StPioneering. InnovatieMagazine Pioneering: hét netwerk van koplopers voor vernieuwing in de bouw AGENDEREN ONTMOETEN MATCHEN INNOVEREN

Pioneering InnovatieMagazine 2015

Pioneering: hét netwerk van koplopers voor vernieuwing in de bouw AGENDEREN | ONTMOETEN | MATCHEN | INNOVEREN

Stichting Pioneering

StPioneering

PIONEERING: INNOVATIE VOOR EN DOOR DEELNEMERS Innovatie is geen doel op zich maar een middel. Het versterkt de concurrentiekracht, wat voor een bedrijf of een regio als Twente van groot belang is. De wereld om ons heen is aan het veranderden en er zijn veel maatschappelijke opgaves waaraan gewerkt moet worden. De bouw speelt hierbij een belangrijke rol. Het netwerk van Pioneering is daarom erg waardevol: koplopers, die gezamenlijk aan de slag zijn met innovatie! Op basis van uitvindingen ontstaan technologische innovaties die leiden tot productinnovaties, en worden op hun beurt weer gevolgd door marktinnovaties. De reden van versnelling voor innovatie in de bouw ligt steeds vaker in het feit dat cross-overs met andere industrieën worden gezocht. Pioneering zoekt in haar projecten daarom ook steeds meer de samenwerking met de IT sector, de maakindustrie, de energiesector en de creatieve industrie. De bouwbranche is in transitie en door te focussen op productaanbod met garanties op prestaties, ketensamenwerking met partners, industrialisatie en het leveren van toegevoegde waarde voor de eindklant zal het business model van menig bedrijf veranderen. Dit vraagt een hoop energie, op alle gebieden en van alle werknemers. Pioneering stimuleert en ondersteunt de sector hierbij door te verbinden en kennis te delen. In dit Innovatiemagazine willen we u, aan de hand van ervaringen van onze deelnemers, mee nemen in de activiteiten van het jaar 2015. En uiteraard blikken hierbij velen ook naar de toekomst. En dat is positief: Door innovatie krijgt de bouw meer glans! We danken iedereen die een bijdrage heeft geleverd: in de projecten, in de kennisdeling en natuurlijk ook voor het tot stand komen van dit prachtige magazine. Pioneering is er door én voor haar deelnemers. Wij innoveren graag met onze koplopers verder, en creëren hiermee een mooiere en betere leefomgeving! Jan Bron Voorzitter Pioneering

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 3

Voorwoord

Index VOORWOORD

3

INDEX

4-5

BINNENSTEDELIJKE ONDERGRONDSE INFRAPROJECTEN Léon Olde Scholtenhuis, universitair docent @Universiteit Twente

6-7

DE BOUW WORDT ONDERDEEL VAN DE OPLOSSING Jan Willem van der Groep, entrepreneur, innovator en inspirator

8

ONTWIKKELEN DOE JE SAMEN Berri de Jonge, innovatiemanager @Plegt-Vos Bouwgroep

9

HET IS EEN UNIEK LEERTRAJECT, WANT WE WETEN NOG NIET WAAR WE OP UITKOMEN 10 - 11 Willem Ossewaarde, manager vastgoed @Woningstichting Hellendoorn INNOVATIE EN DUURZAAMHEID ZIJN ONLOSMAKELIJK VERBONDEN Linda van Asselt, coördinator Duurzaamheid @Regio Twente

12

MET SAMENWERKEN BEREIKEN WE MEER Eelco Erenberg, Wethouder @ gemeente Enschede

13

VERDUURZAMEN MAATSCHAPPELIJK VASTGOED OP BASIS VAN TOTAL COST OF OWNERSHIP Daniël Prins, projectleider Inrichting Vastgoed @gemeente Almelo

14 - 15

MINOR ONDERZOEK IDF VLOER Gerben Nijhuis en Brian Legro, studenten HBO Bouwkunde @Saxion

16 - 17

LANDSCHAPLODGE: HET RESULTAAT VAN EEN SUCCESVOLLE SAMENWERKING Willy Pigge, directeur @De Groot Vroomshoop

18 - 19

VERNIEUWD EN INNOVATIEF MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS ROC VAN TWENTE 20 - 21 Eddy Gruppen, directeur MBO College voor Bouw, Infra & Interieur en Kirsten Anchelon, projectleider “Bouwen aan de Toekomst” @ROC van Twente OVERZICHT RESULTATEN

22 - 23

24 - 25

LEERERVARING ROND INNOVATIEPAD Koen Schagen, student Bouwtechnische Bedrijfskunde @Saxion

26 - 27

RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN MET DOMIJN Eric Kouters, directeur @Exterio Vastgoedpartners Coöperatief U.A RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN MET EXTERIO Dennis Strikker, teamleider vastgoedbeheer @Domijn LEERGANG RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD Jeroen Hoffmans, projectleider @SW

28 29 - 30 31

MET HET 1-DAGSRENOVATIECONCEPT STREVEN NAAR FOOTPRINT VERMINDERING! 32 - 33 Dick Vredegoor, projectcoördinator en Jasper Fransen, projectleider @Janssen de Jong PIONEERING AGENDEERT, VERBINDT, FACILITEERT EN JAAGT INNOVATIE AAN! Rutger Vrielink, directeur @Pioneering

34 - 35

VERNIEUWDE AANPAK OOST-BOSWINKEL ZORGT VOOR TEVREDEN BEWONERS Nico-Tom Pen, @projectontwikkelaar bij De Woonplaats

36 - 37

BOUWWERELD VERDIENT EEN INNOVATIE REGISSEUR 38 - 39 Marieke Mentink, adj. directeur klant en markt @DuraVermeer DE INNOVATIES VAN DE VIRTUELE BOUWPLAATS ASFALTWEGENBOUW 40 - 41 Alexandr Vasenev, SMART technologies and a VR road construction site @Universiteit Twente BEDRIJVENPLATFORM PIONEERING HELPT BIJ INNOVATIE IN RENOVATIE Berto Boeve, vestigingsleider @Loohuis Energie & Installatie Advies

42 - 43

WAT DE ANDEREN ZEGGEN

44 - 45

PIONEERS

46 - 47


GEBRUIK VAN EEN GROENDAK LOST VEEL PROBLEMEN OP Arno Weppel, directeur @Ecopan

Léon Olde Scholtenhuis, universitair docent Universiteit Twente

BINNENSTEDELIJKE ONDERGRONDSE INFRAPROJECTEN In de afgelopen vier jaar is er in opdracht van Pioneering onderzoek gedaan naar de stroomlijning

De uitkomsten van het onderzoek laten

van binnenstedelijke rioleringsprojecten. In oktober 2015 heeft INN2GWW’er Léon Olde Scholtenhuis

zien dat 4D modellen tot een meer expliciet

zijn promotieonderzoek afgerond. In de periode van vier jaar is door Léon gekeken naar de tools en

en tijdig planningsproces leidt. Door

technologieën die de afstemming en coördinatie van binnenstedelijke rioleringsprojecten ondersteunen.

gebruik te maken van de tool, kunnen

Na het analyseren van projecten zoals Kuipersdijk, Twekkelerzoom en Mooienhof Enschede, heeft hij

ontwerpknelpunten en procesverstoringen

een aantal technologieën in kaart gebracht (o.a. 3D GPS graafmachines, cyclorama) die zinvol zijn om

in een vroegtijdiger stadium worden

planning en uitvoering te ondersteunen. Eén van deze technologieën was de 4D-bouwprocesvisualisatie.

opgespoord en kan het effect van vertraging en verstoring direct worden gevisualiseerd. In het proefschrift dat op 22 oktober 2015 door

“Ik heb 4D Bouwprocesvisualisaties

Om tot geschikte 4D modellen te komen,

Léon verdedigd is, worden deze zaken in detail

geïntegreerd met 3D ontwerpmodellen van

heeft hij in 2015 gewerkt aan een aantal zaken

toegelicht. Het proefschrift is op verzoek

bestaande en nieuwe infrastructuur met (deel)

waaronder:

verkrijgbaar en tevens te downloaden via

planningen van verschillende disciplines”,

• Een methode waarmee

http://doc.utwente.nl/97461/

vertelt Léon. “Door 3D-objecten te koppelen

systeemontwikkelaars kunnen

aan een taak uit een planning, ontstaat

inventariseren welke belangrijke

Tijdens de afronding van de studie naar 4D

een virtuele omgeving waarin een gepland

concepten en objecten de basis

bouwprocesvisualisatie zijn er in 2015 een

nutsproject virtueel kan worden doorlopen.”

moeten vormen voor een systeem dat

aantal zaken opgestart die in het komende jaar

civieltechnische gebruikers ondersteunt.

relevant zijn. Als eerste presenteerde Léon zijn

• Een werkwijze waarmee 4D modellen

onderzoeksresultaten tijdens een werkbezoek

gebruikt kunnen worden ter coördinatie

aan de Universiteit van Birmingham en gaf

van netbeheerders en aannemers

hij ook lezingen op diverse symposia en

van binnenstedelijke riolering- en

congressen in binnen- en buitenland. De

nutsprojecten

presentaties vergrootten de zichtbaarheid

• De werkwijze gedemonstreerd en

van het UT-Pioneering onderzoekswerk

uitgelegd tijdens een 4D-trainingssessie

naar binnenstedelijk (ondiep) ondergronds

voor gemeenten

bouwen wat op haar beurt tot een spin-off van

• Bij een aantal projecten – o.a. Anninksweg (Hengelo), Sportlaan (Hof van Twente),

nieuwe onderzoeksprojecten en plaatsen voor afstudeerders leidde.

Toekomststraat & Koningsplein (Enschede) - geëvalueerd of en hoe 4D

Verder hebben in 2015 een aantal derdejaars

projectmanagement ondersteunt.

civiele techniek studenten middels een BSc-opdracht hun bachelor-studie afgerond.

geïntroduceerd in het domein van smart

de inventarisatie van knelpunten bij het

cities. Tijdens het vak introduceerde men

plannen van multi-stakeholder nutsprojecten,

het smart city concept en werd uitgelegd

de ambitie en haalbaarheid om EMVI-

wat de gevolgen zijn voor de grond-, weg-

aanbestedingscriteria te gebruiken bij

en waterbouw. Naar aanleiding daarvan

infrastructuurprojecten met meerdere

hebben de studenten in samenwerking met

opdrachtgevers en nevenaannemers en werd

bedrijven een ontwerpopdracht uitgevoerd.

er ingezoomd op graafschade, kaartgegevens

Hierin hebben ze bijvoorbeeld een verbeterde

en de grondroerder van de toekomst.

raketboor ontworpen, bestudeerd hoe bestaand 2D kaartmateriaal van de ondergrond

“In het najaar van 2015 is er een start gemaakt

omgezet kan worden naar 3D en hoe we in

met een nieuwe onderwijsminor: “Smart

de toekomst kaartmateriaal beter kunnen

Ways to get Smart Cities Smarter.” In deze

uitwisselen tussen overheden, netbeheerders

minor werden derdejaars UT-studenten

en aannemer”, verteld Léon. Eind januari is Léon begonnen als Chef werkplaats van de stuurgroep INN2GWW. Hij zal daarin samen met Jan-Paul Boutkan (voorzitter) en stuurgroepleden blijvend aandacht besteden aan binnenstedelijke ondergrondse infraprojecten. Kabels en leidingen blijft hierin een centraal thema. Er blijft namelijk nog genoeg te doen op gebied van 3D ontwerpen, 4D visualiseren, kabels- en leidingdetectie en ordening en beheer van de ondergrond.


Thema’s van de opdrachten waren bijvoorbeeld

Jan Willem van der Groep, entrepreneur, innovator en inspirator

DE BOUW WORDT ONDERDEEL VAN DE OPLOSSING Energiesprong is ooit begonnen met de missie om de condities te creëren waarmee grote stappen zijn te zetten bij het verduurzamen van de gebouwde omgeving. In 2008 was al duidelijk dat we het met kleine besparingsstappen, zonnepanelen en windmolens niet zouden redden in Nederland. Neem bijvoorbeeld eens in gedachten dat de energievraag van de gebouwde omgeving vraagt om zo’n 150 windmolens per Nederlandse gemeente. Niet erg realistisch. Een alternatieve duurzame energiebron ontbreekt tenminste voor de middellange termijn van 10 tot 15 jaar, de periode erna is ongewis. Eén ding weten we zeker, de gebouwde omgeving is een langzaam transformerende massa. Met het behalen van een energie neutrale doelstelling in 2050 moet je nu beginnen. We kunnen dus eigenlijk niks anders doen dan

regelgeving van overheden. Dat gegeven

radicaal besparen. “Uit experimenten die we

heeft de Energiesprong gekoppeld aan een

de afgelopen vijf jaar hebben uitgevoerd, werd

ambitieniveau waardoor alle betrokken

duidelijk dat er een gelijktijdige beweging

partijen gedwongen werden systeemgrenzen

Een beweging waaraan ook Pioneering en

nodig is om dat voor elkaar te krijgen” zegt Jan

te overschrijden: NulOpDeMeter met

de Twentse corporaties hun steentje willen

Willem van der Groep, programmaregisseur

gelijkblijvende woonlasten en een sluitende

bijdragen.

van Energiesprong. Beweging aan de kant

businesscase voor de woningcorporatie.

Beweging door nieuwe technologieën.

van aanbieders, vragers en partijen die

De beweging heet nu Stroomversnelling en

Dat een innovatieprogramma dat doet is op

gunstige condities creëren zoals weten

wordt versterkt door regionale initiatieven.

zichzelf niet zo gek. Want NulOpDeMeter draagt niet alleen bij aan de noodzakelijke duurzaamheidsdoelstellingen. De beweging heeft ook een ware innovatiegolf binnen de bouwsector op gang gebracht. Bouwers raken overtuigd dat bouwen veel slimmer kan. Dat ze in staat zijn om samen met de toeleverende industrie betere spullen te maken voor lagere prijzen met een garantie dat de beloofde prestaties gehaald worden. De bouw staat sowieso voor een ongekende transitie. Nieuwe technologieën maken het mogelijk om een radicale beweging te maken naar geïndustrialiseerde bouwprocessen. Let wel, dat gaat aanmerkelijk verder dan

ONTWIKKELEN DOE JE SAMEN prefab bouwdelen produceren in overdekte

Plegt-Vos is één van de partijen die al vanaf het eerste begin bij De Stroomversnelling betrokken is.

van de huidige barrières worden geslecht

bouwplaatsen. “Het resultaat is niet alleen

Inmiddels zijn we voortvarend aan de slag met onze propositie voor Nul-op-de-Meter renovaties.

onder impulsen vanuit deze initiatieven. Het

betere en goedkopere spullen maar ook

Binnenkort starten we zelfs al met de eerste (particuliere) Nul-op-de-Meter renovatie. Dat is een mooie

invoeren van de EPV is hiervan een goed

nieuwe mogelijkheden om invulling te geven

eerste stap, maar voor verdere opschaling is meer samenwerking en lef nodig.

voorbeeld. Steeds meer seinen komen op groen te staan.

aan de wensen en keuzes van de bewoner of gebruiker van een gebouw!” zegt Jan Willem. Pioneering heeft in haar regio de handschoen

Het vliegwiel in gang zetten

opgepakt om deze ontwikkeling te versnellen.

Als de belangrijkste barrières weg zijn, dan

Door het voeren van veel gesprekken is

kan er echt werk gemaakt worden van de

hiermee draagvlak gecreëerd bij de Twentse

opschaling. “Opschaling is belangrijk omdat

corporaties die nu meehelpen om de bouwers

juist bij grotere aantallen het vliegwiel van

deze slag te kunnen laten maken. Ze hebben

Nul-op-de-Meter gaat werken”, zegt Berri.

er immers alle belang bij dat de bouwsector

“Dan kan er geïnvesteerd worden in innovatie

voor hun klanten waardevolle woonproducten

en industrialisatie. De (kost)prijs kan hierdoor

leveren. “Als dat oplossingen zijn die ook

verder omlaag en de oplossingen worden er

nog eens bijdragen aan het reduceren van

ook steeds beter door. Ze gaan steeds beter

het energiegebruik, dan kunnen we heel snel

aansluiten bij de behoeftes en wensen van de

grote stappen zetten. We zijn er nog niet.

klant, simpelweg omdat je samen al doende de leercurve doorloopt.”

Ook al hebben de corporaties een sluitende businesscase, de renovatieoplossingen

“Onze missie en de manier waarop wij

het dus goed bij waar we al mee bezig waren

kunnen nog zeker een factor twee goedkoper.

opereren sluit naadloos aan bij de doelen

en we sloten dan ook direct aan.”

Als we die slag slaan, kunnen we ook met

van de Stroomversnelling. Plegt-Vos geeft al

gelijkblijvende woonlasten de particuliere

jaren vorm aan woon,- werken leefplezier

Alle seinen op groen

maken, is het volgens Berri nodig om met

woningeigenaren bedienen”, aldus Jan Willem.

door oplossingen te bieden die duurzaam zijn

Om van Nul-op-de-Meter een succes

alle stakeholders zo snel mogelijk van de

De energierekening kan worden ingeruild

omdat ze invulling geven aan zowel huidige

te maken, moeten veel van de huidige

praat-stand in de doe-stand te komen. “We

voor een vernieuwde, comfortabele en

als toekomstige behoeftes”, verteld Berri de

belemmeringen worden weggenomen. Dit

moeten concreet aan de slag. Daar is lef en

energiezuinige woning. De bouwer maakt in

Jonge, innovatiemanager bij Plegt-Vos. “In de

is iets wat Plegt-Vos, of welke andere partij

initiatief voor nodig. Op de particuliere markt

dit model geen onderdeel meer uit van het

jaren ‘60-’70 bouwde Plegt-Vos veel woningen.

ook, niet alleen kan doen. Daar hebben ze alle

gaan we binnenkort aan de slag met de eerste

probleem maar is onderdeel van de oplossing

Deze zijn nu toe aan een upgrade. Vanuit

relevante stakeholders voor nodig. Denk aan

NOM-renovatie. Hier gaan we als Plegt-Vos

geworden. De bouwer wordt eindelijk

ons verantwoordelijkheidsgevoel waren

corporaties, banken, overheid en aanbieders.

veel van leren. Dat is natuurlijk erg mooi voor

de maatschappelijk relevante speler die

wij hier al over aan het nadenken. Toen de

Dit is waar de kracht van initiatieven zoals

ons, maar stel je eens voor hoeveel we met

woonplezier levert in plaats van gedoe.

Stroomversnelling begin 2014 startte, paste

De Stroomversnelling en Pioneering ligt. Veel

alle stakeholders samen zouden leren als we

Samen doen Om nu echt samen stappen te kunnen


Berri de Jonge, innovatiemanager Plegt-Vos Bouwgroep Oldenzaal

500 corporatiewoningen in Twente naar nul-

Op de vraag hoe lang het gaat duren voordat

op-de-meter brengen? Het zou een enorme

er échte stappen worden gemaakt, antwoordt

versnelling betekenen voor alle betrokkenen.

Berri: “Hoe sneller we een goede en betaalbare

Daarom ondersteunen wij de ambitie vanuit

NOM oplossing hebben voor bewoners, hoe

Pioneering en alle betrokken corporaties in de

beter. Want dat is waar we het uiteindelijk voor

regio om zo snel mogelijk aan de slag te gaan

doen: woonplezier leveren door het bieden

met de eerste woningen.”

van een comfortabele, gezonde en betaalbare woonomgeving.“

“HET IS EEN UNIEK LEERTRAJECT, WANT WE WETEN NOG NIET WAAR WE OP UITKOMEN” Maar liefst zestien corporaties in Twente hebben met Pioneering het initiatief omarmd om samen

in het jaar 2030. Om dat laatste mogelijk te

Onderling zijn er afspraken gemaakt en is

maken, moet er door de markt nog een flinke

er afstemming geweest om uiteindelijk te

slag gemaakt worden. Dit vraagt een andere

komen tot vier energiescenario’s. Het is een

kijk op het productieproces.”

uniek leertraject, want we weten nog niet

te werken aan een grootschalig nul-op-de-meter project in de regio. De ervaring en expertise uit de

waar we op uitkomen. Dat kan ook een niet

landelijke Stroomversnelling worden hierbij ingezet om samen met de corporaties sneller tot resultaten

Sluitende businesscase

sluitende businesscase zijn. Gelukkig is op

te komen.

Woningstichting Hellendoorn doet

19 januari de Kamer akkoord gegaan met de

vooruitlopend ook al zelf gericht

energieprestatievergoeding (EPV). Anders

Door het uitdagen van marktpartijen in de

onderzoek naar NoM bij de renovatie van

hadden we bij voorbaat kunnen concluderen

regio, wil Pioneering samen met de corporaties

seniorenwoningen. “Hiervoor hebben we

dat het project financieel onhaalbaar is.”

een grootschalige beweging naar nul-op-de-

twee partijen uitgenodigd die bereid zijn

meter (NoM) renovaties creëren. Hiervoor

samen met ons te leren van een project dat

Gedrag onafhankelijke maatregelen

zijn in het najaar van 2015 gesprekken gevoerd

nog niet op waarde te schatten is”, vertelt

Om een NoM woning te krijgen, moet je aan

met alle directeur-bestuurders van de Twentse

Willem enthousiast. “Ter Steege Vastgoed

een flink aantal criteria voldoen. Willem: “Op

woningcorporaties. Deze hebben geresulteerd

Bouw uit Rijssen en Schutte Bouw uit Zwolle

dit moment is er een keurmerk in de maak.

in de toezegging dat gezamenlijk 500

hebben van ons de opdracht gekregen om

Daardoor wordt het gemakkelijker om te

bestaande woningen in worden gebracht om

ieder twee energiescenario’s uit te werken

controleren of een NoM woning voldoet aan

te transformeren naar een NoM woningen.

met als resultaat een sluitende businesscase

de eisen om in aanmerking te komen voor

op financiële, energetische en technische

de EPV.” Woningstichting Hellendoorn kiest

Platform voor kennisontwikkeling en

gronden. Als alles volgens plan verloopt,

ervoor zoveel mogelijk gedrag onafhankelijke

innovatie

krijgen straks twaalf seniorenwoningen het

maatregelen te nemen. “Het comfort van de

label NoM.”

woning moet beter worden. Daarnaast zorg

De corporaties zijn verenigd in WoON

vastgoed van Woningstichting Hellendoorn

Twente, een platform op het brede domein

maakt deel uit van deze kerngroep waarin

van wonen. Binnen het netwerk van

vertegenwoordigers van corporaties zitting

Vier energiescenario’s

Je waardeert de gevels op en er komt een

zeventien deelnemers zijn vijftien corporaties

hebben. “Op dit moment schrijven we een

Samenwerking is cruciaal in dit leertraject.

andere dakoverstek. Je krijgt daarmee een

aangehaakt bij het project. Specifiek

programma om meer structuur te geven aan

Willem: “De door ons gekozen bouwbedrijven

mooier huis. Tot slot moeten bewoners erop

voor NoM Twente heeft Pioneering een

het project NoM. We schrijven plannen voor

hebben al enige ervaring met NoM. Ze zijn

vooruitgaan in de woonlasten, al is het maar

kerngroep geformeerd die driewekelijks bij

de komende vier jaren en plaatsen een stip op

bereid samen een leertraject aan te gaan

een tientje”, benadrukt Willem.

elkaar komt. Willem Ossewaarde, manager

de horizon: een energieneutrale leefomgeving

en elkaar mee te laten kijken in de keuken.

je voor de nodige verfraaiing van de woning.


Willem Ossewaarde, manager vastgoed Woningstichting Hellendoorn

Linda van Asselt, coördinator Duurzaamheid Regio Twente

INNOVATIE EN DUURZAAMHEID ZIJN ONLOSMAKELIJK VERBONDEN Vanuit de 14 Twentse gemeenten, wordt er een groot belang gehecht aan innovatie én aan duurzaamheid! Voor Linda van Asselt, coördinator Duurzaamheid van Regio Twente, is het zo, dat beiden niet losgekoppeld kunnen worden, want wat is het voor een vernieuwing als je nog gebruik maakt van bijvoorbeeld fossiele brandstoffen? Daarnaast is werkgelegenheid een grote opgave voor Twente. Deze regio heeft een iets hoger gemiddeld werkloosheidscijfer dan het landelijk gemiddelde. We hebben van oudsher een grote bouwsector en dus ook veel mensen die werkzaam zijn in deze sector, van

marktpartijen bij Duurzaam Thuis Twente aan

architect tot stratenmaker.

te laten sluiten. Daar zijn wij als Regio Twente blij mee,” zegt Linda.

De onderwerpen komen allemaal op een

maar kunnen ook te maken hebben met

logische manier samen in het verduurzamen

wooncomfort, kostenbesparing of onderhoud.”

“Afsluitend wil ik benadrukken dat wij in Twente

van de bestaande bouw. “Wij hebben in het

Om voor de woningeigenaren te komen

elkaar nodig hebben om de gebouwde omgeving

najaar samen met stichting Pioneering een

tot een oplossing van begin tot eind, werkt

mooier en zinvoller te maken! En dit helpt

geweldige conferentie georganiseerd. Het was

Duurzaam Thuis Twente samen met diverse

niet alleen voor onze toekomst, de volgende

dan ook niet toevallig dat we samen voor de

partners waaronder de provincie Overijssel,

generatie etc, maar creëert ook meer ruimte voor

titel “Twente: Energie in de Bestaande Bouw!”

Uneto-VNI, Bouwend Nederland, Vereniging

innovatie en zorgt uiteindelijke voor meer werk!

hebben gekozen”, vertelt Linda. “Tijdens

Nederlandse Gemeenten en natuurlijk

Als we dit goed doen samen, kunnen we hier een

deze conferentie hadden we allerlei thema’s

stichting Pioneering.

uitblinker zijn voor heel Nederland! “

geselecteerd waarop we, met de bijbehorende netwerken, gezamenlijk kennis wilden delen.”

Niet alleen de woningeigenaren moeten in beweging komen, maar juist ook de

Tijdens de conferentie werd een nieuw

bedrijven. Voor het netwerk van Pioneering,

initiatief vanuit de Vereniging van Nederlandse

dat inmiddels bestaat uit meer dan 130,

Gemeenten (VNG) gepresenteerd: Duurzaam

veelal Twentse bedrijven in de bouwsector,

Thuis Twente. Deze stichting is een

ligt er de opgave om met innovatieve

initiatief van de Twentse gemeenten om de

concepten te komen, zodat voor een steeds

verduurzaming van particuliere woningen in

meer marktconforme prijs, duurzame

Twente te stimuleren. Linda:” De stichting

maatregelen aan een woning kunnen worden

heeft als doel huiseigenaren in Twente te

uitgevoerd. “Hoe beter de match wordt tussen

helpen om een optimaal antwoord te vinden

woningeigenaar en marktpartij, hoe meer

op soms best lastige woonvragen. Deze

woningen er worden verduurzaamd en hoe

woonvragen hoeven niet alleen betrekking

meer werk er is. Stichting Pioneering helpt

te hebben op bepaalde duurzame aankopen,

de Twentse gemeenten om de passende

MET SAMENWERKEN BEREIKEN WE MEER Samenwerken in Twente doen we graag. De conferentie “Energie in de bestaande bouw” was hier

bouwen. Pioneering is in dit veld een niet

aandacht aan de mogelijkheden om te

een mooi voorbeeld van. De veertien Twentse gemeenten en Pioneering organiseerden met steun

meer weg te denken partner. Door het

sturen op kansen voor lokale ondernemers,

van Provincie Overijssel een prachtig evenement met als thema “Twente: Energie in de bestaande

bundelen van de vraag van corporaties naar

op innovatie en duurzaamheid. We maken

bouw”. Ondernemers en vernieuwers, de kennisinstellingen, opdrachtgevers en gemeenten maakten

Nul op de Meterwoningen zoals in het project

samen met de corporaties van De Bothoven

deel uit van een programma waarbij kennis werd gedeeld en een enthousiast publiek kon genieten

NoM Twente, door het organiseren van

een energieneutrale wijk door innovaties toe

van het thema Duurzaamheid. Eelco Eerenberg, wethouder van gemeente Enschede was één van de

werkplaatsen voor innovatie en samenwerking

te passen èn door met bewoners samen te

initiatiefnemers vanuit de samenwerkende gemeenten.

en het verspreiden en delen van kennis.”

werken en met ingang van dit jaar hebben we als gemeente onze leges vergroend. Inwoners

Pioneering City

en bedrijven hoeven geen leges te betalen

Ook vanuit de rol als gemeente wil gemeente

als ze heel duurzaam bouwen. Met de andere

Enschede die open innovatie en ontwikkeling

gemeenten in Twente en de Provincie werken

faciliteren. Door “pioneering city” te zijn,

we samen bij het verduurzamen van de

een stad waar volop ruimte wordt gegeven

woningvoorraad en in projecten als “Duurzaam

aan innovaties en vernieuwing. Eelco: “Als

Thuis Twente”. Er is genoeg energie, kennis en

ondernemers in Enschede iets willen testen,

innovatiekracht in de regio. Laten we nu samen

dan is men van harte welkom. Daarom

nog meer duurzame resultaten realiseren.”

besteden we in onze inkooptrajecten extra

“Ik vind het inspirerend om te zien hoeveel

duurzaam te slopen en herwinbare materialen

vernieuwing er mogelijk is en welke kansen

te gebruiken en ook door bestaande gebouwen

er liggen om zowel duurzamer te worden

slim te verduurzamen, ”zegt Eelco. “Dat

als meer economische groei te bereiken. De

vraagt een open en samenwerkende stijl,

komende jaren ligt er een enorme opgave om

samen innoveren en ontwikkelen en de van

de gebouwde omgeving duurzamer te maken.

oudsher sterke bouwsector doorontwikkelen

Door energiezuinige woningen te bouwen,

tot de kopgroep op het gebied van duurzaam


Eelco Eerenberg, wethouder gemeente Enschede

Daniël Prins, projectleider Inrichting Vastgoed bij gemeente Almelo

VERDUURZAMEN MAATSCHAPPELIJK VASTGOED OP BASIS VAN TOTAL COST OF OWNERSHIP In veel gemeenten wordt momenteel gerenoveerd. Niet alleen woningen, maar ook scholen,

met het uitvoeren van onderhoud is er de

sportlocaties en buurthuizen. Vanuit de ambitie van gemeente Almelo, om de vaste kern van het

mogelijkheid om op een kostenbesparende

maatschappelijk vastgoed te verduurzamen, zijn de vaste ketenpartners in de bouw benaderd om te

wijze het gewenste doel te bereiken. Daniël:

kijken of zij op basis van een bewezen oplossing deze ambitie konden invullen. Dit bleek echter niet

“Door een consortium één of meerdere panden

het geval te zijn. Dit heeft Daniël Prins, projectleider Inrichting Vastgoed bij gemeente Almelo, doen

te laten beheren, stimuleert gemeente Almelo

besluiten om voor deze opgave een marktconsultatie te organiseren.

de samenwerking tussen gebouwbeheerders, onderhoudsbedrijven, installateurs en aannemers. In eerste instantie doen wij dit met een beperkt aantal panden, maar de ambitie is om in de komende jaren deze werkwijze toe te gaan passen op meerdere maatschappelijke panden. Uitgangspunten zijn een structurele verduurzaming, minimaal de klimaat- en energiedoelstellingen van de Europese Unie, en daarnaast minimaal twintig procent besparing op de gebouwonderhoudskosten. Het gaat dus om de Total Cost of Ownership, waarbij rekening wordt gehouden met zowel de investering als de exploitatiekosten.” Pioneering stimuleert deze werkwijze en begeleidt vanuit de werkplaats Duurzaamheid dit proces. Als gevolg van deze aanpak wordt er erg veel kennis gedeeld, welke gebruikt kan worden in andere vergelijkbare trajecten, ook

“Na uitnodiging in de krant hebben

Deze is opgesteld met kennis vanuit de markt,

in de andere Twentse gemeenten. De bruikbare

wij een tweetal sessies georganiseerd

waardoor het geen traditionele uitvraag werd.

concepten die ontstaan, kunnen worden

waarbij wij de dialoog aangegaan zijn met

Dit heeft erin geresulteerd dat vier consortia

toegepast op andere panden.

geïnteresseerde, hoofdzakelijk regionale,

hebben ingeschreven op deze onderliggende

bedrijven uit de bouwkolom”, vertelt Daniël.

opdracht.”

“In het najaar van 2015 zijn wij gestart met de uitvraag en in de eerste helft van 2016

“Het vernieuwende bleek, volgens de aanwezigen, te zitten in de wijze waarop de

Door het verduurzamen van bestaand

wordt door tenminste twee consortia met

opdrachtomschrijving tot stand is gekomen.

maatschappelijk vastgoed te combineren

de werkzaamheden gestart. Samen met

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 15 bouwkundige projectleiders van team

in het kader van de verduurzaming van

Vastgoed van gemeente Almelo wordt een plan

maatschappelijk vastgoed en Glenn Stern

van aanpak op één van de ervaringspanden

ondersteunt het gehele proces. Daarnaast

uitgewerkt. Vervolgens worden deze conform

heeft Saxion student Anne te Luke een

plan van aanpak uitgevoerd vanaf tweede helft

afstudeeronderzoek over dit project gedaan.

2016. Na realisatie van aanpassing en borging van gebruik zijn de volgende groep panden aan de beurt. Belangrijk is dus het beproeven van de samen met de markt gedefinieerde aanpak”, zegt Daniël. In het hele traject is transparantie in allerlei facetten erg belangrijk. Dit gold in het voortraject, waarin de beoogde opdrachtnemers de voorstellen ook richting de collega bouwbedrijven moesten presenteren, maar ook de transparantie tussen de verschillende projecten en opdrachtnemer en opdrachtgever is een vereiste. Vanuit Pioneering is Gerard Salemink betrokken

Gerben Nijhuis en Brian Legro, studenten HBO Bouwkunde Saxion

MINOR ONDERZOEK IDF VLOER In opdracht van Stichting Pioneering, De Groot Vroomshoop en ClimaLevel Nederland is door

gestart door in overleg zandsoorten uit te

Saxionstudenten onderzoek uitgevoerd naar een IDF (industrieel, demontabel/duurzaam, flexibel) vloer.

zoeken,” vertelt Brian. “De zandsoorten

Tijdens het onderzoek, uitgevoerd door Gerben Nijhuis en Brian Legro tijdens hun Minor Industrieel

zijn geselecteerd op de verschillende

Bouwen en Productontwerpen in het 3e jaar van de opleiding bouwkunde, is gekeken naar de

korrelgroottes en vorm van de zandsoort.

mogelijkheden om zand te gebruiken als vervangend materiaal voor een cementdekvloer. Daarnaast

De volgende vier zandsoorten zijn gebruikt

is de combinatie met de integratiemogelijkheden van een ribbenvloer van De Groot Vroomshoop

tijdens het onderzoek: zilverzand, metselzand,

en het VVVK systeem van ClimaLevel onderzocht. Voor de bouwwereld biedt deze combinatie een

ophoogzand en brekerzand. We hebben een

vernieuwd vloersysteem, die in tegenstelling tot de traditionele vloer geheel demontabel is en zonder

geluidsproef gedaan, beschikbaar gesteld

cementdekvloer kan worden uitgevoerd.

door Saxion. Bij de geluidsproef wordt gebruik gemaakt van 2 boxen met in de onderste een speaker en in de bovenste een geluids

Twee onderzoeken

van een gebouw ook hoger worden. Door

meter. Tussen de 2 boxen kan het materiaal

Het eerste deel van dit onderzoek was gericht

de twee vloeren te integreren, kan de

worden geplaatst dat getest moet worden.

op het feit, dat wanneer een vloer is afgewerkt

verdiepingshoogte worden gereduceerd en

Ophoogzand gaf het slechtste resultaat,

met een cementdekvloer, deze gesloopt moet

daarmee de kosten verlaagd.

waarna we verder zijn gegaan met de andere zandsoorten.”

worden voordat er wijzigingen kunnen worden aangebracht. Dit heeft als gevolg dat de onderliggende systemen, zoals leidingen, in de vloer beschadigen. Tevens zijn cementvloeren verantwoordelijk voor de uitstoot van een grote hoeveelheid CO2. Door een zandsoort of zandsamenstelling toe te passen, ben je veel flexibeler. Het zand kan gemakkelijk verplaatst of verwijderd worden en het geeft geen schade aan de geïntegreerde systemen. Het tweede deel van dit onderzoek is gericht op de haalbaarheid van het integreren van twee verschillende vloertypen. Als deze vloeren in hun originele uitvoering worden gestapeld, is het vloerpakket relatief hoog. Dit heeft als gevolg dat de totale kosten

“Wij zijn het eerste deel van dit onderzoek

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 17 Het tweede deel van de zandproeven is

Resultaten

op korte termijn. Hieruit kan de conclusie

“Dit onderzoek heeft ons geleerd om op een

gedaan met behulp van een testopstelling,

Gerben: “Nadat alle gegevens bekend waren,

worden getrokken dat zand niet geschikt is

bepaalde manier te denken, zoals wij dit nog

welke door ClimaLevel beschikbaar is gesteld.

konden de energiestromen in beeld worden

als vervanger van cementdekvloer wanneer er

niet eerder hadden gedaan. Dit geldt niet

Deze testopstelling bestaat uit een bak van

gebracht. Hiermee werd inzichtelijk gemaakt

vloerverwarming wordt toegepast.

alleen voor het onderwerpen en het testen van

3 bij 2 meter waar een holle bodemplaat

hoeveel energie het water afgaf via straling

in zit met vloerverwarmingsbuizen.

aan de vloer en via convectie aan de lucht.

Naast het onderzoek of zand geschikt is als

met 3 verschillende partijen, die allemaal weer

Onder deze holle bodemplaat kan lucht

De resultaten gaven aan dat de energie

vervanger van de cementdekvloer, was er een

verschillende meningen over bepaalde zaken

stromen, welke opgewarmd wordt door de

voornamelijk via de vloer wordt afgegeven.”

opdracht om het VVVK systeem te integreren

hebben. Dit was voor ons een eyeopener waar

vloerverwarmingsbuizen. De opgewarmde

Tijdens de testen bleek dat het opwarmen

in de Ribbenvloer. Tussen de balken werden

we veel van geleerd hebben. Wij kunnen met

lucht wordt via een rooster de ruimte

van het systeem lang duurt, waardoor het

modules geplaatst met het gehele VVVK

trots terug kijken op dit onderzoek,” zeggen

ingeblazen. De testopstelling is voorzien van 4

op korte termijn niet mogelijk is om de

systeem. Deze modules werden gevuld met

Gerben en Brian.

temperatuur meters, voor de in- en uitgaande

temperatuur te veranderen. Daarnaast is

zand. Dit reduceert theoretisch de totale

temperaturen van de lucht en het water.

duidelijk geworden dat zand als isolator werkt,

hoogte tot ongeveer 100 mm.

waardoor het slecht werkt als warmtedoorvoer

het product, maar ook voor het samenwerken

Willy Pigge, directeur De Groot Vroomshoop

LANDSCHAPLODGE: HET RESULTAAT VAN EEN SUCCESVOLLE SAMENWERKING De Groot Vroomshoop Groep is al jarenlang een deelnemer van Pioneering. Dit vitale onderdeel

CO2-bufferende grondstof, afkomstig uit

van VolkerWessels bouwt bewust met hout. Duurzame en energiezuinige huisvestingsconcepten

duurzaam beheerde bossen (FSC en PEFC).

op basis van houtskeletbouw en gelijmde houtconstructies en spanten voor o.a. zwembaden,

Verder worden alle producten onder optimale

sporthallen, winkelcentra, maneges, kerken en bedrijfsgebouwen horen tot de producten. Daarnaast

omstandigheden geprefabriceerd met

zijn zij toeleverancier van prefab houten bergingen en prefab daken gevelelementen en partner

minimaal afval dat goed gescheiden wordt,

in energiezuinige woonprojecten. Willy Pigge, directeur bij De Groot Vroomshoop, wil continu een

met minimale faalkosten en op een veilige

vooraanstaand innovatief bedrijf zijn en een bijdrage leveren aan duurzame en energiezuinige

en Arbo-verantwoorde wijze. Daarnaast

huisvestingsconcepten.

ontwikkelen de werkmaatschappijen duurzame bouwconcepten. “ Toen Pioneering deelnemers zocht om deze LandschapLodge verder te willen ontwikkelen, waren wij ook direct enthousiast. Het duurzame concept paste binnen onze visie en wij zagen de mogelijkheden en de potentie hiervan. Daarom zijn wij samen met een aantal andere partijen binnen Pioneering hiermee aan de slag gegaan. Na een prijsvraag voor de architect zijn we gestart met de uitwerking hiervan”, vertelt Willy. Ontwikkel- en bouwproces De uitdaging bij de ontwikkeling van de LandschapLodge was om een compact gebouw te ontwikkelen waarin alle installaties geïntegreerd zouden kunnen worden en

De doelstelling van Pioneering past naadloos

procesverbetering.”

passend binnen het richtinggevende budget. “Het was iedere keer weer een discussie

in onze visie. Dat is ook de reden dat wij deelnemer zijn van dit platform voor

Maatschappelijk verantwoord

tussen de installateur (Loohuis), architect

vernieuwing, zegt Willy. “Pioneering heeft als

De Groot Vroomshoop vindt maatschappelijk

(SchipperDouwesArchitectuur) en ons om

doelstelling de bouwinnovatie te bevorderen

verantwoord ondernemen erg belangrijk.

binnen de randvoorwaarden een mooi gebouw

en samen met andere Pioneeringdeelnemers

Dat begint natuurlijk al met de grondstof:

te realiseren. Duurzaamheid en autarkie

kijken wij naar mogelijkheden voor producten

er wordt bewust met hout gebouwd, een

(zonder aansluitingen op nutsvoorzieningen)

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 19 zijn daarbij altijd uitgangspunt geweest.”

prominente locatie voor de fabriek van De

Na de zomer 2015 is gestart met de

Groot Vroomshoop. De grote uitdaging is nu

productie van de LandschapLodge. Binnen de

om de LandschapLodge goed in de markt te

geconditioneerde omgeving van de fabriek

zetten.

in Vroomshoop konden onderdelen op maat gemaakt worden en in elkaar geplaats worden.

Duurzame bouwconcepten

Tijdens de productie liepen ze tegen een aantal

We zijn trots op het resultaat. Het is gelukt

details aan die voor volgende Lodges opgelost

om een LandschapLodge te ontwikkelen en te

en aangepast moeten worden.

bouwen die compleet autarkisch en duurzaam

“Voor de luiken die rondom de

is. En door het slimme ontwerp en productie

LandschapLodge geplaatst worden en die

kunnen de vier losse delen afzonderlijk

opklapbaar zijn, is eerst een proefmodel

getransporteerd worden naar de gewenste

gemaakt. Uit het proefmodel bleek dat de

locatie. Na de prefab voorbereiding in de

verbindingen aangepast moesten worden

fabriek van De Groot Vroomshoop, kan de

zodat de constructie stabieler zou worden.

klant daardoor binnen enkele dagen over een

Daarna werden de vlonders in productie

goed functionerende lodge beschikken.

genomen en konden de kolommen geplaatst

Het komend jaar gaan wij verder met de

worden”, aldus Willy.

ontwikkeling van duurzame bouwconcepten.

Eind 2015 is de bouw van de eerste

Wij zien hierin een groeiende vraag van

LandschapLodge afgerond. Inmiddels staat

klanten waarbij klanten binnen een vast

deze prachtige autarkische Lodge op een

concept kunnen variëren met indeling.

Eddy Gruppen, directeur MBO College voor Bouw, Infra & Interieur en Kirsten Anchelon, projectleider “Bouwen aan de Toekomst”, ROC van Twente

VERNIEUWD EN INNOVATIEF MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS ROC VAN TWENTE ‘ROC van Twente is voortdurend in overleg met organisaties die te maken hebben met beroepsonderwijs

van Stichting Pioneering werken mee in onze

in de gebouwde omgeving’, zegt Projectleider van Bouwen aan de Toekomst, Kirstin Anchelon.

werkgroepen om een vernieuwingsslag te

‘Vooral vanuit het bedrijfsleven kregen we signalen dat de door ons opgeleide vakkrachten steeds

maken.’

verder van de werkelijke praktijk af staan. Ze worden opgeleid met achterhaalde technieken en gereedschappen. De moderne vakman heeft andere vaardigheden en up-to-date kennis nodig.’

Initiatiefnemer van het project is Eddy Gruppen, directeur van het MBO College voor Bouw, Infra & Interieur bij ROC van Twente. ‘Daarnaast hebben we de laatste jaren, mede door de financiële neergang, de bouwbranche zien veranderen’, vertelt Eddy. ‘Een grote hoeveelheid mensen is ontslagen. Veel van deze vakkrachten gingen als ZZP’ er op dezelfde markt aan de slag en beconcurreerden soms de oud werkgever. Wij zagen als onderwijsinstelling een daling in onze instroom: kleinere klassen, verschuiving van vakgebieden. Kortom: leerlingen kiezen voor een vakgebied waarin ze denken meer toekomstperspectief te hebben. Daarnaast zien we ook meer doorstroom: studenten kiezen ervoor om door te leren. De niveau 2 student vervolgt zijn studieloopbaan met een niveau 3 traject en zelfs een niveau 4 traject. De niveau 4 student kiest vaker voor een vervolg op hboniveau.

Stichting Pioneering is al vanaf een vroeg

ook al jaren onderdeel van het netwerk van

stadium betrokken bij het project ‘Bouwen aan

Stichting Pioneering. Zo hebben we toegang tot

de Toekomst’. ‘Stichting Pioneering verbindt’,

de laatste ontwikkelingen binnen de bouwen

zegt Kirstin Anchelon. ‘En dat is wat wij willen

infrabranche, en kunnen we contacten leggen

versterken: de verbinding tussen onderwijs

in het bedrijfsleven. Maar ook omdat de vele

en het bedrijfsleven. Voor ons is Stichting

innovatietrajecten die worden opgestart, voor

Pioneering een logische partner. We zijn dan

ons interessant zijn. Verschillende medewerkers

belangrijke punten als ze als ondernemer of als

in specialistisch technieken. Denk aan virtueel

zelfstandig ondernemer aan de slag willen.

spuiten, BIM, luchtdicht bouwen, LEAN en

De stuur- en werkgroepen worden bemand

andere technieken die sterk in ontwikkeling zijn.

door diverse deskundigen vanuit ons netwerk: professionals vanuit het regionale bedrijfsleven,

De derde lijn is het ontwikkelen van een digitaal

samenwerkingspartners als Saxion Hogeschool,

portal, waar vraag en aanbod van kennis en

Regio Twente en opleidingsbedrijven en

Naast deze verandering, is er een innovatieslag

zogenoemde experimenteerlabs’, noemt

vaardigheden samenkomen. Werkgevers

Stichting Pioneering.

en technologische verandering gaande. Meer

Eddy Gruppen. ‘Binnen Bouwen aan de

kunnen opdrachten en vacatures voor studenten

automatisering, meer digitalisering en soms ook

Toekomst is budget voor het realiseren

plaatsen. Studenten kunnen het eigen

Vertaling naar het onderwijs

robotisering binnen de bouw. Ontwikkelingen

van zo’n twintig experimenteerlabs. Deze

portfolio delen met werkgevers. Het aanbod

Een kleine greep aan voorbeelden die vanuit

waar we als onderwijsinstelling op in moeten

opleidingswerkplaatsen kunnen zowel bij ROC

aan trainingen voor werkenden komt hier

de praktijk in het onderwijs aan de orde

springen.

van Twente als bij de deelnemende bedrijven

beschikbaar.

komen zijn: de toepassing van sensoren in de wegenbouw, virtueel spuiten in de opleiding

op locatie worden gerealiseerd. Studenten en Nieuwe inhoud en examens samenstellen

werknemers van bedrijven kunnen gebruik

Sociale innovatie is de vierde pijler in het project.

industrieel lak verwerken, Revit, BIM voor de

is een tijdrovend proces. Tevens moeten de

maken van deze leeromgeving. Natuurlijk

Bouwbedrijven zijn op zoek naar medewerkers

middenkaderfunctionaris, praktijktrainingen

examenproducten geaccrediteerd worden’,

stimuleren we zo veel mogelijk studenten om

met andere competenties dan alleen technische.

luchtdichtbouwen en waterdichte aansluitingen,

vervolgt projectleider Kirstin Anchelon.

aan de slag te gaan met deze modules bij de

Denk hierbij aan financiële zelfredzaamheid,

blowerdoor opstellingen, CNC toepassingen

‘Doorgaans duurt het hele proces zo’n twee

bedrijven die zijn aangehaakt bij Bouwen aan de

commerciële vaardigheden en ondernemerschap

voor de hout & meubel en restauratie

jaar. Te lang, zodoende dat we een andere

Toekomst.’

in de bouwbranche. Voor werknemers

opleidingen en LEAN management.

werkwijze zijn gaan zoeken. We denken die te hebben gevonden door te gaan werken

Bouwen aan de Toekomst

met keuzemodules. Zo kunnen we sneller

Het project ‘Bouwen aan de Toekomst’ bestaat

ontwikkelingen toepassen en maken we

uit vier programmalijnen. Binnen de eerste

onderwijs interessanter voor studenten. De

programmalijn ontwikkelt ROC van Twente

modules kunnen ook toegepast worden voor

binnen vier jaar circa twintig keuzemodules voor

huidige vakkrachten, waardoor kennis in het

opleidingen van niveau 2, 3 en 4.

bedrijfsleven op peil blijft.’

Deze modules worden gekoppeld aan experimenteerlabs, zowel bij ROC van

De nieuwe modules, die ontwikkeld zijn in

Twente als op locatie het bedrijfsleven. Het

samenspraak met het bedrijfsleven, worden

toepassen van theorie in de praktijk staat hier

ook toegepast in de praktijk, binnen de

centraal. Studenten en eigen medewerkers van


participerende bedrijven krijgen hier scholing

RESULTATEN 2015 Innovatietrajecten Totaal aantal deelnemers kennissessies

1350

Unieke MKB-ers bij bijeenkomsten

442

Aantal nieuwe deelnemers

10

Publicaties

38

Kennisdeling, bijeenkomsten en evenementen

52

Stage- en afstudeerplaatsen

17

Opleidingstrajecten

Publicaties

38

20

2

Aantal nieuwe deelnemers

10

442

Unieke MKB-ers bij bijeenkomsten

17

Innovatietrajecten

20

Kennisdeling, bijeenkomsten en evenementen

52

totaal aantal deelnemers

1350

Opleidingstrajecten

2


Stage- en afstudeerplaatsen

Arno Weppel, directeur Ecopan

GEBRUIK VAN EEN GROENDAK LOST VEEL PROBLEMEN OP De markt voor groene daken en gevels groeit wereldwijd. Opdrachtgevers in de bouw en overheden zien

Uit internationaal onderzoek blijkt dat

steeds meer de baten van groene daken en gevels. De Ecopan is een goed voorbeeld van een product

groendaken tijdens warme dagen de

dat in deze ontwikkeling past. Arno Weppel ontwikkelde een groene dakpan die opgebouwd is uit een

hoeveelheid warmte dat via het dak het

substraatlaag met een sedumvegetatie. Elf huurwoningen van woningcorporatie Domijn in Enschede

gebouw binnentreedt verlaagd. Doordat

hebben vanaf eind 2013 een groendak van zogeheten Ecopannen. Hiermee is onderzoek gedaan

minder warmte het gebouw binnen komt, is er

naar de effecten die een groendak kunnen hebben op de isolatiewaarde. Daarnaast is er door een

ook minder energie nodig voor de koeling van

onderzoeksgroep gekeken naar de verschillende aspecten van de Ecodakpan in relatie tot waterretentie.

het gebouw. Naast de warmtewerende werking in een warme periode, hebben groendaken ook een geringe warmtevasthoudende werking tijdens koude periodes. Bij metingen aan groendaken in Madrid bleek de koelbehoefte 6% te dalen en de warmtebehoefte 0,1 %. De internationale onderzoeken zijn altijd uitgevoerd bij platte groendaken. Pioneering heeft daarom vanaf februari 2014 een jaar lang metingen uitgevoerd bij woningen met hellende daken die voorzien zijn van de Ecopan. De metingen zijn verricht bij zowel een woning gedekt met Ecopan als bij een woning met dezelfde oriëntatie en helling, maar voorzien van de bestaande betonpan. De einduitslag van dit onderzoek geeft een constantere temperatuur verloop weer. De gemeten pieken in de zomer en winter zijn meer afgevlakt in de woning met Ecopan ten

Geen extra constructies

verteld Arno. “Het mooie is dat een vierkante

“De afmetingen en gewicht van de Ecopan zijn

meter Ecopan 47 kilo weegt per vierkante

zo ontworpen dat het een dak met sneldek

meter: net zo veel als een vierkante meter

Daarnaast bereikt de woning met Ecopan haar

betonpannen probleemloos kan vervangen.

betonnen dakpan. Er hoeft dus geen extra

maximale temperatuur ca 4 uur later dan de

Hiermee kunnen we bestaande pannendaken

ondersteunende constructies voor worden

referentiewoning. De buitentemperatuur is

met een helling tot 50 graden, vergroenen,”

gemaakt.”

dan echter al weer aan het dalen, waardoor

opzichte van de referentiewoning.

water komt pas na enkele uren geleidelijk weer

buitentemperatuur gekoeld kan worden.

vrij. De verwachting is dat de Ecopan daarmee voor een belangrijke waterbuffer zou kunnen

Waterretentie

zorgen.

Naast het thermisch onderzoek heeft Pioneering samen met Ecopan, STOWA,

In dit kader is er een onderzoekopdracht

Gemeente Enschede en Waterschap

voor het meten van waterretentie van

Vechtstromen de mogelijkheden van

hellende groendak opgezet. Inmiddels zijn

Ecopan verkent voor het leefbaar houden

de voorbereidingen voor het meten van

van de binnenstad. In de binnenstad van

waterretentie in volle gang. “Uitgangspunt

o.a. Enschede is er veel hoogteverschil

voor het onderzoek is dat de meting plaats

en daarnaast is het grootste deel van de

vindt bij een woning gedekt met Ecopan

binnenstad voorzien van verharding als

en een woning gedekt met de bestaande

bodemmateriaal. Hierdoor stroomt er bij regen

betonpan”, zegt Arno. “Daarbij zijn de huizen

veel water naar de lage delen in de stad. Door

zo geselecteerd dat de daken in dezelfde

de snelheid en waterhoeveelheid schiet het

richting georiënteerd zijn. We laten de

riool bij hevige regenneerslag tekort. Hierdoor

neerslag via een, op het plattedak opgestelde

komt water op de straat te staan. Dit leidt tot

regenmeter annex weerstation, meten.”

overlast en vaak ook tot schade.

De waterafvoer van het dak zal met een afvoermeting in de regenpijp een jaar lang

De Ecopan zou een goede waterbuffer kunnen

worden bemeten. De uitkomsten van dit

zijn bij hevige regenneerslag. Het sedum op de

onderzoek zullen eind 2016 op de website van

Ecopan neemt het water op en het teveel aan

Pioneering beschikbaar gesteld worden.


de woning met Ecopan met de koelere

Koen Schage, student Bouwtechnische Bedrijfskunde Saxion

LEERERVARING ROND INNOVATIEPAD Koen Schage, student Bouwtechnische Bedrijfskunde aan Saxion Hogeschool Enschede, heeft de afgelopen maanden onderzoek gedaan naar relevante typen opdrachtgeverschap voor de gemeente Enschede. Hij heeft daarbij gekeken hoe deze beoordeeld kunnen worden per project om onderbouwd voor de best passende vorm van opdrachtgeverschap te kunnen kiezen. Binnen dit onderzoek stond de casus Innovatiepad centraal als zijnde vernieuwend opdrachtgeverschap bij de gemeente Enschede. “Dit afstudeeronderzoek heb ik als erg leerzaam ervaren. Ik ben in contact gekomen met inspirerende mensen en bedrijven met verschillende achtergronden. Ik heb van zowel het onderzoeken als van de omgeving waarin ik mij bevond veel geleerd. Voor mij was het fijn dat er een korte lijn was met de begeleiders en de mogelijkheid hier continu mee te kunnen sparren over de inhoud, voortgang en feedback,” vertelt Koen enthousiast.

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 27 Door continu in gesprek te zijn met zowel de

te maken of het niet beter functioneel (en

transparantie en samenwerken centraal.

Koen is in februari afgestudeerd en is op zoek

begeleider van Saxion als de begeleiders vanuit

misschien wel vernieuwend) aanbesteed kan

“De grootste onderscheidende factor van

naar een uitdagende baan. Bij Pioneering

Pioneering en de gemeente Enschede heeft hij

worden in plaats van traditioneel,” zegt Koen

het Innovatiepad proces is in mijn ogen het

blijft hij actief met het opzetten van een

een breed gedragen onderzoek kunnen doen.

als we vragen wat hij belangrijk vond in het

gezamenlijk ontwikkelproces”, zegt Koen.

netwerkgroep LEAN, waarin projectmanagers

Dit maakte wel dat hij soms in spagaat kwam.

onderzoek. Wat hem ook opvalt is dat de markt

De opdrachtgever heeft hier om een aantal

kennis en ervaring over LEAN uitwisselen.

Met name over wat de verschillende partijen

erg positief is over de huidige ontwikkelingen

redenen voor gekozen:

belangrijk vonden en wat er wel en niet in het

in de vorm van een transparant proces vanuit

• Opdrachtgever heeft zelf niet alle kennis

verslag moest komen. Dit heeft hij opgelost

een overheid organisatie.

mogelijk compromissen te vinden.

in huis om de opdracht optimaal in te vullen

door in gesprek te blijven en daar waar Er is een brede interesse naar het onderzoek van Koen. Het onderzoek is uitgevoerd

• Onbekend hoe de beste oplossing er uit ziet • Creativiteit en expertise van de markt

“Ik denk dat het werkveld zeker wat heeft aan

voor zowel inkoop als projectmanagement,

deze bevindingen om inzicht te geven in het

met interesse vanuit innovatiebevordering

huidige (Innovatiepad) proces en handvaten

(Pioneering). De bedrijfskundige aspecten die

te geven aan het gebruiken van welk type

in dit onderzoek zijn uitgediept en vervolgens

opdrachtgeverschap per project. Hierbij moet

aan elkaar gekoppeld en verbonden zijn,

wel gezegd worden dat het handvaten zijn

zijn onder andere procesmanagement,

en geen absolute oplossing is. Ik wil graag

procesanalyse, bedrijfskundig onderzoek

meegeven aan de beroepspraktijk om de

opzetten, uitvoeren en analyseren, innoveren

In het gezamenlijk ontwikkelproces werken

opgestelde vragen te doorlopen wanneer ze

van proces en organisatieveranderingen.

partijen samen om het eindresultaat tot een

een nieuw project starten om een afweging

In het Innovatiepad proces staan

hoger niveau te tillen.

willen benutten. • Veranderende rol van de overheid (regierol) • Bezig met zoektocht naar innovatieve oplossingen

Eric Kouters, Directeur Exterio Vastgoedpartners Coöperatief U.A.

RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN MET DOMIJN

zit dus niet zo zeer in het resultaatgericht samenwerken maar vooral in de samenwerking van vijf bedrijven. Onderlinge verschillen verschuiven naar de achtergrond en de nadruk wordt gelegd op de overeenkomsten tussen de

Resultaatgericht samenwerken in Onderhoud deden de vijf onderhoudsbedrijven van Exterio

bedrijven. “Als je bereid bent om de verschillen

Vastgoedpartners al langer. Hemink Groep, Gebroeders Van der Geest, Lenferink, Van Heek en SW

even denkbeeldig aan de kant te zetten, dan

werken al jaren voor Domijn vanuit de gedachte van resultaatgericht vastgoedonderhoud (RGVO):

zijn er veel meer overeenkomsten dan dat ze

kwaliteit in continuïteit. Domijn daagde hun uit om samen een beter resultaat neer te zetten dan elk

gewend zijn om te zien en ontstaat er vanzelf

apart. Vijf regionale onderhoudsbedrijven die elkaar regelmatig in de markt tegenkomen, die voor

respect en vertrouwen. Iedere partner komt in

minder vooruitstrevende opdrachtgevers traditioneel met elkaar omgaan, die elkaar wel kennen, maar

zijn kracht en levert de capaciteit en expertise

ook niet heel goed. En dan moeten ze plotseling bij elkaar in de keuken kijken. Gaat dat vanzelf?

om samen verder te komen”, aldus Eric. “Van elkaar willen we leren en samen zijn we slimmer, waren veelgehoorde opmerkingen. Medewerkers vinden het dus ook leuker op deze manier, want je wordt uitgedaagd om je kennis en expertise optimaal in te zetten. En het werk blijft ook de komende 25 jaar jouw verantwoordelijkheid, dus je motivatie is groter. De samenwerking en openheid tussen de partners is ongelofelijk mooi om te zien, zeker als je je beseft waar ze vandaan komen. De ketensamenwerking levert ook op dat we andere initiatieven nemen: een Living Lab waarin we in de praktijk toetsen of innovaties op het gebied van techniek of duurzaamheid werken zoals ze in het laboratorium zijn bedacht.” De vijf leden van Exterio hebben allemaal aan de wieg gestaan van de Pioneering Werkplaats

“Ja en nee”, antwoordt Eric Kouters die als

bereidheid om open en transparant te zijn.

RGVO. De inspanningen binnen Pioneering

kwartiermaker betrokken was en inmiddels als

Steeds was er de behoefte om elkaar scherp

hebben geholpen om deze ontwikkeling door

directeur a.i. leidinggeeft aan de coöperatie.

te houden, uit te dagen en te komen tot

te kunnen maken. Van het begin af aan was

“Vanaf de eerste bijeenkomst was er de

onconventionele oplossingen.” De vernieuwing

er openheid en transparantie en de wil om door samenwerking tussen opdrachtgevers

en -nemers tot vernieuwing te komen. Exterio Vastgoedpartners is niet het enige voorbeeld van een implementatie van het resultaatgericht samenwerken. We zien

RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN MET EXTERIO

gelukkig steeds meer opdrachtgevers die de voordelen ervan in zien en opdrachtnemers die

Domijn denkt bij vernieuwend opdrachtgeverschap al snel aan thema’s als vertrouwen, ontzorging,

vol op de inhoud, maar als corporatie wilden

de wensen kunnen waarmaken.

ketensamenwerking en innovatie. En deze zaken kunnen tevens gebruikt worden om te komen tot

wij meer eenvoud hebben in het proces en

Het vertrouwen van een woningcorporatie als

kostenbesparing. Dennis Strikker, teamleider vastgoedbeheer, licht toe waarom er bij woningcorporatie

een betere samenwerking tussen de partners.

Domijn geeft ongekende mogelijkheden. Het

Domijn vanaf 2014 stappen zijn gemaakt om het vastgoedonderhoud anders uit te laten voeren.

“Het werd tijd voor meer eigen initiatief, meer verantwoordelijkheid bij de partners en een

geeft ook grote verantwoordelijkheden, omdat “Ik zat in een overleg met één van onze

partners hun plannen, adviezen, begrotingen

regisseurfunctie voor ons, de opdrachtgever”,

stapje beter, slimmer en aantrekkelijker moet.

vastgoedonderhoudspartners. We spraken

en alles wat nodig is om een goed RGVO-plan

vertelt Dennis.

De ruil van ontzorgen van Domijn en langdurig

over hoe we het onderhoud nog efficiënter

te vormen”, zegt Dennis.

resultaatgericht samenwerken voor Exterio

konden maken. We waren op dat moment

Vastgoedpartners levert alleen maar winnaars

al twee jaar bezig met resultaatgericht

Alle plannen waren op onderdelen net iets

samenwerking die al liep op binnenonderhoud

op.

vastgoedonderhoud (RGVO) en hadden vijf

anders, alle partners gebruikte een andere lay-

ook haalbaar was voor het vastgoedonderhoud

partners die dit uitvoerden. We wisten dat we

out in hun communicatie. En een puntje was

en tussen de bestaande partners. In een

goed bezig waren, maar we voelden dat het

dat de plannen heel uitvoerig waren opgesteld.

brainstormsessie met alle partners en Domijn

slimmer kon, meer efficiëntie, uniformiteit en

RGVO heeft in de afgelopen 15 jaar steeds

bleek dat partijen onwennig bij elkaar zaten

eenvoud. We kregen immers van alle vijf de

meer vorm gekregen. Opdrachtgevers zaten

en moeite hadden om geheel open te zijn

je je steeds bewust bent dat het iedere dag een

Dennis stelde voor om te kijken of een


Dennis Strikker, teamleider vastgoedbeheer Domijn

naar elkaar. Ze waren immers gewend

En Exterio heeft een werkgarantie en

om concurrent te zijn. Met de afspraak

de vrijheid om zelf te adviseren en

om elkaar in dezelfde samenstelling drie

uit te voeren. Daardoor hebben wij

weken later opnieuw te treffen, gingen ze

weer meer tijd en geld om te kunnen

uit elkaar.

investeren in ons bezit, dus voor onze huurders. Hier doen we het immers

Dennis: “Als ik eerlijk ben, had ik mijn

voor! Hierdoor hebben we een win-win

bedenkingen of het ging lukken. Ook

situatie gecreëerd, continuïteit versus

Ook Jeroen Hoffmans, projectleider van

gezien het eerste overleg. Nou, mijn

kostenreductie en kwaliteit”, zegt Dennis.

SW heeft dit najaar de leergang met goed

bedenkingen waren helemaal fout! De

gevolg afgerond. “Voordat ik mij opgaf voor

partijen hadden zich in die drie weken

De ervaringen die Domijn opdeed met

de leergang heb ik al diverse RGS cursussen

versterkt met Eric, nu ook directeur van

Exterio Vastgoedpartners zijn tijdens

en trainingen gevolgd, maar wil mij hier ook

Exterio. Onder zijn leiding hadden ze al

een kennissessie van Pioneering in

steeds in blijven doorontwikkelen. Ik ben per

hele grote stappen gemaakt. Dit ging zo

april 2015 gedeeld met het netwerk.

1 januari 2015 bij SW in dienst gekomen en wij

een aantal maanden door waarbij wij als

Dennis: “Hiermee hopen we dat ook

zijn al langer lid van Pioneering. Zodoende

opdrachtgever kritisch mochten zijn op de

andere opdrachtgevers enthousiast

was ik op de hoogte van de leergang. Toen

genomen stappen”.

zijn geworden voor deze vorm van

er in “mijn regio” een leergang RGSiO zich

samenwerking en hiermee het

aandiende, was ik ook gelijk enthousiast

In april van 2015 werd een overeenkomst

vernieuwend opdrachtgeverschap wordt

en heb me gelijk ingeschreven.” Eén van de

getekend: Exterio Vastgoedpartners

aangemoedigd!”

redenen was ook om met “regiogenoten” in

Coöperatief UA was een feit. Het

contact te komen en zo van gedachten te

enige wat Domijn doet, is meekijken

wisselen op actuele thema’s in de Achterhoek.

in de adviezen en steekproefsgewijs

Dit was voor hem heel belangrijk, want RGSiO

controleren of de RGVO-complexen

valt en staat met het hebben van vertrouwen

voldoen aan het gevraagde resultaat. “Wij

en de uitwisseling van kennis. SW is een grote

hebben daarin één aanspreekpunt, één

landelijke specialist in vastgoedverbetering

factuurstroom, één verantwoordelijke,

en dan in de breedste zin van het woord. Van

dus veel eenvoud!

meet af aan zijn zij in het bezit van het VGO keur en zeer ervaren met de RGS systematiek. Het mooiste aspect vindt Jeroen de diversiteit van de samenwerking. Sommige werken voeren ze uit met co-makers en andere werken geheel zelfstandig.


Jeroen Hoffmans, projectleider van SW

LEERGANG RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD In het najaar van 2015 is de eerste leergang Resultaatgericht Samenwerken in Onderhoud van start gegaan in Doetinchem. De leergang RGSiO is een update van de inmiddels succesvolle Leergang RGVO waaraan de afgelopen vier edities vele bedrijven hebben deelgenomen en enthousiast zijn over de kennis die deze praktische leergang oplevert. Vanuit de markt is er toch al langer een

kunst om goed met elkaar te overleggen en

duidelijk roep om eigenaren van objecten

te kijken wat met elkaar te maken heeft en

te ontzorgen. En hoe prettig is het voor een

wat eventueel de oorzaak van een betreffend

eigenaar om budget zekerheid te hebben,

probleem is. Daarbij was de begeleiding van

er zijn bij een goed uitgewerkt plan geen

de cursusleider Glenn Stern met zijn ruime

verrassingen.

ervaring echt top”, zegt Jeroen.

Voor de uitvoerende partijen is het ook prettig,

De rode draad voor de case was het

want je weet gewoon heel duidelijk waar je

samenwerken, ieder vanuit zijn eigen

aan toe bent en je hebt continuïteit voor het

specialisme. Wat daarbij opmerkelijk goed

werk. Tevens kunnen alle betrokkenen hun

ging, was dat iedere partner openstond voor

kennis en ervaringen vergroten en daarvoor

argumenten en goed naar elkaar luisterde. De

de voorspellingen van de levensduur steeds

deelnemers waren allemaal leergierig en zeer

passende scenario op te stellen. En dat komt

werken. Denk hierbij ook eens aan RGSiO

beter inschatten en zodoende daar effectief op

behulpzaam.

buiten SW ook de opdrachtgever ten goede!

scholing in het onderwijs, want daar moet een

We stelden de vraag wat er nog meer aan

goede basis gelegd worden.”

inspelen voor nu en in de toekomst. Pioneering is een bekende voor SW, in de

verdieping aangeboden zou kunnen worden.

Jeroen vindt het altijd weer heel interessant

regio Twente zijn ze actief in de werkplaats

“Dat vindt ik momenteel een lastige vraag.

Het is fantastisch om te horen dat men de

om met nieuwe partners samen te werken

Duurzaamheid. De samenwerking is bij SW als

Om de eenvoudige reden, dat ik niet weet wat

toegevoegde waarde van deze leergang zo

en te zien hoe zij dingen aanpakken. “Heel

erg prettig ervaren en daarom stond ook het

de toekomst gaat brengen. Momenteel zijn wij

hoog wordt gewaardeerd. Ook in de komende

opvallend vond ik dat wij als techneuten ook

bedrijf gelijk achter de keuze van Jeroen om de

weer met een aantal RGSiO werken bezig in

jaren zal Pioneering de trends blijven volgen

gelijk oplossingsgericht willen kijken, maar

leergang te gaan volgen.

voorbereiding en daarbij ga ik mijn opgedane

om op deze wijze een steentje bij te dragen

ervaring toepassen en vergroten. Een heel

aan Resultaatgericht Samenwerken in

bedoeling. Je moet eerst alleen naar de staat

Kennis vergroten door kennisdeling, ervaring

belangrijk punt is en blijft kennis- en ervaring

Onderhoud.

van het werk kijken en later naar mogelijke

opdoen door ervaring te delen. Dit helpt

delen, zeker gezien het feit dat er een gebrek

oplossingen. Tevens heeft ieder op zijn of haar

Jeroen om makkelijker te schakelen bij de

aan technische kennis in de bouw voor de

eigen vakgebied de gewoonte om daar dan

diversiteit van projecten die zij uitvoeren.

toekomst zal ontstaan.

ook specifiek naar te kijken. En dan is het de

Door de leergang is hij goed in staat het best

Daar moeten wij zeker gezamenlijk aan

dat is in de eerste opname helemaal niet de

Dick Vredegoor, projectcoördinator en Jasper Fransen, projectleider bij Janssen de Jong

MET HET 1-DAGSRENOVATIECONCEPT STREVEN NAAR FOOTPRINT VERMINDERING! Hoe kan een bouwer helpen onze footprint te verminderen? De CO2-uitstoot verlagen? Hoe gaan we

tegen de bestaande muren. Wij daarentegen

voor groen, groener, groenst?! Vragen waarmee Janssen de Jong zich als innovatieve bouwonderneming

vervangen de bestaande wanden door het

bezig houdt en oplossingen voor bedenkt! Deze delen ze vervolgens weer graag in de sessies van

plaatsen van een geheel nieuwe schil, waarin

Pioneering, waarvan ze sinds 2014 deel uit maken. Vanuit deze passie voor innovatie en verduurzaming

de installatie is geïntegreerd. Daarbij nemen

is ook het concept ‘Renoveren in 1 dag’ ontstaan. Een bestaande, verouderde systeemwoning wordt in 1

we ook het dak en de vloer mee. Dit brengt als

dag omgetoverd naar een energieneutrale en/of nul op de meter woning.

voordeel met zich mee, dat we het (mogelijk aanwezige) asbest kunnen verwijderen uit de woning. Door het toepassen van de nieuwe schil en de PV-panelen wordt er minder gas en elektra verbruikt. Daarnaast verlengen we de levensduur van de woningen met 40 jaar. Een mooi duurzaam concept dus om onze footprint te verminderen. En er een bijdrage mee kunnen leveren om de schade te beperken die we op de wereld achter laten.’ Ketensamenwerking ‘Wat ook sterk is in dit concept is de ketensamenwerking. Dit komt vooral tijdens de renovatiedag tot uiting. Diverse partijen werken met een strakke lean planning en ze weten precies wat ze elke 10 minuten moeten doen. De partijen zijn allemaal ondersteunend aan elkaar. Het is een gezamenlijk feestje,’ zegt Dick. Deze aspecten zien we steeds belangrijker worden in de bouwbranche. De Pioneering werkplaats Innovatieve processen

Renoveren in 1 dag

onderscheidend en vernieuwend is, is onze

Dick Vredegoor is projectcoördinator bij

aanpak. De manier waarop de woning wordt

Janssen de Jong Hengelo en betrokken

verwarmd en geventileerd. Dit zit namelijk

bij het concept. ‘In één dag renoveren

in de systeemopbouw van de wand ofwel de

is mooi meegenomen, maar wat vooral

schil. Veel con-collega’s plaatsen de wand

deelt dan ook actief kennis op deze thema’s.

je met bepaalde vragen zit, is zeker een

De corporaties staan voor de uitdaging om

toegevoegde waarde van Pioneering. Door je

voor 2020 hun woningen te verduurzamen en

zelf open te stellen voor kennisdeling, ontvang

te upgraden naar een minimaal B-energielabel.

je ook kennis terug. De werkgroep BIM is hier

Met Pioneering stimuleren we dit nog

een mooi voorbeeld van.’

verder en richten ons op Nul op de meter. Het renovatieconcept van Janssen de Jong is hierin één van de passende oplossingen. Het mooie hierbij is dat er voor de bewoners geen vervangende woning geregeld hoeft te worden; zij kunnen gewoon in de woning blijven. Daarnaast is het voor de bewoners ook een leuke bijkomstigheid, dat de woning een geheel nieuwe en modernere uitstraling kan krijgen. Tel daar een lagere energierekening plus een verhoogd wooncomfort bij op en de cirkel is rond. Kennis delen en verkrijgen Jasper Fransen is als projectleider betrokken bij de werkplaats Innovatieve processen en maakt deel uit van de werkgroep BIM: ‘Pioneering is een mooie samenwerkingsclub. Bedrijven uit diverse branches komen hier samen om te sparren, issues te bespreken en er samen sterker uit te komen. De kennissessies die plaatsvinden over BIM zijn interessant. Het uitwisselen van kennis op dit thema levert inzicht op en maakt het mogelijk om nieuwe werkwijzen te toetsen. Het kunnen klankborden bij elkaar wanneer


Corporatie en bewoners

Rutger Vrielink, directeur Pioneering

PIONEERING AGENDEERT, VERBINDT, FACILITEERT EN JAAGT INNOVATIE AAN! 2015 was een wervelende tijd voor Pioneering met focus op de doorontwikkeling van de organisatie

daadwerkelijk innovatieve projecten uitvoeren

en het innovatieprogramma. Rutger Vrielink, directeur van Pioneering, heeft na zijn aantreden in het

is prioriteit nummer één. Een sterk en

najaar van 2014 een nieuwe lijn ingezet, waarin aandacht voor het creëren van inspiratie en innovatie,

innovatief Oost Nederland!

met én voor de deelnemers van Pioneering, een belangrijke plek inneemt. Een goed jaar waarin de basis is gelegd voor een succesvolle toekomst!

“Naast initiëring vanuit opdrachtgevers, kunnen deelnemers ook zelf innovatievraagstukken of -projecten aandragen,” vertelt Rutger. “We werken ook het komende jaar weer nauw samen met ‘launching customers’ en richten met hun ‘field labs’ in. Hieraan wordt een tijdelijk expertisecentrum gekoppeld ter ontwikkeling en deling van kennis, dat niet op zijn minst als showcase (etalagefunctie) fungeert om de markt in beweging te krijgen. Daarom zijn we continu actief in gesprek en op zoek naar opdrachtgevers die bereid zijn projecten in te brengen en werken we samen met Kennispark Twente, maar ook kennisinstellingen en -punten in en buiten Overijssel om cross-overs

Gedurende 2015 heeft het bestuur van

en het opschalen van innovaties  zijn hierbij

Pioneering, onder leiding van de directeur,

belangrijke ingrediënten,” aldus Rutger

de koers voor innovatie en co-creatie in de

Vrielink.

bouwbranche verder uitgezet. “Pioneering blijft onafhankelijk en centraal staat het

Pioneering zoekt, nog meer als voorheen,

inspireren van deelnemers, het agenderen van

nadrukkelijk aansluiting bij maatschappelijke

innovatiethema’s, het creëren van condities

opgaven en regionale speerpunten van

voor innovatie alsmede het realiseren van

Provincie Overijssel, regio’s, gemeenten,

concrete innovaties met deelnemers. Business

waterschappen en woningcorporaties.

Development, cross overs met andere sectoren

Innovatie uitdagen in uitvragen en

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 35 met andere innovatiecentra, regio’s en sectoren

opgedane kennis uit projecten terug.“

volop mee aan de slag. En daarnaast lopen er natuurlijk ook een aantal projecten door in het

te leggen.” Onder ieder project wordt met en door de deelnemers een innovatietraject met

Er blijkt branche breed nog steeds veel behoefte

een sluitende business case opgesteld.

aan de functie, de diensten en de expertise

komende jaar”.

van een onafhankelijk innovatieplatform als

Successen samen verder brengen

Het goede behouden in een nieuw jasje

Pioneering te zijn. Het aantal deelnemers groeit

“Kortom: mooie resultaten zijn geboekt en

“Naast alle doorgevoerde veranderingen

momenteel hard, de bijeenkomsten zijn het

hiermee breed commitment gezaaid. Pioneering

hebben we wel gewaakt om de succesfactoren

afgelopen jaar door meer dan 1200 bezoekers

blijft ook in de komende periode, samen met

niet los te laten. Pioneering blijft daarom met

bezocht, er zijn innovaties opgeleverd in

haar deelnemers, werken aan het oplossen van

haar deelnemers werken in werkplaatsen.

zowel product als proces en zijn er nieuwe

dominante maatschappelijke vraagstukken. De

Binnen twee van de vier werkplaatsen is

innovatieprogramma’s opgestart. “Tijdens

uitdagingen zijn groot! We pakken samen de

inmiddels een nieuwe chef werkplaats actief.

inspiratiesessies in 2015 zijn thema’s als

handschoen op om met innovatie de gebouwde

Binnen de werkplaatsen blijft de focus liggen

‘sensoren in het wegdek en verdienmodel’,

omgeving mooier, beter en duurzamer te

op inspireren, ontmoeten, het matchen van

‘kabels & leidingen’, ‘grootschalig huurwoningen

maken,” sluit Rutger af. “Pioneering gaat op

ideeën en organisaties alsook kennisdelen. Dit

verduurzamen naar Nul op de Meter’, ‘De

volle kracht vooruit, met onze deelnemers en

gebeurt altijd door én met de verschillende

Twentse OEM’, ‘High Tech & Bouw’, ‘circulair

partners, in en om de regio! En iedereen die aan

deelnemers uit de bouwbranche, overheid en

bouwen’, ‘De bouw innovatie etalage’ en

onze opgave een actieve bijdrage wil leveren,

kennisinstellingen. Hier wordt de basis gelegd

‘BIM, SE, Lean... Pioneering doet het wel’

nodigen wij van harte uit om aan te sluiten!“

voor nieuwe innovatieprojecten en vloeit de

gedefinieerd. Hier gaan we de komende jaren

Nico-Tom Pen, projectontwikkelaar bij De Woonplaats

VERNIEUWDE AANPAK OOST-BOSWINKEL ZORGT VOOR TEVREDEN BEWONERS Het afgelopen jaar heeft woningcorporatie De Woonplaats samen met Pioneering gewerkt aan de

En tot slot was de wijze van aanbesteden

ontwikkeling van de nieuwe wijk Oost-Boswinkel. De huidige 329 woningen van De Woonplaats in Oost-

vernieuwend. “We hebben van te voren

Boswinkel maken plaats voor 207 nieuw te bouwen woningen. Nico-Tom Pen, projectontwikkelaar bij De

het budget meegegeven waarbinnen de

Woonplaats, vertelde ons waarom zij ervoor hebben gekozen om samen met (toekomstige) bewoners en

aannemers het product moesten aanbieden.

partners in de wijk te ontwerpen.

Het was hier de wens om het eisenpakket functioneel te omschrijven en niet te uitgebreid te laten zijn. Achteraf gezien kan gesteld worden dat dit deels is gelukt maar dat hier nog veel werk aan de winkel is naar de toekomst toe.” Vernieuwende aanpak Door het proces anders in te richten is er een plan ontstaan dat door iedereen wordt gedragen en dat binnen acceptabele randvoorwaarden is voor bewoners, opdrachtgevers en opdrachtnemers. Zo is het bestemmingsplan zonder zienswijzen

Bijzonder project

en kon er voorkeur worden gegeven aan een

“Eigenlijk was dit project op meerdere

woonconcept die werd aangeboden door de

fronten bijzonder,” vertelt Nico-Tom.

verschillende aannemers.”

“Op sociaal front hebben we samen met terugkerende en toekomstige bewoners

Ook op energetisch vlak was dit project

en partners een ontwerpcharette gedaan.

bijzonder. De Woonplaats heeft een

In die bijeenkomst konden zij meepraten

uitvraag gedaan met hoge ambities. Voor

over het stedenbouwkundig plan. Na deze

de grondgebonden woningen heeft dit er in

ontwerpcharette konden bewoners zelf kiezen

geresulteerd dat veel woningen nul-op-de-

op welke plek in de wijk ze wilden bouwen

meter zijn.

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 37 vastgesteld.

is,” zegt Nico-Tom.

Innovatieve processen heeft een student

“Ik denk dat dat komt doordat we alle

Een ander resultaat is dat de aannemende

Vastgoed en Makelaardij van Saxion de rollen

stakeholders betrokken hebben bij de

marktpartijen die een huurwoning bouwden

van de verschillende betrokken partijen in een

planvorming en het ontwerp van het

verplicht zijn om, voor eigen risico, ook een

klassieke aanbesteding vergeleken met de

stedenbouwkundig plan. Vanuit De

kavel af te nemen waar een koopwoning op

aanbesteding zoals bij Oost-Boswinkel heeft

Woonplaats hebben we weinig weerstand

kan worden gebouwd. Oost-Boswinkel blijkt

plaatsgevonden. De resultaten en leerpunten

ervaren, ondanks het feit dat ieder zijn

inmiddels een populaire wijk onder kopers

uit het afstudeeronderzoek kunnen door De

eigen belangen heeft en het voor sommigen

zoekende op de Enschedese woningmarkt.

Woonplaats gebruikt worden in volgende

een ingrijpende verandering is. Bewoners,

De aangeboden koopwoningen zijn inmiddels

trajecten. Deze resultaten zijn tijdens een

opdrachtgever en opdrachtnemers, ze voelen

allemaal verkocht, dan wel onder optie.

kennissessie ook gedeeld met de markt.

zich allemaal gehoord. Iedereen heeft in kunnen brengen wat voor hem/haar belangrijk

Onder begeleiding van de werkplaats

Marieke Mentink, adj. directeur klant en markt, DuraVermeer

DE BOUWWERELD VERDIENT EEN INNOVATIE REGISSEUR Er is weinig dat mensen zo inspireert als vooruitgang. De drang naar vooruitgang is al aanwezig vanaf

stimuleren zij vernieuwend ondernemerschap

het moment dat we geboren zijn. Voortdurend zijn we op zoek naar manieren, middelen en oplossingen

in de bouw”, vertelt Marieke Mentink, adjunct

(innovaties) die ons helpen om de wereld waarin we leven nog beter en fijner te maken.

directeur klant en markt bij Dura Vermeer Hengelo. “Het mooiste hierbij vind ik dat zowel bij Dura Vermeer als bij Pioneering innovatie niet als doel wordt verheven, maar als een middel om maatschappelijke vraagstukken vorm te geven.” Dat dit niet alleen bij mooie woorden blijft, maar ook in de praktijk wordt vormgegeven, hebben we als Pioneering bewezen met de innovatiesessie die we in mei 2015 hebben georganiseerd. Tijdens deze innovatie sessie zijn opdrachtgevers, opdrachtnemers en beleidsbepalers samen gebracht om na te denken over de innovatieagenda voor 2016. “Wat ik erg goed vond is dat we pro-actief zijn gaan kijken waar innovatiekansen liggen om de maatschappelijke relevantie van de Twentse bouwbranche te vergroten”, zegt Marieke. Ondanks dat dit klinkt als een erg voor de hand liggende aanpak vraagt het van alle deelnemers toch om een flink stuk omdenken. Het loslaten van bestaande

In het fijner en beter maken van ons leven

in belangrijke mate bepaalt hoe fijn we kunnen

speelt ook de bouwwereld een belangrijke

leven, wonen, werken en recreëren.

veronderstellingen”. Marieke is ook van mening dat we al sinds

rol. De gebouwde omgeving is immers van grote invloed op het functioneren

“In Twente neemt Pioneering de taak op zich

jaar en dag worden opgevoed in een systeem

van de maatschappij. Enerzijds door de

om dit bewustzijn aan te jagen. Door het

waar we reageren op ontstane gebeurtenissen.

werkgelegenheid die het met zich mee brengt.

creëren van ‘markt’ en door in te zetten op

Het verbeteren van bestaande systemen

En anderzijds doordat de gebouwde omgeving

innovatie in product, proces, technologie

gaat ons makkelijker af dan het bedenken

misschien zelf door hebben, worden we ons hele leven getraind (en beloond) om kennis te

1. Kennis van de (latente) klant behoefte en

van integraal samenwerken en digitalisering

op basis hiervan het formuleren van het

(BIM & Supply Chain Management) zullen

gewenste systeem

ons hier de komende jaren flink bij gaan

ontwikkelen binnen bestaande structuren.

2. Het samenbrengen van (deel)prestaties

ondersteunen. Om relevant te blijven voor

“Het ontwerpen van nieuwe systemen vraagt

3. Weten welke producten er ‘te koop’ zijn

je klanten vormen deze ontwikkelingen een

wat mij betreft om een duidelijke innovatie

en het uitdagen van fabrikanten

randvoorwaarde voor de organisatie van de toekomst.”

regisseur. Een rol die met name in de bouwbranche nog te beperkt wordt opgepakt.

Kennis van de (latente) klantbehoefte vormt

Iets wat eigenlijk best bijzonder is, omdat

het vertrekpunt voor echte systeeminnovatie.

Tijdens de innovatie sessie hebben alle

bouwers constant bezig zijn met het samen

Op basis van deze latente behoefte kan een

deelnemers met elkaar stil gestaan bij het

brengen van deeloplossingen tot een integraal

systeemschets worden gemaakt. Wanneer

formuleren van de innovatie agenda voor

eindproduct. Het probleem zit volgens mij in

dit eenmaal staat kan er aan de slag worden

2016. De focus lag hierbij met name op

het los durven laten van het systeem waarin

gegaan met punt twee en drie.

het inzichtelijk maken van de behoefte en het vastleggen van randvoorwaarden voor

we gewend zijn te werken (te regisseren). Los van vele verbeteringen en efficiencyslagen

“In een oplossingsgerichte sector zoals de

systemen die hier invulling aangeven. Hiermee

bouwen we nog steeds op dezelfde principes

bouw verwacht ik dat stap twee en drie dichter

is een mooie basis gelegd om niet reactief

als jaren geleden.”

bij de natuur van de bouwbranche ligt en

maar proactief aan de slag te gaan met het

hiermee natuurlijker te creëren is”, vervolgt

doorvoeren van systeeminnovaties in de

Marieke. “Met name oplossingen op het gebied

Twentse bouwbranche!

De grote vraag is dan ook hoe we dit regisseurschap moeten vormgeven? Hoe we er voor kunnen zorgen dat we alle slimme, innovatieve deelproducten zo samen brengen dat ze van toegevoegde waarde zijn voor onze maatschappij? Zonder dat we hierbij te snel terugvallen op veronderstellingen en oplossingen die meer bepaald zijn door onze eigen organisatie dan door de behoefte vanuit de markt. Allemaal vragen waar ook bij Dura Vermeer veel over nagedacht wordt. De rol van innovatieregisseur vraagt volgens Marieke om drie belangrijke focuspunten:


van totaal nieuwe systemen. Meer dan we

Alexandr Vasenev, SMART technologies and a VR road construction site

DE INNOVATIES VAN DE VIRTUELE BOUWPLAATS ASFALTWEGENBOUW Geasfalteerde wegen zijn onmisbaar voor de huidige moderne samenleving. Het vervangen en

kennis te vergroten door te reflecteren op

onderhouden van wegen is een aanzienlijke taak gezien de schaal en omvang ervan. Het is bekend

een uitgevoerd walsproces en (3) na moeten

dat asfalt beter kan worden aangelegd als walsmachinisten contextfactoren van het walsproces mee

kunnen denken over alternatieve scenario’s

kunnen nemen tijdens hun werkzaamheden. Dit houdt onder andere in dat ze goed geïnformeerd

voor een walsproces.

moeten zijn over gedrag van bijv. materiaal tijdens het walsproces, maar ook moeten weten hoe ze eventueel bij moeten sturen zodra het proces niet verloopt zoals gewenst. Op vrijdag 27 maart

Om aan deze uitdagingen te kunnen werken

verdedigde Alexandr Vasenev zijn proefschrift over het project “virtuele bouwplaats asfaltwegenbouw”

heeft het onderzoek gebruik gemaakt van

dat hij in opdracht van Pioneering uit heeft gevoerd.

gegevens die op de bouwplaats worden verzameld middels sensoren. Deze sensordata zijn verwerkt en gevisualiseerd. “We hebben hiervoor methodes ontwikkeld waarmee temperatuur- en GPS-data verkregen, verwerkt en gerepresenteerd kunnen worden. We werken hiermee samen met de aannemers uit het ASPHARi-netwerk (“Asfalt Sector Professionalisering, Research & Innovatie”). Zij hebben ons geïnformeerd over belangrijke specifieke informatie van het walsproces. Verder is er gebruik gemaakt van kennis uit het veld van Bouwinformatica en hiermee zijn oplossingen ontwikkeld.”

“Tijdens het onderzoek, dat aan de Universiteit

overzichtelijke manier”, vertelt Alexandr.

Twente is uitgevoerd, hebben we gekeken

De kennis en vaardigheden van de

naar manieren waarop de walsinformatie

walsmachinist alsook zijn samenwerking

op een goede en tijdige manier aan de

met andere bouwplaatsmedewerkers

machinist en bouwplaatsmedewerkers kunnen

zijn essentieel voor het laten slagen van

overbrengen. Specifiek gezien hebben we

asfalteringswerkzaamheden. Bouwspecialisten

in dit project gekeken naar hoe informatie

zouden daarom: (1) goed geïnformeerd moeten

over walstrajecten en externe factoren

zijn over de initiële temperatuursverdeling

verzameld moest worden, verwerkt kon

van de asfaltlaag (een contextfactor) en (2)

worden en weergegeven kon worden op een

de mogelijkheid moeten hebben om hun

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 41 Binnen ons onderzoeksproject zijn er

Er zijn verschillende technieken en middelen

ontwikkelen van alternatieve scenario’s

te gebruiken voor onderwijs en training van

aanbevelingen opgesteld over:

gebruikt om de data te verzamelen die nodig

voor het walsproces. Het doel van deze

professionele walsmachinisten.”

(1) welke informatie nodig is om het

zijn om het walsproces goed in kaart te

visualisatieomgeving was dat experts zelf hun

asfaltwalsproces te visualiseren/traceren

brengen. Zo zijn bijvoorbeeld positionerings-

werkpraktijk konden bespreken en een best-

Tijdens het onderzoek zijn verschillende

dat wordt uitgevoerd door verschillende

en temperatuursensoren nodig. Op de

practice konden ontwikkelen. Onze omgeving

wetenschappelijke artikelen gepubliceerd.

machines en bouwplaatspersoneel;

bouwplaats zijn daarom verschillende

was dus niet alleen om een walsproces te

Resultaten zijn ook gepresenteerd tijdens

communicatiekanalen en dataprocessing-units

beoordelen, te reviewen of te stimuleren.

congressen en symposia. Het proefschrift

kunnen worden over de initiële

opgezet. Op deze manier kon data worden

Het combineert deze twee namelijk om zo

waarin het wetenschappelijke werk van

temperatuurverdeling van de aangelegde

verzameld, verwerkt en aan personeel worden

bewegingen van materieel op de bouwplaats

Alexandr is opgenomen is gratis verkrijgbaar

asfaltlaag;

weergegeven.

te kunnen bestuderen in hun daadwerkelijke

via de Pioneering website, de bibliotheek van

context. We hebben daarom op een iteratieve

Universiteit Twente of via http://doc.utwente.

“Naast het near-real time (bijna real time)

wijze het PvE ontwikkeld. Testen geven

nl/95330/

verzamelen en visualiseren van data, hebben

aan dat werkelijke en gedemonstreerde

afgelegde traject van bouwmaterieel en

we verschillende visualisatie-omgevingen

trajecten vergelijkbaar zijn. Daarom lijken

asfalttemperatuurverdeling gepresenteerd

ontwikkeld waarin gedocumenteerde

echte walspraktijken goed te relateren aan

kan worden.

walsprocessen konden worden bekeken.

alternatieven. Gegeven deze resultaten zien

Tevens kon hier ‘gespeeld’ worden met het

we grote mogeljkheden om deze omgeving

(2) hoe bouwspecialisten geïnformeerd

(3) hoe vastgelegde trajecten van bouwmaterieel kunnen worden verfijnd, en (4) hoe na voltooiing van een project het

Berto Boeve, vestigingsleider Loohuis Energie & Installatie Advies

BEDRIJVENPLATFORM PIONEERING HELPT BIJ INNOVATIE IN RENOVATIE Loohuis Energie & Installatie Advies is onderdeel van de Loohuis Installatiegroep en houdt zich o.a. bezig

Tijdens de verschillende bijeenkomsten blijkt

met duurzaam renoveren. Vooral inzicht in de beweegredenen van de particuliere woningeigenaren

telkens weer dat het goed luisteren naar de

heeft Berto Boeve, vestigingsleider bij Loohuis Energie & Installatie Advies, doen besluiten deel te nemen

vraag van de klant cruciaal is. Daarom heeft

aan het Bedrijvenplatform Energieneutraal Renoveren.

Pioneering twee excursies georganiseerd waarin we op ‘huisbezoek’ zijn gegaan bij particuliere woningbezitters. Voor Loohuis, als technisch dienstverlener, is het uitermate leerzaam om deze feedback rechtstreeks vanaf de particulier te ontvangen. Hierdoor zijn ze in staat om ook in de toekomst technische oplossingen duidelijk en helder aan te bieden zodat deze aansluiten bij de vraag uit de markt.

De praktijk Coraline Vester, deelneemster proeftuin Energie Neutraal Renoveren, heeft haar woning in 2015 energieneutraal gerenoveerd. “De voorbereiding van zo’n project is erg belangrijk. Ik begon met een torenhoog “Wij willen onze woning graag energiezuinig

ervaring hebben op het gebied van

ambitie niveau. Dat werd echter zo duur dat

maken, welke mogelijkheden zijn hiervoor?

duurzame renovatie, naar oplossingen voor

we er een nieuw huis voor konden bouwen,

Deze vraag krijgen wij steeds vaker te horen.

deze groeiende markt. Voor mijzelf zit de

bovendien dreigde alle leuke 50-er jaren

Wij merken dat duurzaam en energieneutraal

meerwaarde van het platform vooral in

details verloren te gaan. Papier is geduldig, en

renoveren steeds meer aandacht krijgen.

kennisdeling en spontane samenwerking die

ik ben gaan overwegen wat echt belangrijk, en

De komende jaren zal een grote groep

ontstaat wanneer verschillende bedrijven

verstandig was.”

particuliere woningeigenaren hun woning

met hetzelfde vraagstuk bezig zijn. Daarnaast

Coraline heeft er voor gekozen de

gaan verduurzamen,”zegt Berto. “Door

biedt Pioneering op deze wijze een verbinding

karakteristieke onderdelen zoals de dakdetails,

deel te nemen in het Bedrijvenplatform

tussen de aanbodzijde (bedrijven) en de

het voorgevelraam en de textuur van de

Energieneutraal Renoveren kijken we samen

vraagzijde (particulieren).”

baksteen gevel te handhaven waardoor

met andere bedrijven, die aantoonbare

de woning de charmante uitstraling heeft

Pioneering Inovatiemagazine - pagina 43 behouden. Het doel was om het comfort te

een comfortabel huis maken? Ik help u graag

verhogen en energierekening te verlagen.

met de voorbereiding!” Meer informatie over

“Vooral de verwarming van de keukenopbouw

verduurzamen kan de particulier vinden op

is opmerkelijk. Deze uitbouw is op passief-huis

haar website, www.coralinevester.nl.

niveau gebracht met een Rc van 8. Hierdoor is de warmteafgifte van de koelkast de enige

Berto: “Daarnaast zou het goed zijn om

‘verwarming’ in het vertrek”, vertelt Berto.

bijvoorbeeld ook een Bedrijvenplatform

Bovendien is de woning voorzien van ‘passieve

Verduurzamen Maatschappelijk Vastgoed of

koeling’, door middel van thermische trek zal

Duurzame Herontwikkeling Vastgoed op te

er ’s nachts een koele luchtstroom vanuit de

zetten. Dit zijn onderwerpen waar diverse

keuken naar het dakraam plaatsvinden. Deze

marktpartijen op dit moment mee bezig zijn.

luchtstroom koelt de woning.

Het oprichten van een platform geeft de

‘Wij zijn blij met het resultaat. Het huis is nu,

mogelijkheid om kennis te delen en partijen te

februari 2016, een stuk comfortabeler en sinds

verbinden, de basis van Pioneering!”

de start van de verbouwing is een gasreductie van 50% gerealiseerd. Daarnaast leveren de PV panelen de helft van het reguliere verbruik. Dit alles met behoud van de 50-jaren look,” zegt Coraline enthousiast. “Wilt u ook van uw huis

Tweets


Pioneers

AD V O CATE N - N OTAR I S S E N

KLEISSEN EN PARTNERS


Roosdom Tijhuis

Sallandse Wegenbouw

PMS

100 % ZWART PMS 3005

CMYK

100 % ZWART 100/37/0/0

GRIJSWAARDEN

ZWART/WIT

100% ZWART

100% ZWART

ONZE SAMENWERKINGSPARTNERS ZIJN:

OOK DEELNEMER WORDEN?

Heeft u ook interesse om samen te werken met deze deelnemers in projecten, workshops of andere bijeenkomsten? Kijk voor meer informatie op www.pioneering.nl/deelname

WIJ DANKEN ALLE PIONEERS VOOR HUN BIJDRAGE AAN HET INNOVATIE JAARMAGAZINE

2015!

COLOFON Pioneering wordt mede mogelijk gemaakt door

Pioneering Inovatiemagazine 2015 Eindredactie: Carmen Oude Wesselink Opmaak en druk: Verhaag drukkerij

StPioneering. InnovatieMagazine Pioneering: hét netwerk van koplopers voor vernieuwing in de bouw AGENDEREN ONTMOETEN MATCHEN INNOVEREN

Recommend Documents