­‐ Welke  rol  speelt  de  advocaat  van  een  verdachte?     -­‐ Wat  is  een  verdachtenverhoor  en  hoe  verloopt  het  verhoor  bij  de  politie?   -­‐ Wat   is   het   belang   van   het   eerste   verhoor   en   de   verklaring(en)   van   een   verdachte;   welke   plek   nemen  de  verklaringen  in?     In  hoofdstuk  3  zal  een  antwoord  worden  gevormd  op  de  volgende  vier  deelvragen:     - Wie  is  Salduz  en  wat  was  het  gevolg  van  de  uitspraak  in  zijn  zaak  voor  Nederlandse   verdachten?     - Hoe  is  de  invoering  van  de  regeling  omtrent  de  consultatiebijstand  in  Amsterdam  verlopen?   - Welke  invloed  heeft  de  uitspraak-­‐Salduz  op  het  Nederlandse  strafproces?   - Welke  alternatieve  opsporingsmethoden  kunnen  leiden  tot  andere  bewijsmiddelen  die  van   belang  zijn  voor  vervolging?     In  hoofdstuk  4  zullen  ten  slotte  de  volgende  twee  deelvragen  worden  beantwoord:   - Is  sprake  van  een  toenemend  beroep  op  zwijgrecht?     - Welke  aanbevelingen  komen  uit  de  interviews  naar  voren?      

1.6  

Methodologische  verantwoording  

Voor   de   uitvoering   van   dit   onderzoek   is   gekozen   voor   een   drieledige   benadering.   Om   antwoord   te   krijgen   op   de   hiervoor   genoemde   deelvragen   is   allereerst   de   literatuur   bestudeerd.   Tegelijkertijd   werd   intern   dossieronderzoek   verricht   om   te   achterhalen   of   daadwerkelijk   vaker   een   beroep   werd   gedaan  op  het  zwijgrecht.  Daartoe  werd  een  groot  aantal  willekeurig  gekozen  onderzoekseenheden   (verklaringen)   onderzocht.   Meer   uitleg   over   hoe   de   gestratificeerde   aselecte   steekproef   tot   stand   kwam  en  welke  concessies  zijn  gedaan  bij  de  dataverzameling,  is  te  lezen  in  hoofdstuk  4.  Ten  slotte   werden   op   basis   van   het   theoretisch   kader   diepteinterviews   gehouden,   die   worden   gekarakteriseerd   door   een   geringe   mate   van   voorstructurering   en   open   vraagstelling.   Voor   een   selectie   van   geïnterviewden   is   rekening   gehouden   met   een   diversiteit   aan   functies   om   het   onderwerp   vanuit   diverse  oogpunten  te  belichten  en  zo  een  compleet  mogelijk  beeld  te  kunnen  schetsen.  Geïnterviewd   werden   een   rechter,   een   rechter-­‐commissaris,   twee   officieren   van   justitie   waarvan   één   kwaliteitsofficier   aangewezen   voor   Salduz-­‐vraagstukken,   een   strafrechtadvocaat   en   een   verhoorspecialist.        

1.7  

Onderzoeks-­‐  en  begripsafbakening  

Het  onderzoek  richt  zich  uitsluitend  op  verklaringen  van  meerderjarige  verdachten  die  op  of  buiten   heterdaad  werden  aangehouden  op  verdenking  van  (poging)  moord/doodslag  en  wiens  zaak  werd   onderzocht  door  een  districtsrecherche,  waaronder  TGO’s,  van  de  eenheid  Amsterdam  (voorheen:   politieregio  Amsterdam-­‐Amstelland)  en  door  de  officier  van  justitie  voor  de  rechter  werd  gebracht.     • Verklaringen  van  minderjarige  verdachten  werden  niet  onderzocht  omdat  bij  een  minderjarige,   behalve  van  consultatiebijstand,  tevens  sprake  kan  zijn  van  verhoorbijstand  en  daardoor  de   verklaring  nader  kan  zijn  beïnvloed.     • De   keuze   voor   ‘zware   zaken’   (moord/doodslag   of   poging   daartoe)   is   gelegen   in   de   praktische   onmogelijkheid   en   toenemende   onbetrouwbaarheid   van   het   onderzoek   om   alle   bij   districtsrecherches   behandelde   zaken   te   onderzoeken.   Het   totaal   aantal   door   districtsrecherches   behandelde   en   ingezonden   zaken   betrof   in   vier   jaar   tijd   8734;   een   steekproef   van   20%   zou   neerkomen   op   1748   verklaring,   een   aantal   dat   praktisch   gezien   onmogelijk   zou   zijn   geweest.   Bovendien   behandelen   districtsrecherches   ook   eenvoudigere   zaken   indien   sprake   is   van   mediagevoeligheid.   Levensdelicten   behoren   tot   de   zwaarste   categorie   zaken   die   door    

9  

•

•

•

•

districtsrecherches  worden  behandeld.  Deze  zaken  hebben  een  grote  impact  op  de  maatschappij   en  op  het  verhoor  in  die  zaken  wordt  door  de  politie  het  meest  geïnvesteerd  waardoor  tot  deze   keuze  is  gekomen.   Bij  de  selectie  is  geen  rekening  gehouden  met  de  uiteindelijke  tenlastelegging;  in  alle  gevallen  dat   een  verdachte  werd  aangehouden  en  gehoord  terzake  verdenking  van  (poging)  moord/doodslag   werden  de  verklaringen  voor  dit  onderzoek  gebruikt.  Er  is  geen  onderscheid  gemaakt  ten  aanzien   van  de  deelnemingsvorm.   Verklaringen   van   verdachten   aan   wie   een   transactievoorstel   werd   gedaan   of   wiens   zaak   werd   geseponeerd  werden  niet  onderzocht  omdat  het  in  deze  gevallen  zaken  betreft  die  niet  door  een   rechter   zijn   of   worden   beoordeeld   waardoor   de   bewijswaarde   van   de   verdachtenverklaring   minder  zwaar  weegt.     Omdat   gedurende   het   politieonderzoek   nog   kan   worden   afgezien   van   vervolging,   werden   verklaringen  van  verdachten  die  uitsluitend  voor  een  onderzoeksrechter  zijn  verschenen  niet  in   het  onderzoek  meegenomen;  alleen  verklaringen  van  compleet  afgeronde  en  ingezonden  zaken   werden  bestudeerd.     Vanaf   1   april   2010   heeft   een   verdachte   in   Nederland   recht   op   consultatiebijstand   voorafgaand   aan   het   eerste   politieverhoor.   Bijstand   voor   vervolgverhoren   was   vóór   die   datum   reeds   gebruikelijk   (na   inverzekeringstelling).   Voor   dit   onderzoek   zijn   daarom   uitsluitend   de   eerste   politieverhoren  van  verdachten  onderzocht.    

  In   totaal   werden   in   voornoemde   periode   van   vier   jaar   in   alle   vijf   Amsterdamse   districten   1046   verdachten   ter   zake   van   (onder   andere)   (poging)   moord/doodslag   verhoord.   Daarbij   zitten   ook   minderjarigen   en   verdachten   wiens   zaak   uiteindelijk   niet   is   ingezonden   (bijvoorbeeld   omdat   de   medeverdachte  in  diezelfde  zaak  wel  werd  vervolgd).  In  hoofdstuk  4  wordt  nader  uitleg  gegeven  over   de  selectie  van  de  verklaringen.       De   uitkomst   van   dit   onderzoek   leent   zich   voor   een   vervolgonderzoek   waarin   kan   worden   onderzocht   of   de   verklaringsbereidheid   van   verdachten   invloed   heeft   op   het   aantal   veroordelingen   of   vrijspraken.  In  dit  onderzoek  werd  dit  aspect  buiten  beschouwing  gelaten  omdat  de  verwachting  was   dat  in  een  substantieel  aantal  zaken  van  na  de  invoering  van  Salduz  in  april  2010,  het  vonnis  nog  niet   onherroepelijk  was.      

1.8  

Afkortingen  

BOB       BOPZ       BOSZ       BVH     EHRM       EVRM       IVBPR       OVC       PVOV       TGO       WBOM     WOD        

1.9  

Bijzondere  opsporingsbevoegdheden   Bijzondere  Opnemingen  in  Psychiatrische  Ziekenhuizen   Betere  Opsporing  door  Sturing  op  Zaken   Basisvoorziening  Handhaving  (computersysteem)   Europees  Hof  voor  de  Rechten  van  de  Mens   Europees  Verdrag  voor  de  Rechten  van  de  Mens  en  de  fundamentele  vrijheden   Internationaal  Verdrag  inzake  Burgerrechten  en  Politieke  Rechten   Opnemen  Vertrouwelijke  Communicatie   Programma  Versterking  Opsporing  en  Vervolging   Team  Grootschalige  Opsporing   Wetenschappelijk  Bureau  Openbaar  Ministerie   Werken  Onder  Dekmantel  

Leeswijzer  

Na  deze  inleiding  en  opzet  van  het  onderzoek  volgt  in  hoofdstuk  2  en  3  het  theoretisch  en  juridisch   kader   waarin   per   paragraaf   antwoord   wordt   gegeven   op   een   deelvraag.   In   hoofdstuk   4   wordt   de  

 

10  

onderzoeksmethodiek  nader  besproken  en  worden  de  resultaten  van  het  onderzoek  weergegeven  en   besproken.  Ten  slotte  volgen  in  hoofdstuk  5  de  conclusies  en  aanbevelingen.       Voor   wat   betreft   de   mannelijke   taalvorm   dient   ook   de   vrouwelijke   vorm   gelezen   te   worden.   De   term   raadsman  en  advocaat  worden  allebei  gebezigd  zonder  daarmee  een  verschil  aan  te  duiden.      

 

11  

HOOFDSTUK  2  

DE  VERDACHTE  EN  ZIJN  VERKLARING  

Dit  hoofdstuk  zal  antwoord  geven  op  de  eerste  vier  deelvragen  van  dit  onderzoek.  Allereerst  zal  in   §2.1   de   betekenis   van   “verdachte”   aan   de   orde   komen   en   zullen   de   fundamentele   en   juridische   uitgangspunten   van   een   verdachte   in   het   strafproces   worden   beschreven.   Dit   leidt   tot   een   antwoord   op  de  vraag  wat  de  rechten  van  de  verdachte  in  het  Nederlands  strafproces  zijn.    Vervolgens  zal  in   §2.2  het  recht  van  een  verdachte  op  rechtsbijstand  aan  de  orde  komen  zodat  antwoord  kan  worden   gegeven  op  de  vraag  wat  de  rol  van  de  advocaat  is.  §2.3  zal  ingaan  op  het  begrip  verdachtenverhoor,   waarmee   de   vraag   kan   worden   beantwoord   wat   een   verdachtenverhoor   precies   is   en   hoe   dat   verhoor   bij   de   politie   verloopt.   Tenslotte   zal   in   §2.4   onder   andere   aan   de   hand   van   jurisprudentie   worden  besproken  wat  het  belang  van  het  verhoor  is,  wat  leidt  tot  een  antwoord  op  de  vraag  welke   plek  de  verklaring(en)  van  een  verdachte  inneemt  in  het  strafproces.  Dit  hoofdstuk  sluit  af  met  een   paragraaf  waarin  het  antwoord  op  de  deelvragen  kort  zal  worden  samengevat.      

2.1    

Rechten  van  de  verdachte  

“Welke  rechten  heeft  een  verdachte  in  het  Nederlandse  strafproces?”    

De  verdachte  is  de  centrale  figuur  in  het  strafproces4,  het  object  van  een  onderzoek.  Het  doel  van  het   Nederlandse   strafrecht   is   immers   optreden   tegen   begaan   onrecht   -­‐door   het   sanctioneren   van   wederrechtelijk   gedrag.   Een   verdachte   is   degene   die   voor   die   gedraging   wordt   vervolgd   (formeel   criterium)   en/of   degene   die   op   grond   van   inhoudelijke   overwegingen   als   verdachte   kan   worden   aangemerkt   (materieel   criterium:   degene   te   wiens   aanzien   een   redelijk   vermoeden   bestaat   van   schuld   aan   een   strafbaar   feit).   Tenzij   nadrukkelijk   wordt   vermeld   dat   ook   de   verdachte   in   formele   zin   wordt   bedoeld,   bedoel   ik   in   dit   onderzoek   de   verdachte   in   materiële   zin   als   ik   het   heb   over   ‘verdachte’.       Ten  aanzien  van  een  verdachte  kunnen  bepaalde  strafprocessuele  bevoegdheden  worden  toegepast.   Door   toepassing   van   dwangmiddelen   wordt   inbreuk   gemaakt   op   de   rechten   en   vrijheden   van   burgers.   Denk   aan   bijvoorbeeld   vrijheidsberoving   bij   aanhouding,   onderzoek   aan   inbeslaggenomen   goederen  of  de  verplichting  om  mee  te  werken  aan  DNA-­‐onderzoek.  Behalve  verplichtingen  brengt   de   status   van   verdachte   echter   ook   rechten   met   zich   mee.   Die   rechten   zullen   hieronder   nader   worden   besproken   middels   een   onderverdeling   van   fundamentele   uitgangspunten   (§2.1.1)   en   een   juridische  invulling  en  uitwerking  daarvan:  de  juridische  uitgangspunten  (§2.1.2).    

2.1.1   Fundamentele  uitgangspunten  

De   meest   fundamentele   uitgangspunten   van   het   Nederlandse   strafrecht   met   betrekking   tot   de   rechten  van  burgers  zijn  vastgelegd  in  het  Europees  Verdrag  tot  bescherming  van  de  rechten  van  de   mens  en  de  fundamentele  vrijheiden  en  het  Verdrag  inzake  burgerrechten  en  politieke  rechten.  De   uitgangspunten   waarborgen   bescherming   tegen   willekeurig   optreden   van   de   overheid.   Artikel   6   EVRM   regelt   het   recht   op   een   eerlijk   proces   (‘fair   trial’),   onder   andere   de   openbaarheid   van   een   onafhankelijke   en   onpartijdige   rechtspraak   en   de   behandeling   van   een   zaak   binnen   een   redelijke   termijn.   Artikel   14   IVBPR   is   een   overeenkomstig   artikel,   waarin   de   beginselen   van   een   behoorlijke   rechtspraak   zijn   uitgewerkt.   In   artikel   6   lid   2   en   3   EVRM   zijn   de   onschuldpresumtie   respectievelijk   de   rechten   van   de   verdachte   omschreven.   In   de   volgende   twee   alinea’s   zullen   deze   beginselen   nader   worden  besproken.       2.1.1.1   Presumptio  innocentiae   De  onschuldpresumtie  waarborgt  dat  aan  onschuldigen  geen  strafleed  wordt  opgelegd.  Gezien  door   de   ogen   van   strafvorderlijke   autoriteiten   lijkt   het   op   het   eerste   oog   een   vreemd   beginsel;   een   verdachte  wordt  immers  niet  zomaar  verdacht,  er  zijn  vermoedens  of  aanwijzingen  dat  iemand  een                                                                                                                           4

 Corstens  2008,  p.  87.  

bepaald  strafbaar  feit  heeft  begaan.  Corstens  spreekt  van  een  ‘merkwaardig  uitgangspunt’  dat  zelfs   onverenigbaar  lijkt  te  zijn  met  het  legaliteitsbeginsel  (geen  procedure  zonder  verdenking).  Redelijke   uitleg   van   het   beginsel   houdt   volgens   hem   in   dat   wetgever   en   strafvorderlijke   autoriteiten   de   verdachte  niet  als  een  reeds  veroordeelde  aanmerken5.  Ook  voor  de  politie  is  dat  van  belang.    Indien   de  politie  uitsluitend  een  verdachtegeleide  strategie  zou  toepassen  (het  zoeken  van  aanwijzingen  om   de   betrokkenheid   van   een   verdachte   bij   een   strafbaar   feit   aan   te   tonen),   bestaat   het   gevaar   van   tunnelvisie,  met  rechterlijke  dwalingen  tot  gevolg.  Het  uitgangspunt  van  de  onschuldpresumptie  zou   moeten  meebrengen  dat  ook  wordt  gezocht  naar  factoren  die  ontlastend  werken.  De  raadsman  dient   in  dat  geval  om  de  verdachte  te  beschermen6.  De  politie  kan  soms  beter  een  misdrijfgeleide  strategie   (het   zoeken   naar   sporen   en   aanknopingspunten   die   het   gepleegde   misdrijf   biedt)   hanteren   om   de   onschuldpresumptie  te  waarborgen.       In   het   kader   van   het   recht   op   een   eerlijk   proces   is   het   in   beginsel   niet   aan   de   verdachte   om   zijn   onschuld   te   bewijzen   maar   aan   de   strafvorderlijke   autoriteiten   om   zijn   schuld   aan   te   tonen.   De   rechter   bepaalt   uiteindelijk   of   wettelijk   en   overtuigend   bewezen   kan   worden   of   de   verdachte   het   strafbare   feit   daadwerkelijk   heeft   begaan.   Daarmee   zal   de   (on)schuld   van   de   verdachte   na   de   terechtzitting  komen  vast  te  staan.       2.1.1.2   Nemo  tenetur   Het  nemo  tenetur-­‐beginsel,  zoals  bekend  in  het  Nederlands  strafrecht,  vloeit  voort  uit  artikel  6  EVRM   en  betreft  ‘the  right  not  to  incriminate  oneself’,  het  recht  om  zichzelf  niet  te  bezwaren.         Nemo tenetur prodere se ipsum: niemand is gehouden tegen zichzelf (bewijs) te leveren.

    Een   verdachte   mag   nooit   gedwongen   worden   zichzelf   te   belasten.   Daartoe   zijn   een   aantal   waarborgen  (rechten)  neergelegd  in  lid  3  van  dit  artikel:     -­‐ het   recht   om   onverwijld   op   de   hoogte   te   worden   gesteld   van   de   aard   en   de   reden   van   de   beschuldiging;   -­‐ het  recht  om  te  beschikken  over  tijd  en  faciliteiten  die  nodig  zijn  voor  de  voorbereiding  van   zijn  verdediging;   -­‐ het   recht   om   zichzelf   te   verdedigen   en   het   recht   op   rechtsbijstand   (nadere   uitwerking   in   §2.2);   -­‐ het  recht  om  getuigen  te  ondervragen  of  te  doen  ondervragen;   -­‐ het  recht  om  zich  door  een  tolk  te  laten  bijstaan  indien  nodig.     In   het   arrest   dat   bekend   staat   onder   de   naam   Saunders7,   stelde   het   EHRM   dat   in   artikel   6   EVRM   niet   het   algemeen   recht   van   een   verdachte   besloten   ligt   om   niet   mee   te   hoeven   werken   aan   zijn   eigen   veroordeling.  Het  recht  heeft  geen  betrekking  op  onder  dwang  verkregen  materiaal  dat  los  van  de  wil   van  de  verdachte  bestaat  (zoals  schriftelijke  bescheiden,  adem,  bloed,  urine,  lichamelijk  weefsel  voor   DNA-­‐onderzoek).  Door  het  recht  van  de  verdachte  om  zichzelf  niet  te  bezwaren  te  koppelen  aan  de   wil   van   de   verdachte,   werd   dit   recht   daarmee,   afgezien   van   de   hiervoor   opgesomde   waarborgen,   voornamelijk  gekoppeld  aan  het  zwijgrecht.  De  verklaring  van  een  verdachte  zit  in  zijn  hoofd  en  kan   niet   onder   dwang   worden   verkregen.   Het   zwijgrecht   wordt   verder   behandeld   in   de   volgende   paragrafen  betreffende  de  juridische  uitgangspunten.  Het  recht  op  rechtsbijstand    wordt  besproken   in  §2.2.                                                                                                                                 5

 Corstens  2008,  p.  57.    Corstens  2008,  p.  97.   7  EHRM  17  december  1996,  NJ  1997,  699.   6

 

13  

2.1.2   Juridische  uitgangspunten  

Het   zwijgrecht   is   een   uitwerking   van   nemo   tenetur.   Waar   het   nemo   tenetur-­‐beginsel   niet   in   het   strafprocesrecht   te   vinden   is,   is   het   zwijgrecht   opgenomen   in   artikel   29   van   het   Wetboek   van   Strafvordering.   Om   het   zwijgrecht   te   garanderen   zijn   in   datzelfde   artikel   twee   voorschriften   opgenomen:  het  pressieverbod  en  de  cautieplicht.    Daarnaast  geldt  nog  als  juridisch  uitgangspunt  het   recht  op  inzage  in  de  processtukken.     2.1.2.1   Zwijgrecht     “Al   zou   je   het   misschien   graag   willen,   een   verdachte   straffen   omdat   hij   zich   op   zijn   zwijgrecht   beroept,  is  precies  wat  níét  de  bedoeling  is” –  de  rechter-­‐commissaris   Rechtsgrond   Het   zwijgrecht   is   absoluut:   er   zijn   geen   uitzonderingen   denkbaar.   Behalve   de   bescherming   van   de   burger   wordt   met   het   zwijgrecht   de   waarheidsvinding   gediend:   een   verdachte   die   gedwongen   wordt   te  spreken  zal  eerder  geneigd  zijn  om  te  liegen  dan  wanneer  hij  tevens  het  recht  heeft  om  te  zwijgen.   Een   bekennende   verklaring   kan   als   bewijs   worden   gebruikt.   Datzelfde   geldt   voor   een   kennelijk   leugenachtige   verklaring.   Dit   laatste   blijkt   uit   de   Memorie   van   Toelichting8,   alsmede   uit   vaste   rechtspraak  van  de  Hoge  Raad.  Alleen  het  zwijgrecht  beschermt  de  procespositie  van  de  verdachte;   de  rechter  mag  hieraan  geen  nadelige  gevolgen  verbinden.     Gevolgen   Toch  is  zwijgen  soms  vergelijkbaar  met  het  afleggen  van  een  kennelijk  leugenachtige  verklaring:  de   verdachte   weigert   zich   in   dit   geval   te   verweren   tegen   omstandigheden   die   om   een   uitleg   schreeuwen.   De   Hoge   Raad   heeft   weliswaar   bepaald   dat   de   weigering   van   de   verdachte   om   te   verklaren  niet  direct  tot  het  bewijs  kan  bijdragen,  indirect  kan  het  wel  degelijk  gevolgen  hebben.  Zo   droeg   in   het   Meer-­‐en-­‐Vaart-­‐verweer   de   weigering   van   de   verdachte   om   vragen   te   beantwoorden   over   de   gang   van   zaken   bij   aan   de   verwerping   van   dat   verweer   omdat   die   gang   van   zaken   niet   aannemelijk   was   geworden9.   Het   EHRM   bepaalde   in   datzelfde   jaar   eveneens   dat   het   zwijgrecht   soms   tegen   een   verdachte   kan   werken.   In   het   bekende   John   Murray-­‐arrest   weigerde   de   Noord-­‐Ier   te   vertellen  waarom  hij  werd  aangetroffen  in  een  huis  waar  een  IRA-­‐verklikker  werd  vastgehouden.  Het   EHRM   oordeelde   dat   de   beslissing   van   de   Engelse   rechter   om   de   weigering   van   Murray   om   te   verklaren,  tegen  hem  te  gebruiken  ‘a  matter  of  common  sense’  was10.  Bovendien  mag  een  zwijgende   houding  bij  een  bewezenverklaring  wel  in  voor  de  verdachte  negatieve  zin  worden  meegewogen  in   de  strafmaat.       Strategisch  zwijgen   Tegenover  het  risico  op  een  hogere  straf  bij  een  bewezenverklaring  staat  een  belangrijk  processueel   voordeel.   Een   zwijgende   verdachte   maakt   het   politie   en   justitie   moeilijker   de   zaak   rond   te   krijgen   omdat   het   vooronderzoek   meer   tijd   en   inspanning   zal   vergen.   Bovendien   moet   de   uiteindelijke   bewezenverklaring   op   andere   bewijsmiddelen   gestoeld   worden   (denk   aan   getuigen,   technisch   bewijs,  confrontaties  etc.)  Als  de  waarde  van  het  overige  bewijsmateriaal  gering  is,  kan  zwijgen  dus   voordelig  zijn.  Mogelijke  redenen  om  te  zwijgen  worden  nader  besproken  in  §2.2.4.     2.1.2.2   Pressieverbod     Het   pressieverbod   betreft   een   instructienorm   aan   de   verhorende   ambtenaren:   zij   mogen   de   verdachte   niet   dwingen   een   bekentenis   af   te   leggen.   Corstens   spreekt   van   een   ‘vage   norm’   omdat                                                                                                                           8

 Handelingen  II  1913/14,  286,  nr.  3.    HR  19  maart  1996,  NJ  1996,  540.   10  EHRM  8  februari  1996,  NJ  1996,  725.     9

 

14  

niet  duidelijk  is  wat  wel  en  niet  onder  het  pressieverbod  valt11.  Druk  tijdens  het  verhoor  is  immers   niet  altijd  ongeoorloofd;  het  is  de  rechter  die  (achteraf)  bepaald  of  tijdens  een  verhoor  sprake  was   van  (on)geoorloofde  druk.  Zie  hierover  verder  §2.3.2  waar  nader  wordt  ingegaan  op  belangwekkende   jurisprudentie,  waaronder  de  Zaanse  verhoormethode.     2.1.2.3   Cautieplicht   Ook  de  cautieplicht,  neergelegd  in  artikel  29  lid  2  Sv,  betreft  een  instructienorm  aan  de  verhorende   ambtenaren:  ter  bescherming  van  ongewilde  medewerking  zijn  zij  verplicht  voorafgaande  aan  ieder   verhoor  de  verdachte  mede  te  delen  dat  hij  niet  verplicht  is  om  antwoord  te  geven.  Niet  alle  vragen   van   opsporingsambtenaren   vallen   onder   de   cautieplicht.   Pas   als   een   bepaalde   persoon   als   verdachte   wordt  aangemerkt  en  in  het  kader  daarvan  wordt  ondervraagd,  is  die  plicht  van  toepassing.  Vragen   als  “Is  dit  pistool  van  u?”  in  een  woning,  of  “Van  wie  is  die  heroïne?”  aan  een  persoon  achter  een  bar   waar   heroïne   is   gevonden,   werden   door   de   Hoge   Raad   niet   opgevat   als   vragen   in   de   zin   van   het   verhoren  van  verdachten  en  de  cautieplicht  was  dus  nog  niet  van  toepassing12.  De  cautie  hoeft  niet   te   worden   herhaald   voorafgaande   aan   elk   nieuw   verhoor,   tenzij   hij   door   andere   opsporingsambtenaren  wordt  verhoord  of  er  een  lange  periode  zit  tussen  de  twee  verhoren13.  Indien   de  cautie  niet  wordt  gegeven  geldt  als  hoofdregel  dat  de  verklaring  niet  voor  het  bewijs  mag  worden   gebruikt.       2.1.2.4   Inzage  processtukken   Het  recht  van  een  verdachte  op  inzage  in  processtukken  is  vastgelegd  in  artikel  30  Sv.  Uitzondering   hierop   vormt   lid   2,   op   voorwaarde   dat   het   in   het   belang   van   het   onderzoek   is   dat   de   stukken   hem   worden   onthouden   en   dat   de   verdachte   wordt   medegedeeld   dat   de   hem   ter   inzage   gegeven   stukken   niet   volledig   zijn.   Ingevolgde   artikel   51   Sv.   komt   aan   de   raadsman   van   de   verdachte   dezelfde   bevoegdheid   toe   als   die   van   zijn   cliënt.   Onder   processtukken   wordt   verstaan   alles   wat   aan   het   dossier  wordt  toegevoegd  door  de  opsporende  en  vervolgende  instanties14.     Herziening  regels  betreffende  de  processtukken  in  strafzaken     Vanaf  1  januari  2013  is  de  Wet  herziening  regels  betreffende  processtukken  in  strafzaken  in  werking   getreden15.  Omdat  met  de  inwerkingtreding  van  de  Wet  Versterking  Positie  Rechter  Commissaris  het   Gerechtelijk  Vooronderzoek  is  afgeschaft,  is  artikel  30  lid  1  Sv.  aangepast.  In  de  laatste  volzin  staat   sinds  1  januari  2013  dat  de  officier  van  justitie  kennisneming  van  de  processtukken  (gedurende  het   voorbereidend  onderzoek)  toestaat,  of  in  elk  geval   vanaf   het   eerste   verhoor  na   aanhouding   dient   toe   te   staan.   De   officier   van   justitie   kan   nog   wel   de   kennisneming   van   bepaalde   stukken   onthouden   indien  het  belang  van  het  onderzoek  dat  vordert.       Met  de  invoering  van  de  wet  wordt  de  verbaliseringsplicht  gepreciseerd,  wordt  de  rechtspositie  van   de   verdachte   bij   de   samenstelling   van   de   processtukken   versterkt,   komt   er   een   wettelijke   verankering   van   de   verantwoordelijkheid   van   de   officier   van   justitie   voor   de   samenstelling   van   het   procesdossier   tijdens   het   opsporingsonderzoek,   komt   er   een   omschrijving  van   het   begrip   processtukken  en  wordt  de  bevoegdheid  om  bepaalde  informatie  buiten  de  processtukken  te  laten   en  indien  nodig  de  verstrekking  van  afschriften  te  beperken,  geïntroduceerd.       De   nieuwe   regeling   beoogt  daarmee   tegemoet   te   komen   aan   in   de   praktijk   levende  bezwaren,   onder   andere  bij  de  advocatuur  dat  zij  niet  tijdig  over  het  onderzoeksdossier  kunnen  beschikken.  Ondanks   de   mening   van   de   Nederlandse   Orde   van   Advocaten,   dat   het   recht   van   de   verdachte   met   de   invoering   van   de   regeling   niet   wordt   versterkt   maar   dat   nu   juist   een   wettelijke   regeling   wordt                                                                                                                           11  Corstens  2008,  p.  284.   12

 HR  26  maart  1985,  NJ  1985,  756  en  HR  23  december  1986,  NJ  1987,  890.  Spronken  in  Cleiren  &  Neiboer  2007,  p.  87-­‐88.    HR  16  november  1982,  NJ  1983,  283.    Spronken  in  Cleiren  en  Nijboer  2007,  p.  91.     15  Wet  van  1  december  2011,  Stb.  2011,  601.   13 14

 

15  

gecreëerd   om   bepaalde   stukken   permanent   aan   de   verdachte   te   onthouden,   spreekt   de   memorie   van   toelichting   van   een   ‘versteviging   van   de   positie   van   de   verdachte’;   het   beperkte   aantal   uitzonderingen   op   de   reeds   bestaande   algemene   regel   van   inzage   in   processtukken   die   in   loop   der   tijd   jurisprudentieel   zijn   aanvaard,   worden   met   de   regeling   nader   genormeerd   en   voorzien   van   waarborgen  als  zich  een  uitzonderingsgeval  voordoet16.    

  2.2  

Rechtsbijstand  

 

“Welke  rol  speelt  de  advocaat  van  een  verdachte?”    

Een  goede  rechtsbijstand  is  van  groot  belang  voor  het  goed  functioneren  van  een  rechtstaat.  Het  is   dan   ook   onderdeel   van   de   fundamentele   voorwaarden   van   een   eerlijk   proces17.   Een   verdachte   die   zijn   rechten   niet   kent,   zal   zichzelf   nooit   kunnen   verdedigen   dus   de   raadsman   is   in   die   zin   van   maatschappelijk   belang.   Hieronder   zal   worden   besproken   welke   taak   de   advocaat   heeft   en   welke   factoren   van   invloed   zijn   op   de   consultatiebijstand   zodat   de   rol   van   de   advocaat   in   het   strafproces   wordt  verduidelijkt.        

2.2.1   Advocatuur:  naar  de  huidige  situatie  

Ondanks   het   genoemde   maatschappelijk   belang   van   de   advocaat,   ging   nog   lange   tijd   de   voorkeur   uit   naar   het   sociale   belang:   de   repressie   van   de   criminaliteit18.   Vanaf   1955   werd   ambtshalve   een   raadsman   toegevoegd   als   de   voorlopig   gehechte   verdachte   een   dagvaarding   of   kennisgeving   van   verdere  vervolging   ontving.  Op  verzoek   was  dit  wel  al  mogelijk  vanaf  de  inverzekeringstelling  maar   een  verdachte  moest  dit  zelf  weten  en  kunnen  bekostigen19.  Pas  in  1974  werd  de  piketadvocaat  door   de   wetgever   aan   het   Nederlandse   strafrecht   toegevoegd   en   kreeg   de   in   verzekering   gestelde   verdachte,   automatisch   recht   op   een   advocaat20.   In   het   eerder   genoemde   John   Murray-­‐arrest   oordeelde   het   EHRM   dat   ten   onrechte   aan   de   verdachte   de   toegang   tot   zijn   raadsman   gedurende   de   eerste  48  uur  van  zijn  detentie  was  ontzegd.  De  verdachte  had  toegang  moeten  hebben  gekregen  om   zijn   proceshouding   te   kunnen   bepalen21.   Op   1   april   2010   is   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor   (Salduz)   in   werking   getreden.   Dit   geeft   de   verdachte   recht   op   bijstand   onmiddellijk   vanaf   zijn   vrijheidsbeneming.   In   hoofdstuk   3   zal   nader   worden   ingegaan   op   de   aanwijzing   en   de   gevolgen  voor  het  Nederlandse  strafproces.    

2.2.2   Taak  van  de  advocaat  

De  bijstand  van  een  advocaat  bestaat  onder  andere  uit  het  bespreken  van  de  zaak,  het  voorbereiden   op   het   verhoor   bij   de   politie   of   de   rechter(-­‐commissaris),   het   organiseren   van   de   verdediging,   het   vergaren  van  ontlastend  bewijs  en  de  controle  op  detentieomstandigheden.  Schending  van  het  recht   op  bijstand  is  in  strijd  met  artikel  6  EVRM  en  kan  leiden  tot  strafmatiging,  bewijsuitsluiting  en  zelfs   tot  niet-­‐ontvankelijkheid  vanwege  schending  van  de  beginselen  van  een  behoorlijke  procesorde.     Een   advocaat   verdedigt   en   beschermt   de   rechten   van   zijn   cliënt   en   doet   daarmee   aan   partijdige   belangenbehartiging.   Die   partijdigheid   staat   loodrecht   op   de   waarheidsvinding   als   ultiem   doel   van   het   strafproces.   Spronken   spreekt   in   zijn   conclusie   over   partijdigheid   en   onafhankelijkheid   als   de   centrale   thema’s   in   discussies   over   de   professionele   rolopvatting   van   advocaten   in   strafzaken   en   is   van   mening   dat   een   beroep   op   de   onafhankelijkheid   wordt   gebruikt   in   het   belang   van   de   samenleving   en   niet   in   het   belang   van   de   verdachte22.   Uit   jurisprudentie   blijkt   evenwel   dat   erkend                                                                                                                           16

 Kamerstukken  II,  2009/10,  32468  nr.  3,  p.  5.    Hoekendijk  2011,  p.  42.   18  Handelingen  II  1919/20,  p.  1905.   19  Spronken  2001,  p.  102.   20  Wet  van  26  oktober  1963,  Stb.  509.   21  EHRM  8  februari  1996,  NJ  1996,  725.   22  Spronken  2001,  p.  199.   17

 

16  

wordt  dat  de  raadsman  de  verantwoordelijkheid  heeft  voor  de  bescherming  van  de  vrijheidsrechten   van  zijn  cliënt23.    

2.2.3   Vrij  verkeer  met  advocaat  

Artikel  28  Sv.  regelt  dat  ‘een  verdachte’  zich  door  een  advocaat  mag  laten  bijstaan.  In  lid  2  van  dit   artikel   wordt   aangegeven   dat   hem   daartoe,   tekens   wanneer   hij   daar   om   verzoekt,   de   gelegenheid   wordt   verschaft   om   met   zijn   raadsman   verbinding   te   stellen.   Op   grond   van   jurisprudentie   van   de   Hoge   Raad   kan   worden   geconcludeerd   dat   uit   artikel   28   Sv.   geen   zelfstandig   recht   op   overleg   met   de   raadsman   kan   worden   afgeleid   en   dat   dit   recht   pas   geëffectueerd   kan   worden   als   in   een   nadere   strafprocessuele  bepaling  aan  de  verdachte  expliciet  het  recht  is  toegekend  zich  door  een  raadsman   te  laten  bijstaan.       Het  recht  op  overleg  met  de  raadsman  kan  dan  ook  voornamelijk  worden  afgeleid  uit  artikel  50  Sv.   Hierin   is   het   vrij   verkeer   tussen   ‘de   verdachte   die   rechtens   van   zijn   vrijheid   is   beroofd’   en   zijn   raadsman   vastgelegd.   Dat   vrije   verkeer   is   aan   regels   gebonden.   Zo   dienen   de   huishoudelijke   reglementen   van   politiebureau   of   huis   van   bewaring   in   acht   te   worden   genomen,   dient   er   indien   noodzakelijk  toezicht  te  zijn  en  mag  het  onderzoek  niet  worden  opgehouden  of  belemmerd.  Artikel   50  is  in  het  leven  geroepen  omdat  de  aangehouden  verdachte  minder  makkelijk  in  staat  zal  zijn  vrij   met  zijn  raadsman  te  communiceren  dan  een  verdachte  die  op  vrije  voeten  is.       Er  bestaat  een  uitzondering  op  het  vrij  verkeer  van  de  raadsman  met  zijn  cliënt.  Deze  is  opgenomen   in  artikel  50  lid  2  Sv.  De  rechter-­‐commissaris  tijdens  een  gerechtelijk  vooronderzoek  of  de  officier  van   justitie  tijdens  het  voorbereidend  onderzoek  is  bevoegd  het  vrije  verkeer  voor  ten  hoogste  zes  dagen   te  beperken.  Het  meest  voorkomende  geval  waarin  deze  beperking  kan  worden  opgelegd  betreft  de   situatie  waarin  een  advocaat  twee  verdachten  bijstaat  in  dezelfde  zaak  waarbij  beide  verdachten  van   elkaars  verklaringen  onkundig  dienen  te  blijven  in  het  belang  van  de  waarheidsvinding.      

2.2.4   Raadsman  bij  politieverhoor  

De  discussie  over  toegang  van  raadslieden  tot  het  politieverhoor  is  al  vanaf  de  jaren  zestig  gaande.   Volgens   Lensing   en   Fijnaut   betreft   het   wellicht   het   meest   heikele   punt   voor   de   Nederlandse   politiepraktijk24.   In   de   loop   der   tijd   is   het   zwaartepunt   van   het   strafproces   verschoven   naar   het   vooronderzoek   en   steeds   vaker   werd   duidelijk   dat   in   die   meest   kritieke   fase   van   de   eerste   politieverhoren  nauwelijks  sprake  was  van  adequate  rechtsbijstand,  met  het  risico  van  gerechtelijke   dwalingen  tot  gevolg25.       Regelgeving   In  2009  bepaalde  de  Hoge  Raad  dat  de  verdachte  recht  heeft  op  bijstand  van  zijn  raadsman  maar  dat   dit  niet  inhoudt  dat  de  politie  verplicht  is  de  raadsman  tot  het  verhoor  toe  te  laten.  Rechtsbijstand   werd  daarmee  dus  beperkt  tot  het  overleg  met  de  raadsman  voorafgaande  aan  het  politieverhoor,   ook  wel  consultatiebijstand  genoemd26.  Ook  na  Salduz  sluit  de  mening  van  het  EHRM  aan  bij  die  van   de  Hoge  Raad  in  dit  geval,  bijvoorbeeld  in  de  zaak  Brusco.  Daarin  is  te  lezen  dat  de  verdachte  niet  ook   recht  heeft  op  de  feitelijke  aanwezigheid  van  een  advocaat  bij  de  (eerste)  politieverhoren27.       Meerwaarde   Naar   aanleiding   van   het   evaluatierapport   van   de   Schiedammer   parkmoord,   waarover   meer   in   §2.3.2,   werd  het  Programma  Versterking  Opsporing  en  Vervolging  ontwikkeld.  Doel  van  dit  programma  was   de  waarheidsvinding  in  strafzaken  te  optimaliseren.  Het  omvatte  onder  andere  maatregelen  voor  het                                                                                                                           23  HR  29  mei  1990,  NJ  1990,  754.   24  Fijnaut  e.a.  2007.   25  Spronken,  p.  107.     26  HR  30  juni  2009,  NJ  2009,  349.   27  EHRM  14  oktober  2010,  1466/07.    

17  

verbeteren  van  de  kwaliteit  en  transparantie  van  het  politieverhoor.  Het  eerder  aangehaalde  rapport   Raadsman  bij  politieverhoor  kwam  tegemoet  aan  de  politieke  wens  om  de  advocaat  toe  te  laten  tot   het   politieverhoor:   in   juli   2008   begon   een   tweejarig   experiment   waarbij   de   raadsman   tot   het   politieverhoor   werd   toegelaten.   Met   het   experiment   werd   onderzocht   of   de   aanwezigheid   van   de   raadsman   bij   het   politieverhoor   meerwaarde   had   bij   het   bevorderen   van   de   transparantie   en   verifieerbaarheid  van  het  verhoor  en  het  voorkomen  van  ongeoorloofde  pressie.     Interessant   is   dat   blijkens   de   resultaten   van   het   experiment   het   niet   de   aanwezigheid   van   de   advocaat  bij  het  politieverhoor  maar  de  verleende  consultatiebijstand  lijkt  te  zijn  dat  invloed  heeft  op   de   proceshouding   van   de   verdachte:   als   sprake   is   van   voorafgaande   consultatie   is   de   kans   dat   de   verdachte   zwijgt   groter.   Het   onderzoeksteam   concludeert   dat   consultatierecht   derhalve   een   voldoende   waarborg   lijkt   om   valse   bekentenissen   te   voorkomen;   verhoren   zouden   niet   nog   méér   gehinderd  hoeven  te  worden  door  ook  nog  eens  de  raadsman  tot  het  verhoor  toe  te  laten28.      

2.2.5   Advies  zwijgrecht      

Spreken is zilver, zwijgen is goud ~ Soms kun je maar beter je mond houden…     2.2.5.1   Adviezen  advocatuur   Op   internetsites   van   advocatenkantoren   wordt   (potentiële)   verdachten   voornamelijk   op   het   zwijgrecht  gewezen,  zoals  de  volgende  ‘tips  voor  het  verhoor’:      

 

http://www.3advocaten.nl/tips-­‐voor-­‐het-­‐verhoor    

Tip 1 Vraag om een advocaat en zeg dat je gebruik maakt van je zwijgrecht Tip 2 Houd vol dat je gebruik maakt van je zwijgrecht Tip 3 Teken geen verklaring Tip 4 Doe nergens afstand van Tip 5 Wacht tot een advocaat langs is gekomen Tip 6 Wacht tot de advocaat over het dossier beschikt Tip 7 Onderzoek of een verklaring verschil maakt Tip 8 Zonodig kun je alsnog met een alibi of excuus komen www.haagrecht.nl  

                                                                                                                        28  Stevens  &  Verhoeven  2010,  p.  150.    

18  

 

De   algemene   boodschap   van   het   merendeel   van   advocatenkantoren   is   dat   de   politie   niet   je   beste   vriend  is.  Ernstiger  dan  de  tips  met  betrekking  tot  het  zwijgrecht  hierboven,  zijn  bijvoorbeeld  tips  om   het  verhoor  te  saboteren.  Zo  valt  op  de  site  van  Bondam  advocaten  te  lezen:       “Het  zou  natuurlijk  prachtig  zijn  als  de  rechercheur  vergeet  je  te  vertellen  dat  je  het  recht  hebt  om  te   zwijgen,   of   het   vergeet   op   te   nemen   in   het   proces-­‐verbaal.   Het   verhoor   is   daarmee   ongeldig.   Misschien  kan  je  de  rechercheur  verleiden  niet  aan  de  cautieplicht  te  voldoen,  door  hem  te  zeggen  dat   je  'je  rechten'  al  kent,  waarop  hij  ze  misschien  niet  zelf  zal  uitspreken.”   www.bondam.nl/Dutch/strafrechttips     De   tips   waren   aanleiding   voor   mij   om   contact   op   te   nemen   met   de   heer   mr.   Bondam,   advocaat   te   Wassenaar,  en  hem  om  een  reactie  op  bovenstaande  te  vragen.  In  een  e-­‐mail29  liet  hij  weten:    

“Wat  betreft  het  ‘saboteren’  van  het  verhoor:    het  probleem  is  dat  ik  over  het  algemeen  alleen  een   vage   delictsomschrijving   heb,   een   cliënt   die   mij   vaak   ook   niet   geheel   in   vertrouwen   neemt,   en   ik   geen   stukken   heb   gezien.   Het   zwijgrecht   is   dan   om   te   beginnen   de   veiligste   weg   voor   mijn   cliënt.   Er   komt   dan   wellicht   een   moment   dat   de   cliënt   een   nieuwe   afweging   moet   maken.  Hoe   lang   dat   duurt   hangt  af  van  de  zaak.”     2.2.5.2   Proceshouding   Het   ontbreken   van   processtukken   is   een   in   de   praktijk   veel   gehoorde   reden   voor   advocaten   om   cliënten   het   zwijgen   op   te   leggen.   Welke   bewijzen   zijn   er   nu   eigenlijk?   Uit   §2.4   zal   blijken   wat   de   waarde   is   van   het   verhoor;   een   verdachte   kan   soms   dankzij   zijn   verklaring,   zelfs   als   die   een   ontkenning  inhoudt,  door  de  rechter  worden  veroordeeld  als  dader.  Reden  voor  een  advocaat  een  in   het   begin   afwachtende   proceshouding   aan   te   nemen   en   zijn   verweer   af   te   stemmen   op   de   in   het   dossier  liggende  feiten.       2.2.5.3   Zwijgrecht:  de  mogelijke  effecten   De  redenen  om  te  zwijgen  zullen  voor  iedere  verdachte  anders  (kunnen)  zijn.  Bij  de  politie  kan  het   tunnelvisie  veroorzaken:  “Dit  móét  de  dader  wel  zijn,  anders  zou  hij  wel  een  verklaring  hebben  voor   de   feiten!”.   Er   dient,   zo   blijkt   uit   het   experiment   Raadsman   bij   politieverhoor,   een   noodzakelijke   omslag   van   denken   over   de   plaats   van   de   verklaring   van   de   verdachte   in   het   opsporingsonderzoek   plaats  te  vinden.  De  verdachtenverklaring  heeft  nu  een  zeer  centrale  rol  maar  uit  interviews  kwam   naar   voren   dat   het   feit   dat   meer   verdachten   zich   op   hun   zwijgrecht   beroepen   voor   de   meeste   verhoorders  niet  een  aanleiding  vormt  om  daar  anders  over  te  gaan  denken,  eerder  als  een  uitdaging   om  nog  beter  te  gaan  verhoren30.  Voor  de  verdachte  kan  het  zich  beroepen  op  zijn  zwijgrecht  zowel   positieve-­‐  als  negatieve  invloed  hebben.  Hier  onder  volgt  een  opsomming;       Positieve  effecten   • Processueel  voordeel   De   bewezenverklaring   moet   op   andere   bewijsmiddelen   gestoeld   worden.   Zwijgen   kan   voor   de  verdachte  voordelig  zijn  indien    daardoor  –vanwege    de  geringe  waarde  van  het  overige   voorhanden   zijnde   bewijs-­‐   de   twijfel   dat   hij   het   tenlastegelegde   feit   heeft   begaan,   blijft   bestaan.  Het  tenlastegelegde  zal  dan  door  andere  middelen  moeten  worden  bewezen  (o.a.   getuigen,  technisch  onderzoek,  confrontaties)31;   • Voorkomen  politiële  fouten   In   grote   onderzoeken   verhoort   de   politie   verdachten   veelvuldig   en   langdurig.   Tijdens   de   verhoren  wordt  veel  informatie  prijsgegeven  aan  de  verdachte  waardoor  de  kans  bestaat  dat   de  verdachte  uiteindelijk  niet  zijn  eigen  verhaal  vertelt  maar  het  verhaal  dat  de  politie  hem                                                                                                                           29

 Zie  e-­‐mail  d.d.  5  december  2012,  bijlage  4.    Stevens  &  Verhoeven  2010,  p.  150.   31  Spronken  in  Cleiren  &  Nijboer  2007,  p.  85.   30

 

19  

•

heeft   voorgedragen32.   Een   bekentenis   kan   als   bewijsmateriaal   worden   gebruikt   als   het   ‘daderkennis’  bevat  maar  het  kan  in  voorkomende  gevallen  gebeuren  dat  de  politie,  al  dan   niet   bewust,   daderkennis   aan   de   verdachte   vrijgeeft.   Aan   een   zwijgende   verdachte   wordt   over  het  algemeen  minder  informatie  prijsgegeven  omdat  geen  sprake  is  van  een  gesprek;     Geen  verlies  van  status  en  aanzien   Het   Handboek   voor   de   recherche   besteedt   veel   aandacht   aan   het   verlies   dat   de   verdachte   kan   lijden   door   te   verklaren   over   zijn   zaak33.   Zo   kan   hij   zijn   werk,   status   en   aanzien   verliezen,   kan  hij  op  relationeel  gebied  verlies  lijden  doordat  zijn  familie,  vrienden  en  kennissen  niets   meer   van   hem   willen   weten   en   hij   kan   moreel   verlies   lijden   doordat   zijn   geweten   en   zijn   zelfbeeld  een  dreun  krijgen.  Het  zwijgrecht  kan  in  die  gevallen  een  uitkomst  zijn.  

  Negatieve  effecten   • hogere  strafmaat   Een  zwijgende  verdachte  maakt  het  de  justitiële  instanties  moeilijker  de  zaak  rond  te  krijgen   waardoor   het   vooronderzoek   meer   tijd   en   inspanning   zal   vergen.   De   weigering   van   een   verdachte  om  te  verklaren  kan,  zoals  in  §  2.1.2.2  beschreven,  tegen  hem  worden  gebruikt  en   bij  een  bewezenverklaring  in  voor  hem  negatieve  zin  worden  meegewogen  in  de  strafmaat;   • Meer  psychische  druk   Bij  de  meeste  (vermeende)  valse  bekentenissen  lijkt  het  erop  dat  er  in  de  verhoren  veel  meer   sprake   was   van   verhoortechnieken   die   verdachten   hebben   verleid   tot   het   doen   van   een   bekentenis.  Verschillende  technieken  kunnen  ervoor  zorgen  dat  ook  een  onschuldige  onder   de  druk  bezwijkt34.  Blijkens  het  experiment  Raadsman  bij  politieverhoor  wordt  een  zwijgende   verdachte  meer  door  de  politie  geïntimideerd.     Uit  Nederlands  onderzoek  uit  1999  blijkt  dat  de  helft  van  de  zwijgende  verdachten  evengoed  wordt   veroordeeld35.  Vrij  komt  dan  ook  tot  de  simpele  slotsom  dat  de  oplossing  om  zwijgende  verdachten   te   kunnen   veroordelen   reeds   voorhanden   is:   het   opsporen   van   bewijsmateriaal   dat   hen   onomstotelijk  met  het  misdrijf  in  verband  brengt36.      

  2.3    

Het  verhoor  van  de  verdachte  

“Wat  is  een  verdachtenverhoor  en  hoe  verloopt  het  verhoor  bij  de  politie?”    

Wat   is   nu   eigenlijk   een   verdachtenverhoor?   In   §2.1.2.3   betreffende   de   cautieplicht   werd   al   omschreven   welke   nadere   criteria   de   Hoge   Raad   heeft   gesteld   aan   het   verhoor,   dat   voorafgegaan   dient   te   worden   van   de   mededeling   dat   de   verdachte   niet   tot   antwoorden   verplicht   is.   Hieronder   zal   worden   besproken   welke   definitie   door   de   Hoge   Raad   wordt   gehanteerd,   waarom   deze   definitie   van   belang  is  en  hoe  het  verdachtenverhoor  bij  de  politie  verloopt.      

2.3.1   Definitie  

Verdachtenverhoor   wordt   door   de   Hoge   Raad   omschreven   als:   ‘alle   vragen   aan   een   door   een   opsporingsambtenaar   als   verdachte   aangemerkt   persoon   omtrent   diens   betrokkenheid   bij   een   geconstateerd   strafbaar   feit’37.   Het   belang   van   het   verdachtenverhoor   hangt   af   van   het   vergaarde   bewijs.  Indien  er  voldoende  overtuigend  bewijs  is,  is  het  verhoor  veelal  een  formaliteit.  Het  dient  dan   vooral   om   te   voldoen   aan   de   eis   van   hoor   en   wederhoor   en   rechercheurs   zullen   het   gebruiken   om   zaken   opgehelderd   te   krijgen,   bijvoorbeeld   door   te   vragen   naar   het   motief.   In   de   meeste   gevallen                                                                                                                           32  Poot  e.a.  2004,  p.  321.   33  Gorissen  e.a.  2002,  p.  336-­‐337.     34  Van  Koppen  2011,  p.  191.   35

 Wartna,  Beijers  &  Essers  1999.      Vrij  in  Van  Koppen  e.a.  2002,  p.  725.   37  HR  2  oktober  1979,  NJ  1980,  243.   36

 

20  

dient   de   verdachte   echter   als   het   object   van   onderzoek   en   wordt   het   verhoor   gebruikt   in   de   bewijsgaring38.       Verhoor  bij  inverzekeringstelling   De   vrijheidsbenemende   maatregel   ophouden   voor   onderzoek   is   gericht   op   het   verhoor   van   de   verdachte.   Ook   de   inverzekeringstelling   mag   op   het   verdachtenverhoor   worden   gericht39.   Het   verhoor   bij   inverzekeringstelling   kan   niet   worden   gelijkgesteld   met   het   inhoudelijke   politieverhoor   maar  is  bedoeld  om  de  verdachte  in  de  gelegenheid  te  stellen  zijn  standpunt  naar  voren  te  brengen   en   om   onrechtmatigheden   te   signaleren.   Het   verhoor   bij   inverzekeringstelling   kan   het   politieverhoor   dan  ook  niet  vervangen40.     Belang  verhoorbegrip  voor  consultatierecht   Met   de   invoering   van   de   consultatiebijstand   voorafgaand   aan   het   eerste   verhoor   is   naast   de   vraag   of   de   cautie   moet   worden   gegeven,   ook   de   vraag   van   belang   geworden   of   sprake   is   van   een   ‘verhoorsituatie’,  zodat  verdachte  op  het  consultatierecht  moet  worden  gewezen.       De   meest   recente   uitspraak   van   de   Hoge   Raad   hieromtrent,   betreft   thans   die   van   12   juni   2012.   Verdachte   werd   op   16   juli   2008   in   Venlo   aangehouden   in   verband   met   het   bezit   van   een   gestolen   bromfiets.   Naar   aanleiding   van   de   vraag   van   de   opsporingsambtenaar   of   verdachte   scherpe   voorwerpen  bij  zich  had,  verklaarde  verdachte  twee  messen  bij  zich  te  hebben.  Op  de  vraag  van  de   opsporingsambtenaar   waarom   hij   die   bij   zich   had,   legde   de   verdachte   een   verklaring   af.   Het   hof   oordeelde   dat   die   verklaring   voor   het   bewijs   kon   worden   gebruikt   omdat   de   verklaring   niet   werd   afgelegd   ter   zake   van   het   strafbare   feit   waarvoor   verdachte   was   aangehouden.   De   Hoge   Raad   vernietigt   het   vonnis41.   In   zijn   conclusie   overweegt   advocaat-­‐generaal   Machielse   ter   zitting   op   30   maart  2012  als  volgt:       “Als   na   aanhouding   van   een   verdachte   nieuwe   verdenkingen   ontstaan,   bijvoorbeeld   door   het   onderzoek   aan   de   kleding,   zou   het   consultatierecht   om   zeep   worden   geholpen   als   het   opsporingsonderzoek   zich   vervolgens   exclusief   gaat   richten   op   nieuwe   verdenkingen,   die   niet   de   aanleiding   voor   de   aanhouding   hebben   gevormd,   en   als   verdachte   voor   het   eerste   verhoor   over   de   nieuwe  verdenkingen  geen  advocaat  zou  mogen  raadplegen”.     Ook   bij   een   nieuwe   verdenking   zal   verdachte   dus   (opnieuw)   op   zijn   consultatierecht   gewezen   moeten  worden.      

2.3.2   Voorbereiding  van  het  verhoor  

Verhoorspecialisten  wordt  tijdens  hun  opleiding  het  ‘5-­‐ken-­‐model’  aangeleerd,  waarbij  voorafgaande   aan   het   verhoor   inzicht   dient   te   zijn   van   vijf   verschillende   kennisgebieden,   te   weten:   de   zaak,   de   plaats   delict,   de   sporen,   het   feit   en   de   verdachte42.   Rechercheurs   maken,   voordat   zij   met   de   verdachte  in  gesprek  gaan,  een  uitgebreid  verhoorplan  op.  In  veel  grote  zaken  wordt  een  analyse  van   gedragsmatige   aspecten   gemaakt   naar   aanleiding   waarvan   de   persoonlijkheid   van   de   dader,   zijn   drijfveren   en   zijn   gedragspatronen   in   kaart   worden   gebracht   en   een   verhoorstrategie   kan   worden   bepaald.   Desalniettemin   is   de   meest   gehanteerde,   standaard   verhoorstrategie   die   waarin   aanvankelijk   de   weerstand   wordt   geminimaliseerd,   waarna   met   tactische   aanwijzingen   wordt   omsingeld  om  uitvluchten  van  een  verdachte  te  voorkomen,  druk  wordt  opgebouwd  om  verdachte   te   laten   verklaren   door   hem   te   confronteren   met   de  feiten  en  als  de  verklaring  conform  de  waarheid   wordt  bijgesteld  het  belonen  van  zijn  gedrag.                                                                                                                           38

 Corstens  2007,  p.  282.    Corstens  2007,  p.  282.   40  Stamhuis  in  Cleiren  &  Nijboer  2007,  p.  194.   41  HR  12  juni  2012,  NJ  2012,  463.   42  Poot  e.a.  2004,  p.  314.     39

 

21  

  Uit   Brits   onderzoek   blijkt   dat   67%   van   de   verdachten   bekenden   als   ze   dachten   dat   de   politie   voldoende   bewijs   tegen   hen   had   vergaard   en   slechts   10%   als   ze   dachten   dat   het   bewijs   te   mager   was43.   Voor   een   bekennende   verklaring   lijkt   dus   van   belang   te   zijn   dat   bij   de   verdachte   de   indruk   wordt  gewekt  dat  zijn  verklaring  niet  van  belang  is  voor  de  bewijsvoering.      

2.3.3   Het  gebruik  van  verhoortechnieken  

Bij   het   verhoren   van   verdachten   wordt   in   beginsel   gebruik   gemaakt   van   de   Handleiding   verhoor44.   Voorts   hanteren   rechercheurs,   afhankelijk   van   de   zaak,   de   verdachte   en   de   bewijzen   in   de   zaak,   verschillende   verhoortechnieken.   Voorkomende   technieken   zijn   vertrouwen   opbouwen,   confronteren   met   verklaringen   of   (in)direct   bewijs,   suggestieve   vragen   stellen,   beloftes   doen,   inspelen  op  geweten,  sympathie  tonen,  morele  rechtvaardigingen  aandragen,  het  onderbreken  van   de  verdachte  tijdens  zijn  verklaring,  onschuld,  frustratie  of  boosheid  tonen,  zwijgen  benadrukken  of   (fysiek)   intimideren.   Om   interactie   te   sturen   wordt   het   coachingsmodel   van   Leary   voorgeschreven   waarin   twee   gedragsdimensies   worden   onderscheiden:   boven-­‐onder   (dominerend-­‐passief)   en   samen-­‐tegen  (coöperatief  en  tegenwerkend)45.  Vrij  geeft  aan  dat  psychologen  en  juristen  de  politie   zouden   kunnen   helpen   door   aan   te   geven   welke   overredingsstrategieën   efficiënt   en   gelegitimeerd   zijn46.   Pressie   bij   het   verhoor   is   tot   op   zekere   hoogte   toegestaan   (zie   voor   de   grenzen   daarvan   onder   andere  §2.3.2).  

  “Als   de   verdachte   zegt   dat   hij   niets   wil   verklaren   en   ik   beëindig   direct   het   verhoor,   dan   weet   ik   zéker  dat  ik  niets  krijg!”  –  de  verhoorspecialist    

De   meest   gebruikte   techniek,   71,4%   van   de   verhoren,   betreft   ‘vertrouwen   opbouwen’47.   Het   opbouwen   en   onderhouden   van   een   goede   werkrelatie   met   de   verdachte   draagt   sterk   bij   aan   het   verhogen  van  zijn  verklaringsbereidheid48.  Uit  het  onderzoek  “The  effects  of  case  characteristics  on   suspect   behaviour   during   police   questioning”,     blijkt   dat   meer   dan   95%   van   de   verdachten   blijft   vasthouden   aan   het   standpunt   dat   zij   in   eerste   instantie   innamen.   Men   concludeert   daaruit   dat   de   ondervragingstechnieken   van   de   politie   er   nauwelijks   toe   doen.   Vrij   uit   zijn   twijfels   bij   deze   conclusie   en   geeft   aan   dat   het   onderzoek   werd   uitgevoerd   bij   voornamelijk   ongecompliceerde   zaken   waarbij   voldoende  bewijs  was  en  de  verdachten  coöperatief  waren49.  Wel  wordt  het  belang  van  (met  name)   het   eerste   verhoor   ermee   benadrukt.   Met   de   opmars   van   het   zwijgrecht   moet   bovendien   in   aanmerking  worden  genomen  dat  verdachten  tijdens  hun  voorlopige  hechtenis,  bijvoorbeeld  omdat   de   advocaat   inmiddels   de   beschikking   heeft   over   het   dossier,   alsnog   een   verklaring   zou   willen   afleggen.  Het  eventueel  opgebouwde  vertrouwen  zou  dan  nog  van  pas  kunnen  komen.    

2.4  

De  plek  van  de  verklaring  in  het  strafproces  

 

“Wat   is   het   belang   van   het   eerste   verhoor   en   de   verklaring(en)   van   een   verdachte;   welke   plek   nemen   de  verklaringen  in?”    

Een   strafrechter   mag   een   bewezenverklaring   alleen   funderen   op   de   door   de   wet   als   zodanig   genoemde  bewijsmiddelen.  In  hoofdstuk  1  werd  reeds  besproken  dat  de  verklaring  van  de  verdachte   in   de   wet   wordt   genoemd   na   de   eigen   waarneming   van   de   rechter.   Hieronder   worden   de   bewijsminimumregels  uitgelegd,  waarmee  het  belang  van  de  verklaring  van  de  verdachte  en  duidelijk                                                                                                                           43  Moston,  Stephenson  &  Williamson  1992,  p.  23-­‐40.   44  Van  Amelsvoort,  Rispens  en  Grolman  2007,  p.  252.   45

 Polman  2000,  p.  119-­‐132.    Vrij  in  Van  Koppen  e.a.  2002,  p.  725.   47  Stevens  &  Verhoeven  2010,  p.  96.   48  Polman  2000,  p.  119-­‐132.   49  Vrij  in  Van  Koppen  e.a.,  p.  713.   46

 

22  

wordt.   Aan   de   hand   van   jurisprudentie   zal   worden   uitgelegd   wat   de   invloed   is   geweest   van   verklaringen  die  in  het  verleden  hebben  geleid  tot  onder  andere  justitiële  dwalingen.    

2.4.1   De  verdachtenverklaring  als  bewijs  

Uitgangspunt  van  het  Nederlandse  strafproces  is  dat  de  bewezenverklaring  niet  mag  berusten  op  één   enkel  bewijsmiddel.    Er  is  sprake  van  een  bewijsminimum:  unus  testis,  nullus  testis  (één  verklaring  is   geen  verklaring).  Dat  houdt  in  dat  de  verdachte  niet  kan  worden  veroordeeld  uitsluitend  op  zijn  eigen   verklaring.   Uit   de   rechtspraak   blijkt   echter   dat   de   bewijsminimumvoorschriften   de   (tenlastelegging   en)  bewezenverklaring  in  haar  geheel  betreft  en  niet  elk  onderdeel  daarvan50.  Een  belangrijk  gegeven   in   het   licht   van   de   verklaring   van   de   verdachte,   die   aan   het   hand   van   het   volgende   voorbeeld   zal   worden  geïllustreerd:     De   verklaring   van   de   verdachte   A   dat   hij   op   het   ten   laste   gelegde   tijdstip   X   in   de   ten   laste   gelegde   plaats   Y   heeft   verkeerd   in   aanwezigheid   van   de   in   de   tenlastelegging   genoemde   persoon   B   (maar   haar   niet   heeft   verkracht),   levert,   tezamen   met   het   proces-­‐verbaal   van   aangifte   van   B,   inhoudende   dat   A   haar   op   X   in   Y   heeft   verkracht,   reeds   voldoende   wettig   bewijs   op   om   te   komen   tot   een   bewezenverklaring  van  verkrachting.  Dit  ondanks  dat  op  het  ‘kernpunt’  van  de  tenlastelegging   –  de   verkrachting  –op  de  keper  beschouwd  maar  één  bewijsmiddel  voorhanden  is:  de  aangifte  van  B51.      

2.4.2   Belang  van  het  (eerste)  verhoor  

Met   het   voornoemde   voorbeeld   wordt   al   direct   het   belang   van   de   verklaring   van   de   verdachte   duidelijk:   ook   als   hij   niets   verklaart   ten   aanzien   van   het   strafbare   feit   zelf   (in   het   voorbeeld:   de   verkrachting),  of  dat  zelfs  ontkent,  kan  zijn  verklaring  tegen  hem  worden  gebruikt  indien  de  rechter   tot  een  overtuiging  kan  komen,  al  dan  niet  mede  gebaseerd  op  steunbewijs  zoals  verwondingen  van   het   slachtoffer   of   observatie   van   haar   emoties   direct   na   het   gebeuren.   Ook   indien   een   verklaring   van   een  verdachte  ‘kennelijk  leugenachtig’  is,  omdat  het  in  strijd  is  met  andere  bewijsmiddelen,  kan  die   verklaring  als  bewijs  tegen  de  verdachte  worden  gebruikt.       In   de   oude   situatie,   vóór   de   uitspraak-­‐Salduz   van   het   EHRM,   was   de   verdachte   vaak   al   (minimaal)   éénmaal   gehoord   door   de   politie   alvorens   advies   te   kunnen   vragen   aan   zijn   advocaat.   Zelfs   als   hij   niets  verklaarde  ten  aanzien  van  het  strafbare  feit  maar  alleen  ‘sociaal  verklaarde’  of  het  specifieke   feit  ontkende,  kon  zijn  verklaring  soms  in  het  bewijs  worden  meegewogen.  Voor  verdachten  is  een   aanhouding   vaak   een   ingrijpende   gebeurtenis:   ze   hebben   geen   contact   met   de   buitenwereld,   brengen   het   grootste   deel   van   hun   dag   door   op   een   politiecel   en   leven   in   onzekerheid   over   hun   status.  Zonder  advocaat  om  hen  bij  te  staan,  zal  een  (niet  doorgewinterde)  verdachte  het  gevaar  van   ontkenning,  of  verklaren  over  andere  feiten  dan  het  strafbare  feit  (denk  aan  telefoonnummers  die  hij   in  gebruik  heeft  en  die  later  ten  tijde  van  het  strafbare  feit  op  de  plaats  delict  blijken  uit  te  peilen,   wat  kan  dienen  als  steunbewijs)  niet  of  niet  voldoende  (kunnen)  overzien.       In   de   nieuwe   situatie,   sinds   de   verdachte   al   vanaf   het   eerste   verhoor   recht   heeft   op   overleg   met   een   advocaat,   zal   diezelfde   verdachte   beter   geïnformeerd   het   eerste   politieverhoor   ‘ondergaan’   zodat   zijn   verklaring   niet   in   het   bewijs   kan   worden   meegenomen,   ook   niet   als   het   een   ontkenning   ten   aanzien   van   het   strafbare   feit   betreft   of   een   verklaring   die   later   als   ‘kennelijk   leugenachtig’   kan   worden   aangemerkt   omdat   er   bewijsstukken   in   het   dossier   blijken   te   zitten   waarvan   de   verdachte   geen  weet  had.  Als  er  feiten  zijn  die  om  een  uitleg  ‘schreeuwen’,  zoals  in  de  eerder  besproken  zaak   Murray,  kan  het  zwijgen  van  de  verdachte  slechts  worden  betrokken  in  de  strafmaat  en  niet,  zoals  de   (al  dan  niet  bekennende)  verklaring  van  de  verdachte  in  de  bewijsvoering.                                                                                                                             50 51

 O.a.  HR  17  januari  1927,  NJ  1927,  p.  189-­‐192  en  HR  26  januari  2010,  LJN:  BK2094.      HR  30  juni  2009,  NJ  2009,  496;  Kooijmans  2010,  p.  459.  

 

 

23  

Verklaren  is  bewijs  vergaren   Hoe   vaak   de   (bekennende,   ontkennende   of   kennelijk   leugenachtige)   verklaring   van   de   verdachte   precies   als   bewijsmiddel   wordt   gebezigd   is   onbekend;   hiervoor   zou   onderzoek   moeten   worden   gedaan  naar  de  bewijsvoering  in  vonnissen.  Wel  staat  vast  dat,  indien  de  verklaring  van  de  verdachte   (vaker)   wegvalt   omdat   verdachten   zich   steeds   vaker   op   hun   zwijgrecht   beroepen,   een   belangrijk   bewijsmiddel  zal  ontbreken  en  het  aanzienlijk  lastiger  zal  zijn  om  tot  een  veroordeling  te  komen.  De   geïnterviewde  rechters  en  officieren  van  justitie  onderschrijven  dit.     “Ik  zou  het  jammer  vinden  als  verdachten  zich  steeds  vaker  op  hun  zwijgrecht  beroepen,  daarmee   gaat   een   belangrijk   bewijsmiddel   verloren.   Daarnaast   ben   ik   ook   gewoon   benieuwd   naar   de   verklaring  van  een  verdachte!”  –  de  officier  van  justitie  

  2.4.3   Invloed  van  jurisprudentie    

In   deze   paragraaf   worden   noemenswaardige   verhoren   uit   het   verleden   besproken   die   hebben   geleid   tot   wetswijzigingen   dan   wel   op   andere   wijze   aan   een   verandering   in   het   strafproces   hebben   bijgedragen  (jurisprudentie,  regelgeving  etc.).     § Zaanse  verhoormethode   De   ‘Zaanse   verhoormethode’   is   een   methode   waarbij   de   verdachte   langdurig   en   intensief   met   wisselende   verhoortechnieken   wordt   verhoord   en   waarbij   een   communicatie-­‐   of   gedragsdeskundige   vanuit   de   regiekamer   de   verhorende   ambtenaren   attendeert   op   communicatiesignalen  terwijl  de  verdachte  indringend  wordt  geconfronteerd  met  foto’s  van   het  misdrijf,  het  slachtoffer  of  eigen  kinderen.  De  communicatie  zou  vergroot  worden  door   de   verdachte   ertoe   te   brengen   zaken   te   laten   herbeleven.   Deze   verhoormethode,   voor   het   eerst   gebruikt   door   de   politie   Zaanstad,   is   door   de   Hoge   Raad   in   strijd   geacht   met   de   beginselen   van   behoorlijke   procesorde52.   Kritiek   was   er   vooral   op   het   feit   dat   alleen   een   verdachte  een  delict  kan  herbeleven53.       Casus   Ebbinge   werd   verdacht   van   afpersing,   ontvoering   en   moord,   waarbij   het   slachtoffer   in   stukken   gesneden   en   verpakt   in   twee   tassen   in   een   rivier   was   gedumpt.   Tijdens   het   politieverhoor  kreeg  Ebbinge  afwisselend  foto’s  van  delen  van  het  lijk  en  van  zijn  partner  en   dochter   te   zien.   Gesuggereerd   werd   dat   zijn   vriendin   dreigtelefoontjes   had   gehad   en   dat   pas   bij   een   bekentenis   voor   bescherming   zou   kunnen   worden   gezorgd,   dat   zijn   dochter   gegarandeerd   in   de   prostitutie   zou   eindigen   en   dat   zijn   medeverdachte   bezig   was   een   volledige  bekentenis  af  te  leggen.  De  eerste  dag  en  een  groot  deel  van  de  tweede  dag  beriep   Ebbinge  zich  op  zijn  zwijgrecht.  Aan  het  einde  van  de  tweede  dag  bekende  hij  en  wees  onder   andere  de  vindplaats  van  de  romp  van  het  slachtoffer  aan.  Ebbinge  werd  vrijgesproken  van   de  ontvoering  en  moord/doodslag  omdat  de  rechtbank  oordeelde  dat  het  pressieverbod  was   geschonden  en  zijn  bekentenis  en  de  resultaten  ervan  niet  tot  het  bewijs  mochten  worden   gebruikt   (Rechtbank   Groningen   2   september   1996,   NJCM-­‐Bulletin   1996,   p.   1019   en   HR   20   oktober  1998,  NJ  2000,  521).     Bruikbare  elementen   In  1996  werd  de  verhoormethode   door   de   minister   van   Justitie   verboden   op   advies   van   de   Recherche   Advies   Commissie.   Wel   vond   de   minister   elementen   uit   de   methode   bruikbaar   voor  het  ontwikkelen  van  een  nieuwe  verhoortechniek  voor  het  ondervragen  van  zwijgende   en  professionele  verdachten:                                                                                                                             52 53

 

 Spronken  in  Cleiren  en  Nijboer  2007,  p.  86.    Beenakkers  1998/6.    

24  

o o o o o

het   maken   van   een   verhoorplan   waarbij   de   verdachte   en   de   plaats   delict   grondig   worden  bestudeerd;   assistentie  van  een  gedragsdeskundige;   het  langdurig  en  intensief  verhoren;   het   confronteren   van   verdachte   met   foto’s   die   betrekking   hebben   op   het   strafbaar   feit;   het   opnemen   en   volgen   van   het   verhoor   vanuit   een   regiekamer   en   het   geven   van   aanwijzingen  aan  de  verhoorders  met  behulp  van  telecommunicatiemiddelen54.  

  § Schiedammer  Parkmoord55   De   Schiedammer   parkmoord   was   aanleiding   voor   het   instellen   van   de   Commissie   Evaluatie   Afgesloten   Strafzaken   (commissie   Posthumus-­‐II).   In   deze   zaak   werd   verdachte   Borsboom,   onder   andere   op   basis   van   zijn   aanvankelijke   bekentenis   en   de   tunnelvisie   van   politie   en   justitie,   veroordeeld   voor   de   doodslag   op   Nienke   Kleis   op   22   juni   2000.   Pas   na   vier   jaar,   toen   de  echte  dader  zich  meldde,  bleek  dat  er  sprake  was  van  een  onrechte  veroordeling.  Het  is   meer   dan   aannemelijk   dat   in   de   verdachteverhoren   door   de   politie   daderwetenschap   is   prijsgegeven.   Belangrijke   verhoren   werden   laat   en   gebrekkig   geverbaliseerd   en   de   eerste   verhoren   werden   niet   goed   voorbereid;   er   was   geen   verhoorplan   en   de   verhoren   werden   niet  van  meet  af  aan  opgenomen.  De  gebruikte  verhoormethodes  waren  niet  onrechtmatig;   de   persoonlijkheid   van   Borsboom   was   echter   van   dien   aard   dat   hij   slecht   met   druk   kon   omgaan  en  dat  is  tijdens  de  verhoren  niet  of  onvoldoende  onderkend.     Casus   Op  donderdag  22  juni  2000,  iets  na  18.00  uur,  liep  een  jongetje,  naakt,  onder  het  bloed  en   met   een   schoen   om   zijn   nek   gebonden,   uit   de   bosjes   in   het   Beatrixpark   in   Schiedam.   Het   jongetje,  Maikel,  net  11  jaar,  liep  in  de  richting  van  een  nabijgelegen  brug  en  riep  om  hulp.   Borsboom,  die  toevallig  voorbij  fietste,  belde  112  en  meldde  dat  in  het  Beatrixpark  iets  ergs   was  gebeurd  en  dat  politie  en  ziekenauto  met  spoed  moesten  komen.  Hij  zei  ook  dat  er  nog   iemand  dood  in  de  bosjes  zou  liggen.  Toen  de  politie  bij  de  plaats  van  het  delict  aankwam,   had  zich  al  een  flink  aantal  personen  verzameld  op  en  bij  de  brug.  Een  aantal  van  hen  was  de   bosjes  ingelopen.  Maikel  had  namelijk  gezegd  dat  in  de  bosjes  nog  iemand  lag.  Degenen  die   de   bosjes   waren   ingelopen,   hadden   daar   inderdaad   een   meisje   zien   liggen:   Nienke,   10   jaar   oud,  bleek  door  een  misdrijf  om  het  leven  te  zijn  gekomen.   Toen  bijna  drie  maanden  later  bleek  dat  Borsboom  een  seksuele  voorkeur  had  voor  kinderen   en   geen   goed   alibi   kon   verschaffen,   werd   hij   aangehouden   op   verdenking   van   de   moord/doodslag   op   Nienke,   ondanks   dat   zijn   signalement   niet   overeenkwam   met   dat   wat   Maikel  had  opgegeven.  Borsboom  ontkende  de  eerste  dag  en  een  groot  deel  van  de  tweede   dag.   Aan   het   eind   van   de   tweede   dag   bekende   hij   onder   psychische   druk   het   meisje   te   hebben   vermoord   en   gaf   daarbij   daderwetenschap   die   de   politie,   kennelijk   onbedoeld,   eerder   had   laten   vallen   tijdens   het   verhoor.   Hoewel   Borsboom   na   twee   dagen   zijn   bekentenissen   introk   en   nadien   altijd   is   blijven   ontkennen,   waren   de   bekentenissen   doorslaggevend  voor  het  bewijs  tegen  hem  (Rechtbank  Rotterdam  29  mei  2001,  LJN:  AB1823,   Hof   ’s-­‐Gravenhage   8   maart   2002,   LJN:   AE0013,   Rechtbank   Rotterdam   27   april   2005,   LJN:   AT4777  en  Hof  ‘s-­‐Gravenhage  22  november  2005,  LJN  AU6566).     Aanbevelingen  ten  aanzien  van  het  verdachtenverhoor   o meer   aandacht   voor   verhoortechnieken   en   –tactieken   in   opleidingen   van   rechercheurs,  leidinggevenden  bij  de  politie  en  rechterlijke  ambtenaren;   o meer  aandacht  voor  zowel  de  praktische  als  theoretische  kanten  van  het  verhoor;                                                                                                                           54 55

 

 Vrij  in  Van  Koppen  e.a.  2002,  p.  708-­‐709.    Posthumus  2005,  p.  116.  

25  

o

o o

meer  aandacht  voor  het  fenomeen  van  de  valse  bekentenis  en  de  mogelijke  invloed   van  een  verhoor  en  de  verhooromstandigheden  op  de  verhoorde  persoon,  ongeacht   of  sprake  is  van  ongeoorloofde  druk  of  onrechtmatige  verhoormethodes;   aandacht   voor   de   manieren   waarop   onbedoeld   en   ongewild   de   verhoorde   deelgenoot  wordt  van  informatie  die  hij  niet  had  moeten  kennen;   in  grote  zaken  moet  worden  gewerkt  met  verhoorplannen.  Dat  geeft  houvast  in  en   structuur   aan   het   verhoor,   biedt   de   mogelijkheid   rekening   te   houden   met   de   persoonskenmerken   van   de   verdachte   en   verkleint   de   kans   dat   ongewild   en   onbedoeld  daderwetenschap  wordt  prijsgegeven.  

  § Lucia  de  B.   De   zaak   van   De   Berk   werd   een,   naar   later   bleek,   onschuldige   vrouw   in   eerste   aanleg   en   in   hoger  beroep  veroordeeld  tot  levenslange  gevangenisstraf.  Na  onderzoek  naar  bewijsvoering   werd  de  zaak  uiteindelijk  in  2008  heropend.  Na  ruim  zes  jaar  gevangenschap  werd  De  Berk   vrijgelaten.   Onder   andere   deze   justitiële   dwaling   leidde   tot   een   wijziging   van   het   Wetboek   van   Strafvordering   in   verband   met   een   hervorming   van   de   regeling   betreffende   herziening   ten   voordele   van   de   gewezen   verdachte   (Wet   hervorming   herziening   ten   voordele)56.   Sinds   deze   wetswijziging   is   het   mogelijk   dat   naast   een   feitelijke   omstandigheid   ook   andere   gegevens,   zoals   nieuwe   deskundigeninzichten,   een   novum   kunnen   opleveren   op   grond   waarvan  de  Hoge  Raad  positief  op  het  herzieningsverzoek  kan  beslissen.     Deze  casus  wordt  besproken  om  aan  te  geven  dat  niet  alleen  een  (ten  onrechte  bekennende)   verklaring   zeer   nadelig   kan   uitpakken   maar   rechters   ook   tot   de   overtuiging   kunnen   komen   als,  of  juist  doordat,  verdachte  zich  op  het  zwijgrecht  beroept.  Door  het  beroep  op  zwijgrecht   en   de   kennelijke   weigering   om   opheldering   te   geven,   werd   De   Berk   tot   een   levenslange   in   plaats  van  tijdelijke  gevangenisstraf  veroordeeld.       Casus57   In   december   2001   werd     Lucia   de   Berk   gearresteerd   op   verdenking   van   moord   op   vier   volwassenen   en   drie   kinderen.   Allemaal   overleden   ze   in   ziekenhuizen   waar   De   Berk   werkzaam  was.  Tijdens  haar  voorlopige  hechtenis  werd  De  Berk  25  keer  door  de  recherche,   en  later  zelfs  door  de  officier  van  justitie,  verhoord.  Vanaf  het  eerste  verhoor  beriep  zij  zich   op  haar  zwijgrecht,  op  advies  van  haar  advocaat,  waardoor  het  onderzoeksteam,  justitie  en   later   ook   de   rechters   kennelijk   overtuigd   raakten   van   haar   schuld.   Voor   de   strafmaat   nam   de   rechtbank  in  overweging  dat  De  Berk  de  feiten  (ter  terechtzitting)  had  ontkend  en  daarmee   te   kennen   had   gegeven   geen   verantwoordelijkheid   te   willen   nemen   voor   de   door   haar   gepleegde   ernstige   feiten.   Ook   nam   de   rechtbank   het   haar   kwalijk   dat   zij   geen   opheldering     had   verschaft   over   haar   motief   voor   de   moorden.   Derhalve   werd   geen   tijdelijke   maar   een   levenslange   gevangenisstraf   opgelegd   (Rechtbank   's-­‐Gravenhage   24   maart   2003,   LJN:   AF6172,  Gerechtshof  's-­‐Gravenhage  18  juni  2004,  LJN:  AP2846  ,  Hoge  Raad  14  maart  2006,   LJN:  AU5496  en  Gerechtshof  Amsterdam  13  juli  2006,  LJN:  AY3864).    

2.5  

Samenvatting  

Ter  beantwoording  van  de  eerste  deelvraag,  werden  in  dit  hoofdstuk  ten  eerste  de  rechten  van  een   verdachte   besproken.   De   fundamentele   uitgangspunten   zijn   vastgelegd   in   het   EVRM   en   het   IVBPR.   De   nadruk   ligt   op   de   onschuldpresumptie   en   het   recht   op   een   eerlijk   proces.   De   fundamentele   uitgangspunten   zijn   nader   uitgewerkt   en   vormgegeven   in   de   juridische   uitgangspunten   en   hebben   met   name   betrekking   op   het   zwijgrecht,   het   pressieverbod   en   de   daaraan   verbonden   cautieplicht.   Voorts   geldt   het   recht   op   inzage   in   de   processtukken   en   het   recht   op   rechtsbijstand   waar   het   vrij                                                                                                                           56 57

 

 Memorie  van  Antwoord,  Kamerstukken  I  2011/12,  32  045  C,  p.  5.    De  Berk  2010.  

26  

verkeer  met  een  advocaat  onder  valt.  Ten  tweede  werd  de  deelvraag  beantwoord  wat  de  rol  van  de   advocaat  is.  De  taak  van  de  advocaat  is  het  waarborgen  van  de  rechten  van  de  verdachte.  Daartoe   voert  hij  onder  andere  zijn  verdediging  en  adviseert  hij  inzake  het  afleggen  van  een  verklaring  bij  de   politie.  Veelal  adviseert  hij  een  beroep  op  zwijgrecht,  met  de  voors  en  tegens  die  in  dit  hoofdstuk  zijn   besproken  in  het  achterhoofd.  Ten  derde  werd  een  antwoord  geformuleerd  op  de  derde  deelvraag   betreffende  het  verdachtenverhoor.  Het  gaat  hier  om  vragen  door  een  opsporingsambtenaar  gesteld   aan  een  als  verdachte  aangemerkt  persoon  omtrent  diens  betrokkenheid  bij  een  strafbaar  feit.  Het   verdachtenverhoor   bestaat   uit   de   voorbereiding,   uitvoering   en   verslaglegging   en   daarbij   wordt   gebruik   gemaakt   van   verschillende   verhoortechnieken.   Ten   vierde   werd   in   dit   hoofdstuk   een   antwoord  gegeven  op  de  vraag  wat  het  belang  van  het  eerste  verhoor  is  en  welke  plek  de  verklaring   van   de   verdachte   inneemt.   Zowel   de   bekennende,   ontkennende   als   kennelijk   leugenachtige   verklaring   kan   door   de   rechter   onder   omstandigheden   in   het   bewijs   worden   meegeteld.   De   verklaring  vormt  daarmee  een  belangrijk  bewijsmiddel  omdat  het  slechts  op  punten  ondersteunend   hoeft  te  zijn  aan  het  overige  beschikbare  bewijs.  Het  eerste  verhoor  is  met  name  van  belang  omdat   daarin   de   proceshouding   die   een   verdachte   aanneemt   bekend   wordt   bij   het   onderzoeksteam   en   daarmee  de  verhoorstrategie  kan  worden  bijgesteld.  Ten  slotte  werden  de  Zaanse  verhoormethode,   de  Schiedammer  parkmoord  en  de  zaak  Lucia  de  B.  besproken.  Het  betreft  belangrijke  jurisprudentie   waaruit   over   de   gehele   breedte   van   het   strafproces,   maar   met   name   op   het   gebied   van   het   verhoor,   lessen  zijn  getrokken.    

 

27  

HOOFDSTUK  3  

SALDUZ  EN  DE  INVOERING  VAN  DE  AANWIJZING  

In  dit  hoofdstuk  zal  een  antwoord  worden  gevormd  op  de  tweede  vier  deelvragen  van  dit  onderzoek.   Allereerst   zullen   in   §3.1   de   relevante   uitspraken   van   het   EHRM,   de   Hoge   Raad   en   de   voorzieningenrechter  worden  besproken,  zodat  een  antwoord  kan  worden  gegeven  op  de  vraag  wie   Salduz  is  en  wat  de  gevolgen  van  zijn  zaak  zijn  voor  Nederlandse  verdachten.  Vervolgens  zal  in  §3.2   de   overgangsfase   worden   besproken.   De   standpunten   van   het   WODC   zullen   leiden   tot   het   antwoord   op  de  vraag  hoe  de  invoering  van  de  regeling  omtrent  de  consultatiebijstand  is  verlopen.  In  §3.3  zal   worden   besproken   wat   de   gevolgen   zijn   van   de   invoering   van   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor,   zodat   een   antwoord   kan   worden   gegeven   op   de   vraag   welke   invloed   de   uitspraak   heeft   op   het   Nederlandse   strafproces.   Ten   slotte   zal   §3.4   antwoord   geven   op   de   vraag   welke   alternatieve  opsporingsmethoden  kunnen  leiden  tot  andere  bewijsmiddelen  die  van  belang  zijn  om   te   komen   tot   een   succesvolle   vervolging.   Ook   dit   hoofdstuk   zal   afsluiten   met   een   paragraaf   waarin   het  antwoord  op  de  deelvragen  kort  zal  worden  samengevat.      

3.1    

Inleiding  

“Wie  is  Salduz  en  wat  was  het  gevolg  van  de  uitspraak  in  zijn  zaak  voor  Nederlandse  verdachten?”    

Op   27   november   2008   deed   de   Grand   Chamber   van   het   EHRM   uitspraak   in   de   zaak   Salduz   tegen   Turkije58.   De   uitspraak   deed   veel   stof   opwaaien   in   de   Nederlandse   strafrechtwereld.   Betekende   dit   nu  dat  een  advocaat  voortaan  recht  had  om  bij  ieder  politieverhoor  aanwezig  te  zijn?  Dat  was  wel  de   conclusie  van  prof.  dr.  Spronken,  hoogleraar  straf(proces)recht  aan  de  Universiteit  Maastricht  en  lid   van  de  commissie  die  het  eerder  aangehaalde  experiment  Raadsman  bij  politieverhoor  begeleidde.   Zij  noemde  een  week  later  de  uitspraak  in  het  NRC  Handelsblad  ‘spectaculair’;  de  ‘access  to  a  lawyer’   vanaf  het  eerste  politieverhoor  werd  door  haar  vertaald  naar  rechtsbijstand  van  een  advocaat  tijdens   het  politieverhoor59.       Op   11   december   2008   mengt   prof.   dr.   Borgers   zich   in   de   discussie   in   het   Nederlands   Juristenblad.   Borgers,  hoogleraar  straf(proces)recht  aan  de  Vrije  Universiteit,  betwijfelt  de  conclusies  die  Spronken   en  diverse  media  aan  de  uitspraak  van  het  EHRM  verbinden;  hij  is  van  mening  dat  uitsluitend  de  rol   van  de  raadsman  voorafgaand  aan  het  politieverhoor  door  de  uitspraak  meer  uitwerking  behoeft60.   Ook   de   politie   verwachtte   aanvankelijk   geen   directe   consequenties   voor   de   praktijk   in   Nederland;   de   Raad  van  Hoofdcommissarissen  liet  wel  weten  dat  de  interpretatie  van  de  uitspraak  door  de  minister   van  Justitie  leidend  zou  zijn.     De  uitspraak  Salduz  tegen  Turkije  van  het  EHRM  was  het  begin  van  een  reeks  standpunten  van  het   Openbaar   Ministerie   en   leidde   uiteindelijk,   mede   door   Nederlandse   rechters   gedane   uitspraken   ná   Salduz,   tot   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor   (zie   ook:   §3.3   betreffende   de   invoering   van   consultatiebijstand).   Borgers   blijkt   het   bij   het   rechte   eind   te   hebben   gehad:   de   bijstand   tijdens   het   politieverhoor  is  in  de  aanwijzing  uitsluitend  voorbehouden  aan  jeugdige  verdachten.      

3.1.2   EHRM   In  verschillende  zaken  heeft  het  EHRM  zich  uitgelaten  over  het  recht  op  bijstand  van  een  advocaat   vóór  of  tijdens  het  politieverhoor.  Hieronder  volgen  de  twee  belangrijkste  en  bekendste  uitspraken   van  het  EHRM  omtrent  de  rechtsbijstand  bij-­‐  en  voorafgaande  aan  het  politieverhoor.                                                                                                                                 58

 EHRM  27  november  2008,  nr  36391/02,  NJ  2009,  214.    Jensma  2008.   60  Borgers  2009  en  Spronken  2009.   59

3.1.2.1   Salduz  tegen  Turkije   Casus   De   17-­‐jarige   Yusuf   Salduz   wordt   op   29   mei   2001   in   Izmir   (Turkije)   aangehouden   op   verdenking   van   deelname   aan   een   onwettige   demonstratie   ter   ondersteuning   van   de   terroristische   Koerdische   Arbeiderspartij   (PKK)   en   het   ophangen   van   een   spandoek   met   de   tekst:   ‘Long   live   leader   Apo’   [verwijzend  naar  Abdullah  Öcalan,  leider  van  de  PKK].     Na   zijn   arrestatie   wordt   Salduz   verhoord   door   politieagenten   van   de   antiterrorisme-­‐eenheid.   Voorafgaand   aan   het   verhoor   ondertekent   hij   een   formulier   waarin   staat   dat   hij   op   de   hoogte   is   gesteld   van   de   tegen   hem   gerichte   beschuldiging   en   waarin   hij   wordt   gewezen   op   zijn   zwijgrecht.   Salduz  legt  een  bekennende  verklaring  af:  hij  zou  zijn  betrokken  bij  de  jeugdsectie  van  de  organisatie,   nam  deel  aan  de  georganiseerde  demonstratie  en  had  het  spandoek  beschreven.       Tijdens   zijn   voorgeleiding   voor   de   rechter-­‐commissaris   trekt   Salduz   zijn   eerder   afgelegde   verklaring   in.  Hij  verklaart  dat  hij  in  de  buurt  was  van  de  demonstratie  omdat  hij  daar  bij  een  vriend  op  bezoek   was.  Aan  de  demonstratie  zelf  had  hij  niet  deelgenomen  noch  had  hij  het  spandoek  vervaardigd.  Hij   stelt  tijdens  het  politieverhoor  onder  druk  te  zijn  gezet:  de  politie  had  hem  mishandeld  en  beledigd   waardoor  hij  uiteindelijk  zou  hebben  bekend.     Salduz  wordt  in  voorlopige  hechtenis  gesteld  en  krijgt  dan  de  gelegenheid  om  met  een  advocaat  te   spreken.   Op   5   december   van   dat   jaar   wordt   hij   veroordeeld   tot   viereneenhalf   jaar   gevangenisstraf   (dat   wegens   zijn   jeugdige   leeftijd   werd   teruggebracht   tot   tweeënhalf   jaar).   Aan   de   veroordeling   worden   zijn   bij   het   eerste   politieverhoor   afgelegde   verklaring   en   ten   overstaan   van   de   aanklager   afgelegde  verklaringen  van  medeverdachten  ten  grondslag  gelegd.  Bij  het  EHRM  beroept  Salduz  zich   erop  dat  zijn  recht  op  een  eerlijk  proces  is  geschonden  omdat  hem  bij  de  politie  niet  de  toegang  is   verschaft  tot  een  advocaat.     Overwegingen  EHRM   • Het   recht   op   rechtsbijstand   moet   worden   gezien   tegen   de   achtergrond   van   het   recht   op   bescherming  tegen  zelf-­‐incriminatie;   • voor   de   verhouding   tussen   het   nemo   tenetur-­‐beginsel   en   het   recht   op   toegang   tot   een   raadsman   verwijst   het   Hof   naar   de   rapportage   van   het   Europees   Comité   inzake   de   voorkoming   van   folteringen   en   onmenselijke   of   vernederende   behandeling   of   bestraffing   (CPT)  van  de  Raad  van  Europa,  waarin  wordt  betoogd  dat  recht  op  toegang  tot  een  raadsman   een  fundamentele  waarborg  is  tegen  een  slechte  behandeling;   • hoe   ernstiger   de   aanklacht,   hoe   belangrijker   het   is   dat   het   recht   op   toegang   tot   een   raadsman  in  een  democratische  samenleving  zo  strikt  mogelijk  wordt  gerespecteerd;   • het  recht  op  rechtsbijstand  dient  praktisch  en  effectief  te  zijn;   • uit   artikel   6   lid   1   EVRM   vloeit   voort   dat   als   regel   toegang   tot   een   raadsman   moet   worden   verschaft   vanaf   het   eerste   verhoor   bij   de   politie,   tenzij   in   het   licht   van   bijzondere   omstandigheden   in   de   concrete   zaak   is   aangetoond   dat   er   dwingende   redenen   zijn   om   dit   recht  te  beperken;   • ook   als   er   redenen   zijn   om   (in   uitzonderlijke   gevallen)   toegang   tot   een   raadsman   te   beperken,  dan  mag  dit,  ongeacht  deze  rechtvaardiging,  de  rechten  van  de  verdachte  onder   artikel  6  niet  beïnvloeden  of  aantasten;     • de  rechten  van  de  verdachte  zullen  in  beginsel  onherstelbaar  zijn  geschonden/aangetast  als   belastende   verklaringen,   afgelegd   tijdens   het   politieverhoor   zonder   toegang   tot   een   raadsman,  ten  grondslag  worden  gelegd  aan  een  veroordeling;   • inzake   Salduz   werd   artikel   6   lid   3   (c)   jo.   lid   1   EVRM   geschonden   wegens   het   uitblijven   van   rechtsbijstand  tijdens  politiedetentie.        

 

29  

3.1.2.2   Panovits  tegen  Cyprus   Casus   De  17-­‐jarige  Panovits  wordt  op  19  april  2000  op  Cyprus  in  verband  met  een  onderzoek  naar  moord   en  diefstal  met  geweld  met  zijn  vader  ontboden  op  het  politiebureau.  In  zijn  bijzijn  licht  de  politie  zijn   vader   in   over   het   delict,   de   ernst   ervan   en   het   bewijs   in   de   zaak.   Vader   Panovits   wordt   medegedeeld   dat  zijn  zoon  verdachte  is,  waarna  Panovits  wordt  meegenomen  voor  verhoor.  De  politie  raadt  vader   aan  om,  gelet  op  de  ernst  van  de  zaak,  juridische  bijstand  in  te  schakelen  en  biedt  aan  het  verhoor  bij   te  wonen.  Vader  slaat  dit  aanbod  af.  Ondertussen  wordt   Panovits  gehoord  en  legt  hij,  nadat  hem  de   cautie   is   medegedeeld,   een   bekennende   verklaring   af.   Ter   terechtzitting   verklaart   Panovits   de   verklaring  onder  druk  te  hebben  afgelegd.  De  politie  zou  hem  door  misleiding,  psychologische  druk,   (valse)  beloftes  en  bedreigingen  tot  een  bekentenis  hebben  bewogen.       Voor  wat  betreft  de  afwezigheid  van  rechtsbijstand  stelt  de  rechter  vast  dat  Panovits  zich  niet  op  een   wettelijke  bepaling  of  andere  bron  heeft  beroepen  waaruit  het  recht  op  rechtsbijstand  bij  de  afname   van   een   (belastende)   verklaring   blijkt.   Ook   is   de   rechtbank   er   niet   van   overtuigd   dat   de   politie   zijn   verklaring   door   gebruik   van   overmatige   of   oneigenlijke   druk   heeft   verkregen.   De   verklaring   wordt   als   bewijs   toegelaten.   In   hoger   beroep   wijst   de   rechter   er   bovendien   op   dat   vader   Panovits   is   aangeraden  rechtsbijstand  in  te  roepen  maar  dat  hij  aan  dat  advies  geen  gehoor  heeft  gegeven.     Bij   het   EHRM   stelt   Panovits   onder   meer   dat   hij   in   strijd   met   artikel   6   EVRM   niet   is   geïnformeerd   over   zijn  recht  om  een  raadsman  te  consulteren  voor  zijn  verhoor  en  voor  het  afleggen  van  een  verklaring.   Bovendien   klaagt   hij   dat   hij   niet   in   de   gelegenheid   is   gesteld   om   rechtsbijstand   in   te   roepen.   Twee   weken  na  de  uitspraak  van  het  EHRM  inzake  Salduz  tegen  Turkije,  oordeelt  het  Hof  dat  ook  in  de  zaak   Panovits  geen  sprake  was  van  een  eerlijk  proces.       Overwegingen  EHRM61   • Een   eerlijk   proces   in   artikel   6   EVRM   dient   zo   te   worden   uitgelegd   dat   een   verdachte   al   in   het   vooronderzoek  recht  heeft  op  de  bijstand  van  een  raadsman;   • restricties   daarop   zijn   slechts   mogelijk   in   bijzondere   omstandigheden   en   deze   mogen   de   eerlijkheid  van  het  proces  niet  aantasten;   • vanwege  het  feit  dat  Panovits  ten  tijde  van  het  politieverhoor  minderjarig  was  dient  rekening   te  worden  gehouden  met  de  kwetsbaarheid  en  de  intellectuele  en  emotionele  capaciteiten,   dienen  de  autoriteiten  stappen  te  ondernemen  om  te  voorkomen  dat  hij  zich  ongemakkelijk   of   geïntimideerd   voelt   en   moeten   de   autoriteiten   zich   ervan   verzekeren   dat   hij   een   goed   begrip  heeft  van  de  aard  van  het  onderzoek,  hetgeen  voor  hem  op  het  spel  staat,  de  straf  die   hem  uiteindelijk  kan  worden  opgelegd,  zijn  verdedigingsrechten  en  zijn  zwijgrecht;   • een   minderjarige   moet   de   algemene   strekking   van   hetgeen   hem   verteld   wordt   kunnen   begrijpen,   wat   betekent   dat   hij,   indien   nodig,   moet   worden   bijgestaan   door   een   tolk,   een   raadsman,  een  maatschappelijk  werker  of  een  vriend;   • er   zijn   criteria   waaraan   voldaan   moet   worden   om   afstand   van   een   recht   onder   artikel   6   EVRM  te  accepteren:     o afstand  van  het  recht  mag  niet  in  strijd  zijn  met  het  algemeen  belang;   o het  moet  ondubbelzinnig  zijn  vastgesteld;   o het  moet  zijn  voorzien  van  minimumwaarborgen;   o vastgesteld  moet  worden  dat  de  betrokkene  zich  bewust  was  van  de  gevolgen  van  de   afstand  van  zijn  recht.     • criteria   gelden   in   het   bijzonder   voor   afstand   van   rechten   door   minderjarigen,   gezien   hun   kwetsbaarheid;   • in   casu   is   niet   voldoende   gedaan   om   te   verzekeren   dat   Panovits   zich   bewust   was   van   zijn   rechten  waardoor  zijn  recht  op  rechtsbijstand  is  geschonden.                                                                                                                           61

 

 EHRM  11  december  2008,  4268/04,  NJB  2009,  67.  

30  

3.1.3   Gevolgen  voor  Nederlandse  verdachten    

“Als  officier  baal  ik  ervan  als  advocaten  hun  cliënten  het  zwijgen  opleggen  maar  als  advocaat  denk   ik  dat  het  een  verstandige  keuze  is”  –  de  kwaliteitsofficier    

De   uitspraak   van   het   EHRM   inzake   onder   andere   Salduz   en   Panovits   leidde   ertoe   dat   ook   Nederlandse   verdachten   aanspraak   konden   (en   gingen)   maken   op   bijstand   van   een   raadsman.   Niet   vanaf   de   inverzekeringstelling,   zoals   tot   nu   toe   gebruikelijk   was,   maar   reeds   vanaf   het   eerste   politieverhoor.   De   Hoge   Raad   liet   zich   in   aanloop   naar   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor   diverse   malen   uit   over   de   materie.   Hieraan   voorafgaand   werd   de   voorzieningenrechter   op   18   december  2008  om  een  voorlopige  uitspraak  gevraagd  over  hoe  om  te  gaan  met  de  uitspraak  van  het   EHRM.  Een  half  jaar  later  gaf  de  Hoge  Raad  voorlopige  richtlijnen  voor  lagere  gerechten.  Voorts  werd   een   belangrijk   arrest   gewezen   met   betrekking   tot   derdenwerking   van   Salduz.   De   drie   uitspraken   zullen  hieronder  worden  besproken.       3.1.3.1   Voorlopige  uitspraak  voorzieningenrechter   Casus   Op  17  december  2008  worden  aan  het  eind  van  de  middag  twee  verdachten  in  verzekering  gesteld   op   verdenking   van   straatroof,   respectievelijk   bedreiging   en   eenvoudige   mishandeling.   De   volgende   dag   deelt   de   officier   van   justitie   hen   mede   dat   hun   advocaat   niet   bij   de   eerstvolgende   politieverhoren  aanwezig  mag  zijn.  Hij  mag  wel  tussen  de  verhoren  door  eisers  bezoeken.     Om  een  voorlopige  uitspraak  van  de  voorzieningenrechter  te  Amsterdam  te  vragen,  staan  politie  en   het   Openbaar   Ministerie   nog   diezelfde   dag   voor   de   rechter.   De   verdachten,   eisers   in   dat   geding,   vorderen  te  gelasten  hun  raadsman  toegang  te  verlenen  tot  de  in  de  zaak  waarvoor  zij  in  verzekering   zijn   gesteld   af   te   nemen   politieverhoren,   zonder   nadere   voorwaarden   te   stellen   behalve   welke   voortvloeien  uit  het  Wetboek  van  Strafvordering  en  het  gedragsrecht  voor  advocaten.  Zij  beroepen   zich   daarbij   op   de   zaak   Salduz   tegen   Turkije   waarin   het   EHRM   oordeelde   dat   een   ieder   die   wordt   verdacht  van  een  strafbaar  feit  ook  gedurende  de  onderzoeks-­‐  of  voorfase  van  een  strafproces,  het   recht   heeft   effectief   te   worden   verdedigd   door   een   advocaat   omdat   dat   een   fundamenteel   onderdeel   van   een   eerlijk   proces   vormt.   Politie   en   Openbaar   Ministerie   zijn   van   mening   dat   met   ‘access   to   a   lawyer’   niet   werd   bedoeld,   toegang   tot   advocaat   tijdens   het   politieverhoor   omdat   het   EHRM   in   eerdere   rechtspraak   uitdrukken   overwoog   dat   een   dergelijk   recht   niet   bestaat.   Als   het   EHRM   had   willen   breken   met   deze   lijn,   had   het   volgens   hen   in   de   rede   gelegen   hier   expliciet   aandacht  aan  te  besteden.     Overwegingen  van  de  voorzieningenrechter62   Op   dit   moment   wordt   de   uitspraak   van   het   EHRM   in   de   zaak   Salduz   door   de   verschillende   rechtbanken   en   hoven   bestudeerd.   Er   zal   in   deze   rechtbank   eind   januari   2009   ook   een   "close   reading"   bijeenkomst   plaatsvinden   tezamen   met   wetenschappers.   Ook   in   het   landelijk   overleg   van   de   voorzitters   van   de   strafsectoren   (LOVS)   zal   een   en   ander   nog   nader   aan   de   orde   komen.   Inmiddels   zijn   er   ook   publicaties   verschenen   van   diverse   hoogleraren   die   tot   een   verschillende   interpretatie   van   de   zaak   Salduz   komen.   Onder   deze   omstandigheden   is   nader  onderzoek  nodig  om  de  betekenis  van  het  arrest  van  het  Europese  hof  vast  te  stellen.   Derhalve   is   thans   niet   voldoende   aannemelijk   dat   de   bodemrechter   de   door   eisers   voorgestane   uitleg   van   het   Salduz   arrest   zal   volgen   en   dient   de   vordering   te   worden   afgewezen.                                                                                                                                 62

 

 Rechtbank  Amsterdam  18  december  2008,  LJN:  BG7496,  NJFS  2009,  50.  

31  

3.1.3.2   Richtlijnen  rechtsbijstand  politieverhoor  n.a.v.  Salduz   Casus   Op  24  augustus  2006  werd  een  43-­‐jarige  verdachte  aangehouden  op  verdenking  van  bedreiging  met   zware  mishandeling  (het  opzettelijk  met  een  auto  inrijden  op  een  parkeercontroleur)  en  belediging   van   een   ambtenaar   in   functie.   Zonder   dat   hij   een   advocaat   had   geraadpleegd,   verklaarde   hij   diezelfde  dag  bij  de  politie:       “Op   24   augustus   2006   bevond   ik   mij   als   bestuurder   van   mijn   zwarte   Jeep   ter   hoogte   van   het   NS-­‐ station  in  Alkmaar.  Ik  stond  op  het  voorste  plaatsje  van  parkeerplaatsen.  Een  parkeercontroleur  die   op   de   stoep   stond,   zei   dat   ik   op   een   taxistandplaats   stond   en   dat   ik   weg   moest   gaan   omdat   ik   anders   een   boete   zou   krijgen.   Ik   heb   de   auto   gestart.   Het   kan   zijn   dat   ik   iets   over   de   stoep   ben   gereden.   Daarna  ben  ik  uitgestapt  en  naar  de  controleur  toe  gelopen  om  'lul'  tegen  hem  te  zeggen.”     Anderhalf   uur   na   het   afleggen   van   zijn   verklaring   werd   de   verdachte   heengezonden.   Ter   terechtzitting  herhaalde  en  bevestigde  hij  zijn  verklaring.  In  hoger  beroep  voerde  hij  aan  dat  hij  ten   onrechte   is   veroordeeld   omdat   hij   ontkende   op   de   parkeercontroleur   te   zijn   ingereden.   Hij   voerde   niet  aan  dat  hij  in  strijd  met  artikel  6  EVRM  werd  gehoord  zonder  dat  hij  erop  was  gewezen  eerst  met   een   raadsman   te   mogen   overleggen,   noch   maakte   hij   bezwaar   tegen   het   gebruik   van   de   verklaring   die  hij  bij  de  politie  had  afgelegd.     Pas  in  cassatie  klaagt  verdachte  dat  het  Hof  –in  strijd  met  artikel  6  EVRM-­‐  de  verklaring  die  hij  bij  de   politie   aflegde   in   de   bewijsvoering   heeft   betrokken   terwijl   hij   voorafgaand   aan   dat   verhoor   niet   in   de   gelegenheid  was  gesteld  een  advocaat  te  raadplegen.  Een  dergelijk  verweer  kan  niet  voor  het  eerst  in   cassatie   worden   gevoerd   aangezien   de   beoordeling   daarvan   een   onderzoek   van   feitelijke   aard   zou   vergen.  Derhalve  faalt  het  middel.       Richtlijnen  HR63   Hoewel  in  casu  het  middel  faalde,  stelde  de  Hoge  Raad  ter  zitting  van  17  februari  2009  in  deze  zaak   en   twee   vergelijkbare   zaken,   als   overbruggingsregime   in   afwachting   van   nieuwe   wetgeving   en   als   oriëntatiepunt  voor  beleidsinstanties,  de  volgende  richtinggevende  criteria  op:     o Een   door   de   politie   aangehouden   verdachte   kan   aan   art.   6   EVRM   een   aanspraak   op   rechtsbijstand   ontlenen   die   inhoudt   dat   hem   de   gelegenheid   wordt   geboden   om   voorafgaand   aan   het   verhoor   door   de   politie   aangaande   zijn   betrokkenheid   bij   een   strafbaar   feit  een  advocaat  te  raadplegen;     o Een   verdachte   dient   vóór   de   aanvang   van   het   eerste   verhoor   te   worden   gewezen   op   zijn   recht  op  raadpleging  van  een  advocaat;   o Uit   de   EHRM-­‐rechtspraak   kan   niet   worden   afgeleid   dat   een   meerderjarige   verdachte   recht   heeft  op  aanwezigheid  van  een  advocaat  bij  het  politieverhoor.  Een  minderjarige  verdachte   heeft  wel  recht  op  verhoorbijstand  van  zijn  raadsman  of  vertrouwenspersoon;   o Als   een   aangehouden   verdachte   niet,   of   niet   binnen   redelijke   grenzen,   de   gelegenheid   is   geboden  overleg  te  plegen  met  een  advocaat  levert  dat  in  beginsel  een  vormverzuim  op  als   bedoeld  in  art.  359a  Sv;     o Gelet  op  HR  30  maart  2004,  LJN:  AM2533,  NJ  2004/376  dient  te  worden  beoordeeld  of  aan   dat   rechtsverzuim   een   gevolg   moet   worden   verbonden   waarbij   rekening   dient   te   worden   gehouden  met  de  in  art.  359a  lid  2  Sv  genoemde  factoren,  zoals  onder  meer  "de  ernst  van   het  verzuim";   o Op  grond  van  de  EHRM-­‐rechtspraak  moet  worden  aangenomen  dat  een  verdachte  die  niet  in   de   gelegenheid   wordt   gesteld   zijn   advocaat   te   raadplegen   voorafgaande   aan   het   eerste   verhoor,  een  belangrijk  (strafvorderlijk)  voorschrift  in  aanzienlijke  mate  is  geschonden;                                                                                                                             63

 HR  30  juni  2009  LJN:  BH3079  BH3081  en  BH3084,  NJ  2009,  349,  351.  

 

 

32  

o

o o

Dat   vormverzuim   zal   daarom,   na   een   daartoe   strekkend   verweer,   dienen   te   leiden   tot   bewijsuitsluiting  van  verklaringen  van  de  verdachte  die  zijn  afgelegd  voordat  hij  een  advocaat   kon  raadplegen;     Datzelfde   geldt   voor   een   verweer   met   betrekking   tot   bewijsmateriaal   dat   is   verkregen   als   rechtstreeks  gevolg  van  een  voor  het  bewijs  onbruikbare  verklaring  als  hiervoor  bedoeld;     Of   van   zo'n   rechtstreeks   gevolg   kan   worden   gesproken,   laat   zich   niet   in   algemene   zin   beantwoorden.    

  3.1.3.3   Geen  derdenwerking:  schutznorm  niet  geschonden   Op  8  oktober  2003  werd  een  medeverdachte  van  de  cliënt  van  mr.  Spong  door  de  politie  verhoord,   zonder   dat   hij   voorafgaande   aan   dat   verhoor   een   advocaat   had   kunnen   raadplegen.   De   medeverdachte  legt  een  belastende  verklaring  af.  In  hoger  beroep  wordt  het  verweer  van  Spong,  dat   de  verklaringen  van  de  medeverdachte  niet  voor  het  bewijs  mogen  worden  gebezigd,  door  het  Hof   verworpen.       Mr.   Spong   stelt   cassatie   in   en   verschijnt   op   25   januari   2011   ter   zitting   bij   de   Hoge   Raad.   Opnieuw   stelt  hij  zich  op  het  standpunt  dat  de  verklaring  van  de  medeverdachte  (zwager  van  verdachte),  niet   voor  het  bewijs  mag  worden  gebruikt  omdat  medeverdachte  niet  voorafgaand  aan  en/of  tijdens  zijn   verhoor   zijn   raadsman   heeft   kunnen   raadplegen.   Hij   verwijst   daarbij   onder   andere   naar   de   Salduz-­‐ uitspraak  en  stelt  dat  het  een  schending  van  artikel  6  EVRM  jegens  medeverdachte  oplevert.       De  Hoge  Raad  verwijst  naar  het  in  §3.1.3.2  besproken  arrest,  waarin  de  Hoge  Raad  richtlijnen  heeft   opgesteld   naar   aanleiding   van   de   Salduz-­‐uitspraak   van   het   EHRM.   Daaruit   volgt   dat,   indien   een   aangehouden  verdachte  niet  (binnen  redelijke  grenzen)  de  gelegenheid  is  geboden  om  voorafgaand   aan   het   eerste   verhoor   door   de   politie   een   advocaat   te   raadplegen,   in   beginsel   een   vormverzuim   oplevert  als  bedoeld  in  art.  359a  Sv  en  dat  dat  in  de  regel  dient  te  leiden  tot  uitsluiting  van  het  bewijs   van  de  verklaringen  van  de  verdachte  die  zijn  afgelegd  voordat  hij  een  advocaat  kon  raadplegen.  De   Hoge  Raad  redeneert  dat  deze  regel  strekt  tot  bescherming  van  het  in  artikel  6  lid  1  EVRM  besloten   recht  van  de  verdachte  op  een  eerlijk  proces,  en  in  het  bijzonder  tot  bescherming  van  diens  recht  om   niet   aan   zijn   eigen   veroordeling   te   hoeven   meewerken.   De   Hoge   Raad   oordeelt   daarom   dat   de   bescherming  dus  is  beperkt  tot  de  verklaring  die  de  verdachte  in  zijn  eigen  strafzaak  heeft  afgelegd   en  zich  niet  strekt  tot  verklaringen  van  bijvoorbeeld  medeverdachten.     Uitgangspunten  t.a.v.  een  eventuele  inbreuk  op  het  recht  van  een  medeverdachte64:   -­‐ indien   het   niet   de   verdachte   is   die   door   de   niet-­‐naleving   van   het   voorschrift   is   getroffen   in   het   belang   dat   de   overtreden   norm   beoogt   te   beschermen,   zal   in   de   te   berechten   zaak   als   regel  geen  rechtsgevolg  behoeven  te  worden  verbonden  aan  het  verzuim  (vgl.  HR  30  maart   2004,  LJN:  AM2533,  NJ  2004/376,  rov.  3.5);   -­‐ een  verklaring  over  een  medeverdachte  zal  wél  buiten  beschouwing  worden  gelaten  indien   door   vormverzuim   bij   de   totstandkoming   van   de   verklaring   van   een   medeverdachte   de   betrouwbaarheid   van   die   verklaring   wezenlijk   is   beïnvloed,   (vgl.   HR   30   maart   2004,   LJN:   AM2533,  NJ  2004/376,  rov.  3.6.4).  

  3.2    

De  invoering  van  Salduz  

“Hoe  is  de  invoering  van  de  regeling  omtrent  de  consultatiebijstand  in  Amsterdam  verlopen?”    

De   uitspraak   van   het   EHRM   op   28   november   2008   in   de   zaak   Salduz   tegen   Turkije   en   de   kort   daaropvolgende   arresten   van   het   Hof   betreffende   het   onderwerp   raadsman   bij   politieverhoor,   zijn   niet   onopgemerkt   gebleven.   Ze   haalden   de   landelijke   pers   en   in   diverse   vakbladen   verschenen                                                                                                                           64

 

 HR  7  juni  2011  LJN:  BP2740,  NJ  2011,  375.  

33  

publicaties  waarin,  zoals  uit  de  inleiding  blijkt,  het  Salduz-­‐arrest  uiteenlopend  werd  geïnterpreteerd.   Het   was   meteen   duidelijk   dat   de   arresten   grote   consequenties   (kunnen)   hebben   voor   de   Nederlandse   strafrechtspleging.   Het   Openbaar   Ministerie   heeft,   tot   de   invoering   van   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor   die   op   1   april   2010   van   kracht   werd,   diverse   (niet-­‐bindende)   standpunten   naar   buiten   gebracht   over   hoe   om   te   gaan   met   de   materie.   In   aanloop   naar   de   aanwijzing  en  het  in  de  maak  zijnde  wetsvoorstel  tot  wijziging  van  wet  bracht  de  minister  van  Justitie   eveneens  zijn  standpunt  naar  voren  over  hoe  het  arrest  te  interpreteren  en  gaven  onder  andere  de   Nederlandse   Orde   van   Advocaten,   de   Raad   voor   de   Rechtspraak   en   de   Adviescommissie   Strafrecht   hun  advies  daaromtrent.      

3.2.1   De  overgangsfase:  OM-­‐standpunten  

De   belangrijkste   standpunten   van   het   Wetenschappelijk   Bureau   Openbaar   Ministerie   zullen   hieronder   in   §3.2.1   chronologisch   worden   weergegeven.   Deze   zijn   van   belang   bij   het   beoordelen   van   het   beroep   op   zwijgrecht   in   de   overgangsfase   (zie   hoofdstuk   4).   De   voor   dit   onderzoek   niet   van   belang   zijnde   wijzigingen,   bijvoorbeeld   betreffende   minderjarigen   of   zedenverdachten,   zijn   voor   de   overzichtelijkheid  hieronder  in  grijs  lettertype  weergegeven.       3.2.1.1   WBOM-­‐standpunt  inzake  Salduz  vs.  Turkije  (d.d.  18/12/2008)   Op  de  dag  dat  de  voorzieningenrechter  Amsterdam  voor  het  eerst  om  een  uitspraak  werd  gevraagd   inzake   het   recht   op   bijstand   bij   het   politieverhoor   (zie   §3.1.3.1),   zond   het   WBOM   haar   eerste   vrijblijvende  advies  naar  de  verschillende  parketten  over  hoe  te  handelen  inzake  Salduz.       Bij   de   oorspronkelijke   praktische   handreikingen   ging   het   WBOM   uit   van   de   situatie   dat   (een   samenvatting  van)  het  Salduz-­‐arrest  was  gelezen,  dat  een  verdachte  geen  aanspraak  kon  maken  op   de   fysieke   aanwezigheid   van   zijn   raadsman   bij   het   politieverhoor   en   dat   de   rechtsbijstand   uitsluitend   van   toepassing   was   op   de   periode   van   de   ‘initial   stages   of   police   interrogation’,   dus   tijdens   de   detentie  op  basis  van  artikel  57  Sv  (inverzekeringstelling)  of  artikel  61  Sv  (ophouden  voor  verhoor).   Buiten  bereik  van  dit  advies  vielen  dus  de  verhoren  zonder  detentie  (denk  aan  een  ontbieding  of  op   straat  bij  overtredingen).     De   aanbevelingen   van   het   WBOM   hadden   betrekking   op   de   zesuursperiode   (ophouden   voor   onderzoek)  omdat  bij  inverzekeringstelling  reeds  de  piketregeling  in  werking  trad.  De  aanbevelingen   hieronder   hebben   betrekking   op   dit   onderzoek   voor   zover   ze   in   het   donkere   lettertype   zijn   weergegeven;   de   aanbevelingen   met   het   lichtgrijze   lettertype   zijn   aanbevelingen   die   dit   onderzoek   niet  (zullen)  raken  en  worden  uitsluitend  voor  de  volledigheid  weergegeven.     Aanbevelingen   • Invoering   van   het   ‘piepsysteem’:   uitsluitend   indien   de   verdachte   om   een   raadsman   verzoekt,   zijn  verzoek  honoreren.  De  verdachte  wordt  (nog)  niet  op  de  mogelijkheid  van  rechtsbijstand   gewezen;   • Bij   een   misdrijf   waarop   voorlopige   hechtenis   is   toegelaten   (artikel   58   lid   1   Sv):   indien   verdachte   verzoekt   om   een   advocaat   wordt   overgegaan   tot   inverzekeringstelling,   ook   als   dat   niet  was  voorzien,  zodat  de  daarvoor  geldende  piketregeling  in  werking  treedt;   • Bij   een   misdrijf   waarop   geen   voorlopige   hechtenis   is   toegelaten   en   verdachte   een   voorkeursadvocaat   heeft:   advocaat   bellen   en   naar   het   bureau   laten   komen.   Indien   dat   laatste  niet  haalbaar  is:  telefonisch  onderhoud  tussen  advocaat  en  verdachte  arrangeren;   • Bij   een   misdrijf   waarop   geen   voorlopige   hechtenis   is   toegelaten   en   verdachte   geen   voorkeursadvocaat   heeft:   trachten   via   een   derde   (bijvoorbeeld   familielid   van   verdachte)   ofwel   via   de   piketcentrale   te   proberen   een   advocaat   te   spreken   te   krijgen.   Indien   dit   onmogelijk   blijkt,   overwegen   om   in   vrijheid   te   stellen   zonder   verhoor   met   een   ontbieding   op   een  later  tijdstip,  dan  wel  horen  zonder  advocaat  met  het  risico  op  bewijsuitsluiting;  

 

34  

•

In  alle  gevallen:  ondertussen  het  politieverhoor  maximaal  een  uur  staken  dan  wel  uitstellen   tot  na  de  verleende  rechtsbijstand.  

  3.2.1.2   WBOM-­‐standpunt  inzake  Salduz  -­‐na  Knigge  (d.d.  20/03/2009)   Naar  aanleiding  van  de  conclusies  van  advocaat-­‐generaal  mr.  Knigge  ter  zitting  op  17  februari  2009   (zie   §3.1.3.2)   vond   binnen   het   OM   overleg   plaats   over   de   aan   de   conclusies   te   verbinden   gevolgtrekkingen   met   betrekking   tot   de   dagelijkse   praktijk.   Het   WBOM   stelde   een,   naar   eigen   zeggen,   provisorische   regeling   op.   Hoewel   het   geen   officiële   beleidsregel   betrof,   functioneerde   het   wel   als   zodanig   omdat   het   College   van   procureurs-­‐generaal   én   de   Landelijke   Vergadering   van   Rechercheofficieren  hadden  aangekondigd  zich  te  kunnen  vinden  in  het  ‘nadere  standpunt’  van  het   WBOM,   in   afwachting   van   een   meeromvattende   regeling.   Voor   de   regeling   werd   een   verdeling   gemaakt  van  drie  soorten  zaken:     A-­‐zaken   -­‐ TGO-­‐zaken;   -­‐ TGO-­‐waardige  zaken  die  geen  TGO  worden  door  ondubbelzinnig  daderschap;   -­‐ Zaken   waarin   aan   de   aanhouding   een   opsporingsonderzoek   naar   zware   criminaliteit   aan   voorafging;   -­‐ Gevoelige  zaken.  Daarvan  is  in  elk  geval  sprake  als  het  optreden  van  politie  en  het  OM  in  een   concreet   geval   maatschappelijk   of   politiek   grote   belangstelling   ondervindt   of   kan   ondervinden   (bijvoorbeeld   zware   zedendelicten,   zinloos   geweld,   ernstige   medische   fouten,   terrorisme,  zaken  waarin  iemand  is  betrokken  die  landelijk  of  lokaal  grote  bekendheid  geniet   vanwege  zijn  positie  of  functie)     Aanbevelingen   • Contact  met  raadsman  wordt  ‘dwingend’  tot  stand  gebracht  (verdachte  hoeft  hierop  niet  te   worden  gewezen);   • Inverzekeringstelling   naar   voren   halen   teneinde   de   bestaande   piketregeling   in   werking   te   laten  treden;   • Niet  met  verhoor  aanvangen  voordat  verdachte  in  persoon  met  advocaat  heeft  gesproken;   • Afstand  van  het  recht  kan  alleen  worden  gedaan  in  het  bijzijn  van  de  advocaat.     B-­‐zaken   -­‐ Alle  overige  zaken  waarin  inverzekeringstelling  mogelijk  is     Aanbevelingen   • Geen   piepsysteem   maar   verdachte   wijzen   op   recht   om   voorafgaand   aan   het   eerste   politieverhoor  met  advocaat  te  overleggen;   • Verdachte  erop  wijzen  dat  hij  afstand  kan  doen  van  het  recht  op  consultatie   • Afstand  adequaat  documenteren  (handtekening  van  verdachte  is  niet  noodzakelijk)   • Indien  verdachte  een  advocaat  wil  raadplegen:  inverzekeringstelling  naar  voren  halen;     • Komst  van  een  advocaat  maximaal  vier  uur  afwachten  vanaf  het  moment  van  verzending  van   de  melding  aan  de  piketcentrale;   • Verdachte  heeft  recht  op  twintig  minuten  onderhoud.     C-­‐zaken   -­‐ Zaken  waarin  geen  inverzekeringstelling  mogelijk  is     Aanbevelingen   • Piepsysteem  handhaven;   • Oorspronkelijke  WBOM-­‐advies  in  soortgelijke  zaken  hanteren.  

 

35  

3.2.1.3   WBOM-­‐standpunt  inzake  Salduz  na  de  HR  (d.d.  10/07/2009)   Naar  aanleiding  van  de  arresten  van  de  Hoge  Raad  d.d.  30  juni  2009  (zie  §3.1.3.2)  zag  het  WBOM  zich   genoodzaakt   de   (voorlopige)   werkwijze   opnieuw   aan   te   passen.   De   eerder   gedane   aanbevelingen   bleven  van  kracht  maar  de  volgende  aanpassingen  werden  doorgevoerd:     -­‐ Minderjarige-­‐   en   (naar   het   oordeel   van   de   opsporingsambtenaar)   kwetsbare   verdachten   toevoegen  aan  A-­‐categorie  mits:     o misdrijf  met  een  strafbedreiging  van  >  12  jaar;   o misdrijf   met   een   strafbedreiging   van   <   12   jaar   maar   sprake   van   een   dode   of   zwaar   lichamelijk  letsel;   o zedenmisdrijf  met  een  strafbedreiging  van  >  8  jaar;   o zedenmisdrijf   met   een   strafbedreiging   van   <   8   jaar   maar   sprake   van   seksueel   misbruik  in  een  afhankelijkheidsrelatie;   -­‐ Bij   niet   verschijnen   van   de   raadsman   binnen   de   vieruurstermijn   dient   overleg   plaats   te   vinden   met   de   officier   van   justitie   (A-­‐zaken),   respectievelijk   hulpofficier   van   justitie   (B-­‐zaken)   alvorens  met  het  verhoor  aan  te  vangen;   -­‐ Afschaffing  piepsysteem  in  C-­‐zaken:  mededeling  recht  op  advocaat  op  eigen  kosten;   -­‐ Verhoorbijstand  van  raadsman  of  wettelijk  vertegenwoordiger  toestaan  bij  alle  (inhoudelijke)   politieverhoren  van  minderjarige  verdachte  onder  de  voorwaarden  gesteld  in  het  experiment   Raadsman  bij  politieverhoor;   -­‐ Afstand   van   consultatie-­‐   en   verhoorbijstand   kan   in   categorie   B-­‐zaken   indien   dit   ondubbelzinnig  gebeurt  en  de  verdachte  de  consequenties  ervan  kan  overzien.     3.2.1.4   WBOM-­‐standpunt   inzake   Salduz-­‐geïntegreerde   versie   (d.d.   30/07/2009)   De  geïntegreerde  versie  van  het  WBOM-­‐standpunt  was  wederom  een  voorlopige  werkinstructie  en   bevatte  slechts  enkele  bijstellingen  ten  opzichte  van  de  vorige  standpunten.  De  bijstellingen  hadden   allen  betrekking  op  de  verhoorbijstand  van  minderjarigen  en  zullen  hier  derhalve  niet  nader  worden   uitgelicht.    

  3.2.2   Aanwijzing  rechtsbijstand  politieverhoor  

De  beleidsregel  van  het  College  van  procureurs-­‐generaal  werd  door  de  Commissie  Munnichs,  onder   voorzitterschap   van   mr.   G.M.   Munnichs,   plaatsvervangend   hoofdofficier   van   justitie   te   Breda,   in   afstemming   en   samenwerking   met   betrokken   belanghebbenden   (waaronder   het   bestuursdepartement,   politie,   advocatuur   en   de   Raad   voor   de   Rechtsbijstand)   opgesteld   en   leidde   tot   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor   (2010A007)   die   op   1   april   2010   in   werking   is   getreden65.   In   de   aanwijzing   worden   regels   gegeven   primair   voor   de   verwezenlijking   van   het   recht   van  de  aangehouden  verdachte  om  voorafgaand  aan  het  politieverhoor  een  raadsman  te  raadplegen   (consultatiebijstand)   en   secundair   over   de   invulling   van   het   recht   op   bijstand   door   een   raadsman   tijdens  het  politieverhoor  (verhoorbijstand).     Met  de  inwerkingtreding  van  de  aanwijzing  kwam  de  handelswijze  van  het  WBOM  te  vervallen  –voor   zover   die   werd   gehandhaaft.   De   belangrijkste   wijzigingen   en   aanvullingen   betreffende   de   consultatiebijstand,  zijn:     • nieuwe   financieringsregeling   van   de   Raad   voor   de   Rechtsbijstand,   ‘Vergoeding   raadplegen   raadsman   voorafgaand   aan   of   bij   het   politieverhoor’   waardoor   de   noodzaak   om   de   inverzekeringstelling  naar  voren  te  halen  vervalt;     • verkorting  van  de  termijnen  voor  de  komst  van  de  raadsman  van  vier  uur  naar  twee  uur  in  A-­‐   en  B-­‐zaken  en  verlenging  van  die  termijn  van  één  naar  twee  uur  in  C-­‐zaken;   • bij  A-­‐zaken  kan  de  verdachte  geen  afstand  doen  van  het  recht  op  consultatiebijstand;                                                                                                                           65

 

 Zie  bijlage  1:  Aanwijzing  rechtsbijstand  politieverhoor  (2010A007).  

36  

• •

• •

•

•

•

•

•

de  verdachte  krijgt  dertig  minuten  de  tijd  om  met  zijn  raadsman  te  overleggen;   pas   nadat   de   verdachte   in   de   gelegenheid   is   gesteld   een   raadsman   te   consulteren,   kan   de   voorgeleiding  aan  een  hulpofficier  van  justitie  met  het  oog  op  de  inverzekeringstelling  van  de   verdachte  (in  daarvoor  in  aanmerking  komende  gevallen)  plaatsvinden;   een   categorie   C   verdachte   kan   maximaal   twee   telefonische   pogingen   ondernemen   om   met   zijn  raadsman  in  contact  te  komen;   bij   een   verdachte   die   na   zijn   aanhouding   maar   voorafgaand   aan   de   voorgeleiding   voor   een   hulpofficier  van  justitie  spontaan  een  zichzelf  belastende  verklaring  begint  af  te  leggen,  dient   de   politie   zich   te   onthouden   van   het   stellen   van   vragen.   Indien   dit   onvermijdelijk   is,   in   het   dringend  belang  van  de  gezondheid  of  veiligheid  van  personen,  zal  de  politie  de  verdachte  de   cautie  moeten  geven  en  hem  moeten  wijzen  op  consultatiebijstand;   als   verdachte   is   aangehouden   voor   een   feit   uit   de   B-­‐   of   C-­‐categorie   en   tijdens   het   politieverhoor   rijst   een   nieuwe   verdenking   op   een   niet   soortgelijk   feit   uit   de   A-­‐   of   B-­‐ categorie,  dan  wijst  de  politie  de  verdachte  opnieuw  op  het  recht  op  consultatiebijstand  en   wordt  gehandeld  zoals  ten  aanzien  van  zaken  in  die  betreffende  categorie  is  gesteld;   Als  verdachte  is  aangehouden  ter  zake  van  verdenking  van  een  feit  uit  de  C-­‐categorie  en  er   rijst  tijdens  het  politieverhoor  een  verdenking  ter  zake  van  een  niet-­‐soortgelijk  feit  uit  de  C-­‐ categorie,   dan   dient   hij   ook   wat   betreft   dat   niet-­‐soortgelijke   feit   andermaal   op   zijn   consultatierecht  te  worden  gewezen;   als  tijdens  het  politieverhoor  de  verdenking  rijst  dat  verdachte  betrokken  is  geweest  bij  één   of   meer   feiten   die   soortgelijk   zijn   aan   of   verband   houden   met   het   feit   waarvoor   hij   is   aangehouden,   dan   hoeft   hij   niet   opnieuw   op   het   recht   op   consultatiebijstand   te   worden   gewezen;   een   verdachte   in   een   B-­‐zaak   die   afstand   heeft   gedaan   van   het   consultatierecht   kan   zijn   beslissing  op  ieder  moment  herzien.  De  hulpofficier  van  justitie  beslist  op  dat  moment  over   de  verdere  gang  van  zaken  aangaande  het  contact  met  die  raadsman;   degene  die  schriftelijk  wordt  ontboden  om  voor  verhoor  op  het  politiebureau  te  verschijnen,   wordt   over   de   mogelijkheid   om   voor   eigen   rekening   een   advocaat   te   raadplegen   geïnformeerd.   Indien   de   politie   voornemens   is   hem   aan   te   houden,   wordt   hem   dat   medegedeeld  in  de  brief  en  wordt,  na  aanhouding,  conform  de  aanwijzing  gehandeld.  

  Omdat  dit  onderzoek  zich  richt  op  meerderjarige  verdachten,  worden  de  wijzigingen  betreffende  de   verhoorbijstand  van  minderjarige  verdachten  niet  nader  genoemd.  Hiervoor  wordt  verwezen  naar  de   aanwijzing,  die  als  bijlage  1  is  opgenomen.        

3.2.3   Concept  wetsvoorstel    

Aangezien  het  wetsvoorstel  nog  slechts  een  concept  is  ten  tijde  van  schrijven  van  dit  stuk  en  dit  voor   het   onderzoek   bovendien   weinig   toevoegt,   wordt   niet   expliciet   ingegaan   op   de   voorgenomen   wetswijzigingen   maar   wordt   volstaan   met   een   korte,   chronologische   weergave   van   de   inhoud   van   de   stukken  hieromtrent.    

 

15  april  2009:     Standpunt  minister  van  Justitie  inzake  Salduz66     De   minister   van   Justitie   kondigt   de   Tweede   Kamer   aan   dat   de   arresten   hem   aanleiding   geven   tot   wetswijziging.  In  zijn  overweging  daartoe  heeft  hij  rekening  gehouden  met  onder  andere  de  brief  van   het   College   van   procureurs-­‐generaal   van   6   maart   2009   en   de   brief   van   de   Nederlandse   Orde   van   Advocaten  van  19  maart  2009.      

                                                                                                                        66

 

 Kamerstukken  II  2009/10,  31  700  VI,  nr.  117.  

37  

Zijn   conclusie   luidt   dat   de   arresten   Salduz   en   Panovits   nopen   tot   aanpassing   van   de   wettelijke   regeling   op   het   punt   van   het   informeren   over   en   verschaffen   van   rechtsbijstand   aan   verdachten   voorafgaand  aan  het  politieverhoor.  De  volgende  elementen  overweegt  hij  op  te  nemen:     • een  verplichting  tot  het  verstrekken  van  informatie  over  de  mogelijkheid  van  rechtsbijstand,   met  inbegrip  van  de  mogelijkheid  van  overleg  met  een  raadsman;   • een  verduidelijking  van  de  gevallen  waarin  een  aangevulde  cautie  op  haar  plaats  is:  in  ieder   geval   de   zaken   waarin   iemand   als   verdachte   is   aangehouden   voor   verhoor   op   een   politiebureau;   • toekenning  van  het  recht  op  overleg  met  een  raadsman  voorafgaand  aan  het  politieverhoor.     22  maart  2011:     Concept  Memorie  van  Toelichting  Wet  raadsman  en  politieverhoor     Betreft   de   toelichting   op   de   wijziging   van   het   Wetboek   van   Strafvordering   tot   aanvulling   van   de   regeling   van   het   politieverhoor   van   de   verdachte   en   diens   aanhouding   en   voorgeleiding   aan   de   officier   van   justitie,   de   inverzekeringstelling   en   het   recht   op   rechtsbijstand   in   het   strafproces   (Wet   raadsman  en  politieverhoor).     15  april  2011:       Conceptwetsvoorstel  rechtsbijstand  en  politieverhoor   In  het  conceptwetsvoorstel  zijn  de  artikelen  in  het  Wetboek  van  Strafvordering  te  lezen  die  worden   aangepast   of   toegevoegd.   Zo   is   de   minister   voornemens   een   artikel   27c   Sv   in   te   voegen   waarin   de   mededelingen  aan  verdachte  voorafgaand  aan  het  politieverhoor  zijn  vastgelegd  en  een  artikel  27d   Sv   met   betrekking   tot   zijn   rechten.   Voorts   zal   naar   verwachting   in   de   toekomst   de   advocaat   in   A-­‐ zaken  worden  toegelaten  tot  het  verhoor  om  zo  tegemoet  te  komen  aan  de  eisen  die  de  Europese   Commissie   stelt   in   haar   in   de   maak   zijnde   richtlijn   en   zal   de   verlenging   inverzekeringstelling   nog   uitsluitend  mogelijk  zijn  met  machtiging  van  de  rechter-­‐commissaris.     22  juni  2011:       Advies  Raad  voor  de  Rechtspraak   Ten   aanzien   van   het   zwijgrecht,   overweegt   de   Raad   voor   de   Rechtspraak   of   in   de   Memorie   van   Toelichting   ook   de   vraag   betrokken   zou   moeten   worden   of   er   aanleiding   bestaat   voor   een   herbezinning   op   de   wijze   waarop   bescherming   wordt   gegeven   aan   het   zwijgrecht,   nu   uit   het   experiment   Raadsman   bij   politieverhoor   naar   voren   is   gekomen   dat   verdachten   die   voorafgaande   aan   het   politieverhoor   een   raadsman   hebben   geraadpleegd,   vaker   een   beroep   doen   op   hun   zwijgrecht.  Met  name  zou  daarin  moeten  worden  betrokken  of  meer  dan  tot  nu  toe  aan  een  beroep   op  het  zwijgrecht  gevolgen  kunnen  worden  verbonden  bij  de  waardering  van  het  bewijs.     24  juni  2011:       Preadvies  Adviescommissie  Strafrecht   Ook  de  Adviescommissie  Strafrecht  doet  een  duit  in  het  zakje  en  geeft  de  minister  van  Justitie  tips   naar  aanleiding  van  het  conceptwetsvoorstel  en  de  daarbij  behorende  Memorie  van  Toelichting.  Zij   stelt  onder  andere  voor  de  consultatie  met  de  raadsman  niet  in  tijd  te  beperken  (tot  een  half  uur)  en   om  nadere  regels  te  stellen  omtrent  de  duur  van  de  politieverhoren.      

3.3    

Invloed  Nederlands  strafproces  

“Welke  invloed  heeft  de  uitspraak-­‐Salduz  op  het  Nederlandse  strafproces?”    

Na   de   uitspraken   van   het   EHRM   speelde   op   korte   termijn   vooral   de   vraag   of   de   advocaat   tot   het   politieverhoor  moest  worden  toegelaten.  Op  langere  termijn  speelde  de  vraag  welke  consequenties   de   arresten   moesten   of   zouden   hebben   voor   de   regeling   van   het   voorarrest,   de   gefinancierde   rechtsbijstand   en   –vooral–   voor   de   opsporing.   Prof.   mr.   dr.   Knigge,   advocaat-­‐generaal   bij   de   Hoge   Raad,   schreef   in   zijn   conclusies   bij   de   arresten   waarin   (voorlopige)   richtlijnen   werden   gegeven   inzake   Salduz:   “Naar   het   zich   laat   aanzien   zal   het   (eerste)   politieverhoor   als   middel   van   waarheidsvinding   sterk  aan  betekenis  inboeten.  De  behoefte  aan  vervangende  (privacygevoelige)  opsporingsmethoden  

 

38  

zal  daardoor  mogelijk  toenemen.”  Hij  baseert  zijn  vermoeden  op  een  dergelijke  ontwikkeling  die  zich   tien  jaar  geleden  in  het  Verenigd  Koninkrijk  voordeed67.       De  consequenties  zijn  daarmee  niet  beperkt  tot  een  wijziging  van  de  regeling  van  de  gefinancierde   rechtsbijstand  maar  strekken  verder:  het  lijkt  voor  de  verdachte  niet  uitsluitend  positief  om  zich  op   zijn  zwijgrecht  te  beroepen,  ook  al  betekent  dat  nu  dat  een  belangrijk  bewijsmiddel  verloren  zal  gaan   en  vaker  niet  tot  een  succesvolle  veroordeling  kan  worden  gekomen.  Als  in  de  toekomst  net  als  bij  de   kennelijk   leugenachtige   verklaring   ook   aan   het   zwijgrecht   rechtstreeks   nadelige   consequenties   kunnen   worden   verbonden   voor   wat   betreft   de   waardering   van   het   bewijs,   zoals   de   Raad   voor   de   Rechtspraak   adviseert,   of   als   door   een   toenemend   beroep   op   zwijgrecht   de   behoefte   aan   vervangende   (meer   privacygevoelige)   opsporingsmethoden   toeneemt,   werkt   het   zwijgrecht   voor   verdachten  op  den  duur  ook  in  hun  nadeel.    

3.4    

Tijdsbesteding  in  het  vooronderzoek  

“Welke  alternatieve  opsporingsmethoden  kunnen  leiden  tot  andere  bewijsmiddelen  die  van  belang   zijn  voor  vervolging?”    

Of   een   frequenter   beroep   op   het   zwijgrecht   zal   zorgen   voor   een   (grote)   stijging   van   het   aantal   vrijspraken   of   een   daling   van   het   aantal   vervolgingen,   dan   wel   gerechtelijke   dwalingen,   is   (thans)   onmogelijk   vast   te   stellen   en   zal   op   een   later   tijdstip   over   een   langere   periode   onderzocht   kunnen   worden.   Het   ligt   echter   in   de   lijn   der   verwachting   dat   bij   een   afname   van   het   aantal   verdachtenverklaringen,   die   zo   van   belang   zijn   voor   de   bewijsvoering,   de   focus   van   het   opsporingsonderzoek   met   name   in   ernstigere   zaken   vaker   verplaatst   zal   (moeten)   worden.   Uit   literatuurstudie   en   de   in   het   kader   van   dit   onderzoek   gevoerde   interviews   (zie   hoofdstuk   4)   komt   naar   voren   dat   op   diverse   gebieden   winst   te   behalen   is   als   het   gaat   om   effectief   opsporen   en   bewijsvergaring.  Hieronder  zullen  de  drie  meest  genoemde  verbeterpunten  worden  besproken.      

3.4.1   Getuigenverhoren  

Tijdens   het   uitvoeren   van   dit   onderzoek   verscheen   in   november   2012   in   Strafblad,   Thema:   het   getuigenverhoor   het   artikel   ‘Politieverhoor   van   getuigen’68.   Daarin   vraagt   Van   Amelsvoort   zich   af:   “Moet   de   politie   na   Salduz   nog   blijven   investeren   om   verklaringen   van   verdachten   te   verkrijgen?   Misschien  kan  die  tijd  beter  worden  besteed  aan  het  verkrijgen  van  bruikbare  getuigenverklaringen:   verklaringen   die   inhoud   hebben   én   betrouwbaar   zijn.”   In   het   artikel   wordt   vervolgens   aandacht   besteed   aan   het   belang   van   de   getuigeverklaring   als   wettig   bewijsmiddel   en   de   wijze   waarop   de   verklaring   van   een   getuige   zo   betrouwbaar   en   volledig   mogelijk   tot   stand   dient   te   komen.   Een   grotere   investering   in   (het   horen   van)   getuigen   is   een   belangrijke   manier   om   onderzoekstijd  beter   te   besteden.      

3.4.2   Forensische  bewijsgaring  

Kop,  Van  der  Wal  en  Snel69  concludeerden  in  2011  al  dat  de  invulling  van  de  opsporing  is  verschoven.   Zij  weten  dit  aan  (inter)nationalisering,  nieuwe  aanpak  van  criminaliteit  en  toenemende  invloed  van   de  media  op  de  opsporing  en  vervolging  waardoor  de  opsporing  steeds  complexer  wordt.  Zij  reikten   vijf  ‘vernieuwingen’  aan  om  beter  en  slimmer  op  te  sporen:     1. Bevordering  van  de  inzet  van  burgers  in  de  opsporing:  vergroten  van  de  heterdaadkracht;   2. Meer  proactieve  inzet  c.q.  preventie;   3. Van  mono-­‐  naar  multidisciplinaire  cultuur:  samenwerken  met  (keten)partners;   4. De  inzet  van  techniek  en  nieuwe  technologie  beter  benutten;   5. De  kwaliteit  en  diversiteit  van  medewerkers  in  de  opsporing  verbeteren.                                                                                                                             67

 Fijnaut  2001,  p.  740.    Van  Amelsvoort  2012,  p.  357-­‐365.   69  Kop,  Van  der  Wal  &  Snel  2011,  p.  21-­‐27.   68

 

39  

Voor   districtsrecherches   is   met   name   het   vierde   punt   van   belang   bij   de   opsporing   van   (ernstige)   strafbare   feiten:   de   inzet   van   techniek   en   nieuwe   technologie   beter   benutten.   Het   Programma   Versterking   Opsporing   en   Vervolging   (PVOV)   dat   naar   aanleiding   van   het   eerdergenoemde   evaluatierapport   Schiedammer   parkmoord   werd   opgesteld,   richtte   zich   reeds   op   een   structurele   capaciteitsuitbreiding   en   kwaliteitsverbetering   bij   relevante   onderdelen   van   politie   en   justitie,   waaronder  de  afdelingen  Forensische  Opsporing.  Deze  verbetering  is  nog  altijd  gaande  en  van  groot   belang  als  (betrouwbaar)  onderdeel  van  de  bewijsvoering.      

3.4.3   Bijzondere  opsporingsbevoegdheden  

Op   1   februari   2000   is   de   Wet   BOB   in   werking   getreden70.   De   wet   was   een   uitvloeisel   van   het   onderzoek   van   de   Parlementaire   Enquêtecommissie   Opsporingsmethoden,   beter   bekend   als   de   Commissie  Van  Traa,  en  bevat:     1. een   regeling   van   de   bijzondere   opsporingsbevoegdheden   observatie,   infiltratie,   pseudokoop,   pseudodienst-­‐verlening,   stelselmatige   informatie-­‐inwinning,   betreden   van   een   besloten   plaats  en  opnemen  van  vertrouwelijke  communicatie  met  een  technisch  hulpmiddel;   2. een   regeling   van   verscheidene   vormen   van   bijstand   aan   opsporing   door   burgers,   zoals   de   informant,  de  burgerinfiltrant  en  de  burgerpseudokoop-­‐  of  dienstverlening;   3. een  (herziene)  regeling  van  de  bevoegdheid  van  het  opnemen  van  telecommunicatie  en  het   vorderen  van  inlichtingen;   4. een   nieuwe   grondslag   voor   de   toepassing   van   opsporingsbevoegdheden,   namelijk   het   vermoeden  dat  in  georganiseerd  verband  ernstige  misdrijven  worden  beraamd  of  gepleegd;     5. een  regeling  van  het  verkennend  onderzoek.     Al  langer  bestaande  bevoegdheden  werden  met  de  invoering  van  de  wet  BOB  preciezer  en  wettelijk   geregeld,   wat   meer   houvast   bood   bij   toepassing   in   de   praktijk.   Toch   blijkt   (o.a.   uit   de   interviews)   dat   in   de   praktijk   nog   voornamelijk   de   telefoontap   wordt   ingezet;   een   intensief   en   tijdrovend   middel   dat   steeds   minder   effectief   wordt,   onder   andere   door   de   toegenomen   alternatieve   communicatiemethoden   zoals   e-­‐mail,   twitter,   sociale   mediasites   en   ping71.   Om   andere   bewijsmiddelen   te   vergaren   zal   in   de   toekomst   vaker   gebruik   gemaakt   moeten   worden   van   bijvoorbeeld   de   internettap,   het   afluisteren   van   vertrouwelijke   communicatie   met   een   technisch   hulpmiddel  of,  in  grotere  zaken,  ‘werken  onder  dekmantel’-­‐trajecten.      

3.5  

Samenvatting  

Ter   beantwoording   van   de   eerste   deelvraag,   werd   in   dit   hoofdstuk   ten   eerste   de   casus   Salduz   besproken.  Het  EHRM  overwoog  daarin  dat  het  recht  op  rechtsbijstand  dient  ter  bescherming  tegen   zelf-­‐incriminatie   en   dat,   hoe   ernstiger   de   klacht,   hoe   belangrijker   het   recht   op   toegang   tot   een   raadsman  is  maar  dat  als  regel  toegang  tot  een  raadsman  verschaft  moet  worden  vanaf  het  eerste   verhoor.   De   uitspraak   had   tot   gevolg   dat   ook   Nederlandse   verdachten   een   aanspraak   konden   en   gingen   doen   op   rechtsbijstand   vanaf   het   eerste   verhoor,   wat   uiteindelijk   leidde   tot   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor.   De   Hoge   Raad   gaf,   in   aanloop   naar   de   aanwijzing,   richtinggevende   criteria,   wat   ertoe   leidde   dat   verdachten   voor   aanvang   van   het   eerste   politieverhoor   op   het   consultatierecht   werd   gewezen.   Ten   tweede   werd   de   deelvraag   beantwoord   hoe   de   invoering   omtrent  de  consultatiebijstand  in  Amsterdam  is  verlopen.    Het  WBOM  nam  daartoe  standpunten  in   die   aansloten   bij   de   richtlijnen   van   de   Hoge   Raad.   Ten   derde   werd   een   antwoord   gegeven   op   de   deelvraag   welke   invloed   de   uitspraak   Salduz   heeft   op   het   Nederlandse   strafproces.   De   verklaring   van   de   verdachte   is   een   belangrijk   bewijsmiddel.   Door   een   frequentere   consultatie   van   de   raadsman,   wordt   vaker   een   beroep   gedaan   op   het   zwijgrecht,   waardoor   de   verdachtenverklaring   als   bewijsmiddel   in   waarde   afneemt.   Politie   en   justitie   zullen   daardoor   meer   op   andere   (meer   privacygevoelige)   bewijsmiddelen   moeten   focussen   om   toch   tot   een   succesvolle   veroordeling   te                                                                                                                           70 71

 

 Stb.  2000,  32.      Odinot  e.a.  2012,  p.  268.  

40  

kunnen   komen.   Daarmee   werd   de   vierde   en   laatste   deelvraag   van   dit   hoofdstuk   beantwoord.   De   focus   op   andere   bewijsmiddelen   is   voor   dit   onderzoek   geconcentreerd   op   drie   onderdelen:   een   verbetering   van   de   kwaliteit   en   betrouwbaarheid   van   getuigenverklaringen,   meer   en   betere   forensische   bewijsgaring   en   meer   inzet   van   bijzondere   opsporingsbevoegdheden   zoals   een   internettap,   het   opnemen   van   vertrouwelijke   communicatie   met   een   technisch   hulpmiddel   en   ‘werken  onder  dekmantel’-­‐trajecten.      

 

41  

HOOFDSTUK  4  

HET  ONDERZOEK  EN  DE  RESULTATEN  

In   dit   laatste   hoofdstuk   zal   antwoord   worden   gegeven   aan   de   laatste   twee   deelvragen:   §4.2   op   de   vraag  of  daadwerkelijk  sprake  is  van  een  stijging  van  het  aantal  verdachten  dat  zich  op  hun  zwijgrecht   beroepen   en   §4.3   op   de   vraag   welke   aanbevelingen   ten   aanzien   van   de   politie   er   uit   de   interviews   naar   voren   komen.   Voorafgaand   aan   de   resultaten   van   het   dataonderzoek   zal   in   §4.1   worden   uitgelegd  hoe  tot  de  resultaten  is  gekomen  en  welke  criteria  zijn  gehanteerd  bij  het  uitvoeren  van  de   steekproef.  Zoals  de  voorgaande  hoofdstukken  sluit  ook  dit  hoofdstuk  af  met  een  paragraaf  waarin   het  antwoord  op  de  deelvragen  kort  zal  worden  samengevat.      

4.1  

Kwantitatief  onderzoek  

Voor   het   antwoord   op   de   vraag   of   sinds   de   invoering   van   de   aanwijzing   de   verklaringsbereidheid   van   verdachte   is   beïnvloed,   werd   kwantitatief   onderzoek   verricht.   Dit   onderzoeksmodel   kenmerkt   zich   doordat  het  zeer  specifiek  en  gesloten  is.  De  variabelen  die  in  dit  onderzoek  zijn  gebruikt,  betreft  de   categorisering   van   de   verklaringen.   Hieronder   volgt   uitleg   over   de   geselecteerde   zaken,   de   steekproef  en  het  panelonderzoek.      

4.1.1   De  zaken  

Voor   het   onderzoek   zijn   uitsluitend   zaken   geselecteerd   die   werden   ingezonden   door   de   bureaus   districtsrecherche,   TGO’s   daaronder   begrepen.   Het   betreft   uitsluitend   zaken   die   in   de   betreffende   kalenderjaren   werden   ingezonden,   ongeacht   wanneer   het   misdrijf   werd   gepleegd   of   wanneer   de   verklaringen   werden   afgelegd.   De   inzendingen   gebeurden   onder   de   vermelding   moord/doodslag   of   poging   daartoe   (overtreding   van   een   misdrijf   uit   titel   XIX   van   het   Wetboek   van   Strafrecht:   misdrijven   tegen  het  leven  gericht),  al  dan  niet  gecombineerd  met  (een)  ander(e)  feit(en)  (denk  aan  subsidiair   zware  mishandeling  of  illegaal  wapenbezit).  De  cijfers  werden  verkregen  uit  het  systeem  BOSZ,  dat   de   sturing   van   zaken   van   politie   naar   justitie   monitort.   Met   deze   selectiecriteria   vallen   de   onderzochte  zaken  onder  de  A-­‐  ofwel  de  B-­‐categorie.       Aantal  ingezonden  zaken  (poging)  moord/doodslag  politieregio  Amsterdam-­‐Amstelland  

Districtsrecherche  1   Districtsrecherche  2   Districtsrecherche  3   Districtsrecherche  4   Districtsrecherche  5   Aantal  verklaringen   Steekproef:  20%  

2008

2009

2010

2011

Totaal 2008 t/m 2011

60

61

47

60

228

44

21

42

32

139

91

56

77

52

276

37

35

31

48

151

98

38

80

33

249

330  

211  

277  

225  

1.043  

66  

42  

55  

45  

209  

Bijlage  2:  overzicht  aantal  ingezonden  zaken  d.d.  26  september  2012  per  districtsrecherche  

 

4.1.2   Steekproef  

Voor   de   steekproef   is   een   percentage   van   20%   gehanteerd.   In   sommige   zaken   werden   meerdere   verdachten  verhoord.  In  het  totaaloverzicht  van  het  aantal  zaken  wordt  voor  twee  verdachten  in  één   zaak   ook   twee   zaken   gerekend.   Echter,   ook   als   zij   niet   zelf   werden   verdacht   van   (poging)   moord/doodslag   maken   zij   dus   deel   uit   van   deze   groep.   Daarbij   kan   worden   gedacht   aan   de   aanhouding   van   een   verdachte   die   het   wapen   heeft   aangeleverd   of   weggemaakt,   twee   aanhoudingen   bij   het   op   heterdaad   betrappen   van   twee   ruziënde   mensen   waarbij   na   aankomst   op   het  bureau  slechts  één  van  hen  aangifte  doet  ter  zake  poging  tot  doodslag  of  de  aanhoudingen  van   alle   betrokkenen   (waaronder   het   slachtoffer)   bij   het   ter   plaatse   komen   na   een   schietincident.   Een   verklaring   van   een   dergelijke   verdachte   was   voor   dit   onderzoek   ‘onbruikbaar’,   omdat   voor   dit  

onderzoek  alleen  de  verklaringen  van  verdachten  van  (poging)  moord/doodslag  werden  onderzocht.   Niet   na   te   gaan   was   in   hoeveel   van   de   1043   zaken   een   voor   dit   onderzoek   ‘onbruikbare’   verklaring   is   afgelegd.   Zodoende   wordt   het   percentage   van   de   steekproef   eigenlijk   hoger   dan   20%.   Immers,   die   20%  is  genomen  over  het  geheel,  inclusief  de  onbruikbare  verklaringen.       Verklaringen   Om   de   verklaringen   te   lezen   werd   gebruik   gemaakt   van   het   bedrijfsprocessensysteem   BVH   en   het   daaraan  gekoppelde  systeem  Integrale  Bevraging.  Van  de  ter  beschikking  gestelde  gegevens  werden   naam   en   zaaknummer   opgezocht   in   Integrale   Bevraging,   waarna   de   eerste   verklaring   van   de   verdachte   werd   aangeklikt   en   via   BVH   de   verklaring   werd   gelezen.   Verklaringen   die   niet   in   BVH   stonden,   bijvoorbeeld   omdat   ze   werden   opgemaakt   in   het   sinds   2010   door   rechercheteams   steeds   vaker   gebruikte   politiesysteem   Summ-­‐it,   werden   opgevraagd   bij   het   Centraal   Archief   of,   als   de   zaken   nog   aanwezig   waren   bij   de   districtsrecherches   zelf,   ingelezen   in   de   archieven   van   die   betreffende   districtsrecherches.       4.1.2.1   Gestratificeerde  aselecte  steekproef   Volgens  het  principe  van  de  gestratificeerde  steekproef72  werd  de  totale  populatie  eerst  in  groepen   (strata)   verdeeld,   namelijk   in   de   kalenderjaren   2008,   2009,   2010   en   2011.   Deze   methode   is   gehanteerd  zodat  de  verschillende  groepen  voldoende  in  de  steekproef  waren  vertegenwoordigd.       Numeriek-­‐alfabetisch   Na   deze   onderverdeling   werden   de   zaken   per   kalenderjaar   numeriek   verdeeld   waarna   het   laagste,   eerst   aangemaakte   proces-­‐verbaalnummer,   bovenaan   stond   en   het   hoogste,   laatst   aangemaakte   proces-­‐verbaalnummer,   onderaan.   Het   aanmaken   van   een   proces-­‐verbaalnummer   kan   vlak   voor   of   ver   voor   het   verhoor   van   de   verdachte   hebben   plaatsgevonden,   waardoor   de   numerieke   verdeling   niet   moet   worden   verward   met   een   chronologische   volgorde.   In   zaken   met   hetzelfde   proces-­‐ verbaalnummer   en   meerdere   verdachten,   werd   nader   gefilterd   op   alfabetische   volgorde   van   de   achternaam  van  de  verdachte.       Eerste  en  tweede  selectie   Per   stratum   vond   vervolgens   een   aselecte   steekproef   plaats   waarbij   een   volstrekt   willekeurige   keuze   werd  gemaakt  uit  de  verklaringen:  van  bovenaf  gelezen  werd  iedere  vijfde  zaak  (20%)  geselecteerd.   Van   deze   eerste   selectie   werden   de   zaken   opgezocht   en   de   verklaringen   gelezen.   De   ‘onbruikbare   verklaringen’  werden  gefilterd.  Behalve  de  hiervoor  genoemde  reden  van  andere  verdenking,  waren   de  redenen  daarvoor  bijvoorbeeld  dat  het  een  minderjarige  verdachte  betrof  of  dat  de  verklaring  in   een  voorgaand  kalenderjaar  of  andere  fase  was  afgelegd  (zie  voor  uitleg  over  de  onderverdeling  in   fasen  §4.2.3).  De  ontbrekende  aantallen  werden  ten  slotte  bijeengebracht  door  een  tweede  selectie:   daarvoor   werd   van   onderaf   gelezen   elke   derde   zaak   geselecteerd   (met   uitzondering   van   elke   vijftiende   zaak   ter   voorkoming   van   dubbelen)   totdat   voldoende   bruikbare   verklaringen   waren   verkregen  die  binnen  de  betreffende  fasen  waren  afgelegd.       4.1.2.2   Concessies  aan  het  principe  van  aselectheid   Strikt  genomen  hadden  niet  alle  verklaringen  van  verdachten  van  (poging)  moord/doodslag  een  even   grote  kans  om  in  het  onderzoek  te  worden  betrokken.  In  de  lijst  van  totalen  waren  immers  ook  de   verklaringen  opgenomen  van  verdachten  die  niet  voor  het  onderzoek  in  aanmerking  kwamen,  zoals   minderjarige  verdachten  en  verdachten  van  een  ander  feit  dan  van  (poging)  moord/doodslag.  Omdat   computermatig   geen   nadere   filtering   kon   worden   toegebracht   en   het   totaal   aantal   onderzoekseenheden   relatief   groot   was   (>1000   ingezonden   zaken)   zijn   om   redenen   van   praktische   aard   concessies   gedaan   en   is   tot   een   selectie   gekomen   door   middel   van   voornoemde   tweedeling   (eerste  en  tweede  selectie).                                                                                                                             72

 

 Baarda  &  De  Goede  2012,  p.  155.  

43  

  Bij   de   steekproef   is   geen   rekening   gehouden   met   de   mogelijkheid   tot   verschillen   tussen   de   groep   verdachten   van   de   verschillende   fasen.   Zo   is   het   mogelijk   dat   in   de   eerste   groep   onbedoeld   toch   meer   verklaringen   van   verdachten   van   huiselijk   geweld   zijn   onderzocht   terwijl   in   de   tweede   groep   meer   vrouwen   en   in   de   derde   groep   meer   minderjarigen   zaten   zodat   een   groter   deel   onbruikbaar   was   voor   het   onderzoek.   Voorts   is   het   mogelijk   dat   een   recidivist   vaker   een   beroep   doet   op   zwijgrecht,  en  dat  in  een  bepaald  kalenderjaar  bijvoorbeeld  meer  recidivisten  werden  verhoord  dan   in  andere  jaren.  Omdat  het  een  steekproef  betreft  en  het  praktisch  onmogelijk  was  om  deze  factoren   in   de   beoordeling   mee   te   nemen,   is   besloten   deze   factoren   niet   nader   te   bestuderen.   Ook   andere   factoren   die   van   invloed   (kunnen)   zijn   op   het   beroep   op   zwijgrecht   zijn   niet   onderzocht.   Denk   hierbij   aan   het   aantal   registraties   van   een   verdachte,   de   afkomst,   de   leeftijd,   het   soort   incident   (iemand   doodschieten   of   een   poging   doen   om   iemand   de   keel   dicht   te   knijpen   vallen   beide   onder   de   geselecteerde   categorie),   de   wijze   van   verhoren   (zwijgt   iemand   die   door   onervaren   of   vrouwelijke   rechercheurs  wordt  gehoord  eerder  dan  iemand  die  door  gecertificeerde  of  mannelijke  verhoorders   wordt  gehoord  terwijl  een  gedragsdeskundige  meekijkt)  en/of  de  overige  bewijsmiddelen  waren  (zou   zwijgen   in   het   nadeel   werken?).   Voor   dit   onderzoek   wordt   uitgegaan   van   de   situatie   dat   elk   jaar   ongeveer  even  vaak  sprake  is  van  de  hiervoor  genoemde  factoren.       Verschillen  in  aantallen  zaken   Verschillen  in  aantallen  zaken  hebben  voornamelijk  te  maken  met  de  verander(en)de  regelingen  over   de   plaats   van   huiselijk   geweldzaken   in   de   regio;     vergelijk   in   2008   district   4,   waar   huiselijk   geweldzaken   door   de   wijkteamrecherche   werd   afgehandeld   tenzij   er   daadwerkelijk   iemand   overleed   (37   zaken)   met   district   5,   waar   huiselijk   geweld   in   elk   geval   onder   verantwoordelijkheid   van   de   districtsrecherche   viel   (104   zaken).   Bij   een   selectie   van   zaken   is   geen   rekening   gehouden   met   huiselijk  geweldzaken,  omdat  dit  per  jaar  en  per  district  veranderde  en  moeilijk  is  na  te  gaan  waarom   een   huiselijk   geweldzaak   destijds   wel   of   niet   door   een   districtsrecherche   werd   afgehandeld.   Bovendien   zorgt   een   toename   aan   huiselijk   geweldzaken   in   een   bepaald   district   ook   voor   een   toename   in   het   totaal   aantal   te   onderzoeken   verklaringen   van   een   heel   kalenderjaar   en   is   bij   de   selectie   van   zaken   geen   onderscheid   gemaakt   in   districten,   zodat   het   uiteindelijke   resultaat   (waarschijnlijk)  nauwelijks  wordt  beïnvloed.     Experiment  Raadsman  bij  politieverhoor   Het  eerder  besproken  experiment  Raadsman  bij  politieverhoor  liep  van  1  mei  2008  tot  1  mei  2010  en   was   van   kracht   in   alle   gevallen   waarbij   sprake   was   van   een   politieverhoor   van   een   verdachte   die   werd  verdacht  van  daderschap  als  bedoeld  in  artikel  47  Sr.,  van  een  voltooid  misdrijf  uit  de  titel  XIX  Sr   (misdrijven   tegen   het   leven   gericht).   In   totaal   werden   in   deze   periode   in   de   regio   Amsterdam-­‐ Amstelland  69  verhoren  bijgewoond  in  het  kader  van  het  experiment.  De  steekproef  betreft  20%  van   het  totaal  zodat  mogelijk  14  verklaringen  door  het  experiment  zijn  ‘beïnvloed’:  7  per  experimenteel   jaar.   Daarbij   is   nog   geen   rekening   gehouden   met   de   mogelijkheid   dat   ook   vervolgverhoren   zijn   bezocht   en   niet   uitsluitend   het   eerste   verhoor   van   de   verdachte.   Omdat   de   periode   verspreid   is   over   alle  drie  de  fasen  (zie  §4.2.3)  en  het  niet  uit  de  verklaringen  is  op  te  maken  wanneer  de  raadsman   aanwezig  was  bij  het  verhoor  ten  behoeve  van  het  experiment,  is  geen  rekening  gehouden  met  het   experiment   en   de   mogelijke   invloed   van   de   advocaat   bij   het   politieverhoor   in   deze   specifieke   gevallen.       Causaal  verband  zwijgrecht  en  consultatiebijstand   Het   experiment   Raadsman   bij   politieverhoor   toonde   reeds   aan   dat   de   kans   dat   verdachten   zich   op   hun  zwijgrecht  beroepen  groter  is  indien  zij  voorafgaand  aan  het  verhoor  consultatiebijstand  hebben   genoten73.   In   dit   onderzoek   werden   uitsluitend   de   eerste   verhoren   van   verdachten   onderzocht                                                                                                                           73

 

 Stevens  &  Verheoven  2010,  p.  150.  

44  

omdat,  in  tegenstelling  tot  in  het  ‘pre-­‐Salduz  tijdperk’,  sinds  het  tweede  standpunt  van  het  WBOM  na   Salduz  een  advocaat  kan  worden  geconsulteerd  voorafgaande  aan  dat  eerste  politieverhoor.     Hoewel   het   in   dit   onderzoek   gaat   om   de   vraag   wat   de   invloed   van   de   consultatiebijstand   is   op   de   verklaringsbereidheid   van   verdachten,   is   niet   nagegaan   of   in   de   gevallen   waarin   men   zich   op   het   zwijgrecht   beriep   ook   daadwerkelijk   een   advocaat   is   geconsulteerd.   Verdachten   laten   geregeld   weten   dat   zij   zich   beroepen   op   hun   zwijgrecht   op   aanraden   van   hun   advocaat   maar   indien   dit   niet   nadrukkelijk  werd  verklaard,  gevraagd  of  anderszins  geverbaliseerd,  is  dat  nu  niet  meer  na  te  gaan.   Dit   onderzoek   richt   zich   daarom   uitsluitend   op   het   soort   verklaring   (bekenning,   ontkenning,   zwijgrecht)   en   neemt   niet   in   overweging   het   aantal   keren   dat   al   of   niet   consultatiebijstand   is   verleend.   Enerzijds   omdat   dit   dus   niet   is   na   te   gaan,   anderzijds   wordt   dit   ondervangen   door   de   indeling  in  de  verschillende  fasen  (zie  §4.2.3),  zodat  een  verband  wel  kan  worden  aangenomen.  Dit   komt  bovendien  ook  naar  voren  bij  de  interviews.       Voor  het  causaal  verband  moet  ten  slotte  worden  bedacht  dat  in  de  tweede  fase  geen  afstand  kon   worden   gedaan   van   het   consultatierecht   in   A-­‐   en   B-­‐zaken.   Sinds   de   invoering   van   de   aanwijzing   is   afstand  van  het  recht  toegestaan  in  B-­‐zaken.  Hoeveel  A-­‐  en  hoeveel  B-­‐zaken  onderzocht  zijn,  is  niet   nagegaan.   Bij   de   conclusies   kan   rekening   worden   gehouden   met   het   feit   dat   in   A-­‐zaken   vaker   een   raadsman   wordt   geconsulteerd   dan   in   B-­‐zaken,   dat   de   stijgende   lijn   in   A-­‐zaken   gezien   het   causale   verband   derhalve   groter   is   dan   in   B-­‐zaken   en   dat   de   aanbevelingen   die   gedaan   worden   dan   ook   voornamelijk  op  A-­‐zaken  en  in  mindere  mate  op  B-­‐zaken  betrekking  zullen  hebben.    

  4.1.3   Panelonderzoek  

Om   veranderingen   binnen   onderzoekseenheden   in   beeld   te   brengen   is   een   panelonderzoek   het   meest   geschikt74.   Voor   dit   specifieke   onderzoek   is   behalve   een   nulmeting   (vóór   Salduz)   en   een   nameting   (ná   Salduz),   ook   sprake   van   een   tussenmeting,   namelijk   de   overgangsfase.   De   fasen   zijn   onderverdeeld  aan  de  hand  van  de  door  het  WBOM  aangereikte  standpunten  (zie  hoofdstuk  3).  De   volgende  drie  fasen  werden  voor  dit  onderzoek  onderscheiden:       I.     Pre-­‐Salduz     :  01/01/2008  -­‐  17/02/2009  (=  13,5  maand)   • Periode  voorafgaand  aan  de  uitspraak-­‐Salduz  (d.d.  28/11/2008)   • Periode   tussen   de   uitspraak-­‐Salduz   en   de   zitting   van   de   Hoge   Raad   waarin   het   richtinggevende  criteria  opstelt  als  overbruggingsregime  (zie  §3.1.3.2)     II.     Overgangsfase     :  18/02/2009  –  30/03/2010  (=  13,5  maand)     • Periode   vanaf   de   zitting   van   de   Hoge   Raad   tot   aan   de   invoering   van   de   Aanwijzing   rechtsbijstand  politieverhoor.  Tijdens  deze  overgangsperiode  bracht  het  WBOM  onder  meer   haar  tweede  standpunt  (d.d.  20/03/2009)  naar  buiten  waarin  het  contact  met  de  raadsman   dwingend   tot   stand   werd   gebracht   (A-­‐zaken)   dan   wel   de   verdachte   werd   gewezen   op   het   recht  op  consultatiebijstand  (B-­‐zaken)     III.     Na  de  aanwijzing   :  01/04/2010  –  15/05/2011  (=  13,5  maand)   • Periode  vanaf  de  invoering  van  de  aanwijzing  tot  13,5  maand  later       4.1.3.1   Motivatie  onderverdeling     Overgangsfase   Voor   deze   onderverdeling   is   gekozen   omdat   de   Hoge   Raad   tijdens   de   zitting   voor   het   eerst   richtinggevende   criteria   gaf,   op   basis   waarvan   onder   andere   de   standpunten   van   het   WBOM   tot                                                                                                                           74

 

 Verschuren  &  Doorewaard  2007,  p.168.  

45  

stand  kwamen.  Tot  die  tijd  was  onduidelijk  hoe  in  Nederland  met  de  uitspraak  van  het  EHRM  inzake   Salduz   moest   worden   omgegaan   en   hoe   de   uitspraak   moest   worden   geïnterpreteerd.   Met   het   tweede  standpunt  van  het  WBOM  in  de  overgangsfase  kwam  de  meest  ingrijpende  verandering  tot   stand:   die   van   het   daadwerkelijk   (dwingend)   consulteren   van   een   raadsman.   Het   derde   en   vierde   standpunt  van  het  WBOM  hadden  voornamelijk  betrekking  op:     § uitbreiding  van  de  verschillende  categorieën;   § verhoorbijstand  bij  minderjarigen;   § C-­‐categorie;   § afstand  van  het  consultatierecht     Deze  wijzigingen  hadden  dus  niet  of  nauwelijks  invloed  op  de  selectie  zaken  waar  dit  onderzoek  zich   op  richt.  Derhalve  loopt  fase  II,  de  overgangsfase,  van  het  tweede  standpunt  van  het  WBOM    tot  aan   de  invoering  van  de  aanwijzing.       Aantal  verklaringen   Voor  het  aantal  te  selecteren  verklaringen  in  de  voor-­‐  en  nafase  is  de  lengte  van  de  overgangsfase  als   uitgangspunt   genomen:   13   maanden   en   twee   weken.   Omdat   de   zaken   zijn   aangeleverd   per   kalenderjaar,  is  allereerst  omgerekend  hoeveel  verklaringen  gemiddeld  per  maand  werden  afgelegd   in   een   kalenderjaar,   waarna   is   uitgerekend   hoeveel   verklaringen   uit   een   bepaalde   periode   daadwerkelijk  konden  worden  onderzocht,  na  deze  op  datum  te  hebben  gefilterd.  Bij  het  selecteren   van  de  verklaringen  is  pas  bij  de  tweede  selectie  rekening  gehouden  met  de  bovenstaande  drie  fasen   om  aan  het  benodigde  aantal  verklaringen  te  komen.                   Kalenderjaar   2008   2009   2010   2011   Totaal  2008  t/m  2011   Totaal  aantal  verklaringen   Gemiddeld  per  maand   Steekproef  20%   Gemiddeld  per  maand  

330  

211  

277  

225  

1043  

27,50   66   5,5  

17,58   42   3,5  

23,08   55   4,58  

18,75   45   3,75  

86,91   208   17,33  

  Aantal  verklaringen  per  fase   I.     01/01/2008  –  17/02/2009   :  71  verklaringen   • Heel  2008:  66  verklaringen   • 1,5  maand  tot  en  met  17  februari  2009:  5,25  verklaringen   (1,5  x  3,5  =  5,25)   § 66  +  5,25  =  71,25     II.     18/02/2009  –  30/03/2010   :  50  verklaringen   • 10,5  maand  in  2009:  36,75  verklaringen   (10,5  x  3,5  =  36,75)   • 3  maanden  in  2010:  13,74  verklaringen   (3  x  4,58  =  13,74)   • 36,75  +  13,74  =  50,49     III.     01/04/2010  –  15/04/2011   :  58  verklaringen   • 9  maanden  in  2010:  41  verklaringen   (9  x  4,58  =  41,22)   • 4,5  maand  in  2011:  17  verklaringen   (4,5  x  3,75  =  16,88)   • 41,22  +  16,88  =  58,1  

 

46  

Bij  het  selecteren  van  het  aantal  verklaringen  is  verder  geen  rekening  gehouden  met  bovenstaande   verdeling  voor  wat  betreft  de  onderverdeling  van  verklaringen  op  data  binnen  de  verschillende  fasen.   Voor   de   daadwerkelijk   gebruikte   verklaringen   werd   immers   de   volgorde   gehanteerd   zoals   in   de   eerste   of   tweede   selectie.   Zouden   bijvoorbeeld   daadwerkelijk   5   verklaringen   moeten   worden   gebruikt  in  de  eerste  anderhalve  maand  van  2009  (zie  fase  I)  dan  is  het  onmogelijk  de  verklaringen  te   selecteren   op   de   volstrekt   willekeurige   wijze   zoals   in   de   eerste   en   tweede   selectie   werd   gedaan.   Immers,   elke   vijfde   verklaring   werd   in   die   eerste   selectie   geselecteerd   uit   de   zaken   die   in   2008   werden  ingezonden.  De  datum  van  het  eerste  verhoor  in  die  zaak  hoeft  niet  per  definitie  eveneens  in   dit  tijdvak  te  liggen,  omdat  het  praktisch  niet  mogelijk  is  5  verklaringen  uit  2009  te  selecteren  op  de   willekeurige  wijze  die  voor  dit  onderzoek  is  gekozen.  Ditzelfde  geldt  voor  fase  III,  die  zich  spreidt  over   twee  kalenderjaren.  Derhalve  is  voor  het  aantal  te  selecteren  verklaringen  rekening  gehouden  met   de   bovenstaande   gemiddelden   en   zijn   voor   de   daadwerkelijk   te   gebruiken   verklaringen   de   totalen   van  iedere  fase  gehanteerd,  waardoor  de  willekeurige  selectie  gehandhaafd  bleef.       4.1.3.2   Categorisering   De  in  de  steekproef  opgenomen  verklaringen  werden  door  mij  ‘gecategoriseerd’.  Daarbij  werden  de   volgende  vier  categorieën  onderscheiden:       1.   Bekenning   Een  bekenning  houdt  in  dat  de  verdachte  toegeeft  dat  hij  het  feit  waarvan  hij  wordt  verdacht,  heeft   begaan.  Een  voorbeeld  daarvan  is  de  volgende  verklaring75:       “Hij  bleef  maar  beuken  op  mijn  lichaam,  ik  weet  niet  hoe  lang  het  duurde....  ik  weet  niet  hoelang...   het  was  zo  hectisch..  Ik  werd  echt  bang,  ik  dacht:  hij  gaat  mij  afmaken.  Ik  had  door  de  slagen  echt  het   gevoel  dat  ik  flauw  zou  vallen,  ik  zag  de  dood  voor  me,  zo'n  gevoel  had  ik.  (…)  Ik  pakte  mijn  pistool   met   mijn   rechterhand.   Ik   had   het   pistool   in   mijn   broeksband   aan   de   rechterkant.   Het   was   een   Browning,   9   mm.   Er   zaten   volgens   mij   14   patronen   in   het   wapen.   Ik   heb   het   wapen   in   het   water   gegooid.  Ik  kan  de  plek  aanwijzen  waar  het  wapen  is  weggegooid  en  dat  zal  ik  ook  doen.  Hij  had  mij   nog   steeds   vast   en   ik   moest   het   wapen   nog   doorladen   en   toen   heb   ik   op   zijn   buik   gericht   en   geschoten.  Ik  heb  meer  dan  1  keer  geschoten,  maar  ik  weet  echt  niet  hoeveel  keer.  Ook  na  de  eerste   schoten  bleef  hij  maar  doorgaan  mij  te  slaan.”     Ook  een  gedeeltelijke  bekentenis  heb  ik  gerekend  tot  deze  categorie.  Een  voorbeeld  daarvan  is:       “Het   zou   kunnen   dat   ik   bij   die   jongen   een   hoofdwond   heb   veroorzaakt   door   hem   met   die   moersleutel   te  slaan  maar  ik  kan  mij  niet  herinneren  dat  ik  dat  gedaan  heb.”     2.   Ontkenning   Onder  een  ontkennende  verklaring  wordt  verstaan  dat  de  verdachte  ontkent  dat  hij  het  feit   waarvoor  hij  is  aangehouden  heeft  begaan.  Een  voorbeeld:       “Dat  is  niet  waar,  ik  heb  haar  niet  bij  haar  hals  gegrepen.  Absoluut  niet.  Zij  pijpte  mij  hard  en  ik  kwam   bijna  klaar.  Ik  zei  haar  toen  dat  ik  nog  seks  met  haar  wilde,  zoals  we  hadden  afgesproken.  Zij  vroeg   toen  ineens  om  meer  geld.  Ik  zei  haar  alleen  dat  ze  niet  met  mij  moest  spelen  en  heb  haar  van  mij   afgeduwd  omdat  ik  boos  was.  Van  het  dichtknijpen  van  haar  keel  was  absoluut  geen  sprake.”     3.   Sociaal   Bijna  iedere  verklaring  gaat  vooraf  aan  een  in  het  proces-­‐verbaal  zogenoemde  ‘sociale  verklaring’.   Die  zien  er  in  de  meeste  gevallen  ongeveer  zo  uit:                                                                                                                             75

 

 Om  privacy-­‐redenen  wordt  niet  vermeld  in  welke  zaken  de  gebruikte  citaten  werden  gelezen.  

47  

“Bovengenoemde  personalia  zijn  juist.   Op  genoemd  adres  woon  ik  samen  met  mijn  vrouw.   Ik  ben  gehuwd  en  heb  geen  kinderen.   Ik  heb  geen  werk.   Ik  ben  niet  ziek  en  gebruik  geen  medicijnen.   Ik  ben  niet  verslaafd.   Ik  ben  eerder  in  aanraking  geweest  met  de  politie.”     Omdat   dit   slechts   enkele   standaard   vragen/zinnen   betreft,   heb   ik   deze   vorm   van   de   ‘sociale   verklaring’   niet   als   sociaal   gecategoriseerd.   Onder   een   sociale   verklaring   wordt   in   dit   onderzoek   verstaan   een   verklaring   van   meerdere   pagina’s   over   de   persoon   van   de   verdachte,   zijn   dagelijkse   bezigheden,  vrienden,  vervoermiddelen,  communicatiemiddelen,  etcetera.       4.   Zwijgrecht   Verdachten  die  zich  op  hun  zwijgrecht  beroepen,  zeggen  dit  meestal  letterlijk  met  die  woorden.  Op   een  vraag  van  een  rechercheur  staat  dan  het  antwoord:  “Zwijgrecht”  of  “Ik  beroep  me  op  mijn   zwijgrecht”.       Gecombineerde  verklaringen   In   enkele   gevallen   was   sprake   van   een   combinatie   van   bovenstaande   categorieën.   Zo   verklaarde   een   verdachte   soms:   “Ik   heb   het   niet   gedaan.   Verder   beroep   ik   me   op   mijn   zwijgrecht”   of   “Ik   wil   mijn   verhaal   nu   niet   doen…   Ik   wil   nu   gebruik   maken   van   mijn   zwijgrecht   en   mijn   verhaal   doen   bij   de   rechter.   Ik   kan   u   gewoonweg   niet   uitleggen   wat   er   is   gebeurd.   Het   is   een   van   mijn   beste   vrienden   die   ik   zoiets   heb   aangedaan”.   Dergelijke   verklaringen   werden   dubbel   gecategoriseerd,   in   dit   geval   ontkenning-­‐zwijgrecht  en  (deels)  bekenning-­‐zwijgrecht.     4.1.3.3   Relevantie  en  betrouwbaarheid   Om   de   betrouwbaarheid   van   dit   onderzoek   zo   goed   mogelijk   te   garanderen,   zijn   alle   gemaakte   keuzes   zoveel   mogelijk   verantwoord.   De   uitvoering   is   nauwkeurig   vastgelegd   en   gebruikte   documenten  (bijvoorbeeld  de  overzichten  van  het  aantal  ingezonden  zaken  in  de  regio  Amsterdam-­‐ Amstelland  en  letterlijk  uitgewerkte  interviews)  zullen  als  bijlage  worden  bijgevoegd.  De  onderzochte   verklaringen   zijn   geanonimiseerd   bijgevoegd   in   verband   met   de   privacy   van   betrokken   verdachten;   uitsluitend  BVH-­‐nummer  en  datum  van  de  verklaring  blijven  leesbaar.  Zo  kan  op  een  later  moment   de  verklaring  altijd  wel  worden  teruggevonden  en  nagelezen.       Om   de   interne   validiteit   van   dit   onderzoek   te   garanderen   is   de   onderzoekssituatie   uitgebreid   beschreven.  Er  werd  literatuuronderzoek  verricht  alvorens  personen  in  het  werkveld  te  interviewen   en   data   te   verzamelen.   De   verzamelde   data   geven   door   het   grote   aantal   onderzoekseenheden   een   valide   beeld   van   de   verklaringsbereidheid   van   verdachten   van   soortgelijke   delicten   binnen   de   onderzochte   politieregio.   De   vraagstelling   tijdens   interviews   varieerde   per   persoon,   deels   omdat   iedere   discipline   een   andere   benadering  vereiste,   deels   omdat   de   interviews   uitsluitend   zijn   gebruikt   voor   verdieping   op   het   onderwerp   en   als   hulpmiddel   bij   het   vormen   van   de   aanbevelingen.   Daarmee   wordt   tevens   de   externe   validiteit   bewaakt:   de   getrokken   conclusies   zijn   op   basis   van   de   verzamelde   (feitelijke)   datagegevens   tot   stand   gekomen   en   de   interviews   zijn   uitsluitend   gebruikt   voor   de   aanbevelingen.    

   

 

 

48  

4.2  

Onderzoeksresultaten  

 

“Is  sprake  van  een  toenemend  beroep  op  zwijgrecht?”    

Met  een  steekproef  van  20%  werden  in  totaal,  verspreid  over  drie  fasen,  194  verklaringen  voor  dit   onderzoek   gebruikt.   In   12   verklaringen   was   sprake   van   een   dubbele   categorisering.   In   totaal   werd   50   keer   bekend,   94   keer   ontkend,   vijf   keer   sociaal   verklaard   en   45   keer   gezwegen.   Omdat   het   aantal   verklaringen  per  fase  verschilt,  is  het  gebruik  van  percentages  het  meest  betrouwbaar.  In  de  eerste   fase   beriep   11,8   procent   van   de   verdachten   zich   op   zijn   zwijgrecht.   In   de   tweede   fase   liep   dit   percentage  met  14  procent  op  tot  26  procent;  meer  dan  een  verdubbeling.  In  de  derde  fase  beriep   34   procent   zich   op   zijn   zwijgrecht.   Het   zwijgen   ging   vooral   in   de   laatste   fase   ten   koste   van   de   bekentenissen;  nog  maar  14  procent  legde  een  (deels)  bekennende  verklaring  af,  ten  opzichte  van  29   en  36  procent  in  de  eerste  respectievelijk  tweede  fase.  Hieronder  volgt  allereerst  een  overzicht  per   fase,   waarbij   de   cijfers   inzichtelijk   worden   gemaakt   door   middel   van   een   cirkeldiagram.   Vervolgens   zullen  de  totaalcijfers  worden  verduidelijkt  aan  de  hand  van  een  staafdiagram  en  een  grafiek.      

4.2.1   Onderverdeling  per  fase  

  Fase  I   In   de   eerste   fase   werden   74   verklaringen   onderzocht.   De   onderzochte   verklaringen   zijn,   gerangschikt   op   datum   opgenomen   in   bijlage   3,   fase   I.   Onder   de   71   verklaringen   bevonden   zich   twee   verklaringen   die  dubbel  werden  gecategoriseerd.        

Fase  I   Bekenning   Ontkenning   Sociaal   Zwijgrecht   Totaal  

Aantal  keer   22   44   1   9   76  

Percentage   28,9   57,9   1,3   11,8   99,9  

Figuur  1:  indeling  in  categorieën  en  percentages  (fase  I)  

     

Fase  I   Bekenning  

Ontkenning  

Sociaal  

Zwijgrecht  

1%   12%  

29%  

58%  

Cirkeldiagram  1:  percentages  (fase  I)  

 

 

49  

Fase  II   In   de   tweede   fase   werden   50   verklaringen   onderzocht.   De   (geanonimiseerde)   onderzochte   verklaringen   zijn   opgenomen   in   bijlage   3,   fase   II.   Onder   de   50   verklaringen   bevonden   zich   drie   verklaringen  die  dubbel  werden  gecategoriseerd.      

Fase  II   Bekenning   Ontkenning   Sociaal   Zwijgrecht   Totaal  

Aantal  keer   19   19   1   14   53  

Percentage   35,9   35,9   1,9   26,4   100  

Figuur  2:  indeling  in  categorieën  en  percentages  (fase  II)  

     

Fase  II   Bekenning  

Ontkenning  

Zwijgrecht  

Sociaal  

2%   26%  

36%  

36%  

 

Cirkeldiagram  2:  percentages  (fase  II)  

    Fase  III   In   de   derde   fase   werden   58   verklaringen   onderzocht.   De   (geanonimiseerde)   onderzochte   verklaringen   zijn   opgenomen   in   bijlage   3,   fase   III.   Onder   de   58   verklaringen   bevonden   zich   zeven   verklaringen  die  dubbel  werden  gecategoriseerd.    

Fase  III   Bekenning   Ontkenning   Sociaal   Zwijgrecht   Totaal  

Aantal  keer   9   31   3   22   65  

Percentage   13,8   47,7   4,6   33,8   99,9  

Figuur  3:  indeling  in  categorieën  en  percentages  (fase  III)  

   

 

50  

Fase  III   Bekenning  

Ontkenning  

5%  

Zwijgrecht  

Sociaal  

14%  

34%  

48%  

 

Cirkeldiagram  3:  percentages  (fase  III)  

 

De  gecombineerde  verklaringen   Zes   van   de   zeven   gecombineerde   verklaringen   in   fase   III   betrof   een   combinatie   met   zwijgrecht.   Zouden   die   verklaringen   worden   gebruikt   als   (deels)   bekennende,   ontkennende   of   sociale   verklaring,   omdat  de  betreffende  verdachten  immers  toch  iéts  loslieten  over  hun  vermeende  betrokkenheid  bij   het  strafbare  feit,  dan  kwam  het  percentage  van  verdachten  dat  zich  op  het  zwijgrecht  beriep  in  de   derde   fase   op   27,1   procent.   In   de   tweede   fase   zou   het   percentage,   met   het   wegvallen   van   de   drie   met  zwijgrecht  gecombineerde  verklaringen,  neerkomen  op  22  procent  en  in  de  eerste  fase  op  9,5   procent.  Gezien  de  overeenkomstige  resultaten  en  de  volledigheid  van  het  totaalbeeld,  zal  hierna  in   het  totaaloverzicht  worden  uitgegaan  van  de  situatie  inclusief  de  gecombineerde  verklaringen.      

4.2.2   Totaaloverzicht    

Staafdiagram   70   60   50   40   30   20   10   0   Fase  I   Bekenning  

Fase  II   Ontkenning  

Fase  III   Zwijgrecht  

Sociaal  

Figuur  4:  staafdiagram  

 

 

Uit  figuur  4  blijkt  dat:   - het  beroep  op  zwijgrecht  per  fase  stijgt;     - het  aantal  bekentenissen  en  ontkenningen  in  de  tweede  fase  gelijk  was;  

 

51  

-

het   aantal   ontkenningen   in   de   eerste   en   derde   fase   fors   meer   betrof   dan   het   aantal   bekentenissen;   het  aantal  sociale  verklaringen  iets  is  gestegen  maar  zeer  laag  blijft  ten  opzichte  van  de  overige   categorieën;   het  toenemende  beroep  op  zwijgrecht  in  fase  II  niet  ten  koste  ging  van  het  aantal  bekentenissen;   het   toenemende   beroep   op   zwijgrecht   in   fase   III   alleen   maar   ten   koste   ging   van   het   aantal   bekentenissen.  

 

4.2.3    Toenemend  beroep  op  zwijgrecht  

Het   uitgevoerde   dataonderzoek   wijst   uit   dat   het   beroep   op   zwijgrecht   stijgt,   ondanks   dat   in   de   B-­‐ categorie,   in   tegenstelling   tot   in   de   overgangsfase,   inmiddels   afstand   kan   worden   gedaan   van   het   recht   op   consultatiebijstand.   Zoals   gezegd   is   er   geen   nader   onderzoek   gedaan   naar   de   categorieën   van  de  onderzochte  zaken.  In  fase  III  doet  sinds  de  invoering  van  de  aanwijzing  bijna  34  procent  van   de  verdachten  een  beroep  op  zwijgrecht.  Gezien  het  causale  verband  tussen  consultatiebijstand  en   het   beroep   op   zwijgrecht,   bestaat   het   vermoeden   dat   dit   percentage   in   de   A-­‐categorie   hoger   is   en   in   de  B-­‐categorie  (iets)  lager.  Ten  opzichte  van  fase  I  is  sprake  van  ruim  drie  keer  zo  vaak  een  beroep  op   zwijgrecht  in  fase  III.      

4.3    

Diepteinterviews  

“Welke  aanbevelingen  komen  uit  de  interviews  naar  voren?”    

Gedurende  het  gehele  onderzoek  heb  ik  gesprekken  gevoerd  over  het  onderwerp  van  deze  scriptie   met  vele  collega’s:  politieagenten,  rechercheurs,  recherchekundigen,  verhoorspecialisten,  analisten,   teamleider   en   tactisch   coördinator   van   TGO’s.   De   informatie   uit   die   gesprekken   heb   ik   meegenomen   in   mijn   conclusies   en   aanbevelingen.   Voor   de   daadwerkelijk   afgenomen   interviews   heb   ik   verschillende   disciplines   in   het   werkveld   benaderd.   Voor   het   benaderen   van   een   rechter,   heb   ik   contact   opgenomen   met   de   contactpersoon   van   de   strafsector   voor   onderzoeksvragen   en   afstudeerprojecten,   mevrouw   Oldhoff.   Zij   heeft   mijn   verzoek   uitgezet   bij   de   strafrechters   van   de   rechtbank   Amsterdam.   De   eerst   geïnteresseerde   rechter   en   rechter-­‐commissaris   heb   ik   voor   dit   onderzoek   benaderd.   Op   verzoek   van   (bijna)   alle   geïnterviewden,   zal   ik   hun   personalia   niet   vermelden.   Op   die   manier   konden   zij   mijns   inziens   vrijer   spreken   en   hoefden   zij   geen   rekening   te   houden  met  sociale  wenselijkheid  van  de  antwoorden,  wat  de  kwaliteit  van  de  interviews  ten  goede   komt.       Alle   interviews   zijn   vraaggesprekken   die   zich   kenmerken   door   een   geringe   mate   van   voorstructurering  en  open  vraagstelling.  De  interviews  zijn  uitgewerkt  en  (geanonimiseerd)  als  bijlage   bijgevoegd.   De   interviews   zijn   gebruikt   ter   verdieping   op   het   onderwerp   en   als   hulpmiddel   bij   het   vormen  van  de  aanbevelingen.  Hieronder  volgt  een  opsomming  van  de  belangrijkste  aanbevelingen   die  uit  de  interviews  naar  voren  komen.      

4.3.1   Contact  advocatuur  

Uit  alle  interviews  komt  naar  voren  dat  er  een  slecht  contact  bestaat  tussen  politie  en  advocatuur.   Het   is   van   belang   dat   de   politie   zich   realiseert   dat   de   advocatuur   noodzakelijk   is   voor   het   functioneren   van   ons   rechtssysteem.   De   advocatuur   is   er   om   de   rechten   van   de   verdachte   te   beschermen;  niet  om  de  politie  tegen  te  werken.       De  strafrechtadvocaat  ter  afsluiting  van  het  interview:   “En  bedenk:  de  politie  vangt  ook  mijn  strafrechtklantjes!  Hartelijk  dank  daarvoor!”        

 

52  

Er   dient   een   omslag   van   denken   plaats   te   vinden   bij   de   politie   om   ervoor   te   zorgen   dat   advocaten   niet   worden   gezien   als   de   vijand.   De   politie   doet   immers   aan   waarheidsvinding   en   dient   een   zaak   onbevooroordeeld  te  benaderen  (presumptio  innocentiae).  Dit  geldt  niet  voor  de  advocaat,  die  mag   (of  moet  zelfs)  partijdig  zijn  en  opkomen  voor  de  belangen  van  zijn  cliënt:  het  is  zijn  taak  het  proces   te   bewaken   en   dat   houdt   de   politie   ook   scherp.   De   politie   doet   er   goed   aan   te   beseffen   dat   een   bepaalde  mate  van  samenwerking  met  de  advocatuur  hen  soms  verder  helpt  dan  tegenwerking.       De  rechter  over  de  relatie  tussen  de  politie  en  advocatuur:     “Volgens  mij  moet  de  politie  niet  zo  wijzen  naar  Salduz  en  dat  als  een  soort  van  kwaad  zien.   Voordat   ik   rechter   werd,   heb   ik   vijf   jaar   als   officier   gewerkt,   een   jaar   als   advocaat   en   een   half   jaar  als  rechercheur  en  ik  heb  van  alle  facetten  dus  veel  meegekregen.  Het  mooie  was  dat  ik   bij   wijze   van   spreken   op   31   januari   nog   met   de   politie   belde   omdat   ik   iets   wilde   bespreken   en   dan  was  het  nog  van:  “Hey  hallo!  Wat  jammer  dat  je  vertrekt!”  En  1  februari  belde  ik,  zei  ik   toch  maar  even  dat  ik  nu  advocaat  was,  en  dan  was  het  ineens  van:  “Oh…  oh.  Oke…”  en  ik   kreeg   geen   informatie   meer.   Ik   begreep   dat   ook   wel,   enerzijds   pleit   dat   zeker   ook   voor   de   integriteit   van   de   politie,   dat   ze   niet   dachten:   oke,   aan   jou   zal   ik   het   wel   zeggen..   maar   tegelijkertijd  dacht  ik:  jullie  zijn  niet  handig  bezig!  Jullie  vertellen  mij  niets,  dus  wat  moet  ik   dan  tegen  mijn  cliënt  zeggen?  Zolang  ik  niets  weet,  zeg  ik:  “Houd  je  mond  nog  maar  even”.   Dan  wil  ik  eerst  het  dossier  zien.  Als  ze  tegen  mij  hadden  gezegd:  “Je  cliënt  zit  hier  voor  een   straatroof,  we  hebben  twee  getuigen  en  de  buit  is  bij  hem  aangetroffen”,  dan  ga  ik  naar  hem   toe,   zeg   ik   dat   hij   voor   een   straatroof   is   aangehouden,   dat   er   kennelijk   bij   hem   iets   is   aangetroffen.  Dan  hoeft  hij  mij  niet  te  vertellen  of  hij  het  gedaan  heeft  of  niet,  maar  dan  weet   ik  wel  wat  er  tegen  hem  ligt.  Ik  begrijp  het  hartstikke  goed  als  de  politie  om  tactische  redenen   bepaalde  informatie,  bijvoorbeeld  daderinformatie,  niet  wil  prijsgeven  maar  dan  kun  je  er  ook   voor   kiezen   om   bepáálde   specifieke   elementen   niet   te   vertellen.   Het   is   een   Pavlov-­‐reactie,   het   is  “wij-­‐zij”.  (…)  Je  zou  de  advocaat  ook  best  wel  een  keer  kunnen  gebruiken  in  je  onderzoek.”     De  strafrechtadvocaat  over  tegenwerking  door  de  advocatuur:     “Soms  kan  de  advocaat  de  waarheid  helpen  vinden  door  op  uitdrukkelijk  verzoek  van  de  cliënt   politie  of  justitie  op  vertrouwelijke  wijze  belangrijke  informatie  te  verstrekken  die  tot  gevolg   kan   hebben   dat   het   onderzoek   daardoor   sneller   verloopt   en   de   voorlopige   hechtenis   of   beperkingen   sneller   kunnen   worden   beëindigd…   Dus   hoezo   tegenwerken?!   Ook   kan   de   advocaat   informatie   verstrekken   aan   politie   en/of   justitie   over   bijvoorbeeld   bij   de   advocaat   ambtshalve  informatie  over  BOPZ-­‐opnames  van  de  cliënt  (die  vaak  niet  bij  politie  en  justitie   bekend  zijn).”     De  officier  van  justitie  over  het  contact  met  de  advocaat:     “ik  denk  dat  het  wenselijk  is  als  verdachten  in  het  begin  een  verklaring  kunnen  afleggen  bij  de   politie,  dat  kan  ook  als  hun  raadsman  goed  is  geïnformeerd.”     Opvallend  is  dat  verhoorspecialisten  minder  vijandig  tegenover  de  advocatuur  lijken  te  staan  dan  de   meeste  rechercheurs.  Ook  recherchekundigen  zien  de  advocaat  minder  vaak  als  een  obstakel.  Zowel   verhoorspecialisten  als  recherchekundigen  zijn  (recent)  geschoold  over  de  veranderende  regelgeving;   mogelijk  zijn  tactisch  rechercheurs  minder  goed  op  de  hoogte  van  de  redenen  die  aan  de  gewijzigde   regelgeving  ten  grondslag  liggen  waardoor  zij  dit  vaker  als  vervelend  ervaren.     4.3.1.1   Aanbevelingen   De  politie  heeft  deels  een  aandeel  in  het  frequentere  beroep  op  zwijgrecht.  Het  (zover  het  onderzoek   het   toelaat)   zo   goed   mogelijk   informeren   van   de   advocaat   zou   een   belangrijke   bijdrage   kunnen   leveren  aan  een  positieve  omschakeling.  Dus  niet:  “hij  wordt  verdacht  van  overtreding  van  285  Sr.”   maar:   “hij   wordt   verdacht   van   bedreiging   van   een   vrouw   met   een   mes.   De   vrouw   heeft   aangifte   gedaan,  er  is  één  getuige  en  het  mes  is  aangetroffen  en  wordt  nader  onderzocht”.  Belangrijk  is  om    

53  

van  tevoren  te  beslissen  hoeveel  informatie  losgelaten  kan  worden,  zodat  tijdens  het  gesprek  met  de   advocaat   niet   onbedoeld   teveel   informatie   op   tafel   komt   te   liggen.   Bij   de   politie   zouden   bepaalde   personen   kunnen   worden   aangewezen   om   het   contact   met   de   advocatuur   te   onderhouden.   Denk   daarbij   aan   verhoorspecialisten,   recherchekundigen,   hulpofficieren   van   justitie   of   andere   aangewezen   rechercheurs.   Deze   ‘liaisons’   kunnen   ook   jurisprudentie   op   het   gebied   van   de   rechten   van   de   verdachte   in   het   algemeen,   en   Salduz   in   het   bijzonder,   bijhouden   en   ventileren   binnen   hun   team  of  afdeling,  zodat  de  onderliggende  gedachten  breder  gedragen  zal  worden.    

  4.3.2   Kwaliteit  verdachtenverhoor  

De   politie   kan   mogelijk   nog   winst   behalen   door   het   kundiger   verhoren   van   verdachten.   Strafrechtadvocaat   Bondam   schreef   in   zijn   reactie   (bijlage   4):   “Als   mensen   het   door   alle   stress   een   half  uur  lang  kunnen  onthouden  dat  er  een  advocaat  is  langs  geweest  en  dat  ze  zelfs  een  zwijgrecht   hebben  dan  vind  ik  dat  vaak  al  heel  wat”.    Uit  de  geanalyseerde  verhoren  blijkt  bovendien  dat  vaak,   zodra   het   zwijgrecht   wordt   ingeroepen,   het   verhoor   al   gauw   wordt   gestaakt.   In   een   enkel   geval   worden   nog   alle   voorgenomen   vragen   opgesomd,   maar   van   een   poging   tot   een   gesprek   is   zelden   sprake  of  dit  wordt  niet  geverbaliseerd.       De  verhoorspecialist  over  het  investeren  in  een  verdachte:     “Je   merkt   vaak   dat   jongeren   en   first   offenders   zich   stoïcijns   op   hun   zwijgrecht   beroepen   omdat   zij   volgens   hun   advocaat   niets   mogen   verklaren.   Ik   merk   dat   als   ik   de   tijd   neem   en   duidelijk   maak   waar   het   om   gaat   en   dat   ik   er   niet   enkel   en   alleen   ben   om   hen   een   oor   aan   te   naaien   maar   eventueel   ook   om   hun   onschuld   aan   te   tonen,   dan   wil   het   nog   wel   eens   gebeuren  dat  ze  toch  gaan  praten.  Er  zou  meer  geïnvesteerd  moeten  worden  in  het  verhoor.   Niet  iedere  willekeurige  rechercheur  is  geschikt  om  een  verhoor  af  te  nemen.  Ik  heb  een  keer   een   zaak   gedraaid   waarbij   we   een   analyse   zijn   gaan   maken   van   personen   om   de   verdachte   heen.   Dat   waren   ook   allemaal   boeven   die   er   geen   behoefte   aan   hadden   bij   de   politie   een   belastende  verklaring  af  te  leggen.  Door  op  ze  te  investeren  en  op  ze  in  te  praten  hebben  wij   ze   er   toch   toe   weten   te   bewegen   om   belastende   verklaringen   af   te   leggen.   Het   is   puur   investeren  wat  je  doet.”     De  rechter-­‐commissaris  over  het  voorhouden  van  vragen  aan  de  zwijgende  verdachte:     “Als   een   verdachte   vooraf   aangeeft   dat   hij   niets   wil   verklaren   en   zich   op   zijn   zwijgrecht   wil   beroepen,  zouden  rechercheurs  alsnog  moeten  proberen  een  verklaring  los  te  krijgen,  ik  vind   dat   geen   ontoelaatbare   druk.   Het   is   zo’n   algemeen   ‘statement’:   “ik   beroep   me   op   mijn   zwijgrecht”,   terwijl   men   dan   nog   helemaal   niet   weet   wat   de   politie   weet   en   waar   het   hele   verhoor   over   gaat.   Als   ze   dan   van   tevoren   van   hun   advocaat   te   horen   krijgen   dat   ze   niets   gaan   verklaren…   tja,   ik   heb   er   niet   zo   heel   veel   moeite   mee   als   ze   dan   wel   de   vragen   voorgehouden  wordt,  en  toch  op  die  manier  wordt  geprobeerd  een  verklaring  te  verkrijgen.”     De  rechter-­‐commissaris  over  de  verklaring  van  de  verdachte  verder  in  het  onderzoek:     “Ik  vind  het  duidelijk  afbreuk  doen  aan  de  geloofwaardigheid  als  hij  een  keer  gaat  verklaren   als   hij   het   hele   dossier   drie   keer   heeft   gelezen   en   voor   alle   details   een   verklaring   heeft.   (…)   Wat   ik   bijvoorbeeld   zie   is   dat   advocaten   eerst   alle   getuigen   laten   horen   en   dan   vragen   ze   een   nader  verhoor  verdachte  aan  en  krijg  ik  een  compleet  dichtgetimmerd  verhaal.  Dan  denk  ik:   tja,   wat   moet   ik   hiermee?   Daar   houd   ik   natuurlijk   wel   rekening   mee.   Er   zijn   denk   ik   maar   weinig  rechters  die  daar  in  trappen.”     4.3.2.1   Aanbevelingen   Behalve  het  doorgaan  met  het  verhoor  als  een  verdachte  zich  op  zijn  zwijgrecht  beroept,  zou  vooral   in  grotere  zaken  het  verhoor  voornamelijk  door  verhoorspecialisten  moeten  plaatsvinden  om  zo  het   niveau   van   het   verdachtenverhoor   te   verhogen.   Verhoorspecialisten   worden   getraind   om   te  

 

54  

verhoren  en  beschikken  daarmee  over  betere  vaardigheden  om  een  gesprek  gaande  te  houden  (ook   met   een   zwijgende   verdachte)   dan   een   ‘gewone   rechercheur’.   Bovendien   gebeurt   het   nog   te   vaak   dat   rechercheurs   onvoorbereid   het   verhoor   in   gaan,   wellicht   met   het   idee   dat   de   verdachte   waarschijnlijk   toch   niets   gaat   verklaren.   Het   inzetten   van   verhoorspecialisten   beperkt   deze   denkwijze:   het   verhoor   zal   door   een   verhoorspecialist   te   allen   tijde   grondig   voorbereid   worden.   Momenteel  is  er  nog  geen  procesbeschrijving  over  wanneer  een  verdachte  wordt  gehoord  door  een   verhoorspecialist.   Zowel   in   TGO-­‐zaken   als   zwaardere   recherchezaken   komt   het   voor   dat   verhoorspecialisten   niet   worden   ingezet;   soms   heeft   dit   te   maken   met   capaciteit,   soms   met   onderschatting  van  het  belang  van  de  verklaring.  Het  is  raadzaam  een  document  op  te  stellen  zodat   duidelijk  is  wanneer  precies  sprake  is  van  een  verdachte  die  door  een  verhoorspecialist  moet  worden   gehoord.  Ten  slotte  is  het  van  belang  dat  verhoorspecialisten  de  tijd  krijgen  om  te  investeren  in  de   verdachte   en   om   een   band   op   te   bouwen.   Als   dit   niet   tot   resultaat   heeft   dat   hij   direct   van   proceshouding   verandert,   zal   het   wellicht   tijdens   vervolgverhoren   of   bij   de   rechter-­‐commissaris   alsnog   tot   een   verklaring   kunnen   komen.   Wel   moet   men   zich   realiseren   dat   het   eerste   verhoor   volgens  de  geïnterviewde  rechters  en  officieren  van  justitie  de  meest  authentieke  is  en  dat  aan  het   verhoor   aanzienlijk   meer   waarde   wordt   gehecht   zolang   de   verdachte   nog   niet   het   gehele   onderzoeksdossier  heeft  kunnen  lezen.  

  4.3.3   Focus  op  andere  bewijsmiddelen  

Behalve  het  beroep  op  zwijgrecht  zoveel  mogelijk  proberen  te  voorkomen  of  beperken,  door  beter   contact   met   de   advocatuur,   of   het   bestrijden   ervan   door   het   niveau   van   het   verhoor   te   verhogen,   betreft   de   derde   en   laatste   belangrijke   aanbeveling   de   focus   op   andere   bewijsmiddelen   bij   een   volharding   in   het   zwijgrecht   en   een   voortzetting   van   de   ontwikkeling   dat   steeds   vaker   op   dit   recht   wordt  beroepen.  Het  uitgevoerde  dataonderzoek  wijst  uit  dat  het  beroep  op  zwijgrecht  nog  steeds   stijgt,   ondanks   dat   in   de   B-­‐categorie   inmiddels   ook   afstand   kan   worden   gedaan   van   het   recht   op   consultatiebijstand.   Als   deze   ontwikkeling,   ondanks   de   hiervoor   genoemde   aanbevelingen,   stand   houdt,  en  het  beroep  op  zwijgrecht  (sterk)  blijft  toenemen,  zal  een  andere  focus  in  het  strafproces   moeten   komen   om   ook   zonder   de   verklaring   van   de   verdachte   tot   een   succesvolle   veroordeling   te   kunnen  komen.       De  rechter  over  het  belang  van  de  waarnemingen  van  agenten  op  straat:       “Vorige  week  was  ik  bij  de  politieacademie  in  het  kader  van  ‘meet  the  judge’.  Ze  vroegen  mij   waar  ik  tegenaan  liep  als  rechter  en  ik  zei  hen  toen:  “Als  jullie  een  keer  een  141  krijgen,  en   jullie   moeten   daar   naartoe,   schrijf   dan   allereerst   heel   goed   op   wie   de   getuigen   zijn,   maar   schrijf   vóóral   op   hoe   de   verdachten   eruit   zagen.   Als   je   de   verdachten   besluit   mee   te   nemen   naar  het  bureau,  maak  een  foto  van  ze!”  Want  ik  krijg  op  een  gegeven  moment  uit  de  wirwar   van   processen-­‐verbaal   wel   door   dat   ‘de   man   met   het   sikje’   het   gedaan   heeft,   maar   ik   krijg   straks  vier  mannen  voor  mij  -­‐zónder  sikje.  En  geen  van  de  vier  zegt:  “Ik  was  degene  met  het   sikje”.  Dan  ben  ik  al  verloren,  dan  red  ik  het  niet.”     De  rechter-­‐commissaris  over  het  getuigenverhoor:     “We   zouden   kunnen   kijken   naar   het   sneller   horen   van   getuigen,   maar   dat   probleem   ligt   misschien  ook  wel  bij  ons.  Als  je  een  half  jaar  later  nog  een  getuige  gaat  horen,  dan  krijg  je   natuurlijk  te  horen  “dat  weet  ik  niet  zeker”.  Dan  wordt  het  lastig  daar  nog  een  waardeoordeel   over   te   geven   en   dat   kan   killing   zijn   voor   die   hele   getuigenverklaring.   Dat   is   een   belangrijk   aandachtspunt.”     De  kwaliteitsofficier  over  andere  bewijsmiddelen:     “Je   zult   je   op   andere   soorten   bewijsmiddelen   moeten   concentreren.   Het   is   ook   een   kosten-­‐ baten  analyse:  hoeveel  investeer  je  in  een  zaak?  Ons  wetboek  geeft  wel  al  mogelijkheden  aan   ‘werken  onder  dekmantel’-­‐trajecten;  dat  zijn  wel  wegen  die  je  op  een  gegeven  moment  vaker  

 

55  

zult   moeten   gaan   bewandelen.   Maar   dat   geldt   voor   zwaardere   zaken,   voor   de   gemiddelde   inbraak   ga   je   die   niet   inzetten.   Voor   het   opvragen   van   gegevens   hebben   we   al   veel   mogelijkheden   maar   het   hangt   er   wel   vanaf   of   het   in   de   zaak   past.   Technisch   zijn   er   wel   al   meer   mogelijkheden   met   DNA   dan   vroeger,   daar   zijn   ontwikkelingen   en   daar   zou   je   steeds   verder  in  kunnen  gaan.”     4.3.3.1   Aanbevelingen   Politiebreed  zou  een  betere  invulling  moeten  worden  gegeven  aan  het  verhoren  van  getuigen.  Direct   bij   ter   plaatse   komen   moeten   personalia   worden   genoteerd   maar   ook   omstandigheden   van   aantreffen  van  de  getuige  kunnen  van  belang  zijn:  gemoedstoestand,  signalement,  eerste  verklaring   ter   plaatse.   Recherchebreed   moet   het   getuigenverhoor   beter   worden   geprioriteerd.   Sneller   horen   van   getuigen   zorgt   voor   een   betrouwbaardere   verklaring.   Getuigen   moeten   bij   afwezigheid   herhaaldelijk  worden  benaderd  tot  zij  daadwerkelijk  met  de  politie  hebben  gesproken  zodat  niet  op   een   (veel)   later   tijdstip   een   verklaring   wordt   afgelegd   waaraan   geen   bewijswaarde   kan   worden   gehecht.  Ook  voor  het  verhoren  van  getuigen  geldt  dat  het  niveau  omhoog  moet:  niet  vragen  naar   “bijzonderheden”,  maar  specifiek  vragen  naar  wat  gezien  is,  bijzonder  of  niet  bijzonder.  Hierbij  zou   het   door   de   Politieacademie   ontwikkelde   Gespreksmodel   generiek   getuigenverhoor   standaard   moeten   worden   toegepast,   zoals   ook   Van   Amelsvoort   bepleit76.   Forensisch   bewijs   moet   vaker   worden   verkregen   en   beter   worden   gebruikt.   Met   name   op   het   gebied   samenwerking   tussen   de   afdeling   Forensische   Opsporing   en   rechercheteams   is   nog   winst   te   behalen.   Voor   aanbevelingen   rondom  dit  punt  verwijs  ik  gemakshalve  naar  voornoemde  publicatie  van  Kop,  Van  der  Wal  en  Snel.   Ten   slotte   zou   de   politie   vooral   in   grotere   onderzoeken   meer   moeten   investeren   in   bijzondere   opsporingsmethoden   zoals   de   internettap,   het   opnemen   van   vertrouwelijke   communicatie   middels   een  technisch  hulpmiddel  en  in  ernstigere  zaken  ook  het  ‘werken  onder  dekmantel’.    

  4.4  

Samenvatting  

In   dit   hoofdstuk   zijn   de   laatste   deelvragen   van   dit   onderzoek   beantwoord.   Het   dossieronderzoek   wees   uit   dat   er   sprake   is   van   een   aanzienlijke   stijging   van   het   aantal   verdachten   dat   zich   op   het   zwijgrecht   beroepen.   Sinds   de   invoering   van   de   aanwijzing   beroepen   bijna   drie   keer   zoveel   verdachten   zich   op   hun   zwijgrecht:   van   11,8   procent   in   de   pre-­‐Salduz   fase   naar   33,8   procent   na   invoering  van  de  aanwijzing.  Uit  de  interviews  komen  drie  belangrijke  aanbevelingen  naar  voren.  De   eerste  betreft  een  aanbeveling  ter  voorkoming  of  beperking  van  het  aantal  beroepen  op  zwijgrecht:   door   betere   communicatie   met   de   advocatuur.   De   tweede   betreft   een   poging   om   het   ingeroepen   recht  om  te  zwijgen  alsnog  te  keren:  door  kwalitatief  betere  verhoren,  onder  andere  door  de  inzet   van  verhoorspecialisten.  De  derde  aanbeveling  betreft  de  focus  op  andere  bewijsmiddelen,  in  geval   het  beroep  op  zwijgrecht  wordt  ingeroepen,  daarin  wordt  volhard  en  een  stijging  van  het  beroep  in   de  toekomst  zelfs  voortzet.  De  uit  de  interviews  gebleken  belangrijkste  manieren  om  ander  bewijs  te   vergaren  zijn  gelegen  in  kwalitatief  betere  en  daardoor  betrouwbaardere  getuigenverhoren,  meer  en   beter   gebruik   van   forensisch   bewijs   en   een   frequentere   inzet   van   bijzondere   opsporingsmiddelen   als   internettap,  opnemen  van  vertrouwelijke  communicatie  of  ‘werken  onder  dekmantel’.    

                                                                                                                        76

 

 Van  Amelsvoort  2012,  p.  361.    

56  

HOOFDSTUK  5  

CONCLUSIES  EN  AANBEVELINGEN    

In  dit  hoofdstuk  staan  de  conclusies  van  het  gehele  onderzoek.  Allereerst  zal  worden  besproken  wat   uit   literatuurstudie   naar   voren   is   gekomen,   en   vervolgens   leidt   een   vergelijking   van   de   onderzoeksresultaten   tot   het   antwoord   op   de   centrale   vraag.   Ten   slotte   zullen   aanbevelingen   worden  gedaan  aan  de  districtsrecherches.      

5.1  

Algemeen  

De   verdachte   in   het   strafproces   heeft   diverse   (fundamentele)   rechten.   De   nadruk   ligt   op   de   onschuldpresumptie   en   het   recht   op   een   eerlijk   proces:   de   verdachte   heeft   een   zwijgrecht   en   het   recht  op  vrij  verkeer  met  zijn  advocaat,  de  politie  een  cautieplicht  en  een  pressieverbod.  De  advocaat   voert   de   verdediging   van   een   verdachte   en   adviseert   zijn   cliënt   om   een   bepaalde   proceshouding   aan   te  nemen.  Veelal  wordt  geadviseerd  van  het  zwijgrecht  gebruik  te  maken  omdat  het  dossier  nog  niet   bij  de  advocaat  bekend  is.  Het  verdachtenverhoor,  vragen  van  de  politie  aan  de  verdachte  omtrent   zijn   betrokkenheid   bij   een   strafbaar   feit,   bestaat   uit   de   voorbereiding,   de   uitvoering   en   de   verslaglegging.   Er   wordt   gebruik   gemaakt   van   verhoortechnieken   om   een   verdachte   te   laten   verklaren.  Zowel  een  bekennende,  ontkennende  als  kennelijk  leugenachtige  verklaring  kan  namelijk   door   de   rechter   voor   het   bewijs   worden   meegeteld.   De   verklaring   hoeft   slechts   op   punten   ondersteunend   te   zijn   aan   het   overige   beschikbare   bewijs   en   vormt   daarmee   een   belangrijk   bewijsmiddel.   Het   eerste   verhoor   is   met   name   van   belang   omdat   daarin   de   proceshouding   die   een   verdachte   aanneemt   bekend   wordt   bij   het   onderzoeksteam   en   daarmee   de   verhoorstrategie   kan   worden   bepaald.   Bovendien   hechten   rechters   en   officieren   van   justitie   een   groter   belang   aan   de   eerst   afgelegde,   authentieke   verklaring   omdat   de   verdachte   zich   dan   nog   niet   heeft   kunnen   beraden   op  hetgeen  hij  in  het  dossier  gelezen  heeft.       In  het  Salduz-­‐arrest  overwoog  het  EHRM  dat  het  recht  op  rechtsbijstand  dient  ter  bescherming  tegen   zelf-­‐incriminatie   en   dat,   hoe   ernstiger   de   klacht,   hoe   belangrijker   het   recht   op   toegang   tot   een   raadsman  is.  Als  regel  moet  volgens  het  hof  toegang  tot  een  raadsman  verschaft  worden  vanaf  het   eerste   politieverhoor.   De   uitspraak   leidde   in   Nederland   tot   invoering   van   de   Aanwijzing   rechtsbijstand  politieverhoor.  De  Hoge  Raad  gaf,  in  aanloop  daar  naartoe,  richtinggevende  criteria  en   het  WBOM  nam  standpunten  in  die  daarbij  aansloten.  Dit  leidde  ertoe  dat  verdachten  voortaan  voor   aanvang   van   het   eerste   politieverhoor   op   het   consultatierecht   werd   gewezen   en   hiervan   gebruikmaakten.   Door   een   frequentere   consultatie   van   de   raadsman,   wordt   vaker   een   beroep   gedaan   op   het   zwijgrecht,   waardoor   de   verdachtenverklaring   minder   vaak   als   bewijsmiddel   kan   dienen.   Politie   en   justitie   zullen   daardoor   meer   op   andere   (meer   privacygevoelige)   bewijsmiddelen   moeten  focussen  om  toch  tot  een  succesvolle  veroordeling  te  kunnen  komen.      

5.2  

Conclusies  

De  centrale  vraag  van  het  onderzoek  luidde:       Welke   invloed   heeft   de   invoering   van   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor,   omtrent   de   consultatiebijstand  van  een  raadsman  voorafgaande  aan  het  eerste  politieverhoor  van  een  verdachte   terzake  (poging)  moord-­‐  of  doodslag  op  diens  verklaringsbereidheid  tijdens  dat  eerste  verhoor  in  de   politieregio   Amsterdam   en   welke   alternatieve   opsporingsmiddelen   zijn   van   belang   als   het   verdachtenverhoor  als  bewijsmiddel  (in  kracht  en  aantal)  afneemt?     Deze  vraag  is   beantwoord  door  het  uitgevoerde  literatuur-­‐  en  dossieronderzoek  in  combinatie  met   de  afgenomen  interviews  en  zal,  opgesplitst  in  twee  delen,  hierna  worden  beantwoord.      

5.2.1   Invloed  van  de  aanwijzing  

Het   consultatierecht   dat   uit   de   Aanwijzing   rechtsbijstand   politieverhoor   voortvloeit,   heeft   tot   gevolg  dat  de  verklaringsbereidheid  van  verdachten  vermindert.  

  De  Aanwijzing  rechtsbijstand  politieverhoor  is  op  1  april  2010  ingevoerd.  De  overgangsfase  ging  aan   de   invoering   vooraf.   Het   aantal   verdachten   dat   zich   op   hun   zwijgrecht   beroepen   is   gestegen   sinds   de   uitspraak   Salduz   (in   de   overgangsfase)   en   nog   méér   sinds   de   invoering   van   de   Aanwijzing   rechtsbijstand  politieverhoor.  De  aanwijzing  heeft  tot  gevolg  dat  meer  verdachten  zich  voorafgaand   aan   het   eerste   politieverhoor   door   een   advocaat   laten   bijstaan.   Geconcludeerd   kan   worden   dat   verdachten   daardoor   minder   vaak   bereid   zijn   een   verklaring   af   te   leggen.   Na   de   invoering   van   de   aanwijzing   deed   33,8   procent   van   de   verdachten   een   beroep   op   zwijgrecht,   ten   opzichte   van   11,8   procent   vóór   de   uitspraak-­‐Salduz;   de   verklaringsbereidheid   van   verdachten   is   dus   met   22   procent   afgenomen.        

5.2.2   Alternatieve  opsporingsmiddelen  

Alternatieve   opsporingsmiddelen   die   van   belang   zijn   voor   de   bewijsvoering   zijn   forensisch   onderzoek,  het  getuigenverhoor  en  bijzondere  opsporingsmethoden.       Uit   de   interviews   komt   naar   voren   dat   een   focus   op   andere   bewijsmiddelen   raadzaam   is.   Daarbij   kan   de   politie   volgens   de   geïnterviewden   met   name   winst   behalen   door   het   kwalitatief   verbeteren   van   het   getuigenverhoor,   meer   en   beter   forensisch   onderzoek   en   inzet   van   bijzondere   opsporingsbevoegdheden.    

5.3  

Aanbevelingen  

Het  doel  van  het  onderzoek  was:       Het   doen   van   aanbevelingen   aan   de   districtsrecherche(s)   van   de   eenheid   Amsterdam   over   enerzijds   de   investering   in   het   politieverhoor,   en   anderzijds   de   focus   van   het   opsporingsonderzoek.   Daarmee   wordt   gestreefd   naar   een   efficiëntere   indeling   van   het   proces   opsporing   op   het   gebied   van   het   verdachtenverhoor  en  een  toekomstvisie  op  de  rol  van  het  verdachtenverhoor  in  het  vooronderzoek.       De   hiervoor   genoemde   conclusies   leiden   tot   aanbevelingen,   waarmee   het   doel   van   dit   onderzoek   wordt   behaald.   De   aanbevelingen   zijn   onderverdeeld   in   aanbevelingen   ter   voorkoming/bestrijding   van  het  (aantal)  beroepen  op  zwijgrecht,  aanbevelingen  om  het  beroep  op  zwijgrecht  te  doorbreken   en  aanbevelingen  om  het  beroep  op  zwijgrecht  te  ondervangen.       1.     Investeren  in  een  beter  contact  met  de  advocatuur   Het   is   de   taak   van   een   advocaat   om   de   rechten   van   zijn   cliënt   te   verdedigen.   De   raadsman   heeft   kennis   die   een   verdachte   (vaak)   mist.   Indien   de   raadsman   niet   goed   is   geïnformeerd,   is   de   kans   groter   dat   hij   zijn   cliënt   adviseert   zich   op   zijn   zwijgrecht   te   beroepen.   Het   verdient   daarom   aanbeveling  om  het  contact  met  de  advocatuur  te  verbeteren,  onder  andere  door:   - zo  spoedig  mogelijk  na  aanhouding  contact  op  te  nemen  met  de  raadsman  van  de  verdachte;     - de   raadsman   volledig   te   informeren   over   de   beschuldiging   van   het   strafbare   feit   en   zoveel   mogelijk  (globaal)  de  bewijsmiddelen  of  redenen  van  verdenking  mede  te  delen;   - hem   voldoende   in   de   gelegenheid   te   stellen   met   zijn   cliënt   te   overleggen   voorafgaand   aan   het   verhoor  op  een  moment  dat  het  hem  ook  schikt;     - indien   mogelijk   het   verhoor   één   of   enkele   uren   uitstellen   om   aan   de   wensen   van   de   advocaat   tegemoet  te  komen;     - per  districtsrecherche  enkele  verhoorspecialisten,  recherchekundigen,  hulpofficieren  van  justitie   of  andere  rechercheurs  aanwijzen  die  vast  aanspreekpunt  worden  van  de  advocatuur;     - de  aangewezen  personen  jurisprudentie  op  het  gebied  van  de  rechten  van  de  verdachte  in  het   algemeen,   en   Salduz   in   het   bijzonder,   laten   bijhouden   en   laten   ventileren   binnen   hun   team   of   afdeling;  

 

58  

-

per  onderzoek  één  contactpersoon  aanwijzen  die  in  dat  onderzoek  het  contact  met  de  advocaat   onderhoudt.    

  2.     Investeren  in  (de  kwaliteit  van)  het  verdachtenverhoor   Indien   het   beroep   op   zwijgrecht   niet   kan   worden   voorkomen   en   verdachte   verklaart   zich   op   zijn   zwijgrecht  te  beroepen,  is  het  van  belang  door  te  gaan  met  het  verhoor  en  te  blijven  investeren  in   het   verkrijgen   van   een   verklaring.   Daarbij   moet   worden   voorkomen   dat   ontoelaatbare   druk   wordt   uitgeoefend.   Aanbevolen   wordt   om   de   kwaliteit   van   het   verdachtenverhoor   te   verhogen,   onder   andere  door:     - het   maken   van   een   procesbeschrijving   waarin   staat   in   welke   gevallen   een   verhoorspecialist   bij   het  verhoor  zal  worden  betrokken;   - de   verhoorspecialist   tijd   en   ruimte   geven   om   het   verhoor   voor   te   bereiden   en   een   band   op   te   bouwen  met  de  verdachte;   - bij  een  beroep  op  zwijgrecht  niet  direct  het  verhoor  te  staken;   - een   volledige   verslaglegging   van   het   verhoor   zodat   inzichtelijk   is   wat   tijdens   het   verhoor   is   besproken.       3.     Investeren  in  andere  bewijsmiddelen   De   verdachte   is   sinds   de   invoering   van   de   aanwijzing   minder   vaak   verklaringsbereid,   waardoor   de   verdachtenverklaring   minder   vaak   als   bewijs   kan   worden   gebruikt.   Er   zou   in   het   opsporingsonderzoek   meer   moeten   worden   geïnvesteerd   in   andere   bewijsmiddelen.   Het   verdient   aanbeveling  door  dit  te  doen  middels  onder  andere:     - het   beter   instrueren   van   de   eerst   ter   plaatse   komende   verbalisanten   om   zo   snel   mogelijk   te   inventariseren   welke   getuigen   op   de   plaats   delict   aanwezig   zijn,   wat   zij   (samengevat)   gezien   hebben  en  hoe  zij  bereikbaar  zijn  voor  de  recherche;   - het  verhogen  van  het  niveau  van  het  getuigenverhoor  door  rechercheurs,  onder  andere  door  het   Gespreksmodel   generiek   getuigenverhoor   dat   door   de   Politieacademie   is   ontwikkeld   bij   ieder   getuigenverhoor  als  leidraad  te  gebruiken;   - meer  en  beter  gebruik   te  maken  van  forensisch  bewijs,  onder  andere  door  betere  samenwerking   met  de  afdeling  Forensische  Opsporing;   - meer   en   vaker   gebruik   maken   van   bijzondere   opsporingsbevoegdheden   voorafgaande   aan   de   aanhouding   van   een   verdachte,   zoals   het   internettappen,   het   opnemen   van   vertrouwelijke   communicatie  middels  een  technisch  hulpmiddel  of  het  ‘werken  onder  dekmantel’.    

  5.4  

Reflectie  op  het  onderzoek  (nawoord)  

De  hypothese  van  het  onderzoek  was:         Sinds  de  invoering  van  de  Aanwijzing  rechtsbijstand  politieverhoor  (Salduz-­‐regeling)  beroepen   verdachten  zich  tijdens  het  eerste  politieverhoor  steeds  vaker  op  hun  zwijgrecht.     Het   onderzoek   heeft   aangetoond   dat   de   hypothese   juist   was:   verdachten   beroepen   zich   sinds   de   invoering  van  de  Aanwijzing  rechtsbijstand  politieverhoor  inderdaad  steeds  vaker  op  hun  zwijgrecht.   Dit   gebeurt   tegenwoordig   bijna   drie   maal   zo   vaak   als   vóórdat   het   EHRM   uitspraak   deed   in   de   zaak   Salduz.  Het  gevolg  daarvan  is  dat  er  minder  vaak  een  verdachtenverklaring,  dat  fungeert  als  een  sterk   bewijsmiddel,  in  het  dossier  zit.       Voordat  ik  met  dit  onderzoek  begon,  dacht  ik  dat  minder  op  het  verhoor  geïnvesteerd  zou  moeten   worden   als   verdachten   verklaarden   niets   te   willen   zeggen   en   gebruik   te   willen   maken   van   het   zwijgrecht.   Eén   van   de   oplossingen   die   ik   vooraf   bijvoorbeeld   had   bedacht   was   dat   bij   de   inverzekeringstelling   de   verklaringsbereidheid   van   een   verdachte   zou   kunnen   worden   gepeild   door   de  hulpofficier  van  justitie.  Als  een  verdachte  zich  dan  op  zijn  zwijgrecht  zou  beroepen,  zouden,  in  elk  

 

59  

geval   tot   aan   de   voorgeleiding   bij   de   rechter-­‐commissaris   of   tot   het   starten   van   het   voorarrest,   andere   opsporingshandeling   prioriteit   kunnen   krijgen.   Door   de   literatuurstudie   en   de   gesprekken   met   rechters,   officieren   van   justitie   en   advocatuur   is   mij   het   belang   van   de   (eerste)   verklaring   als   bewijsmiddel   duidelijker   geworden.   Bovendien   bleek   uit   het   analyseren   van   de   verklaringen   van   verdachten  ten  behoeve  van  het  dossieronderzoek  dat  een  verhoor  vaak  al  terstond  werd  gestaakt   zodra  een  verdachte  zich  op  zijn  zwijgrecht  beriep.  Niet  of  minder  investeren  in  de  verdachte  is  juist   níét   wenselijk,   zo   bleek.   Integendeel:   alle  geïnterviewden,  ook  de  advocatuur,  waren  van  mening  dat   verdachten   die   zich   aanvankelijk   op   hun   zwijgrecht   beroepen,   dit   vaak   niet   lang   kunnen,   willen   of   zullen   volhouden;   doorgaan   met   (kwalitatief   goed)   verhoren   kan   dus   lonen!   Daarbij   moet   wel   gewaakt  worden  dat  geen  ongeoorloofde  druk  wordt  uitgeoefend.  Een  gecertificeerd  verhoorder  kan   hier   uitkomst   bieden:   die   is   beter   geschoold,   getraind   en   voorbereid   dan   een   gemiddelde   rechercheur.   Gedurende   het   onderzoek   werd   mij   duidelijk   dat   gecertificeerd   verhoorders   lang   niet   altijd  worden  ingezet  en  dat  er,  behalve  slechts  een  focus  op  andere  bewijsmiddelen,  dus  ook  op  het   verdachtenverhoor  mogelijk  nog  winst  te  behalen  is.       Met   mijn   onderzoek   hoop   ik   de   districtsrecherches   een   duidelijke   toekomstvisie   op   de   rol   van   het   verdachtenverhoor   te   hebben   kunnen   geven.   Uitvoeren   van   mijn   aanbevelingen   zullen   het   proces   opsporing  mijns  inziens  zeker  efficiënter  indelen,  zoals  ik  vooraf  ook  had  gehoopt.  Daarom  zal  ik  de   uitslagen   van   mijn   onderzoek   op   verzoek   van   de   opdrachtgever   presenteren   aan   de   chefs   en   projectleiders  van  de  Bureaus  Districtsrecherche.       Aanbevelingen  voor  vervolgonderzoek   In   de   toekomst   zou   nogmaals   een   steekproef   gedaan   kunnen   worden   om   te   achterhalen   of   en   in   hoeverre   het   beroep   op   zwijgrecht   blijft   stijgen   en/of   dat   de   aanbevelingen   daadwerkelijk   tot   een   verbetering  hebben  geleid.  Het  verdient  aanbeveling  om  de  wetswijziging  omtrent  dit  onderwerp  af   te  wachten  en  bij  eventueel  vervolgonderzoek  onderscheid  te  maken  in  categorieën  zaken.  Ook  de   Wet   herziening   regels   betreffende   processtukken   in   strafzaken   die   op   1   januari   2013   in   werking   is   getreden,   raakt   dit   onderwerp   en   kan   van   invloed   zijn   op   de   proceshouding   en   verklaringsbereidheid   van  verdachten.  Bovendien  kan  het  interessant  zijn,  zeker  met  de  start  van  de  Nationale  Politie,  het   onderzoek   te   herhalen   in   andere   politieregio’s   om   te   kijken   of   er   verschillen   bestaan   tussen   Randstedelijke  verdachten  en  verdachten  uit  andere  gebieden,  het  onderzoek  uit  te  breiden  over  een   grotere   populatie   en   de   bewijswaardering   in   (onherroepelijke)   vonnissen   in   het   onderzoek   mee   te   nemen.    

 

60  

LITERATUURLIJST    

Aangehaalde  literatuur     Van  Amelsvoort  2012   A.G.   van   Amelsvoort,   ‘Politieverhoor   van   getuigen’   in:   Strafblad,   Thema:   het   getuigenverhoor,   SDU   uitgevers  november  2012,  p.  257-­‐265.     Van  Amelsvoort,  Rispens  &  Grolman  2007   A.G.   van   Amelsvoort,   I.   Rispens   en   H.   Grolman,   Handleiding   verhoor,   ‘s-­‐Gravenhage:   Elsevier   Overheid  2007.     Baarda  &  De  Goede  2012   D.B.  Baarde  en  M.P.M.  de  Goede,  Basisboek  Methoden  en  Technieken.  Handleiding  voor  het  opzetten   en  uitvoeren  van  kwantitatief  onderzoek,  Houten:  Wolters-­‐Noordhoff  Groningen  2012.     Beenakkers  1998   E.M.Th.   Beenakkers,   “Bijzondere   verhoormethoden.   Een   literatuurverkenning”   in   WODC   onderzoeksnotities  1998/6.       De  Berk  2010   L.  de  Berk,  Lucia  de  B.  Levenslang  en  tbs,  Amsterdam:  de  Arbeiderspers  2010.     Borgers  2009   M.J.  Borgers,  ‘Een  nieuwe  dageraad  voor  de  raadsman  bij  het  politieverhoor?’,   NJB  2009-­‐02,  p.  88-­‐ 93.     Corstens  2008   G.J.M.  Corstens,  Het  Nederlands  strafprocesrecht,  Deventer:  Kluwer  2008.       Cleiren  &  Nijboer  2007   C.P.M.  Creiren  en  J.F.  Nijboer,  Strafvordering.  Tekst  &  Commentaar,  Deventer:  Kluwer  2007.     Fijnaut  2001   C.J.C.F.   Fijnaut,   ‘De   toelating   van   de   raadsman   tot   het   politiële   verdachtenverhoor’,   in:   Het   vooronderzoek   in   strafzaken,   Deventer:   Tweede   interimrapport   onderzoeksproject   Strafvordering   2001.     Fijnaut  e.a.  2007   C.J.C.F.  Fijnaut,  E.R.  Muller,  U.  Rosenthal  en  E.J.  van  der  Torre,  Politie.  Studies  over  haar  werking  en   organisatie,  Deventer:  Kluwer  2007.     Gorissen  e.a.  2002   C.L.   Gorissen,   H.   Holtslag,   A.   van   Vliet   en   J.   Vlogtman,  Stapel   en   de   Koning:   Handboek   voor   de   politie:   Recherche,  band  1,  ‘s-­‐Gravenhage:  Elsevier  2002.         Hoekendijk  2012   M.G.M.  Hoekendijk,  Zakboek  strafvordering  voor  de  hulpofficier  van  justitie  2012,  Deventer:  Kluwer   2011.        

Jensma  2008   F.  Jensma,  ‘De  advocaat  kan  niet  meer  worden  weggestuurd;  Rechtspraak  Belangrijke  uitspraak  van   Europese   Hof   voor   de   Rechten   van   de   Mens   geeft   advocaten   toegang   tot   politieverhoor,   NRC   Handelsblad  5  december  2008.     Kooijmans  2010   T.  Kooijmans,  ‘Bewijzen  door  de  strafrechter’,  in  Ars  Aequi  2010,  p.  456-­‐465.     Kop,  Van  der  Wal  &  Snel   N.   Kop,   R.   van   der   Wal   en   G.   Snel,   Opsporing   belicht.   Over   strategieën   in   de   opsporingspraktijk,   Apeldoorn:  Politieacademie  Lectoraat  Criminaliteitsbeheersing  &  Recherchekunde  2011.       Van  Koppen  e.a.  2002   P.J.   van   Koppen,   D.J.   Hessing,   H.L.G.J.   Merkelbach   en   H.F.M.   Crombag,   Het   recht   van   binnen.   Psychologie  van  het  recht,  Deventer:  Kluwer  2002.       Van  Koppen  2011   P.  van  Koppen,  Overtuigend  bewijs.  Indammen  van  rechterlijke  dwalingen,  Nieuw  Amsterdam:  Nieuw   Amsterdam  Uitgevers  2011.     Moston,  Stephenson  &  Williamson  1992   S.J.   Moston,   G.M.   Stephenson   en   T.M.   Williamson,   “The   effects   of   case   characteristics   on   suspect   behaviour  during  police  questioning”  in  Britisch  Journal  of  Criminology,  1992-­‐32,  p.23-­‐40.     Odinot  e.a.  2012   G.   Odinot,   D.   de   Jong,   J.B.J.   van   der   Leij,   C.J.   de   Poot   en   E.K.   van   Straalen,   Het   gebruik   van   de   telefoon-­‐  en  internettap  in  de  opsporing  (WODC),  Den  Haag:  Boom  Lemma  uitgevers  2012.       Polman  2000   P.  Polman,  “Het  verdachtenverhoor  in  bijzondere  situaties”  in:  Custodes  2000-­‐1,  p.119-­‐132.     Poot  e.a.  2011   C.J.   Poot,   R.J.   Bokhorst,   P.J.   van   Koppen   en   E.R.   Muller,   Rechercheportret.   Over   dilemma’s   in   de   opsporing,  Alphen  aan  den  Rijn:  Kluwer  2004.     Posthumus  2005   F.  Posthumus,  Evaluatieonderzoek  in  de  Schiedammer  parkmoord,    Amsterdam:  i.o.v.  het  College  van   procureurs-­‐generaal  2005.     Spronken  2001   T.   Spronken,   Verdediging:   een   onderzoek   naar   de   normering   van   het   optreden   van   advocaten,   Maastricht:  Kluwer  2001.       Spronken  2009   T.N.B.M.  Spronken,  ‘Ja  de  zon  komt  op  voor  de  raadsman  bij  het  politieverhoor!’,  NJB  2009-­‐02,  p.  94-­‐ 100.     Stevens  &  Verhoeven  2010   L.  Stevens  en  W.J.  Verhoeven,  Raadsman  bij  politieverhoor.  Invloed  van  voorafgaande  consultatie  en   aanwezigheid   van   raadslieden   op   de   organisatie   en   wijze   van   verhoren   en   de   proceshouding   van   verdachten,  Rotterdam:  WODC  2010.      

62  

Verschuren  &  Doorewaard   P.   Verschuren   en   H.   Doorewaard,   Het   ontwerpen   van   een   onderzoek,   Den   Haag:   Uitgeverij   Lemma   2007.       Wartna,  Beijers  &  Essers  1999   B.S.J.  Wartna,  W.M.E.H.  Beijers  en  A.A.M.  Essers,  ‘Ontkennende  en  bekennende  verdachten.  Over  de   proceshouding   van   verdachten   van   strafzaken   tijdens   het   politieverhoor’   in   WODC   Onderzoeksnotities  1999/05.     De  Wit  2008   L.A.J.M.   de   Wit,   Nieuwjaarstoespraak   hoofdofficier   van   justitie   Arrondissementsparket   Amsterdam,   Amsterdam:  10  januari  2008.    

  Jurisprudentie   EHRM  14  oktober  2010,  1466/07.   EHRM  8  februari  1996,  NJ  1996,  725.     EHRM  17  december  1996,  NJ  1997,  699.     HR  30  juni  2009,  NJ  2009,  349.   HR  19  maart  1996,  NJ  1996,  540.   29  mei  1990,  NJ  1990,  754.   HR  2  oktober  1979,  NJ  1980,  243.   HR  26  maart  1985,  NJ  1985,  756.   HR  23  december  1986,  NJ  1987,  890.   HR  16  november  1982,  NJ  1983,  283.   HR  17  januari  1927,  NJ  1927,  p.  189-­‐192.   HR  26  januari  2010,  LJN:  BK2094.   HR  30  juni  2009,  NJ  2009,  496.     HR  12  juni  2012,  NJ  2012,  463.  

  Wet-­‐  en  regelgeving   Memorie  van  Antwoord,  Kamerstukken  I  2011/12,  32  045  C,  p.  5.   Handelingen  II  1919/20,  p.1905.   Wet  van  26  oktober  1963,  Stb.  509.     Handelingen  II  1913/14,  286,  nr.  3.   Wet  van  1  december  2011,  Stb.  2011,  601.   Kamerstukken  II,  2009/10,  32468  nr.  3.    

 

63